Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

8 Sotish

Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Keynsning makroiqtisodiy muvozanat
modeli
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….5
Asosiy qism
I BOB: KEYNESNING MAKROIQTISODIY MUVOZANAT MODELI
NAZARIY ASOSLARI.
1.1 Keynesning iqtisodiy nazariyasi va uning kelib chiqishi 8
1.2 Makroiqtisodiy muvozanat tushunchasi 11
1.3 Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli asosiy elementlari ...14
II BOB: KEYNESNING MAKROIQTISODIY MUVOZANAT
MODELINING TAHLILI.
2.1 Iste’mol va investitsiya funksiyalarining o‘rni 17
2.2 Pul bozori va foiz stavkasining muvozanatga ta’siri 20
2.3 Ish bilan ta’minlash va ishsizlik muammosi 23
III BOB: KEYNES MODELINING ZAMONAVIY IQTISODIYOTDAGI
QO‘LLANILISHI VA TANQIDIY TAHLIL.
3.1 Keynes modelining amaliy qo‘llanilishi 26
3.2 Modelning zamonaviy iqtisodiyotdagi cheklovlari 28
3.3 Kelajakdagi tadqiqot yo‘nalishlari va modelni rivojlantirish imkoniyatlari
31
Xulosa 35
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 38
Internet saytlar 39
4

К IRISH
Makroiqtisodiyot zamonaviy iqtisodiy tahlilning eng muhim tarmoqlaridan
biri bo‘lib, u butun iqtisodiyot miqyosida ishlab chiqarish, bandlik, narxlar
darajasi, foiz stavkalari va pul aylanishi kabi muhim ko‘rsatkichlarning o‘zaro
aloqasi va ularning muvozanatini o‘rganadi. Bu soha ayniqsa iqtisodiy inqirozlar,
global iqtisodiy o‘zgarishlar yoki hukumatlar tomonidan olib borilayotgan
iqtisodiy siyosatning samaradorligini tahlil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Ana shunday tahlillarning asosiy nazariy poydevorlaridan biri Jon Meynard
Keynes tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uning nomi bilan ataluvchi
makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiyotdagi talab va taklif o‘rtasidagi
muvozanatni tushunish, uni boshqarish va iqtisodiy beqarorliklarga qarshi
kurashishda keng qo‘llaniladi.
Keynes nazariyasining paydo bo‘lishi XX asr boshlarida yuz bergan Buyuk
Depressiya davri bilan chambarchas bog‘liq. O‘sha davrda klassik iqtisodiy
nazariyalar real iqtisodiy muammolarga yechim bera olmay qolgan edi. Aynan shu
sharoitda Keynes o‘zining fundamental asari — “Ish bilan bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi” (1936) ni yozib, makroiqtisodiy tahlilga yangicha yondashuv
olib kirdi. U klassik nazariyalardagi "bozor o‘z-o‘zini muvozanatlashtiradi"
g‘oyasiga qarshi chiqdi va iqtisodiyotni rag‘batlantirishda davlat aralashuvi
zarurligini asoslab berdi. Keynesning fikricha, iqtisodiy inqirozlar asosan umumiy
talab yetishmasligidan kelib chiqadi va bu muammoni hal qilish uchun davlat
tomonidan amalga oshiriladigan fiskal va monetar siyosat muhim o‘rin tutadi.
Keynes modeli, avvalo, iqtisodiy faollikni belgilovchi asosiy omillar sifatida
iste’mol, investitsiya, davlat xarajatlari va eksport-import saldosini o‘rganishga
asoslanadi. U umumiy talabni iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
sifatida ko‘radi. Ayniqsa, Keynes iqtisodiyotda ish bilan bandlik darajasini
ta’minlashda umumiy talabning yetarli darajada bo‘lishini ta’kidlab, agar talab
yetishmasa, ishlab chiqarish pasayadi, ishsizlik ortadi va iqtisodiyot tanazzulga yuz
tutadi, deb hisoblagan. Shuningdek, u foiz stavkasini nafaqat investitsiyalar
darajasini, balki iqtisodiy faollikni belgilovchi muhim omil deb bilgan.
5

Keynes modelining o‘ziga xos jihatlaridan biri bu investitsiya va iste’mol
funksiyalariga bo‘lgan yondashuvdir. Iste’molning daromadga bog‘liqligi,
investitsiyalarning esa kutilyotgan foyda va foiz stavkalariga qarab o‘zgarishi, bu
modelda muhim tushunchalar hisoblanadi. Keynesning fikricha, iqtisodiyotda har
doim ham to‘liq bandlik holati mavjud emas va bozorlar o‘z-o‘zidan ushbu holatga
erisha olmaydi. Shu sababli davlat faolligi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Davlat
budjeti orqali amalga oshiriladigan rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar, soliq
yengilliklari va investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy faollik
oshiriladi va bandlikni tiklash mumkin bo‘ladi.
Bundan tashqari, Keynes modelida pul bozori ham muhim o‘rin tutadi. U
pulga bo‘lgan talabni uch asosiy unsurga — tranzaksion, ehtiyot va spekulyativ
sabablar bilan bog‘liq tarzda tasniflaydi. Aynan spekulyativ pul talabi foiz
stavkalarining shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi. Keynesga ko‘ra, markaziy
banklar tomonidan yuritiladigan monetar siyosat — ya’ni pul massasini nazorat
qilish orqali foiz stavkalariga ta’sir o‘tkazish — investitsiyalarni rag‘batlantirish
yoki cheklash orqali umumiy talabga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Keynes modelining bugungi kunda ham dolzarbligi saqlanib qolayotgan
bo‘lsa-da, uni tanqid qiluvchi nuqtai nazarlar ham mavjud. Xususan, monetaristlar
Keynes modelini uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlay olmasligi,
inflyatsiyani kuchaytirishi va byurokratik to‘siqlar sababli samarasiz bo‘lishi
mumkinligi nuqtai nazaridan tanqid qiladilar. Shuningdek, zamonaviy global
iqtisodiyotda texnologik taraqqiyot, moliyaviy bozorlarning murakkablashuvi va
xalqaro savdoning kuchayishi kabi omillar Keynes modelining ba’zi jihatlarini
qayta ko‘rib chiqishni talab qilmoqda.
Shu bilan birga, Keynes nazariyasi zamonaviy iqtisodiy siyosatning asosiy
vositalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Inqiroz sharoitida davlat tomonidan amalga
oshiriladigan fiskal rag‘batlantirishlar, iqtisodiy o‘sishni tiklashga qaratilgan
infratuzilma loyihalari, ishsizlikka qarshi dasturlar — bularning barchasi Keynes
g‘oyalariga asoslanadi. Hatto 2008-yilgi global moliyaviy inqirozdan keyin
6

ko‘plab rivojlangan davlatlar Keynes yondashuviga qaytdilar va iqtisodiyotni
rag‘batlantirish maqsadida trillionlab dollarlik paketlar ishlab chiqildi.
Mazkur kurs ishining maqsadi — Keynesning makroiqtisodiy muvozanat
modelining nazariy asoslarini yoritish, uning asosiy elementlari va ularning o‘zaro
bog‘liqligini tahlil qilish, shuningdek modelning zamonaviy iqtisodiyotdagi
qo‘llanilishi, imkoniyatlari va cheklovlarini chuqur o‘rganishdan iborat. Ushbu
model orqali iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlash, iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish va ishsizlikni kamaytirish masalalarida qanday mexanizmlar
mavjudligini aniqlash va bu modelning amaliyotdagi ahamiyatini ko‘rsatish asosiy
vazifalardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
7

