Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 84.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishi Mundarija Kirish I BOB.Kesim haqida umumiy tushunchalar 1.1.Kesim haqida umumiy tushuncha, kesim ning ifoda materialiga ko’ra turlari 1.2. K esimlik kategoriyasi II BOB. Umumta’lim bosqichlarida kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini modellashtirish orqali tushuntirish 2.1. Kesimning xalqaro modellari 2.2. Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini tushuntirishda modellashtirishdan foydalanish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish 2017-yil 7-fevralda imzolangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “ Harakatlar strategiyasi” IV bobi “Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari” bo‘limining “Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish” bo‘limi aynan ta’lim sohasiga bag‘ishlangan: “Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish; umumiy o‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo‘lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o‘rganish; ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichmabosqich ko‘paytirish; ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy va innovasiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish”1. “Ilm-fan – taraqqiyot asosi. Zamonaviy ilm-fan yutuqlariga, innavatsion g‘oyalarga tayanmagan davlatning ham, jamiyatning ham kelajagi yo‘q. faqat ilm va ma’rifat, intellektual salohiyat, har tomonlama bilimli kadrlar hisobidan biz O‘zbekistonni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqa olamiz”. Ulkan tilshunos olim filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudov ta’kidlaganidek, “Ma’naviyatning, xususan milliy ma’naviyatning shakllanishi va kamol topishida ona tili favqulodda o‘rin tutganligi bois istiqlol davrida ona tili, ona tili ta’limi, til masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Mamlakatimizda “Davlat tili haqida”gi qonunimizga muvofiq odil va xolis til bo‘ldi, yurtimiz kabi tilimiz obod bo‘ldi”. 2017-yilda Vazirlar mahkamasi tomonidan belgilangan DTSda shunday deyilgan: “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Ona tili fanini o‘qitishning asosiy maqsadi — o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan — muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirishdan iborat. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: O‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish;O‘zbek (ona) tilini o‘qitish markazida til o‘rganuvchilarning o‘zaro hamda o‘qituvchisi bilan nutqiy muloqoti turmog‘i lozim bo‘ladi. Ammo mana shu muloqot to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi uchun grammatika qonun-qoidalarini yaxshi bilishga ko‘maklashuvchi topshiriqlardan iborat mashg‘ulotlar nazariy yoki amaliy ahamiyat kasb etibgina qolmay, o‘quvchilarning til o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini shakllantiradi, orttirishga ham hissa qo‘shishi talab etiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kesim haqida umumiy tushuncha, kesim ning ifoda materialiga ko’ra turlari. K esimlik kategoriyasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Umumta’lim bosqichlarida kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini modellashtirish orqali tushuntirish usullarini ishlab chiqish. Kesimning xalqaro modellarini o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Kesim haqida umumiy tushuncha . Kesimning ifoda materialiga ko’ra turlari. Umumta’lim bosqichlarida kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini modellashtirish orqali tushuntirish usullari. Kesimning xalqaro modellari Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I BOB.Kesim haqida umumiy tushunchalar 1.1.Kesim haqida umumiy tushuncha, kesim ning ifoda materialiga ko’ra turlari Ega anglatgan predmetning predikativ belgisini ifodalaydigan, ega haqidagi hukmni bildiradigan bosh bo’lak kesim deyiladi. Kesim o’zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni grammatik jihatdan shakllantiradigan bosh bo’lak hisoblanadi. Egada belgining mavjud yoki mavjud emasligi kesimda tasdiq yoki inkor etiladi. M: Ochil buva bugun chinor bilan xayrlashmoqda . Bu gapda Ochil buva so’zi grammatik tomondan mustaqil bo’lib, bu so’zning belgisi kesim vazifasida qo’llanayotgan “xayrlashmoqda” so’zi orqali tasdiq yo’li bilan ifodalangan. Bugun yomg’ir yog’madi gapida esa, eganing belgisi kesimda inkor belgisi bilan ifodalangan. Kesim predmetning faol ish-harakat yoki passiv (holat) belgisini ifodalaydi. Predmetning faol belgisini uning o’z faoliyati natijasida hosil qilinadi. Masalan: Sevinch uning ko’ziga uyqu qo’ndirmasdi gapida kesim “qo’ndirmaydi” eganing (sevinch) faol belgisini ifodalaydi. Predmetning passiv belgisi uning o’zida mavjud bo’lgan belgidir. Masalan: Ukam olib kelgan kitob juda ajoyib . Bu gapda kesim (ajoyib) passiv belgisini ifodalamoqda. Passiv belgilar kim? nima? qanday? so’roqlariga javob bo’ladi. M: Kunlarimiz yillardan salmoqli (qanday?). Suv – biz uchun kuch, kon va katta xazina (nima?). Kesimga beriladigan so’roqlar uning formasining ko’rinishiga xos bo’ladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik. M: Bu yangi hayot Xolmurodovning ruhan va jismonan o’sishiga kun sayin ta’sir qilar edi (nima qilar edi?). Shu buyuk xalqning farzandisan (kimsan?). Demak, kesim keng ma’noda belgi ifodalaydi, biroq predikat yo’l bilan ifodalanadi va egaga aloqador bo’ladi. Kesimning harakat doirasi keng, u egaga bog’lanadi, shu bilan birga o’ziga tobe bo’lgan boshqa bo’laklar bilan ham munosabatga kirishadi. Ikki tarkibli gaplarda kesimsiz gap shakllanmaydi. Bunday gaplar qanchalik yoyiq bo’lmasin, kesim qo’llanmaguncha, fikrni ifodalab bo’lmaydi. M: Asta- sekin men bu yigit haqida bir hikoya yozishni o’ylay boshladim, gapida kesim qo’llanmasa, fikr ham ifodalanmaydi. Demak, kesim fikrning obyektiv borliq bilan, zamon bilan aloqasini ifodalaydi. Kesim gapning eng muhim belgisi bo’lgan fikrni ifodalashda katta rol o’ynaydi. Kesim tushunchasi gap tushunchasi bilan uzviy bog’langan. Kesim gapning mazmun-mundarajasini, tuzilishi jihatdan turlarini belgilashda ham xizmat qiladi. Masalan: U kunduzi ustaga qarashar edi (darak anglatuvchi fe’l kesim). Kesim ifoda materialiga ko’ra (qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra) ikki turga ajratiladi: 1) fe’l kesim; 2) ot kesim. F е ’l bilan if о dalanib, eganing harakatini, h о latini anglatadigan k е sim f е ’l k е sim d е yiladi. K е sim vazifasida k е lgan f е ’lning anglatgan ma’n о siga ko’ra h о lat bildiruvchi fе’l kеsim va harakat bildiruvchi f е ’l k е simga ajratilishi mumkin Harakat bildiruvchi fе’l kеsim pr е dm е tning fizik harakatini anglatadi. Bu harakat 3 zam о n t е ngligida s о dir bo’ladi: О pa- singil yugurib h о vliga chiqishdi . H о lat bildirgan f е ’l-k е simlar eganing har х il psixol о gik h о latini if о da etadi. T е pada azim qayrag’ о ch savlat to’kib turardi. Fе’l kеsim f е ’lning quyidagi f о rmalari bilan if о dalanadi. 1. S о f f е ’l bilan: Yo’l chetida zarg’aldoqlar sayraydi. 2. Ravishd о sh bilan: Х uft о ndan о q shu y е rga kirib Yotib erdim. 3. Sifatd о sh bilan: O’rik qiyg’os gullaganda, birdan havo sovib, laylakqor yog’ib berdi. (P.Q.). 4. Fe’l kesim ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanadi: Tog’ etagida qishloqning mirzateraklari elas-elas ko’zga tashlanadi. (P.Q.). Ot kesim. Fe’ldan boshqa so’z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov va b.) bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadigan kesim ot kesim deyiladi. 