I BOB: KEYNESNING MAKROIQTISODIY MUVOZANAT MODELI
NAZARIY ASOSLARI.
1.1 Keynesning iqtisodiy nazariyasi va uning kelib chiqishi.
Jon Meynard Keynes XX asr iqtisodiy fikrining eng muhim vakillaridan biri
bo‘lib, uning iqtisodiy nazariyasi nafaqat o‘z davridagi, balki bugungi kundagi
iqtisodiy siyosatga ham chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Keynesning iqtisodiy qarashlari
klassik iqtisodiy nazariyalar bilan ziddiyatda shakllangan bo‘lib, uning asosiy
g‘oyasi shundaki, bozor iqtisodiyoti har doim ham o‘z-o‘zidan muvozanatga erisha
olmaydi va davlat aralashuvisiz bandlik, ishlab chiqarish va iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash qiyin. Ayniqsa, iqtisodiy inqirozlar davrida davlat tomonidan
rag‘batlantiruvchi siyosat yuritilishi zarur, degan fikr Keynes ta’limotining asosiy
tayanchi hisoblanadi.
Keynesning iqtisodiy nazariyasi tarixiy sharoitlarda, ya’ni 1929-1933
yillardagi Buyuk Depressiya davrida shakllandi. Bu davrda AQSh va boshqa
rivojlangan mamlakatlar og‘ir iqtisodiy inqirozni boshdan kechirar, ishlab
chiqarish pasayar, ishsizlik darajasi o‘ta yuqori bo‘lib, jamiyatda beqarorlik
kuchaygan edi. Klassik iqtisodiy nazariyalarga ko‘ra, bozorlar o‘z-o‘zidan
muvozanat holatiga qaytadi, ya’ni narxlar va ish haqi mos ravishda moslashib,
to‘liq bandlik holati tiklanadi. Biroq amaliyotda bu nazariya ish bermadi. Bozor
kuchlari o‘z-o‘zidan inqirozni bartaraf eta olmadi, ishlab chiqarish qulayotganiga
qaramay talab tiklanmadi, va shu tariqa, Keynes bu holatga o‘zining ilmiy
yechimini taklif etdi.
Keynes o‘zining mashhur asari — “The General Theory of Employment,
Interest and Money” (1936) — orqali iqtisodiyotdagi muvozanatni yangicha
izohlab berdi. Unga ko‘ra, iqtisodiyotda doimiy ravishda to‘liq bandlikka erishish
mumkin emas, chunki umumiy talabning yetishmasligi tufayli ishlab
chiqaruvchilar mahsulotni kamaytiradi, bu esa o‘z navbatida bandlik darajasining
pasayishiga olib keladi. Shu sababli Keynes umumiy talabni rag‘batlantirish
zarurligini asoslab berdi. U iqtisodiyotni tiklash va uni muvozanatda ushlab turish
8

uchun davlat budjeti orqali amalga oshiriladigan investitsiyalar, infratuzilma
loyihalari va boshqa davlat xarajatlarini ko‘paytirish tarafdori edi.
Keynesning nazariyasi birinchi navbatda agregat talab va agregat taklif
o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tahlil qilishga asoslanadi. Agregat talabning asosiy
tarkibiy qismlari — iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksportdir.
Keynesning fikricha, aynan investitsiyalar umumiy talabning eng o‘zgaruvchan
qismi bo‘lib, u foiz stavkalari va kelajakdagi iqtisodiy kutilmalarga bog‘liq holda
o‘zgaradi. U klassik nazariyadagi jamg‘arma-investitsiya tengligi avtomatik
ravishda ta’minlanmaydi, deb hisoblagan. Keynesga ko‘ra, odamlar o‘z
daromadining bir qismini jamg‘armasdan iste’molga sarflaydi, va faqat ortiqcha
daromad investitsiyalarga aylanadi. Agar investitsiyalar yetarli darajada bo‘lmasa,
umumiy talab pasayadi va iqtisodiyot turg‘unlashadi.
Keynesning iqtisodiy qarashlarida foiz stavkasi muhim o‘rin tutadi. Unga
ko‘ra, foiz stavkasi pul bozorida muvozanatni ta’minlovchi omil bo‘lib, u
investitsiyalar hajmiga ta’sir qiladi. Keynes pulga bo‘lgan talabni tranzaksion,
ehtiyot va spekulyativ sabablar bilan bog‘lab izohlaydi. Ayniqsa, spekulyativ
motiv — ya’ni kelajakda foiz stavkalari pasayadi degan umid bilan hozir pulni
saqlab qolish — foiz stavkasining pasayishiga qaramay, investitsiyalarni
rag‘batlantirmasligi mumkin. Shu nuqtayi nazardan, Keynes "pul tuzog‘i"
(liquidity trap) tushunchasini ilgari surdi. Bu holatda monetar siyosat samarasiz
bo‘lib qoladi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish uchun fiskal siyosatga murojaat
qilish zarur bo‘ladi.
Keynesning nazariyasi makroiqtisodiy siyosatga muhim ta’sir ko‘rsatdi.
1930–40-yillardan boshlab ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda davlat budjeti orqali
iqtisodiyotni boshqarish amaliyoti shakllandi. Keynesiycha siyosat bugungi
kungacha ham dolzarb bo‘lib, ayniqsa iqtisodiy inqiroz yoki pasayish davrlarida
keng qo‘llaniladi. Masalan, 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz davrida ham
AQSh, Yevropa Ittifoqi va boshqa ko‘plab mamlakatlar Keynesiy yondashuvga
qaytib, iqtisodiyotga trilyonlab dollar miqdorida davlat xarajatlarini yo‘naltirdilar.
9

Keynes nazariyasining paydo bo‘lishiga ijtimoiy-siyosiy omillar ham ta’sir
ko‘rsatgan. Buyuk Depressiya nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va siyosiy inqirozga
ham sabab bo‘lgan edi. Ishsizlikning keskin ortishi, turmush darajasining
pasayishi, ijtimoiy noroziliklar va siyosiy ekstremizm kuchaygan bir paytda,
Keynesning iqtisodiy g‘oyalari nafaqat iqtisodiy barqarorlikni tiklashga, balki
ijtimoiy muvozanatni saqlab qolishga ham xizmat qildi. Aynan shu jihat Keynesni
faqat iqtisodchi emas, balki zamonasining ijtimoiy-madaniy yetakchi shaxslaridan
biriga aylantirdi.
Keynesning yondashuvi iqtisodiy nazariyani jamiyat taraqqiyotiga mos holda
rivojlantirish zarurligini ko‘rsatdi. U iqtisodiyotni matematik formulalar bilan
emas, balki real hayotdagi psixologik va ijtimoiy omillar bilan uyg‘un holda tahlil
qilish tarafdori edi. Shu boisdan ham u investitsiya qarorlarida “hayvoniy ruh”
(animal spirits) — ya’ni insonlarning noaniqlik ostida qaror qabul qilishdagi
irratsional xatti-harakatlarini ta’kidlab o‘tgan. Bu yondashuv keyinchalik
zamonaviy iqtisodiy psixologiya va xulq-atvor iqtisodiyoti (behavioral economics)
rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
Keynes nazariyasining ahamiyati shundaki, u davlatni iqtisodiy
jarayonlarning passiv kuzatuvchisi emas, balki faol ishtirokchisi sifatida ko‘radi. U
iqtisodiy beqarorlikni tabiiy jarayon deb qabul qilmaydi, balki uni siyosat
yordamida boshqarish mumkin deb hisoblaydi. Keynesning bu yondashuvi ijtimoiy
adolat, bandlik va iqtisodiy o‘sish masalalarini bir butun holda ko‘rib chiqishga
imkon berdi. Shu bilan birga, u davlat xarajatlari orqali agregat talabni
rag‘batlantirishga urg‘u bergan bo‘lsa-da, inflyatsiya va davlat qarzining ortib
ketish xavfini ham inkor qilmagan. Shuning uchun Keynes siyosatini qo‘llashda
muvozanatli va ehtiyotkor yondashuv zarurligini ta’kidlagan.
Keynesning iqtisodiy nazariyasi o‘z zamonasi uchun mutlaqo yangicha
yondashuv bo‘lib, klassik nazariyalar ta’sirini zaiflashtirib, makroiqtisodiy tahlilga
yangi yo‘nalish olib keldi. Uning nazariyasi nafaqat iqtisodiy inqirozlarga qarshi
kurashishda, balki iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham asosiy metodologiyaga
aylandi. Keynes bugungi kunda ham iqtisodiyotni boshqarish, bandlikni
10

ta’minlash, foiz stavkalarini tartibga solish va davlat aralashuvi orqali barqaror
o‘sishga erishish nuqtai nazaridan eng ko‘p murojaat qilinadigan iqtisodchilardan
biri hisoblanadi.
1.2. Makroiqtisodiy muvozanat tushunchasi.
Makroiqtisodiy muvozanat tushunchasi zamonaviy iqtisodiy tahlilning eng
markaziy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. U butun iqtisodiyot miqyosida talab
va taklifning muvozanatlashuvi orqali bandlik, ishlab chiqarish, narxlar darajasi,
foiz stavkalari va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlarning uyg‘un holda faoliyat
yuritishini ifodalaydi. Iqtisodiy nazariyada makroiqtisodiy muvozanatni aniqlash
va uni boshqarish juda muhim, chunki bu holat nafaqat iqtisodiy barqarorlikni,
balki siyosiy va ijtimoiy muvozanatni ham ta’minlash imkonini beradi. Ayniqsa,
iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya, ishsizlik yoki deflyatsiya kabi holatlar aynan
makroiqtisodiy muvozanatning buzilishi natijasida vujudga keladi. Shu sababli, bu
tushuncha iqtisodiy siyosatning nazariy va amaliy asoslarini shakllantirishda
muhim o‘rin tutadi.
Makroiqtisodiy muvozanat klassik iqtisodiy nazariya, keynesiy nazariya va
zamonaviy iqtisodiy maktablar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Klassik
iqtisodchilar fikriga ko‘ra, bozor kuchlari – ya’ni erkin talab va taklif orqali
iqtisodiyot doimiy ravishda to‘liq bandlik holatida bo‘ladi. Ular narxlar mexanizmi
orqali resurslar samarali taqsimlanadi, degan g‘oyaga asoslanadilar. Bunda ish
haqi, foiz stavkasi va narxlar o‘zgarish orqali muvozanat holatini tiklaydi. Ya’ni,
agar bozorga biror ta’sir bo‘lsa, masalan, iste’mol kamayishi natijasida ishlab
chiqarish qisqarsa, narxlar va ish haqi pasayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni
ko‘proq ishlab chiqarishga, ishchilarni esa pastroq ish haqi evaziga ishlashga
majbur qiladi. Bu orqali iqtisodiyot avtomatik tarzda muvozanatga qaytadi. Biroq
amaliyotda, ayniqsa XX asr boshidagi Buyuk Depressiya davrida bu nazariyaning
zaif jihatlari ochiq ko‘rindi.
Keynesiy yondashuv esa makroiqtisodiy muvozanatga mutlaqo boshqacha
qaraydi. Keynesga ko‘ra, iqtisodiyotda talab yetishmovchiligi tufayli ishlab
chiqarish va bandlik darajasi past bo‘lishi mumkin, ya’ni iqtisodiyot o‘z-o‘zidan
11

to‘liq bandlik holatiga erishmaydi. U makroiqtisodiy muvozanatni iqtisodiyotdagi
umumiy talab va umumiy taklifning tenglashgan nuqtasi sifatida izohlaydi, biroq
bu nuqta har doim ham to‘liq bandlik darajasiga mos kelmasligi mumkin. Keynes
nazariyasiga ko‘ra, agar umumiy talab yetarli bo‘lmasa, iqtisodiyot past ishlab
chiqarish va yuqori ishsizlik darajasida muvozanatga tushib qolishi mumkin.
Shuning uchun davlat aralashuvi, ya’ni fiskal va monetar siyosat orqali talabni
rag‘batlantirish zarur bo‘ladi.
Makroiqtisodiy muvozanat asosan uchta asosiy bozor – tovar bozori, pul
bozori va mehnat bozori – o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikka tayanadi. Tovar
bozorida muvozanat umumiy talab (AD – aggregate demand) va umumiy taklif
(AS – aggregate supply)ning tenglashuvi orqali belgilanadi. Bu holatda ishlab
chiqaruvchilar tomonidan taklif etilayotgan mahsulotlar miqdori iste’molchilar,
investorlar, davlat va tashqi sektor tomonidan talab qilinayotgan mahsulotlar
miqdoriga mos tushadi. Agar umumiy talab taklifdan ortiq bo‘lsa, narxlar oshadi,
bu inflyatsiyaga olib keladi. Aksincha, agar taklif talabdan ortiq bo‘lsa, ishlab
chiqarish kamayadi va iqtisodiyot pasayadi.
Pul bozori esa foiz stavkasi va pulga bo‘lgan talab-taklif muvozanati orqali
belgilanadi. Keynesga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab tranzaksion, ehtiyot va
spekulyativ motivlar bilan belgilanadi. Agar pul taklifi ortsa, foiz stavkasi
pasayadi, bu esa investitsiyalarni oshiradi va o‘z navbatida umumiy talabni
ko‘paytiradi. Shu tarzda pul bozori va foiz stavkasi orqali tovar bozorida
muvozanatga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Monetar siyosat ana shu mexanizmlarga
asoslanadi.
Mehnat bozorida esa muvozanat ish haqi va mehnatga bo‘lgan talab-taklif
muvozanati orqali ta’minlanadi. Klassik yondashuvda ish haqi pasaysa, ishsizlik
yo‘qoladi, degan qarash mavjud. Ammo Keynesga ko‘ra, ish haqining pasayishi
umumiy daromadni kamaytiradi, bu esa iste’mol va umumiy talabni qisqartiradi.
Natijada, ishlab chiqarish yana pasayadi va ishsizlik davom etadi. Shu sababli
Keynes ish haqining moslashuvi orqali muvozanat tiklanmaydi, deb hisoblaydi. U
bandlikni oshirish uchun umumiy talabni oshirish lozim, deb hisoblaydi.
12