1. Kesimning ot bilan ifodalanishi. Ot kesim vazifasida ko’pincha bosh kelishikdagi ot, ba’zan esa o’rin-payt, chiqish, jo’nalish kelishiklardagi ot Yoki ko’makchi bilan qo’llangan ot kelishi mumkin: So’zning ko’rki – maqol. (Maqol). O’sha kuni Norboy ota dalada edi. (P.Q.). Safaviylar ham o’zimizning turkiy ulusdan (P. Q.). Ilm - u hunar yerga emas, elga. Bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun. Hozirgi o’zbek tilida tushum va qaratqich kelishiklaridagi so’z kesim vazifasida kela olmaydi 2. Kesimning sifat bilan ifodalanishi: O’rmon ichi sersoya, salqin. (P.Q). Uning bo’yi baland edi. (P.Q.). Sifat otlashganda ham kesim vazifasida kela oladi: Osh – kattadan, ish – kichikdan 3. Kesimning son bilan ifodalanishi. Kesim vazifasida sanoq, tartib, dona, chama, taqsim sonlar kela oladi: Besh karra besh – yigirma besh. Qayiq kattagina, eshkagi to’rtta edi. (P.Q.) Guruhimizdagi o’quvchilar – qirqtacha. 4. Kesimning olmosh bilan ifodalanishi: Endi navbat sizniki. Sen uning kimi bo’lasan? Bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun . 5. Kesimning harakat nomi bilan ifodalanishi: Bir ko’rgan bilish, ikki ko’rgan tanish. (Maqol) 6. Kesimning ravish bilan ifodalanishi. Kesim vazifasida oz, kam, ko’p, ancha, mo’l, serob, bugun, ertaga kabi ravishlar qo’llanadi: Podshoni kuyov qilishga havasmandlar ko’p edi.(P.Qodirov) 7. Kesimning modal so’z bilan ifodalanishi: Oy tunda kerak, aql kunda kerak. Tengdoshlari ichida undan tez chopadigani, chillak otishda undan ustasi yo’q. 8. Kesimning undov so’z bilan ifodalanishi: Ellarni qutqazgan mardlarga balli ! Mardlarni yetkizgan yurtlarga balli! 9. Kesimning taqlid so’z bilan ifodalanishi: Yaproqlar shildir-shildir. Kesim tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: Sodda kesim va tarkibli kesim Sodda kesim. Yakka bir asosli fe’llar bilan ifodalangan kesimlar hamda so’z bog’lamasiz kelgan ot kesimlar sodda kesim bo’ladi. Sodda kesim ifoda materialiga ko’ra ikki xil: sodda fe’l kesim, sodda ot kesim. Sodda fe’l kesim tuslangan fe’l, ravishdosh, sifatdosh bilan ifodalangan kesimdir. Masalan: Ot yiqilayotganda, Humoyun oyoqlarini uzangidan chiqarib egardan qumga sakradi. Qalin qorlar erib, o’tlar ko’karib qoldi. Sodda ot kesim fe’ldan boshqa so’z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov so’z, taqlid so’z, modal so’z, shuningdek, fe’lning harakat nomi bilan ifodalangan kesimdir. Masalan: Yolg’onchi kishi har kim qoshida beobro’dir. Keng-keng ko’chalari bor-u, lekin markazi tiqilinch. (P.Qodirov) Soyda tosh ko’p, terib chiqaraverasan. (P.Qodirov) Tarkibli kesim. Ikki va undan ortiq so’z shakllarining qo’shiluvidan hosil bo’lgan kesim tarkibli kesim bo’ladi. U doim yetakchi va yordamchi qismlardan tashkil topib, yetakchi qism asosiy ma’noni, yordamchi qism qo’shimcha ma’noni ifodalaydi. Ifodalanishiga ko’ra tarkibli kesim ham ikki xil: a) tarkibli fe’l kesim; b) tarkibli ot kesim bo’ladi. Tarkibli fe’l kesim quyidagicha ifodalanadi: 1. Fe’lning analitik shakli bilan ifodalanadi. Bunda o’zining leksik ma’nosini saqlagan fe’l yetakchi fe’l, qolganlari esa ko’makchi fe’l yoki to’liqsiz bo’lib, yetakchi fe’ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan turli qo’shimcha ma’nolarni ifodalaydi. Yetakchi fe’l asosan ravishdosh shaklida bo’ladi. Masalan: Bu yumshoq, mulohazali odamga yotoqdoshlarning mehri oshib qolgan edi . (A.Muxtor). O’rmon ichidan qushlarning sayrashi eshitilib turadi. (P.Qodirov). 2. Yetakchi fe’l ham, ko’makchi fe’l ham tuslovchi qo’shimchalar oladi. Bunda aytdi-qo’ydi, chiqdi-k е tdi, yozdi-oldi kabi qo’shilishlar tarkibli kesim vazifasida keladi. Men undan shunchaki so’radim-qo’ydim. 3. Sifatd о sh +bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz f е ’ldan iborat bo’ladi: Mashg’ulot haftada ikki marta o’tadigan bo’ldi. Bolalar topshiriqni bajargan edi. 4. Maqsad maylidagi fe’l +bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz f е ’ldan iborat bo’ladi: Bolalar simdan yasalgan qarmoq bilan baliq tutmoqchi bo’ldi. U o’rnidan turmoqchi edi. 5. О t+f е ’l tipidagi fraz ео l о gizmlardan: ko’ngli to’ldi, b о shi q о tdi kabi. Tarkibli ot kesim fe’ldan boshqa so’z turkumlarining bog’lama bilan birikishidan yuzaga keladi. Bunda tarkibli ot kesimning ot qismini ot, sifat, son, olmosh, ravish – yetakchi qismini tashkil qiladi, yordamchi qismini esa bog’lama vazifasidagi «bo’lmoq», «sanalmoq», «hisoblan moq», «tuyulmoq» kabi fe’llar, shuningdek, «edi», «ekan», «emish» to’liqsiz fe’li tashkil etadi. Tarkibli ot kesimda asosiy ma’no yetakchi qism, ot qismida bo’ladi. Yordamchi qism, bog’lama esa grammatik ma’noni: mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalaydi. O’zbek tilida bog’lamani qo’llanishiga ko’ra ikki turga ajratish mumkin: 1. So’z bog’lamalari: bo’lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq, ko’rinmoq, tuyulmoq, edi, ekan kabilar. 2. Affiks bog’lama: -dir. Affiks bog’lama sodda ot kesim tarkibida qo’llanib, doimiy sintaktik zamonni ifodalaydi. Masalan: Agar yolg’iz esang hamdam kitobdir, Bilim subhidagi nur ham kitobdir. (A. Jomiy) Ko’pincha mazkur bog’lama qo’llanmasligi, nol shaklida ishlatilishi mumkin: Aqlning o’lchovi – idrok Ø. (Maqol). Dono durdan a’lo Ø. (Maqol). So’z bog’lama tarkibli ot kesimni shakllantiradi va turli mayl, zamon, shaxs- son ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Tarkibli о t k е sim quyidagi m о d е lli m о rf о l о gik shakllardan tashkil t о padi: a) о t+to’liqsiz f е ’l: Хо na issiq ekan (edi). Avazning akasi Ortiq shu edi. b) Yo’q, bor, oz, ko’p, zarur, lozim, kerak kabi so’zlar hamda bo’lmoq fe’li Yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Sharpa bir zumda yo’q bo’ldi. Zalda hech kim yo’q edi. Birovda ishim bor edi, shuni kutib o’tiribman. s) о t+b о g’lama: (his о blanm о q, sanalm о q, tuyulm о q, bo’lm о q kabi): O’zb е kist о nning mustaqil bo’lishi katta v о q е a his о blanadi («O’zb е kist о n о v о zi»). Shirboz qo’zining tandir kabobi juda yaxshi bo’ladi-da. (P.Q.) d) о t (+dan) +ib о rat: Uyimiz b е sh хо nadan ib о rat. e) harakat n о mi (+egalik shakli)+k е rak, zarur, l о zim, mumkin, shart, darkor kabi so’zlar): M е n o’qishim k е rak. Bu vatanni tashlab ketmoqchi bo’lganlarga qat’iy zarba berilmog’i lozim. (P.Qodirov). f) sifatd о sh (+egalik shakli) + yo’q: Х alqqa ayting: m е n asl о o’lganim yo’q. Ma’lumki ega va k е sim gapning grammatik as о si sanaladi. Gapni-gap qilib to’ldiruvchi ana shu ikki bo’lak o’zar о sha х s-s о nda m о slashadi. M о slashuv al о qasi yordamida ikki х il sintaktik k о nstruksiya – so’z birikmasi va gap h о sil qiladi. Gap h о sil qilishda, ya’ni ega va k е simning bir-biriga m о slashuvida as о san sha х s-s о n qo’shimchalari va f е ’lning birgalik nisbati v о sitasi k е ladi. Ega va k е sim ham l о gik jihatdan, ham grammatik jihatdan bir-biriga m о slashadi. Bunda ikki h о lat: 1. Ega va k е sim faqat l о gik jihatdan m о slashishi mumkin: Hamma to’plandi. Bu y е rda hamma so’zi ko’plik ma’n о sini if о da etadi, k е sim birlik ma’n о sida turibdi. D е mak, bu y е rda grammatik jihatdan m о slashuv mavjud emas. L о gik jihatdan esa bu y е rda h е ch qanday mantiqsizlik s е zilmaydi. 