Makroiqtisodiy muvozanat holatining barqarorligi va dinamikasi ham muhim
masala hisoblanadi. Statik muvozanat modelida muvozanat bir nuqta sifatida
qaraladi, ya’ni iqtisodiyot ma’lum sharoitlarda muvozanatga erishadi va u yerda
qoladi. Dinamik modelda esa iqtisodiyot harakatda bo‘ladi, va vaqt o‘tishi bilan
tashqi yoki ichki omillar ta’sirida muvozanat nuqtasi o‘zgaradi. Keynesiy
yondashuvda aynan bu dinamik jarayonlar muhim o‘rin tutadi, chunki iqtisodiy
o‘sish, inflyatsiya yoki tashqi ta’sirlar muvozanatni o‘zgartiradi va unga mos
ravishda siyosat yuritilishi kerak bo‘ladi.
Makroiqtisodiy muvozanatga ta’sir qiluvchi omillar ko‘p va xilma-xildir.
Ularga daromad darajasi, soliqlar, davlat xarajatlari, foiz stavkalari, eksport-import
hajmi, aholi sonining o‘zgarishi, ishlab chiqarish texnologiyasi, inflyatsiya va
boshqa ko‘plab iqtisodiy ko‘rsatkichlar kiradi. Har bir omil o‘z navbatida talab va
taklifga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shu sababli makroiqtisodiy muvozanat
juda murakkab, ko‘p omilli tizim bo‘lib, uni boshqarish va nazorat qilish iqtisodiy
siyosatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Bugungi global iqtisodiy sharoitda makroiqtisodiy muvozanat yanada
murakkab tus olmoqda. Xalqaro savdo aloqalari, moliyaviy oqimlar, valyuta
kurslarining o‘zgarishi, geosiyosiy xavf-xatarlar, tabiiy resurslar narxining
tebranishi va boshqa omillar milliy iqtisodiyotga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli
har bir mamlakat o‘zining iqtisodiy siyosatini muvozanatli yuritishi, ya’ni
inflyatsiyani nazorat qilish, bandlikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishni
barqarorlashtirish, davlat qarzlarini samarali boshqarish orqali umumiy
muvozanatga erishishga intiladi.
Makroiqtisodiy muvozanat — bu bir vaqtning o‘zida bir nechta bozorlarda
talab va taklif o‘rtasida uyg‘unlikka erishilgan holatdir. U iqtisodiy barqarorlik,
ishlab chiqarish hajmi, bandlik darajasi va narxlar stabilligini ta’minlaydi.
Keynesiy yondashuv bu tushunchani chuqur tahlil qilib, davlat siyosatining
faolligini muhim deb hisoblaydi. Makroiqtisodiy muvozanat faqat tabiiy holat
emas, balki uni shakllantirish va saqlab qolish uchun doimiy siyosiy choralar zarur.
13

Bu esa iqtisodiy siyosat yuritishda ilmiy yondashuv, puxta tahlil va ilg‘or strategik
qarorlarni talab qiladi.
1.3 Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli asosiy elementlari.
Keynesning makroiqtisodiy modeli zamonaviy iqtisodiy tafakkurda chuqur iz
qoldirgan, inqiroz holatidagi iqtisodiy faoliyatni tahlil qilishda eng samarali
vositalardan biri hisoblanadi. Bu model iqtisodiy tizimda muvozanatni aniqlovchi
asosiy omillarni, ularning o‘zaro ta’sir mexanizmlarini va iqtisodiy siyosat
vositalari orqali ushbu muvozanatga qanday ta’sir ko‘rsatilishini izohlaydi.
Keynesiy model klassik yondashuvdan farqli o‘laroq, iqtisodiy tizimda to‘liq
bandlik har doim ham mavjud emasligini e’tirof etadi. Unga ko‘ra, iqtisodiy
muvozanat ishlab chiqarishning past darajasida, ishsizlik yuqori bo‘lgan holatda
ham yuzaga kelishi mumkin. Shu bois Keynes iqtisodiy modelining asosiy
elementlari ushbu holatlarni tahlil qilishga va ularni barqarorlashtirishga xizmat
qiladi.
Keynes modelining markaziy nuqtasi — agregat talab (AD) tushunchasidir.
Agregat talab bu – iqtisodiyotdagi barcha agentlarning (aholi, firmalar, davlat va
tashqi sektor) belgilangan narxlar darajasida tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy
talabini bildiradi. Keynesga ko‘ra, agregat talab ishlab chiqarish va bandlik
darajasini aniqlovchi asosiy omildir. U quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
iste’mol (C), investitsiyalar (I), davlat xarajatlari (G) va sof eksport (X-M). Keynes
aynan umumiy talab yetishmasligi tufayli iqtisodiyot inqiroz holatiga tushib qoladi,
deb hisoblagan. Unga ko‘ra, narxlar va ish haqi moslashuvi orqali bozor avtomatik
muvozanatga kelmaydi, chunki odatda narxlar va ish haqi inqiroz paytida sust
harakat qiladi yoki mutlaqo moslashmaydi.
Agregat talabga bevosita ta’sir qiluvchi asosiy elementlardan biri bu iste’mol
funksiyasidir. Keynes iste’molni aholining real daromadiga bog‘liq holda tahlil
qilgan. U iste’mol funksiyasini quyidagicha ifodalagan: C = a + bY, bu yerda C —
iste’mol hajmi, a — avtonom iste’mol (nol daromadda ham sodir bo‘ladigan
xarajatlar), b — cheklangan iste’mol moyilligi (MPC), Y — daromad. Bu
formulaga ko‘ra, odamlar o‘zlarining daromadlari oshishi bilan iste’molni ham
14

oshiradilar, lekin har bir ortiqcha so‘m daromaddan faqat bir qismi iste’molga
yo‘naltiriladi, qolgan qismi esa jamg‘ariladi. Keynes ushbu psixologik
tendensiyani iste’molchilarning ehtiyot chorasi sifatida izohlagan.
Modeldagi yana bir muhim element — investitsiya funksiyasidir. Keynes
investitsiyalarni ikki asosiy omil — foiz stavkasi va kutilyotgan rentabellik asosida
tahlil qiladi. Unga ko‘ra, agar foiz stavkasi past bo‘lsa va tadbirkorlar kelajakdagi
daromadlaridan yuqori foyda kutishsa, ular investitsiya kiritishga moyil bo‘ladi.
Keynes investitsiyalarni noturg‘un komponent deb biladi, chunki ularga psixologik
omillar, noaniqlik va iqtisodiy kutilmalar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa
“hayvoniy ruh” deb ataluvchi psixologik omil tadbirkorlik qarorlarida katta rol
o‘ynaydi. Shu sababli, faqat foiz stavkasining o‘zgarishi orqali investitsiyalarni
barqarorlashtirib bo‘lmaydi. Bu holat Keynes modelini klassik nazariyadan ajratib
turadi.
Keynesiy modelda agregat talabni oshirishning asosiy yo‘li — davlat
xarajatlarining ko‘paytirilishi deb qaraladi. Davlat byudjeti orqali iqtisodiyotga
kiradigan qo‘shimcha mablag‘lar “fiskal multiplikator” ta’siri orqali umumiy
talabni sezilarli darajada oshiradi. Keynesga ko‘ra, agar iqtisodiyot pasayish
holatida bo‘lsa, davlat sarf-xarajatlarni oshirishi yoki soliqlarni kamaytirishi lozim.
Bunday yondashuvda fiskal siyosat faol rol o‘ynaydi. Aynan shu sababli Keynes
modelida davlat aralashuvi markaziy o‘ringa ega. U iqtisodiy o‘sish va bandlikni
tiklashda samarali vosita deb qaraladi.
Keynes modelining yana bir asosiy elementi — pul bozori va foiz stavkasi
bilan bog‘liq muvozanatdir. Unga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab uchta sababga ko‘ra
vujudga keladi: tranzaksion (muomalaga kiradigan mablag‘lar), ehtiyot
(kutilmagan holatlar uchun zaxira) va spekulyativ (foiz stavkalarining
o‘zgarishidan foyda olish). Ayniqsa, spekulyativ talab foiz stavkasi bilan teskari
bog‘liq: foiz stavkasi pasayganda, odamlar obligatsiyalar sotib olish o‘rniga pulni
qo‘lda saqlashni afzal ko‘radilar. Bu esa “pul tuzog‘i” (liquidity trap) holatiga olib
keladi, ya’ni foiz stavkasi nolga yaqin bo‘lganda ham, investitsiyalar o‘smasligi
15

mumkin. Bu holatda pul-kredit siyosati samarasiz bo‘lib qoladi, va faqat fiskal
siyosat orqali iqtisodiy rag‘batlantirish mumkin bo‘ladi.
Ish bilan bandlik va ishsizlik masalasi ham Keynes modelining muhim
tarkibiy qismidir. Klassik iqtisodchilardan farqli ravishda Keynes ishsizlikni tabiiy
va vaqtinchalik holat deb emas, balki umumiy talab yetishmovchiligining natijasi
deb izohlaydi. Keynesga ko‘ra, ishlab chiqaruvchilar mahsulotga bo‘lgan talab
kamayganda, ishchilarni ishdan bo‘shatadi, bu esa ishsizlikka olib keladi. Ish haqi
moslashuvchan emasligi sababli mehnat bozori avtomatik muvozanatga erisha
olmaydi. Bu esa iqtisodiy inqirozlarni chuqurlashtiradi. Keynes bu muammoni hal
qilish uchun davlat tomonidan iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash zarurligini
ta’kidlaydi. Ish bilan bandlikni ta’minlash davlat siyosatining ustuvor vazifasi
bo‘lishi kerak.
Keynes modelining umumiy mantiqiy tuzilmasi quyidagicha: iste’mol,
investitsiya va davlat xarajatlari orqali agregat talab shakllanadi; bu talab ishlab
chiqarish hajmini, demakki, bandlik va daromad darajasini belgilaydi; daromad esa
navbatdagi bosqichda iste’mol va jamg‘armalarga ta’sir qiladi. Bu o‘z navbatida
yangi muvozanat holatini shakllantiradi. Keynes bu zanjir orqali iqtisodiy
muvozanatni tahlil qilishga imkon beradi. Unga ko‘ra, agar agregat talab yetarli
bo‘lmasa, iqtisodiyot past bandlik darajasida muvozanatga tushib qoladi, va bu
holat uzoq muddat davom etishi mumkin. Bu esa iqtisodiy siyosat yordamida
faollikni oshirish zarurligini bildiradi.
Keynes modeli faqat qisqa muddatli muvozanatni emas, balki iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish mexanizmlarini ham o‘z ichiga oladi. U o‘sishni asosan
investitsiyalar va davlat xarajatlari orqali tahlil qiladi. Biroq investitsiyalar darajasi
faqat foiz stavkasiga emas, balki tadbirkorlarning ishonchi va kutilmalariga ham
bog‘liq bo‘lgani uchun, Keynes barqaror o‘sish uchun iqtisodiy ishonch muhitini
yaratish muhimligini alohida ta’kidlaydi. Bu jihat zamonaviy iqtisodiyotda ham
dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Keynesning makroiqtisodiy modeli o‘z davrida yangicha paradigmani
shakllantirdi. Bu modelning asosiy elementlari — agregat talab, iste’mol va
16

investitsiya funksiyalari, davlat xarajatlari, pul bozori, foiz stavkasi va bandlik —
iqtisodiy jarayonlarni chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Keynesga ko‘ra, bozor
iqtisodiyoti o‘z-o‘zidan barqaror muvozanatga erisha olmaydi, chunki psixologik
omillar, narxlar moslashuvchanligining pastligi va talab yetishmovchiligi bu
jarayonga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli, iqtisodiy siyosat, ayniqsa fiskal siyosat
yordamida iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Keynes
modeli hozirgi kunda ham ko‘plab davlatlar tomonidan iqtisodiy inqirozga qarshi
kurashda, bandlikni ta’minlashda va iqtisodiy o‘sishni boshqarishda keng
qo‘llanilmoqda.
II BOB: KEYNESNING MAKROIQTISODIY MUVOZANAT
MODELINING TAHLILI.
2.1. Iste’mol va investitsiya funksiyalarining o‘rni.
Makroiqtisodiy tahlilda iste’mol va investitsiya funksiyalari iqtisodiy faollikni
belgilovchi asosiy omillar sifatida e’tirof etiladi. Keynesiy yondashuvda aynan
ushbu ikki funksiya umumiy talabning markaziy tarkibiy qismlari sifatida qaraladi.
Ular yordamida iqtisodiyotda daromadlar oqimi, ishlab chiqarish hajmi, bandlik
darajasi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari shakllanadi. Keynes nazariyasiga ko‘ra,
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va inqiroz holatlarini bartaraf etish uchun
iste’mol va investitsiyaning tahlili va ularning boshqaruvi alohida e’tiborni talab
qiladi. Iste’mol va investitsiya funksiyalari orqali agregat talab hosil bo‘ladi, bu esa
o‘z navbatida iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish va bandlik darajasiga ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli bu ikki funksiya Keynesning makroiqtisodiy muvozanat
modelida markaziy o‘rin egallaydi.
Iste’mol funksiyasi daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni
tavsiflaydi. Keynesga ko‘ra, odamlarda o‘z daromadining asosiy qismini iste’mol
qilishga moyillik mavjud, ammo bu moyillik daromad oshgani sayin nisbatan
kamayib boradi. Boshqacha qilib aytganda, aholining cheklangan iste’mol
moyilligi (Marginal Propensity to Consume – MPC) 0 va 1 oralig‘ida bo‘ladi.
Keynes bu munosabatni oddiy chiziqli tenglama orqali ifodalagan: C = a + bY, bu
17

yerda C – iste’mol hajmi, a – avtonom iste’mol (nol daromad bo‘lsa ham
bajariladigan iste’mol), b – cheklangan iste’mol moyilligi, Y – real daromad.
Ushbu tenglamaga ko‘ra, daromadlar oshgani sari iste’mol ham ortadi, ammo har
bir qo‘shimcha daromad birligidan iste’molga yo‘naltiriladigan ulush kamayadi.
Iste’mol funksiyasi orqali umumiy talabning barqaror yoki o‘zgaruvchan
xususiyati aniqlanadi. Keynesiy yondashuvda avtonom iste’mol juda katta
ahamiyatga ega, chunki bu daromadlar nol darajada bo‘lganda ham aholi
tomonidan zarur ehtiyojlar uchun sarflanadigan mablag‘ni bildiradi. Bunday
holatda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, ya’ni ijtimoiy yordamlar orqali
aholini iste’mol darajasini ushlab turish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, iste’mol funksiyasi inflyatsiya, soliqlar, foiz
stavkasi, iqtisodiy kutilmalar kabi omillardan ham bilvosita ta’sir ko‘radi. Keynes
iste’molni nafaqat iqtisodiy omil, balki psixologik va ijtimoiy omillar bilan ham
bog‘liq deb hisoblagan. Aholining ishonchi, kelajakdagi daromadlar haqidagi
taxminlari, narxlar darajasining barqarorligi kabi omillar iste’molga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi.
Investitsiya funksiyasi esa iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish vositalariga
yo‘naltirilgan xarajatlarni ifodalaydi. Keynes investitsiyalarni iqtisodiyotdagi eng
noaniq, o‘zgaruvchan va psixologik jihatdan sezgir komponent deb baholaydi.
Investitsiya qarorlariga bir necha omillar ta’sir qiladi: real foiz stavkalari,
biznesdagi kutilmalar, kelajakdagi talab haqidagi taxminlar, texnologik yangiliklar
va siyosiy barqarorlik. Keynes investitsiyalar va foiz stavkasi o‘rtasidagi teskari
bog‘liqlikni ta’kidlaydi, ya’ni foiz stavkasi pasayganda investitsiyalar hajmi ortadi.
Biroq u foiz stavkasini investitsiyalarning yagona belgilovchisi deb hisoblamaydi.
Aslida, iqtisodiy noaniqlik va psixologik omillar investitsiyaviy faoliyatga kuchli
ta’sir ko‘rsatadi.
Keynesiy modelda investitsiya funksiyasi quyidagi shaklda ifodalanadi: I =
I(r), bu yerda I – investitsiya hajmi, r – foiz stavkasi. Ammo bu funksiyaning
grafik ko‘rinishi klassik nazariyadagi kabi chiziqli emas. Keynes spekulyativ pulga
bo‘lgan talabni tahlil qilish orqali “pul tuzog‘i” (liquidity trap) tushunchasini ilgari
18