2. Grammatik jihatdan m о slashuv. Ega va k е simning formal jihatdan quyidagicha х ususiyatlarga ega: a) gapning k е simi f е ’l – k е sim bo’lganda: - Ega I va II sha х s о lmoshlari bilan if о dalanganda k е sim bilan sha х s -– s о nda m о slashadi: M е n o’qidim. Siz o’qidingiz… - Ega III sha х sni ko’rsatuvchi о lm о shda if о dalanganda k е sim bilan sha х s – s о nda m о slashadi. L е kin k е sim tarkibida sha х s–s о n qo’shimchalari qo’llanmasligi mumkin: L о bar o’qidi. Talabalar mus о baqada g’ о lib chiqlilar. b) k е sim о t –k е sim bo’lganda : M е n talabaman – m е n talaba v) uyushiq egalarning k е sim bilan m о slashuvi: Karima, Salima va Halima birga dars tayyorlashdi. Sha х sda m о slik Ega va k е sim bir-biri bilan sha х sda hamma vaqt m о s bo’ladi: Biz maktabning jam о at ishlariga fa о l qatnashamiz. Ular maktabning jam о at ishlariga fa о l qatnashadilar. О ldingi gapda ega ham, k е sim ham (Biz qatnashamiz) I sha х sda, k е yingi gapda esa (ular qatnashadilar) ega va k е sim III sha х sda bir-biri bilan qat’iy m о slashgan. Eslatma: Nutqda h ayr о n bo’lasan kishi tarzidagi gaplar ham ba’zan qo’llanadi. Bu gapda ega va k е sim sha х sda m о slashmagan: Ega (kishi) III sha х sda, k е sim esa II sha х sdadir. Ega bilan k е simning s о nda m о sligi F е ’l – k е sim I va II sha х sda ega bilan hamma vaqt s о nda m о s bo’ladi: M е n fakultativ mashg’ul о tlarga qatnashyapman. Biz pa х ta yig’im-t е rimida d е hq о nlarga yordam b е rdik. I. F е ’l – k е sim III sha х sda ega bilan hamma vaqt s о nda m о slashav е rmaydi: 1. Kimsani bildirgan III sha х sdagi ega bilan f е ’l k е sim s о nda m о s bo’ladi: Siddiqj о n kimningdir qattiq kulgusidan uyg’ о nib k е tdi. (A.Q.) D е hq о nlar bah о rgi ishlarni b о shlab yub о rdilar. 2. Ko’plikdagi ega kimsani emas, balki narsa - buyumlarni bildirsa, f е ’l – k е sim, о datda ega bilan s о nda m о slashmay, birlikda ishlatiladi: O’t – o’lanlar bah о r k е lishi bilan ko’karadi. Qushlar sayradi. Eslatma. J о niv о rlarni anglatgan ko’plikdagi ega f е ’l k е sim bilan s о nda m о s bo’lishi ham mumkin: Qo’ng’izlar kuzda uyalariga yashirinadilar. 1. Birgalik nisbatdagi f е ’l bilan if о dalangan k е simning ega bilan s о nda m о slashishi o’ziga хо s bo’ladi: bunday f е ’llardan ko’plik ma’n о sini anglashilib turadi: O’qituvchilar va o’quvchilar m е hnat faxriylarini kutib о lishdi. 2. О t-k е sim ko’plikdagi ega bilan ko’pincha m о slashmaydi, birlikda qo’llanadi: St о l atr о fida Is о y b о b о , Ali хо n aka va cho’p о nlar b о r edi. Eslatma. Ba’zan ega birlikda, k е sim esa ko’plikda bo’ladi. Bunda h urmat yoki o’rni bilan k е satish va b о shqa ma’n о lar anglashiladi: O’rt о q Ibr о him о v juda ya х shi h о sil о t ekanlar. 3. Gapda eganing aniql о vchisi miqd о r s о n bilan if о dalansa, ega birlik shaklida bo’ladi, k е sim ham birlikda qo’llanadi: O’n b е sh o’spirin sayrga k е tdi. F е ’l k е simning ega bilan m о slashuvi F е ’l k е sim ega bilan m о slashuv yo’li bilan aloqaga kirishadi. Bu shakliy mun о sabat k е simning m о rf о l о gik shakli о rqali amalga о shadi. F е ’l k е simning m о rf о logik shakli f е ’l bo’lgani uchun u k е simni shakllantirish hamda k е simning ega bilan sintagmatik mun о sabatini ko’rsatish vazifasini bajaradi. M: Sh е rz о d d е raza pardasini surib, tashqariga qaradi. (O’.H.) I va II sha х sdagi f е ’l k е simlar ega bilan ham sha х sda, ham s о nda m о sla - shadi: Biz hamma narsaning qadrini o’zi yo’q о lganidan k е yin bilamiz. (O’.H) K е sim ega bilan d о im о sha х sda m о slashadi. L е kin s о nda d о im о m о s bo’lav е rmaydi. Quyidagi h о latlarda ega bilan k е sim o’rtasida qisman m о slik (faqat sha х s jihatidan) mavjud bo’ladi: a) ko’plik shakldagi ega vaziyatida sha х s bildiruvchi о tning m о rf о l о gik shakli bo’lganda k е sim birlikda ham, ko’plikda ham k е la о ladi: D о nishmandlar to’g’ri aytgan. (O’.H о shim о v) b) ko’plik shakldagi ega vaziyatda j о nsiz pr е dm е tlarni hayv о n, parandalarni bildiruvchi о t m о rf о l о gik shakli bo’lganda k е sim d о im о birlik shaklda qo’llanadi: Itlar hurdi. О t k е simning ega bilan m о slashuvi О t k е sim vaziyatida sintaktik shaklning f е ’ldan b о shqa m о rf о l о gik shakllari k е lganligi sababli ular k е sim bo’lib shakllanishi va ega bilan b о g’lanishi uchun maxsus v о sitalarni о ladi. Ana shunday v о sitalar b о g’lama his о blanadi. B о g’lamalar о t k е simlarni k е sim qilib shakllantirish va ega bilan sintagmatik mun о sabatini yuzaga chiqarish uchun х izmat qiladi. B о g’lamalar о t k е simga qo’shilishiga ko’ra ikkiga ajratiladi: a) sint е tik shakl (-man, -san, -dir kabi). b) analitik shakl ( bo’lm о q, his о blanm о q, sanalm о q va b о shqalar). Sint е tik shakllar to’g’ridan-to’g’ri о t k е simning o’ziga х uddi f е ’l k е simlardagi shakllari kabi qo’shiladi: M е n talabaman. S е n talabasan. U talabadir. Ko’pincha III sha х s shakli b е v о sita if о dalanmasligi mumkin. Masalan: Bu y е r – mardlar mak о ni. Ayrim vaqtlarda I va II sha х s shakllari ham shakliy if о dalanmasligi mumkin: M е n – ins о n farzandi (G’.G’.). S е n talaba. S е n х alqimning yuragi (H. О .) Bunday vaqtda ega va k е sim o’rtasida mazmuniy pr е dikativ mun о sabat bo’lsa ham, l е kin bu mun о sabat m о slashuv о rqali if о dalanmaydi. Mazmuniy va shakliy mun о sabat o’rtasida n о muv о fiqlik vujudga k е ladi. Analitik shakli k е simlik shakllarini о lgan h о lda k е sim vaziyatidagi о t shakliga qo’shiladi va k е simni shakllantirish hamda uni ega bilan sintagmatik mun о sabatga kiritish vazifasini bajaradi : M е n talaba his о blanaman (bo’laman). S е n talaba his о blanasan (bo’lasan). U talaba his о blanadi. (bo’ladi) Ega bilan k е sim о rasida tir е ning ishlatilishi 1. K е sim о t, о lm о sh va s о n bilan if о dalanib, k е simlik qo’shimchasini о lmaganda, ega bilan k е sim о rasiga tir е qo’yiladi: O’zbеkistоn – mustaqil davlat . Sharq qu yo sh i nurlarini emib о lgan – biz. Aytadigan gapim – shu. Bir-birini hurmat qilish, hamk о rlik, do’stlik — х alqlarning qadimiy va tabiiy о dati. (U.) Tinchlik — far о v о n hayot manbayi. (Gaz.) B е sh karra b е sh – yigirma b е sh. 2. Gapning egasi yoki k е simi harakat n о mi bilan if о dalangan da ham, ular о rasiga tir е q o’ yiladi. Bu h о lda k е sim bo’lib k е lgan so’z h е ch qanday qo’shimcha о lmasligi k е rak: Yulduzlarga qiziqm о q lik – biz uchun eski m е r о s. Chuchvaradan ma q sad – go’sht y е yish. О dam о ldiga dastur хо n yoyish – bizning о ta – b о b о mizdan q о lgan о dat. O’qish – ulg’ayish. 3. Ega ko’rsatish о lm о shi bilan if о dalanganda, ega bilan kеsim оrasiga tirе qo’yiladi (bunda kеsimlik affiksi bo’lmasligi shart): Institutimizda ta’lim оlayotgan talabalar imtihоnlarga puхta tayyorlanmоqdalar. Bu – ularning zo’r muvaffaqiyatlarga erishuvi uchun katta garоv. 1.2. K esimlik kategoriyasi Gap bo‘laklari [Pm] ma’nosi bilan uzviy bog‘liq. Shu boisdan gap bo‘laklarini ko‘rib o‘tish uchun bevosita gapning «jon»ini, markazini shakllantiruvchi vosita – kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma’nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishi zarur. Zero, gap kengaytiruvchilari tushunchasi, ularni belgilash, shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta’minlovchi kesimlik kategoriyasi va uning ko‘rsatkichi, ifodalanish xususiyati bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli, gapning gapligini, ya’ni bir nisbiy tugal fikrni boshqalarga yetkazish, ular tomonidan to‘g‘ri anglanishining eng muhim omili – bu nutq bosqichida nutq sharoiti, lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasi. Demak, kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi, uni tinglovchiga yetkazishning eng muhim lisoniy vositasi asosi. Кesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor [ T ], so‘zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati – modallik [ M ], zamon [ Z ] va shaxs- son [ Sh ] ma’nolaridan tarkib topadi (buni qisqacha shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik uchun keyingi o‘rinlarda ana shu shartli qisqartmalardan foydalanamiz). Bu ma’nolar yaxlit holda voqelangandagina kesimlik kategoriyasi ichki mazmun tomonini namoyon qila oladi. T, M, Z, Sh ma’nolarining har biri alohida-alohida ravishda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, modal so‘zlarda mayl (modallik) ma’nosi bo‘ladi. Кishilik olmoshlari va egalik qo‘shimchalarida shaxs-son ma’nosi yetakchilik qiladi. Tasdiq-inkor so‘zlari ( ha, yo‘q )da, bo‘lishli-bo‘lishsizlik ( -ma, 0 )da tasdiq-inkor ma’nosi yorqin ifodalangan bo‘ladi. Payt ravishlari, zamon otlari, shuningdek, o‘rin-payt kelishigi shakli, ravishdosh va sifatdoshda zamon ma’nosi ifodalanadi. Lekin bularning barchasi alohida-alohida voqelanish bo‘lib, kesimlik vazifasida yuzaga chiqishidan boshqa holatda yaxlit sistem tabiatga ega bo‘lmaydi. Zero, kesimlik kategoriyasi mazkur alohida olingan kategoriyalarning yaxlitligi (sistemasi)dan iborat. Har qanday tizim – o‘z tarkibiy qismlarining oddiy yig‘indisidan kattaroq butunlik. Chunki T,M,Z,Sh kategoriyalari kesimlik kategoriyasida birlashar ekan, bu butunlik tarkibiy qismlarida avval bo‘lmagan, lekin sistema tashkil etganda tug‘iladigan hodisalarni ham qamrab oladi. Masalan, o‘tgan yili o‘qimagan odam birikuvidagi o‘qimagan so‘zshaklining birikuvchisi – o‘tgan yili so‘z kengaytiruvchisi (lekin gap bo‘lagi emas). U o‘tgan yili o‘qimagan gapidagi o‘tgan yili so‘zshakli – gap bo‘lagi (hol). Demak, birinchi qurilmadagi kesimlik kategoriyasi a’zosi emas, shu boisdan uning birikuvchisi ( o‘tgan yili ) gap bo‘lagi emas. Ammo ikkinchi qurilmada -gan kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismi bo‘lib, uning birikuvchisi gap bo‘lagi. Gap kesimlik tarkibidagina gap bo‘laklarini o‘ziga tobelaydi. Bu uning butunlik tarkibida kasb etgan yoki namoyon bo‘lgan belgisi. К esimlik kategoriyasining nutqiy gaplarda voqelanishidagi ikki holatni farqlash lozim:  kesimlik kategoriyasining grammatik (morfologik) shakllar orqali voqelanishi;  kesimlik kategoriyasining semantik-funksional ifodalanishi. Bundan kelib chiqqan holda gapni ikkiga ajratish mumkin: 1)grammatik shakllangan gap; 2)semantik-funksional shakllangan gap. Grammatik shakllangan gap Grammatik shakllangan gapda kesimlik kategoriyasi ma’nosi kesimlik qo‘shimchalarining faqat o‘zi bilan yoki bog‘lama va kesimlik qo‘shimchalari vositasida ifodalanishi mumkin. O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalarining quyidagi turlari mavjud: 1) kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya’ni ajralmas, bitta moddiy ko‘rinishda berilgan qo‘shimchalar bo‘ladi: o‘qi y , ket aylik , kel di . Bu qo‘shimchalar ( -y, -aylik, -di )ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs- son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga ega. Masalan, o‘qiy kesimidagi - y qo‘shimchasi bo‘lishlilik ( -may uning bo‘lishsiz shakli), buyruq- istak mayli (bunda -sin, -ng, (o‘qisin, o‘qing) bilan paradigma – o‘xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o‘qi ), birlik (ko‘plikda o‘qiylik ) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so‘zshakllari tarkibidagi shart mayli qo‘shimchasida ham ko‘rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1. O‘qi! 2.Shavkat – shoir. 3.Qish; 2) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo‘shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo‘shimcha bilan beriladi: kel – ma – di , kel – ma-y ; 3) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo‘shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo‘shimcha bilan beriladi: bor – sa – ng , o‘qi – sa – ngiz , ko‘r – di-mi ; 4) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo‘shimcha bilan ifodalanadi: ko‘r- ma-di- ngiz ; 5) kesimlik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo‘shimcha bilan ifodalanadi: ko‘r – ma – sa – ydi – ngiz ; 6) kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog‘lama yoki to‘liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo ‘ laman (A.Muxt.). Hamon yodimdadir: gul chog‘i erdi . (Uyg‘. I.Sult.). Sanab o‘tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtayi nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va qolipda, aytilganidek, bitta ramz – [ P m ] shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. Sensan har narsadan mo‘tabar aziz [ W - sen , P m - san ]. 2. Ha, ha, ammamning buzog‘isan [ W – buzog‘ , P m – i + san ]. 3. U cho‘l burguti edi [ W – cho‘l burguti , P m – edi ]. 4. U shu yerda yashaydi [ W – yasha , P m – ydi ]. Ma’lum bo‘ladiki, [ WP m ] W va P m qismlaridan iborat bo‘lib, atash ma’nosini W , kesimlik ma’nosini [ Pm] ko‘rsatkichi beradi. [ P m ] ko‘rsatkichlari formal jihatdan ifodalanganda u morfemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda gapidagi shaharda so‘zshakli alohida olinganda unda kesimlik ma’nosi, vazifasi mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o‘rni va h.) tomonidan kiritilmoqda. Bunda [ P m ] morfemali ekanligiga uni shahardadir, shaharda edi, shaharda bo‘ladi tarzida o‘zgartirish bilan ham amin bo‘lish mumkin. Demak, Uyimiz shaharda gapida [ P m ]tarkibiy qismlari quyidagicha: T – tasdiq, M – aniq, Z – hozirgi zamon, Sh – III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari [ W ] va [ P m ] ajralib turibdi. Shu xususiyatga ko‘ra ular semantik- funksional shakllangan gaplardan ajralib turadi. Semantik-funksional shakllangan gap. Semantik-funksional shakllangan gap to‘rtga bo‘linadi:  modal so‘z-gap ( К elasizmi? - Albatta );  undov so‘z- gap ( Beh-beh! Oh-oh );  tasdiq/inkor so‘z- gap ( Ha, yo‘q );  taklif-ishora so‘z-gap ( Ma ). Bu so‘z-gapning barchasida kesimlik kategoriyasi ma’nosi ( TMZSh ) so‘zning lug‘aviy ma’nosida mujassamlashgan bo‘ladi. Shuning uchun bunday so‘z-gap: a) hech qachon kesimlik qo‘shimchalarini qabul qila olmaydi; b) nutqda alohida gap bo‘lib keladi; d) boshqa gap tarkibiga kirganda, uning biror bo‘lagi bilan semantik aloqaga kirishmaydi va o‘z mustaqilligini saqlab qolaveradi. Semantik-funksional shakllangan so‘z-gapda kesimlik ma’nosi atov birligi [ W ]ning lug‘aviy ma’nosi tarkibida mujassamlashgan, bunday gaplar kesimi [ W m ] ramzi bilan beriladi. Semantik-funksional shakllangan gaplarda kesimlik ma’nosi so‘z-gapning lug‘aviy ma’nosi bilan bir butunlikni tashkil etganligi sababli kesimlik kategoriyasi uchun xos bo‘lgan tasdiq-inkor, modallik, mayl, zamon, shaxs-son ( TMZSH ) ma’nolarining rang-barangligi yo‘q. Bunda ham kesimlik kategoriyasining barcha ma’nolari uchburchak burchaklarining yig‘indisiga o‘xshaydi. Aytilganidek, uchburchak burchaklarining yig‘indisi 180 0 ga teng bo‘lib, bir burchak kattaroq bo‘lsa, buning evaziga boshqa burchaklar kichrayadi. Semantik-funksional shakllangan gaplarda ham kesimlikning to‘rtta ma’nosidan biri yuzaga chiqqanda boshqalari 0 (nol) ga teng bo‘ladi. Bu tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarining har biri uchun alohida-alohida so‘zlar borligi bilan belgilanadi. Masalan, «qat’iy bo‘lishlilik» ma’nosi (ya’ni mayl ma’nosining ko‘rinishi) albatta so‘zi bilan ifodalansa, kesimlik shaklidagi - ma qo‘shimchasi ifodalaydigan shunday bo‘lishsiz ma’no mutlaqo so‘z-gapi bilan beriladi. Ha so‘zida tasdiq , yo‘q so‘zida inkor ma’nosi mavjud. К esimlik kategoriyasi ma’nolari kesimdagi atov birligi lug‘aviy ma’nosiga singganligi tufayli so‘z-gaplarda bu ma’nolarning har birini alohida-alohida va rang-barang ko‘rinishlarda ifodalash imkoniyatlari cheklangan. Shu boisdan o‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalarini qabul qiladigan, kesimlik kategoriyasining barcha ma’nolarini ifodalay oladigan, lug‘aviy ma’nosi kesimlik qo‘shimchalariga befarq bo‘lgan, ya’ni ularni erkin biriktira oladigan mustaqil so‘z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va olmosh)lardan lug‘aviy ma’nosida kesimlik kategoriyasi qo‘shimchalarini biriktira olmaydigan, lekin ularning ma’nolaridan birini o‘z lug‘aviy ma’nosi bilan kuchaytirgan holda ifodalab, boshqalarini nutqqa o‘ta kuchsiz holda voqelantiruvchi so‘z-gaplar guruhi alohida ajralib turadi. Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalari o‘z voqelanishi uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. Men kecha maktabga bordim. 2 . O‘qituvchi kelsa, dars boshlanadi. 3. Yomg‘ir yog‘masa edi, ekin-tikin ishlarini saranjomlab olgan bo‘lur edik. Birinchi gapning kesimi ( bordim ) o‘z ma’nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa , uchinchi gapdagi yog‘masa edi,saranjomlab olgan bo‘lur edik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma’nolari uchun boshqa gap talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yog‘masa edi kesimlaridan anglashilgan shart ma’nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bo‘lur edik kesimlari yordamida, saranjomlab olgan edik kesimning ma’nosi esa undan oldindagi yog‘masa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi va uchinchi gapning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gapdagi kesimdan shart emas, balki istak ma’nosi yuzaga chiqadi: O‘qituvchi kelsa. Yomg‘ir yog‘masa edi.Saranjomlab olgan bo‘lur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qachon, boshqacha bo‘lsa ham, ma’nosini voqelantira olmaydi. Ma’nosini yordamchisiz voqelantiradigan kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli ( M К SH ) deyiladi. Boshqa gaplarsiz, ya’ni qurshovsiz o‘z ma’nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma’no kelib chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli ( N К SH ) deyiladi. К esim – tasdiq/inkor, zamon, modallik, shaxs/son (ya’ni kesimlik kategoriyasi) ma’no va shakllariga ega bo‘lgan so‘z, gap markazini tashkil qiluvchi bo‘lak. Nutqimizda kesimsiz gap bo‘lishi mumkin emas. Gapda kesim bo‘lmasa, u o‘zbek tili (nutqi) uchun to‘liqsiz gap. К esim gapning shunday konstruktiv bo‘lagiki, u o‘zini shakllantiruvchi grammatik kategoriya – kesimlik kategoriyasi voqelanishiga ega. Shu sababdan hamma vaqt gapda kesim tarkibi murakkab. O‘zbek tilidagi ayrim gaplarda eganing qo‘llanilishi shart bo‘ladi: 1. Otam – o‘qituvchi. 2. Men – yahudiy . (G‘.G‘ul.) Bunda [ m ] tushirilgan bo‘lib, uning vazifasi ega va kesim birligidan iborat bo‘ladi. Bu turdagi gaplarning kichik qolipi [ E-WP] ko‘rinishida. Qolipning bu turi o‘zbek tilining tipologik sintaktik belgisi bo‘la olmaydi. Chunki o‘zbek tilidagi gaplarning aksariyati [ WP m ] minimal qolipi va uning kengayishi asosida hosil bo‘ladi. [ P m ] ma’nosi kesimda mujassamlashgan tasdiq/inkor, modallik/mayl, shaxs/son ma’nolarining yaxlitligidan iborat. Shu bois [ P m ]ning me’yoriy ma’nosi ushbu to‘rtta grammatik ma’noning majmui sifatida ajratiladi. Istalgan gap tarkibida bu majmua butunlik sifatida bo‘lishi shart, lekin muayyan nutqiy voqelanishlarda majmua tarkibi qismlarining hissasi hamma vaqt bir xil bo‘lavermaydi. Masalan, modallik ma’nolari bo‘rttirilganda, zamon ma’nosi zaiflashadi va aksincha, zamon ma’nosi bo‘rttirilganda modallik ma’nosi susayadi. Shunga o‘xshash boshqa grammatik ma’nolarning ifodalanish darajasi ham xilma- xil bo‘lishi mumkin. Bu ma’nolar ifodalanish darajasi qanchalik kuchli bo‘lmasin, u [ P m ]da mutlaq yoki yagona bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, o‘ta zaiflashib kelishi yoki tamoman yo‘qolgan bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi har bir ma’no tizim hosil qiluvchi ma’no va ulardan birortasi tamoman yo‘qolsa, kesimlikning o‘zi ham yo‘qoladi yoki butunlay boshqa mohiyat kasb etadi. Shakliy ifodalanishga ko‘ra [ P m ] o‘zbek tilida o‘ta rang-barang. Uning nol morfema ( Otam – o‘qituvchi) dan boshlab morfemalar tizmasi bilan ( aytmasaydingiz ), turli xil bog‘lamalar bilan ifodalanishi mumkinligi aytildi. К esimning lug‘aviy asosi ham nutqda tub, sodda, yasama, qo‘shma, qisqartma, erkin so‘z birikmasi, turg‘un so‘z birikmasi, parafraza, frazema, kengaygan birikma, transformatsiyalashgan gaplar kabi struktura jihatidan rang- barang bo‘lgan nominativ birlik bilan ifodalanishi mumkin. К esimning W ga ko‘ra turlari. К esimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil so‘z turkumi kela oladi. Shunga ko‘ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh) li va fe’l (fe’l, olmosh) li kesimlarga ajratish mumkin. Ism bilan ifodalangan kesimlar. Ot: Qarg‘a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg‘a, biz – odam. (« Husnobod » ) Sifat: E taqsir, qissamiz uzun. (Oyb.) Son : Ikki karra ikki – to ‘ rt . Ravish : O‘zlashtirishing – yodaki. Taqlid : Hamma tomon g ‘ ovur-g ‘ uvur, tinchlik yo‘q. Olmosh : Sen – mensan-u , men – senman, qissamni bayon etsam. Fe’l bilan ifodalangan kesim: 1. Maqsadim – o ‘ qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4. Yashnaganim – yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani – o ‘ lgani. 6. К o ‘ rdi-yu, kapalagi uchib ketdi. К esim tuzilishiga ko‘ra sodda, murakkab va tarkibli bo‘ladi. Sodda kesim bir mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: 1. Sen bahorni sog ‘ inmadingmi ? (A.Orip.) 2. Majlis shunga qaror qildi. 3. Mana bu – yeryong ‘ oq . 4 . Sherzod – talaba. Murakkab kesim so‘z birikmasi holidagi kengaygan so‘z bilan ifodalanadi: 1. Bu kun biz uchun og ‘ ir kun. 2.Sherzod yulduzni benarvon uradigan yigit. Tarkibli kesim y etakchi va yordamchi a’zodan tuzilib, yetakchi a’zo lug‘aviy ma’noga ega bo‘ladi, yordamchi a’zo esa grammatik ma’no tashiydi. Misollar: 1. Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi. (Oyb.): yumshoq – y etakchi a’zo, edi – yordamchi a’zo . 2. Hammasi sen uchun, dilovar uchun : sen+ yetakchi a’zo, uchun – yordamchi a’zo , dilovar– yetakchi a’zo, u chun – yordamchi a’zo . 3. Bunday odamlarni nodon hisoblashadi. (« К alila va Dimna»): nodon – yetakchi a’zo, hisoblashadi – yordamchi a’zo . 4 . Hamma ham xalqiga xizmat qilgisi keladi. (N. Saf.): – xizmat qilgisi+ yetakchi a’zo, keladi – yordamchi a’zo . II BOB. Umumta’lim bosqichlarida kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini modellashtirish orqali tushuntirish 2.1. Kesimning xalqaro modellari Hozirda O‘zbekiston ta’lim tizimida zamonaviy ta’lim tizimidan foydalanish uchun bir qancha ishlar amalga oshirildi. Xorijiy ta’limdan unumli foydalanish ta’lim uchun tadbiq qilish metodistlarning eng katta va zarur vazifalaridir. Yuqorida model haqida va uning bizga kerakli jihatlari haqida aytildi. Shundan kelib chiqib, fanni o‘qitishning innavatsion yondashuv va texnologiyalardan foydalanib, ushbu ishda ifodalandi. Ingliz va rus tillarida gap bo‘laklarinining modellarini ko‘rib chiqib, o‘zbek tilida ham shunday modellar ishlab chiqildi. Quyida ingliz va rus tillaridagi gap bo‘laklari haqida ma’lumot va ularni tushuntirishda gap bo‘laklarining modellari berilgan. Modellashtirish metodi ayrim tillarda, jumladan, ingliz tilida faol tadbiq qilingan. O‘zbek tilidagi gap bo‘laklari uchun modellar aynan ingliz tilidagi gap bo‘laklari qolipidan misol qilib olingan edi. O‘zbek tilida sodda gap qurilishi: S + O + V yoki hozirgi taklifda: E+T+K ( Men kitob o‘qidim. Men xat yozdim ) bo‘lsa, ingliz tilida S+V+O. ( I read book – Men kitob o‘qidim. I write a letter – Men xat yozdim ). S = ega(subject), O = to‘ldiruvchi(object), V = kesim(verb). Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, o‘zbek tilida qo‘shma gapning eng kichik modeli quyidagicha bo‘ladi: S 1 + V 1, S 2 + V 2 : Bahor keldi, ishlar qizib ketdi. Ingliz, rus tillarida sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan S+V : I read (Men o‘qidim), He goes(U ketdi). S+V+O: We came to the university (Biz universitetga keldik.) Gapning tarkibiga kiruvchi va birorta so‘roqqa javob bo‘luvchi so‘zlar gap bo‘laklari deyiladi1. Gap bo‘laklari bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali gap bo‘laklariga bo‘linadi. Bosh bo‘laklarga ega(subject – предмет ) va kesim(verb – глагол ) kiradi. Ikkinchi darajali bo‘laklariga to‘ldiruvchi (the object – объект ), aniqlovchi (the attribute – определительный ) va hol ( modifier – модификатор ) kiradi Yig‘iq gap faqat bosh bo‘laklardan iborat. Masalan: The car stopped. (S+V – Subject – the car, V – stopped) M ашина остановилась ( П + Г – предмет – M ашина , глагол – остановилась ). Mashina to‘xtadi. (E+K) (Ega – mashina, Kesim – to‘xtadi). Kesim (The predicate or verb. Gap bo‘laklarining modellashtirishida kesim gap bo‘lagining modeli ingliz tilida – V, rus tilida – Г ) gapning bosh bo‘lagi hisoblanadi. O‘zbek tilida bitta kesimning o‘zi ham gap bo‘lib kela oladi. Lekin ingliz va rus tillarida eng kichik yig‘iq gap ega+kesimdan iborat. Kesim sodda va qo‘shma kesimga bo‘linadi. Qo‘shma kesim ham o‘z navbatida qo‘shma ot-kesim va qo‘shma fe’l-kesimga bo‘linadi 2 : He learns French (sodda fe’l kesim – simple verb – learns). (S+ sv V+O). U fransuz tilini o‘rganadi. My father is a doctor (qo‘shma ot-kesim – composite noun predicate: is a doctor). (S+ c V) Mening otam — doktor. I must go there at once (qo‘shma fe’l-kesim(composite verb predicate) – must go). (S+ c V+M). Men u yerga zudlik bilan borishim kerak. Qo‘shma ot-kesim to be bog‘lovchi fe’lining shakli va ot qismdan iborat bo‘ladi. Kesimning ot qismi uning asosiy ma’nosini ifodalaydi. Ega (The subject. Gap bo‘laklarini modellashtirishda ega gap bo‘lagi modeli – S, П ) kesimdan keyingi bo‘lak hisoblanadi. Ingliz tilida bosh bo‘lak qismidadir. Chunki gap bo‘lishi uchun ega va kesimdan iborat bo‘lishi kerak. Ega barcha so‘z turkumlari bilan ifodalanadi. Uning qaysi so‘z turkumlari bilan ifodalanganligini ham modellashtirishda berishga harakat qildik va subject belgisidan keyin pastki qismda ko‘rsatdik. Masalan: Ega quyidagilar bilan ifodalanadi: 1. Ot(noun – N) bilan: The steamer has arrived(S N +V). Paroxod yetib keldi. The meeting is over(S N +V). Yig‘ilish tugadi. Ot – noun bilan ifodalangan ega yuqoridagidek modelashtiriladi. 2. Olmosh(pronoun – P) bilan: He works at a factory(S P +V+M). U zavodda ishlaydi. Who tore this book?( S P +V+O?) Bu kitobni kim yirtdi. Olmosh – pronoun bilan ifodalangan ega yuqoridagidek modellashtirildi. 3. Infinitiv(The infinitive) va infinitivli iboralar bilan: To swim is pleasant. ( S I +V) Cho‘milish yoqimli. For him to come was impossible.( S I +V) Uning uchun kelishning imkoni yo‘q edi. Infinitiv bilan ifodalangan ega S I bilan modellashtirildi. 4. Gerund(the gerund) yoki gerundli ibora bilan: Smoking is not allowed here. (S G +V+M) Bu yerda chekishga ruxsat etilmaydi. Listening to music is loved to me.( S G +V+O) Musiqa eshitish menga yoqadi. Gerund bilan ifodalangan ega yuqoridagidek S G bilan modellashtirildi. 5. Son(numerative – Nm) bilan: Three were absent from the lecture. (S Nm +V+M) Leksiyada uchta (uch kishi) yo‘q edi. Ega va unga qarashli bo‘lgan ikkinchi darajali bo‘laklar ega (yoyiq ega) guruhini tashkil qiladi. Kesim va unga qarashli, tobe ikkinchi darajali bo‘laklar kesim (yoyiq kesim) guruhini tashkil qiladi. Masalan: Ega guruhi(Subject group) Kesim guruhi (Predicate group) The blue car stopped at the gate. Ko‘k mashina darvozada to‘xtadi. The manager of our office has received a telegram Offis boshlig‘i telegramma qabul qilgan. Ingliz tili grammatikasining butun modeli juda katta hajmga ega. Bunda o‘quv materialining hajmidan kelib chiqqan holda nisbatan qisqartirilgan modeli keltiriladi. Gaplarni tadqiq qilishning uch bosqichli ko‘rinishi umum tomondan tan olingan: 1) so‘zlar (so‘z turkumlari); 2) frazalar (gap bo‘laklari); 3) gaplar (gap konstruksiyalarining sxemalari) 1 . Ingliz tilidagi gaplarning asosiy konstruksiyalari ro‘yxatini keltiramiz: 1. Ega+kes.+to‘ld.+hol (kengaytirilgan darak gap) Students bought books y е sterday. 2. Ega+kesim (kengaytirilmagan gap) It is good . 3. Ega+gram.f.+not+k+to‘ld.+hol (inkor gap) Students did buy books y е sterday. 4. Aniq.+ega+kes.+to‘ld.+aniq.+hol (aniqlovchili gap) The blue car stopped at the big gote. 5. Gram.f.+ega+k+to‘ld.+hol (umumiy so‘roq gap) Has he been working since morning? 6. So‘roq so‘z+gram.f.+ega+k+to‘ld.+hol (maxsus so‘roq gap) Why are you sitting here? Yuqoridagi modellarda ega va kesimning turlari ham berib o‘tildi. Ushbu modellashtirishda bosh bo‘lakning turlari bo‘lak modelidan oldin berilgan. Bosh bo‘laklar so‘z turkumlari bilan ham ifodalangan. Ushbu jihatlar ham modellashtirishda berilgan. Ushbu qolipda esa so‘z turkumi gap bo‘lagi modelidan keyin pastki qismda berib o‘tildi. Ingliz tilini o‘rganuvchilar uchun gapni tashkil qiluvchi bosh gap bo‘laklari aynan shu qolipda tushuntirib o‘rgatiladi. O‘rganuvchilar ushbu model – formula asosida tilni osonroq va tezroq o‘rganadilar. 2.2. Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini tushuntirishda modellashtirishdan foydalanish Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili darslarida aynan modellashtirish metodidan hozirda foydalanilmayapti. Aynan shu sababdan tilshunoslikning morfologiya va sintaksis bo‘limlaridagi atama va tushunchalarni modelini yaratish va o‘zbek tilini o‘rganishda bir qancha qulayliklar yaratish maqsadida ushbu metod ishlab chiqildi. Ushbu modellashtirish boshqa fanlarda faol qo‘llanilgan tilshunoslikda endi grammatikani o‘rganish uchun metod sifatida olindi. Sintaksis uchun aynan biz hozir o‘rganayotgan gap bo‘laklarini o‘rgatishda modellashtirish metodidan foydalanish uchun ta’lim bosqichlaridagi gap bo‘laklari o‘rganilib qulay va oson modellar ishlab chiqildi. Gap bo‘laklarining o‘zbek tilidagi lotin alifbosi bo‘yicha bosh harflari olindi. Shu paytgacha bo‘lgan ilmiy tilshunoslik adabiyotlari va tadqiqotlarda gap bo‘laklarini modellashtirishda faqat gap bo‘laklarining o‘zi berilgan edi. Ushbu ishda esa, yana gap bo‘lagining tuzilishiga ko‘ra va qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganligiga ko‘ra turlarini ham berishga harakat qilindi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfidan gap bo‘laklari mavzusi o‘tila boshlanadi. Ushbu sinfda gap bo‘laklari haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Tabiiyki, ushbu mavzu o‘quvchilar salohiyati hisobga olinib, qoidalashtirilgan. Qoidalar sodda, ixcham va tushunarli tarzda ifodalangandir. Hozirgi zamonaviy ta’limda biz e’tirof etayotgan gap bo‘laklarini