suradi. Bu holatda foiz stavkasi juda past bo‘lib, pulni obligatsiyalar shaklida
saqlashning hech qanday afzalligi qolmaydi. Natijada odamlar barcha pul
mablag‘larini qo‘lida ushlab turishga intiladi. Bu esa pul-kredit siyosatini
samarasiz holga keltiradi va investitsiyalarni rag‘batlantirish uchun fiskal choralar,
ya’ni davlat xarajatlarini oshirish kerak bo‘ladi.
Iste’mol va investitsiya funksiyalarining o‘zaro bog‘liqligi ham muhim
ahamiyatga ega. Ikkalasi agregat talabni shakllantiradi, bu esa o‘z navbatida ishlab
chiqarish hajmini va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. Iste’mol odatda aholi
daromadlariga bog‘liq bo‘lsa, investitsiyalar biznes ishonchi va kelajakdagi
kutilmalarga asoslanadi. Iqtisodiy faollik yuqori bo‘lganda, daromadlar ortadi, bu
esa iste’molni oshiradi. Yuksak iste’mol esa firmalar uchun qo‘shimcha daromad
manbai bo‘lib, ularni investitsiya qilishga undaydi. Shunday qilib, iste’mol va
investitsiya o‘rtasida musbat teskari aloqalar mavjud.
Biroq bu funksiyalarning har ikkisi ham iqtisodiy sharoitlarga sezgir.
Masalan, inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, iste’molchilar real daromadlarining
kamayishidan xavotirlanib, kamroq xarajat qilishga moyil bo‘ladi. Bu esa umumiy
talabning pasayishiga olib keladi. Xuddi shunday, siyosiy beqarorlik yoki tashqi
xavflar biznes muhitni noaniq holga keltirib, investitsiyalarni cheklaydi. Shu
sababli, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab turish uchun hukumatlar bu
funksiyalarni tahlil qilgan holda iqtisodiy siyosat yuritadi.
Keynesga ko‘ra, aynan investitsiyalarning o‘zgaruvchanligi iqtisodiy
sikllarning asosiy sababchisidir. Ya’ni iqtisodiy o‘sish va pasayishlar ko‘pincha
investitsiyalarning ortib-pasayishi bilan bog‘liq. Investitsiyalarning pasayishi
daromadlarni qisqartiradi, bu esa iste’molni kamaytiradi va umumiy talab
pasayadi. Aksincha, investitsiyalarning ko‘payishi daromad va iste’molni oshiradi.
Bu jarayonda fiskal multiplikator mexanizmi ham ishlaydi. Ya’ni
investitsiyalardagi boshlang‘ich o‘sish umumiy talabga nisbatan ko‘proq ta’sir
ko‘rsatadi. Bu iqtisodiy siyosat uchun muhim vosita bo‘lib, iqtisodiy faollikni
tezkor rag‘batlantirishga yordam beradi.
19

Amaliyotda ham iste’mol va investitsiya funksiyalarining o‘rni nihoyatda
katta. Masalan, iqtisodiy inqiroz davrlarida hukumatlar iste’molni rag‘batlantirish
uchun soliq imtiyozlari, pul ko‘maklari va subsidiyalar orqali aholining daromadini
oshirishga intiladi. Investitsiyalarni rag‘batlantirish esa imtiyozli kreditlar,
infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritish, soliq yengilliklari orqali amalga
oshiriladi. Bu choralar agregat talabni oshirish va iqtisodiy o‘sishni tiklash uchun
zarur hisoblanadi. Shuningdek, iste’mol va investitsiya faoliyatining monitoringi
orqali iqtisodiy siyosatga tezkor tahliliy baho berish mumkin.
Iste’mol va investitsiya funksiyalari Keynesning makroiqtisodiy modelida
muhim elementlar sifatida iqtisodiy faollikni tahlil qilish, iqtisodiy siyosatni
belgilash va muvozanatni tiklashda katta rol o‘ynaydi. Iste’mol funksiyasi aholi
daromadlariga, investitsiya funksiyasi esa foiz stavkasi va kutilmalarga bog‘liq
holda shakllanadi. Ularning o‘zaro ta’siri orqali umumiy talab shakllanib,
iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Keynes ushbu funksiyalarni
tahlil qilish orqali iqtisodiy siyosatda davlat aralashuvining muhimligini asoslab
berdi. Bugungi kunda ham ushbu funksiyalar asosida iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va o‘sish sur’atlarini boshqarish amaliyoti keng qo‘llanilmoqda.
2.2. Pul bozori va foiz stavkasining muvozanatga ta’siri.
Makroiqtisodiy modelning muhim komponentlaridan biri bo‘lgan pul bozori
va foiz stavkasining muvozanatga ta’siri Keynesiy makroiqtisodiy tahlilda
markaziy o‘rin tutadi. Keynes makroiqtisodiy muvozanat modelini ishlab
chiqqanda monetar mexanizmlarning, ayniqsa pul bozori orqali foiz stavkasining
faoliyati va iqtisodiyotga qanday intrument sifatida ta’sir qilishini chuqur tahlil
qilgan. Unga ko‘ra, pul bozori juda dinamik va murakkab: pul taklifi markaziy
bankning monetar siyosati, pul talab esa kayfiyat, foyda kutmalari, foiz stavkasi va
resurslar bilan bevosita bog‘liq. Bundan kelib chiqib, foiz stavkasi makroiqtisodiy
muvozanatning muhim vositasi sifatida qabul qilinadi, chunki u investitsiya va
iste’molga ta’sir qiladi, demak umumiy talabni boshqaradi.
20

Keynes pul bozorini tahlil qilishda pul talabini uch kategoriya orqali
taqsimlaydi: tranzaksion, ehtiyot va spekulyativ talab. Tranzaksion talab kundalik
operatsiyalar uchun zarur bo‘lgan naqd pulga bo‘lgan ehtiyojni bildiradi. Bu
bo‘limda aholining va firmalarning operatsion xarajatlari, ish haqi to‘lash, tovar
sotib olish kabi normal faoliyatlar uchun naqd pul saqlash ehtiyojlari hisobga
olinadi. Bu talab aholining daromadi va ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq. Ehtiyot
talab esa noaniq holatlar (favqulodda xarajatlar, favqulodda ehtiyojlar) uchun
ehtiyot zaxira sifatida saqlanadigan pul bilan bog‘liq bo‘ladi. Asosan tranzyonal va
ehtiyot talab real daromad va daromadlarning o‘zgaruvchanligiga qarab dinamik
tarzda o‘zgaradi. Keynes ushbu ikki komponentni real kundalik ehtiyojlarga
bog‘lab, pul talabini psixologik omillar bilan tushuntiradi.
Uchinchi komponent — spekulyativ talab — bu foiz stavkasi shakllanishida
yagona dinamik kuch sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Spekulyativ talab pulni hozir ushlab
turishga bo‘lgan ekspatsiyadir, bu investor yoki iqtisodiy agentlar foiz
stavkalarining pasayishini kutganda pulni obligatsiyalarda yoki boshqa aktivlarga
investitsiya qilish o‘rniga – avval naqd shaklida ushlab turishni afzal ko‘radigan
holatdir. Bu omil spekulyativ motivga bog‘liq bo‘lib, investitsiya va pul
massasining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Spekulyativ talab, shuningdek, foiz
stavkasi nolga juda yaqin bo‘lganda pul tuzog‘ining yuzaga kelishiga sabab
bo‘lishi mumkin, bu esa monetar siyosatni samarali bo‘lmagan holatga olib keladi.
Pul bozori muvozanati esa pul talabi va pul taklifi orasidagi tenglikdagi foiz
stavkada yuz beradi. Keynes nazariyasi quyidagicha ishlaydi: pul taklifi markaziy
bank tomonidan tartibga solinadi. Masalan, markaziy bank pul bazasini oshirishi
orqali iqtisodiyotga naqd pul kiritadi. Mahalliy banklar esa bu pulni depozit yoki
kredit shaklida ko‘paytiradi. Pul taklifi kengaygan sayin, foiz stavkasi pasayadi.
Biroq pul talabining spekulyativ komponenti tufayli, ayniqsa foiz stavkasi ma’lum
darajadan past bo‘lganda, pul talabining spekulyativ qismi ortadi va pul bozoriga
faqat pul kiritish foiz stavkasini sezilarli tarzda pasaytirmaydi. Bu holda pul-kredit
siyosati samaradorligi pasayadi.
21