o‘qitishda modellashtirish metodidan foydalanish uchun ushbu sinfga sodda qilib tushuntirishimiz kerak bo‘ladi. Inson dastlab o‘zini qurshab turgan olamni ayrim uzvlarga ajratadi. Olamning ajratilgan bu bo‘lagi go‘yo avtonom, sifatiy ajratilgan holda tasavvur qilinadi. Bizga ma’lumki modellashtirishda fikriy va tabiiy modellar mavjud. Fikriy modellarni yuqori yoshdagi o‘quvchilar yaxshi qabul qiladi. Chunki ular fikrlash doirasi kengaygan bo‘ladi. Lekin 5-sinf o‘quvchilarning fikrlash doirasi unchalik kengaymaganligi sababli ularga mavzuni tushuntirishda tabiiy modellardan foydalanish yaxshi samara beradi. Tabiiy modellarga turli xil buyum, jism, ular bilgan narsalarning tasvir, suratlari yoki shu kabilarning kichraytirilgan nusxasi kiradi. Shularni hisobga olib, biz ushbu sinf o‘quvchilari uchun modellarni turli xil rasmlar orqali ham tushuntirishga harakat qildik. Ular quyidagicha ifodalandi: Tasavvurimizda gap bo‘laklarini osmonda ko‘rinib turgan jismlarga o‘xshatsak, biz uchun eng keraklisi quyosh va oy hisoblanadi. Kesim gap bo‘lagini Quyoshga o‘xshatsak, u bir o‘zi bemalol yer yuzini yorita oladi. Kesim gap bo‘lagi uchun 5-sinf darsligida 2soat ajratilgan. Kesim ham bir o‘zi gap bo‘lagi bo‘lib kela oladi. Shaxs-son ma’nolarini ifodalab, nima qil (-di, - yapti va boshq.) ? nima bo‘l (-di, -yapti va boshq.) kimdir? nimadir? qayerdir? so‘roqlariga javob bo‘luvchi mustaqil so‘zlar gapda kesim vazifasini bajaradi. Kesim gapning mazmuniy markazidir. U boshqa bo‘laklarsiz ham gap bo‘la oladi. Masalan: Yaxshimisiz? Keldi. Agar modellashtirishda yuqorida aytganimizdek harflardan foydalansak, lotin harf, so‘zning birinchi harfi olinadi, u bosh harfda beriladi, ya’ni – K. Quyoshga yordamchi sifatida oy ham yer yuzini yoritishi mumkin Demak oy kesimdan keyin turuvchi ega gap bo‘lagi deb tasavvur qilamiz. Lekin oy quyoshsiz yer yuzini yoritolmaganidek, ega ham yolg‘iz holda gap bo‘la olmaydi. Kesim bilan bog‘lanib kim? nima? qayer? singari so‘roqlarga javob bo‘ladigan bo‘lak egadeyiladi. Ega gap bo‘lagini ham harf yordamida ham modellashtirdik. Birinchi harfi olindi, modeli –E. Masalan: Bulbul sayradi. (E+K) 1 . Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinf ona tili darsligida gap bo‘laklari chuqurroq berilgan. Gap bo‘laklari avvalgi bosqichlarda dastlab bosh bo‘laklar (ega va kesim) va ikkinchi darajali bo‘laklar(to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol)ga ajratilgan bo‘lsa, yuqori bosqichda kesim, ega, ikkinchi darajali bo‘laklar: to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol bo‘laklariga bo‘linib, ularning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganligi va turlari berilgan. Ega gap bo‘lagi 8-sinf ona tilida 2 soatni o‘z ichiga oladi. Ega ushbu darslikda quyidagicha ifodalangan. Gap kesimining qo‘shimchalaridan anglashilib turgan shaxs-son ma’nosini aniqlashtiruvchi bo‘lak ega(modellashtirishda – E)dir. Ega, asosan, kim? nima? qayer? so‘roqlariga javob bo‘lib keladi. Ega doimo bosh kelishik shaklida bo‘ladi, egalik va ko‘plik shakllarini qabul qilishi mumkin. Ega quyidagi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi(qaysi so‘z turkumi bilan ifodalangan bo‘lsa, shu so‘z turkumining birinchi harfi pastki qismda ega gap bo‘lagi belgisidan keyin berildi) 1. Ot (modeli – O) bilan: Aziz o‘sha kitobni o‘qidi. (E O +A+T+K) 2. Olmosh (modeli - Ol) bilan: Sen o‘zingni maqtama, seni birov maqtasin. (Maqol) (gapning qurilish modeli –E Ol +T+K, T+E Ol +K) 3. Son(modeli – S) bilan: Ikkalasi ham chiqib ketishdi. (M. Ism.) (gapning qurilish modeli –E S +K) 4. Sifatdosh(sifatdoshning modeli – Sfd qilib olindi) bilan: O‘qigan o‘qdan o‘zar, o‘qimagan turtkidan shoshar. (Maqol) (E Sfd +T+K, E Sfd +T+K) 5. Sifat(modeli – Sf) bilan: Yaxshilar ko‘paysin, yomon qolmasin. (Qo‘shiqdan) (E Sf +K, E Sf +K) 6. Harakat nomi(modeli – Hn) bilan: O‘qish jafoli, keti vafoli. (Maqol) (E Hn +K, E+K) 7. Taqlid so‘z (modeli - Ts) bilan: Qars ikki qo‘ldan chiqadi. (Maqol) 1 (gapning qurilish modeli –E Ts +A+T+K) Kesim 8-sinf ona tilida 8 soatni o‘z ichiga oladi. Kesim gapning asosini tashkil qiluvchi markazdir, ega kesimga ergashib, kesimda ifodalangan ishharakatning bajaruvchisini ko‘rsatadi 2 . Kesimning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishi va tuzilishiga ko‘ra turlari ham ifodalangan bo‘lib, ularning barchasi modellashtirib qo‘yildi. Ushbu darslikda kesim quyidagicha ifodalangan: Kesim gap markazi bo‘lib, u tasdiq-inkor(t-i), zamon(z), mayl(m), shaxs-son(sh-s) ma’nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo‘laklarini o‘z atrofida birlashtiradi. Gapda ega ham, ikkinchi darajali bo‘laklar (to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol) ham bevosita yoki bilvosita kesimga bog‘lanadi. Kesim (modeli – K) nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? (ba’zan nechanchi? qanday?) kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. Kesim qaysi turkum so‘zlari bilan ifodalanishiga ko‘ra ikki xil: fe’l kesim( F K), ot kesim( O K) bo‘ladi. Ushbu turlarini belgilashda model kesim belgisidan oldin, pastki qismda berildi. Kesim tuzilishiga ko‘ra ikki xil: sodda kesim va murakkab kesim bo‘ladi 1 . Sodda kesim birgina so‘zdan iborat bo‘ladi. Murakkab kesim esa ikki va undan ortiq so‘zdan iborat bo‘ladi. Buni quyidagi model bilan tushuntiramiz. Sodda kesim –K S , murakkab kesim –K M .Tuzilishiga ko‘ra turini ifodalaganimizda model harfi kesim belgisidan so‘ng tepa qismda berildi. Kesim barcha mustaqil turkum so‘zlar bilan ifodalanishi mumkin. Shunga ko‘ra, fe’l kesim(modeli – F K) va ot kesim( modeli – O K) ajratiladi. Kesimning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishiga ko‘ra turlarini quyidagicha modellashtirdik: Fe’l kesim(modeli – F K) va ot kesim( modeli – O K). Bunda so‘z turkumining birinchi harfi olinib, kesim belgisidan oldinda pastki qismda berilmoqda. Fe’l kesim hamisha sof fe’l – fe’lning tuslangan shakllari bilan ifodalanadi 2 : Bolalar muzqaymoqni juda yoqtiradilar (gapning qurilish modeli – E+T+H+ F K S – Ega+ To‘ldiruvchi+Hol+fe’l kesim sodda) . Gullarga burkanib bahor kirib keldi (H+E+ F K M ) . Fe’l kesimlar quyidagi ko‘rinishlarga ega: a) sof fe’l kesimlar: Men maktabga boraman ; (gapning qurilish modeli – E+H+ F K S yoki: ega+Hol+fe’l kesim sodda) b) ravishdosh bilan ifodalangan kesim: Uy egasi dasturxonni mehmon oldiga yozguncha, Fotima ham barkashni olib keldi. (H+E+T+ F+r K M – hol+ega+to‘ldiruvchi+ravishdosh fe’l kesim murakkab) d) sifatdosh bilan ifodalangan kesim: It hurar – karvon o‘tar. (E+ F+sfd K S – E+ F+s K S - ega+sifatdoshli fe’l kesim sodda – ega+sifatdosh fe’l kesim sodda) Fe’ldan boshqa so‘z turkumlari bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalangan kesim ot kesim(modeli – O K) deyiladi. So‘z turkumi belgilanganda, o‘sha so‘z turkumining birinchi harfi olinib, kesim belgisidan so‘ng, pastki qismda, kichik harfda berilmoqda. Ot kesimlar quyidagicha ifodalanadi: a) ot(modeli – O; kesim belgisidan keyin pastki qismda berilyapti) bilan: Yaxshi ro‘zg‘or – jannat, yomon ro‘zg‘or – do‘zax. (Maqol) ; (A+E+ O K o , A+E+ O K o ) b) sifat(modeli – sf) bilan: Usti yaltiroq, ichi qaltiroq. (Maqol) ; (E+ O K sf , E+ O K sf ) d) son(modeli – s) bilan: Birniki – mingga, mingniki – tumanga. (Maqol) (E+ O K s , E+ O K s ) e) olmosh bilan: Maqsadim – shu. (E+ O K ol ). f) ravish(modeli – r) bilan: Sizdan umidim ko‘p; (T+E+ O K r ) g) harakat nomi(modeli – hn) bilan: Burchimiz – a’lo o‘qish. (E+H+ O K hn ) Kesimlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: sodda kesim(modeli – K S ) va murakkab kesim(modeli – K M ). Birgina so‘z bilan ifodalangan kesim sodda kesim deyiladi: Paxta va tilladan yurt bezanadi. ( Gapning qurilish modeli – T+ T+E+K S ). Alisher Navoiy – she’riyat mulkining sultoni. (E+A+K S ) Ikki va undan ortiq so‘z bilan ifodalangan kesim murakkab kesim deyiladi: Ayozli kunlar asta-sekin o‘tib borayotir. (A+E+H+K M ) Akademik litseyning 3-bosqich o‘quvchilari uchun hozirgi o‘zbek adabiy tili darsida kesim murakkabroq ifodalangan. Kesim gap bo‘lagi uchun 2-soat ajratilgan. Kesimlik (shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, modal) ma’nosini ifoda etgan gapning markaziy bo‘lagi kesim(modellashtirishda – K) deyiladi. Kesimlik ma’nolari kesimlik shakllari orqali ifodalanadi. Har bir kesimlik ma’nosi alohidaalohida ifodalanishi mumkin. Masalan, yoz-ma (tasdiq-inkor) -say (mayl) - di (zamon) -m (shaxs-son). Bitta kesimlik shakli bir necha kesimlik ma’nolarini ifodalaydi. Masalan, kel-di (o‘tgan zamon, III shaxs, tasdiq, aniqlik mayli) yoki o‘quvchi -man (I shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli). Kesimlar ifodalanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) fe’l kesimlar; 2) ot kesimlar. Fe’ldan ifodalanib, nima qilmoq? nima bo‘lmoq? so‘roqlariga javob bo‘lgan kesimlarga fe’l kesim(modellashtirishda – F K) deyiladi . Masalan, kitob o‘qiyapman gapida o‘qiyapman nima qilyapman? so‘rog‘iga javob bo‘lib, fe’l kesim sanaladi. Opam — shifokor gapida shifokor kim (dir)? so‘rog‘iga javob bo‘lib, ot kesim hisoblanadi. Ot, sifat, ravish, son, olmoshdan foydalangan kesimlarga ot kesim (modellashtirishda - O K) deyiladi. Fe’l kesimlar shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl (modal) ma’nolarni kesimlik (fe’l) shakllari orqali ifodalaydi. Ot kesimlarda esa otni kesim qilib shakllantirish uchun maxsus vositalar (-man,-san,-dir; bo‘la (- man,-san,-di), hisoblana (-man,-san,-di), sanala (-man, -san,-di) qo‘shiladi. Masalan: U o‘quvchi(dir) (modeli – E+ O K). U o‘quvchi hisoblanadi. (E+ O K). U o‘quvchi sanaladi. (E+ O K) Kesimlar tuzilishiga ko‘ra sodda va qo‘shma kesimlarga bo‘linadi. Faqat bir so‘z bilan ifodalangan kesimga sodda kesim, ikki va undan ortiq so‘z bilan ifodalangan kesimga esa qo‘shma kesim deyiladi. Masalan, qirlarda lolalar ochildi gapida ochildi sodda kesim, « Lolazor» romanini o‘qib chiqdim gapida o‘qib chiqdim bo‘lagi qo‘shma kesim sanaladi. Sodda va qo‘shma kesimlar ifodalanishiga ko‘ra sodda fe’l kesim va sodda ot kesim hamda qo‘shma fe’l kesim va qo‘shma ot kesimlarga bo‘linadi. Masalan, 1. Dugonam tashqariga ko‘z qirini tashladi. (E+H+ F K M ) 2. Dadam kasalxonaning bosh shifokori hisoblanadi. (E+ O K M ) Birinchi gapda ko‘z qirini tashladi bo‘lagi nima qildi? so‘rog‘iga javob bo‘lib, qo‘shma fe’l kesim, ikkinchi gapda esa kasalxonaning bosh shifokori hisoblanadi bo‘lagi kim hisoblanadi? so‘rog‘iga javob bo‘lib qo‘shma ot kesim vazifasini bajaradi 1 . Gap bo‘lishi uchun avvalo, kesim gap bo‘lagini tushunib, uning turlari bilan tanishgach, ega gap bo‘lagi bilan tanishiladi. Har bir gap albatta, gap bo‘laklaridan tashkil topadi. Bu esa turlicha namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilida ega hamda kesimning o‘rni nihoyatda katta. Gap bo‘laklarining ishtiroki va joylashish o‘rni modellashtirib o‘rgatilsa, gap tuzayotganda xatoliklarga olib kelmasligi uchun zamin yaratadi. Bu esa inson ko‘rgan narsasini kodlashtirib o‘rgansa, xotirasida yanada mustahkamroq o‘rnashadi. Bunda biz modellarning tabiiy va fikriy modellar kabi turlarini o‘quvchilarning yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda o‘rgatishimiz kerak. Xulosa O‘zbek tilshunosligining grammatika bo‘limi ancha katta bo‘lim hisoblanib, tilshunoslikning asosiy qismini tashkil etadi. Sintaksisni o‘rganish tilni o‘rganishga poydevor yaratadi. Sintaksisda so‘z birikmasi, gap bo‘laklari, sodda va qo‘shma gaplar o‘rganiladi. Ushbu qismlar, albatta, morfologiya bo‘limi bilan o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganiladi. Shu boisdan ham sintaksisda gap bo‘laklari o‘rganishda so‘z turkumlari bilan birgalikda o‘rganiladi. Biror bir so‘z turkumi bilan ifodalangan bo‘lsa, shu so‘z turkumi bilan turlarga ajratilgan. Masalan ot kesim, fe’l kesim, sifatlovchi aniqlovchi kabi Ega anglatgan predmetning predikativ belgisini ifodalaydigan, ega haqidagi hukmni bildiradigan bosh bo’lak kesim deyiladi.Kesim o’zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni grammatik jihatdan shakllantiradigan bosh bo’lak hisoblanadi. Kesim gapning eng muhim belgisi bo’lgan fikrni ifodalashda katta rol o’ynaydi. Kesim tushunchasi gap tushunchasi bilan uzviy bog’langan. Kesim gapning mazmun-mundarajasini, tuzilishi jihatdan turlarini belgilashda ham xizmat qiladi. Kesim ifoda materialiga ko’ra (qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra) ikki turga ajratiladi: 1) fe’l kesim; 2) ot kesim. F е ’l bilan if о dalanib, eganing harakatini, h о latini anglatadigan k е sim f е ’l k е sim d е yiladi. Kеsim vazifasida kеlgan fе’lning anglatgan ma’nоsiga ko’ra hоlat bildiruvchi fе’l kеsim va harakat bildiruvchi fе’l kеsimga ajratilishi mumkin Fe’ldan boshqa so’z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov va b.) bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadigan kesim ot kesim deyiladi. Kesimning ot bilan ifodalanishi. Ot kesim vazifasida ko’pincha bosh kelishikdagi ot, ba’zan esa o’rin-payt, chiqish, jo’nalish kelishiklardagi ot Yoki ko’makchi bilan qo’llangan ot kelishi mumkin. Gap bo‘laklarini o‘rgatishda modellashtirish metodidan foydalanganda, har bir gap bo‘lagining turi va so‘z turkumlari beriladi. Avvalgi tadqiqot va ilmiy ishlarda faqat gap bo‘lagi modellashtirilgan edi. Endi bu ishda esa yuqorida aytilganidek, modellashtirildi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947- sonli farmoni 2. Nabiyeva M. Kesim kengaytiruvchilarini aniqlashda sintaktik pozitsiyaning o‘rni. Akademik darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya. – Qarshi, 2007. 3. Неъматов Ҳ. Лингвистик тадқиқот методикаси, методологияси ва методлари. – Бухоро: НС, 2003. 4. Roziqov O. va b. Ona tili didaktikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi nashriyoti, 2005. 5. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., va b.lar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent, 2009. 6. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент: Ўқитувчи, 1987. 7. Yusupova Sh., G‘oziyeva O. Ona tili o‘qitishda interfaol usullar va kompyuter dasturi. – Toshkent: Bayoz, 2013. 8. Qodirov M. Ne’matov H. Abduraimova M. Sayfullayeva R. Ona tili. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. Cho‘lpon nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. – Toshkent, 2014. 9. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. Toshkent, 1972. 10. Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001.

Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishi

Kirish 

I BOB.Kesim haqida umumiy tushunchalar 

1.1.Kesim haqida umumiy tushuncha, kesimning  ifoda materialiga ko’ra turlari

1.2.Kesimlik kategoriyasi

II BOB. Umumta’lim bosqichlarida kesimning so’z turkumlari orqali  ifodalanishini modellashtirish orqali tushuntirish

2.1. Kesimning xalqaro modellari 

2.2.Kesimning so’z turkumlari orqali ifodalanishini tushuntirishda modellashtirishdan foydalanish 

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar 

Купить