Keynes modeli foiz stavkasining iqtisodiyotga bo‘lgan ta’sirini investitsiyalar
va iste’mol orqali izohlaydi. Foiz stavkasi pasayganda, kreditlar arzonlashadi,
firmalar turli loyihalarni moliyalashtirish uchun ko‘proq pul oladi, bu esa
investitsiyalar hajmini oshiradi. Investitsiyalarning ko‘payishi esa investitsiya-
fiskal multiplikator mexanizmi orqali kun tartibida ishlab chiqarish va bandlikni
oshiradi, natijada umumiy talab ham kattalashadi. Keyingi bosqichda esa
o‘sayotgan daromadlar iste’molni ko‘paytiradi. Shu bilan birgalikda, past foiz
stavkasi aholining iste’moli uchun ham qo‘shimcha rag‘bat tug‘dirishi mumkin,
chunki qarz olish narxi past bo‘ladi va iste’mol krediti arzonroq bo‘ladi.
Keynes foiz stavkasining narxlari o‘zgarganida talablarga qanday ta’sir
qilishini ham tahlil qiladi. Inflyatsiya kutmalari yuqori bo‘lsa, investitsiya qilish
uchun pul olish qimmatlashadi va bu investitsiyalarning pasayishiga olib keladi.
Aksincha, inflyatsiya kutmalari past bo‘lsa, foiz stavkasi past bo‘lsa, firmalar
uchun investitsiya yaxshiroq shart-sharoit bilan sodir bo‘ladi. Shuningdek,
xarajatlar bo‘yicha kredit qiymatiga sezuvchan bo‘lgan iste’molchilar ham past
foiz stavkasi vaziyatida iste’molni oshiradi.
Pul bozorining muvozanatga ta’siri global darajadagi aloqalarni ham o‘z
ichiga oladi. Masalan, valyuta kurslari tomonidan kuchaytirilgan monetar siyosat –
pul bazasini kengaytirish foiz stavkasining pasayishiga olib keladi va shu bilan
birga milliy valyutadan chiqish oqimlari bo‘lishi mumkin. Pulingizda avvalroq foiz
darajasining past bo‘lishi investorlarni xorijiy aktivlarga o‘tkazishga undaydi, bu
esa valyuta kursini pasaytiradi. Bu jarayonda eksport oshishi va import pasayishi
bilan umumiy talabga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi.
Pul bozori va foiz stavkasi Keynes modelida muvozanatning muhim vositasi
hisoblanadi. Monetar siyosat pul taklifini tartibga solish orqali foiz stavkasini
boshqaradi, bu esa investitsiya, iste’mol va umuman agregat talabni shakllantiradi.
Biroq spekulyativ talabning mavjudligi, likvidlik tuzog‘i holatlarining ehtimoli va
inflyatsiya kutmalari monetar mexanizmlarni murakkablashtiradi. Keynes modeli
shuni ko‘rsatadiki, monetar siyosat faqat o‘z-o‘zidan iqtisodiy muvozanatni tiklay
22

olmaydi: ba’zan fiskal choralar, ya’ni davlat xarajatlarini ko‘paytirish orqali
agregat talabni mustaqil shakllantirish lozim bo‘ladi.
Mazkur tahlil pul bozori, foiz stavkasi va monetar-fiskal o‘zgaruvchilarning
makroiqtisodiy muvozanatga bo‘lgan integratsiyasini izchil tushuntiradi. U Keynes
nazariyasida monetar va fiskal instrumentlarning ikkala tomonini ham qo‘llash
zarurligini, iqtisodiy muvozanatga erishish va uni saqlab turish uchun strategik
siyosat va sharoitlar moslashuvi zarurligini ko‘rsatadi. Keynesiy model pul bozori
va foiz stavkasi muvozanatini izlab, u orqali umumiy makroiqtisodiy muvozanatni
optimallashtirishga yo‘naltirilgan nazariy kompleksni tashkil etadi.
2.3. Ish bilan ta’minlash va ishsizlik muammosi.
Ish bilan ta’minlash va ishsizlik masalasi Keynesning makroiqtisodiy
muvozanat modeli va umuman iqtisodiyot nazariyasida muhim o‘rin tutadi.
Keynes iqtisodiy inqirozlar va depressiyalar davrida ishsizlikning yuqori darajaga
chiqishining asosiy sabablarini tahlil qilib, an’anaviy klassik nazariyalarning bu
muammolarni tushuntirishda yetarlicha samarali emasligini ko‘rsatdi. Unga ko‘ra,
bozor iqtisodiyotida to‘liq bandlik avtomatik tarzda erishilmaydi, chunki bozor
mexanizmlari ishlashining o‘ziga xos cheklovlari mavjud. Shu bois iqtisodiy
siyosatdagi davlat aralashuvi ishsizlikni kamaytirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash uchun zarur hisoblanadi.
Keynesning fikricha, ishsizlikning eng asosiy sababi agregat talabning
yetishmasligidir. Agar iqtisodiyotda umumiy talab darajasi pasaysa, ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmi kamayadi, natijada firmalar ishchilarni
qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu jarayon ishsizlikning o‘sishiga olib keladi.
Keynes modelida ish bilan ta’minlash darajasi va ishsizlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri
agregat talabning hajmiga bog‘liq. Ya’ni, yuqori talab yuqori ishlab chiqarish va
shu bilan birga ko‘proq ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qiladi, past talab esa
aksincha ish bilan ta’minlash darajasining pasayishi va ishsizlikning ko‘payishiga
olib keladi.
23

Klassik nazariya, xususan neoklassik yondashuv, ish bozorining avtomatik
muvozanatga ega ekanligini, ish haqining erkin o‘zgarishi orqali to‘liq bandlik
holatiga qaytish mumkinligini ta’kidlagan. Ularning fikricha, ishsizlik vaqtinchalik
va ixtiyoriy bo‘lib, mehnat bozoridagi narx – ish haqi orqali tartibga solinadi. Agar
ishchilar ish haqidan voz kechishga tayyor bo‘lsa, ish bilan ta’minlash osonroq
amalga oshiriladi. Biroq Keynes bunday qarashlarga qarshi chiqadi va ish haqi
moslashuvchanligining cheklanganligi, mehnat bozorida mavjud institutsional
to‘siqlar, mehnat shartnomalari, mehnat jamoalari ta’siri, ishchilarning ish
haqining pasayishiga nisbatan qarshilik ko‘rsatishi kabi omillarni ta’kidlaydi.
Shuningdek, past ish haqi darajasi ishsizlikni kamaytirishi mumkin bo‘lsa-da, u
iqtisodiy depressiyaning tub sabablarini bartaraf eta olmaydi.
Keynes ishsizlik muammosini yengillashtirish uchun fiskal siyosatning
faolligini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, davlat iqtisodiyotga aralashib, xususiy sektor
tomonidan yetarlicha amalga oshirilmayotgan investitsiyalarni oshirishi lozim.
Davlat investitsiyalari infratuzilma loyihalariga, ijtimoiy xizmatlarga yo‘naltirilishi
mumkin. Bu esa ish bilan ta’minlashni oshirib, umumiy talabni kuchaytiradi.
Keynes iqtisodiy sikllar davomida ish bilan ta’minlashning pasayishini fiskal
siyosat yordamida to‘ldirish zarurligini ta’kidlaydi.
Ish bilan ta’minlash va ishsizlik masalasida Keynes yondashuvi shuningdek,
ish o‘rinlari yaratish va ishchilarning bandligini saqlab qolish uchun davlat
xarajatlarining ko‘paytirilishi, soliqlarni kamaytirish va ijtimoiy yordamlarni
oshirishni taklif qiladi. Ushbu choralar iste’molni rag‘batlantiradi, bu esa o‘z
navbatida ishlab chiqarish hajmining oshishiga va yangi ish o‘rinlari yaratilishiga
sabab bo‘ladi. Keynes modelida bu jarayonlar fiskal multiplikator yordamida
tushuntiriladi — davlat xarajatlarining oshishi iqtisodiy faollikni ko‘paytirib,
undan kelib chiqqan daromadlar orqali yanada ko‘proq iste’mol va investitsiyalarni
rag‘batlantiradi.
Keynesning ish bilan ta’minlash haqidagi qarashlari o‘z davrida iqtisodiy
siyosatga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 1930-yillardagi Buyuk depressiya davrida
mamlakatlar iqtisodiyotini tiklash uchun davlatning aktiv roli tobora oshib bordi.
24

Xususan, Amerika Qo‘shma Shtatlarida Franklin D. Rooseveltning “Yangi Kurs”
(New Deal) siyosati doirasida ish o‘rinlarini yaratish dasturlari ishlab chiqildi va
amalga oshirildi. Bu siyosat Keynesning asosiy g‘oyalarini amaliyotga tatbiq
etishdan iborat edi.
Keynesning ish bilan ta’minlashga yondashuvi shuni ko‘rsatadiki, bozor
mexanizmi har doim iqtisodiyotdagi muvozanatni ta’minlay olmaydi, ayniqsa
investitsiyalar past bo‘lgan va umumiy talab kamaygan vaziyatlarda. Bunday
sharoitlarda davlat tomonidan iqtisodiyotga kiritiladigan qo‘shimcha xarajatlar —
ijobiy fiskal siyosat — ishsizlikni kamaytirish va ish bilan ta’minlashni oshirish
uchun zarur vosita hisoblanadi. Keynesiy yondashuv iqtisodiy siyosatning faolligi
va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashning asosiy instrumentlari sifatida fiskal
mexanizmlarni e’tirof etadi.
Shuningdek, Keynesning nazariyasi ishsizlik turli turlari — friksion,
struktural va tsiklik ishsizlikni ham ajratib ko‘rsatadi. Friksion ishsizlik — bu
ishchi kuchining ish qidirish jarayonidagi vaqtinchalik ishsizligi; struktural
ishsizlik esa mehnat bozori talab va taklifi o‘rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib
chiqadi, masalan, sohalar o‘zgarishi yoki texnologik taraqqiyot natijasida yuzaga
keladi. Keynes asosiy e’tiborni tsiklik ishsizlikka qaratadi, chunki u iqtisodiy
sikllar bilan bog‘liq bo‘lib, agregat talabning o‘zgarishidan ta’sirlanadi. Bu esa
makroiqtisodiy siyosat orqali boshqarilishi mumkin bo‘lgan komponent
hisoblanadi.
Bugungi kun iqtisodiyotida ham Keynesning ish bilan ta’minlash va ishsizlik
haqidagi g‘oyalari o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Global iqtisodiy o‘zgarishlar,
texnologik inqiloblar, mehnat bozorining yangi tuzilishlari, pandemiya kabi
favqulodda vaziyatlar ishsizlik muammosini yanada murakkablashtirdi. Shu bois
makroiqtisodiy siyosat doirasida Keynesiy yondashuv asosida ishlab chiqilgan
fiskal va monetar instrumentlar qo‘llanilishi davom etmoqda. Masalan, davlat
tomonidan ish o‘rinlarini yaratish dasturlari, iqtisodiy stimullar va ijtimoiy himoya
choralari zamonaviy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismiga aylangan.
25

Keynesning ish bilan ta’minlash va ishsizlik muammosiga yondashuvi
iqtisodiyotda bozor mexanizmining cheklovlarini ko‘rsatadi va davlatning
iqtisodiy jarayonlarga faol aralashuvi zarurligini asoslaydi. Bu yondashuv
ishsizlikni kamaytirish, iqtisodiy faollikni oshirish va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash uchun makroiqtisodiy siyosatning muhim qismidir. Keynes modeli
asosida ishlab chiqilgan strategiyalar va choralarning samaradorligi iqtisodiy
sikllarni yumshatish va iqtisodiy muvozanatni barqarorlashtirishda hali ham katta
ahamiyatga ega.
26

III BOB: KEYNES MODELINING ZAMONAVIY IQTISODIYOTDAGI
QO‘LLANILISHI VA TANQIDIY TAHLIL.
3.1. Keynes modelining amaliy qo‘llanilishi.
Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiyotda yuzaga keladigan
noaniqlik va inqiroz holatlarini boshqarish uchun amaliy siyosat vositalarini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Keynes nazariyasi iqtisodiy faollik va
muvozanatni ta’minlashda davlat aralashuvining zarurligini asoslab bergan bo‘lib,
uning amaliy qo‘llanilishi XX asrning o‘rtalaridan boshlab global iqtisodiy
siyosatda keng ko‘lamda tarqaldi. Ayniqsa, Buyuk depressiyadan so‘ng
davlatlarning iqtisodiyotga aralashuvi va fiskal siyosat vositalarini qo‘llashining
ilmiy asoslari Keynes modeli bilan bog‘liqdir. Ushbu modelning amaliy tatbiqi
ko‘p mamlakatlarda iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Keynes modeli amaliyotda asosan fiskal va monetar siyosatning uyg‘un
ishlashi orqali iqtisodiy sikllarni boshqarish, ish bilan ta’minlashni oshirish va
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda qo‘llaniladi. Modelning asosiy mohiyati
shundaki, iqtisodiyotda umumiy talab yetishmasligi sababli yuzaga keladigan
muammolarni davlat xarajatlarini ko‘paytirish, soliqlarni kamaytirish yoki pul
taklifini oshirish orqali bartaraf etish mumkin. Masalan, iqtisodiy turg‘unlik yoki
pasayish davrlarida davlat investitsiyalari va iste’mol xarajatlarini oshirishi orqali
iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, bu esa ish bilan ta’minlash va ishlab chiqarish
hajmining oshishiga olib keladi.
Keynes modelining amaliy qo‘llanilishiga misol sifatida ko‘plab davlatlarning
iqtisodiy siyosatida ko‘rilgan fiskal stimullarni keltirish mumkin. 2008-yilgi global
moliyaviy inqirozdan keyin AQSh, Yevropa Ittifoqi va boshqa ko‘plab
mamlakatlar iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash maqsadida keng ko‘lamli fiskal
paketlarni ishga tushirdi. Bu paketlar ichiga infratuzilma loyihalariga
investitsiyalar, ijtimoiy yordam dasturlari, soliq yengilliklari kiradi. Ushbu choralar
Keynes modelidagi fiskal siyosat mexanizmining amalda qanday ishlashini yaqqol
namoyon etdi. Natijada iqtisodiyot tiklandi, ish bilan ta’minlash yaxshilandi va
umumiy talab tiklandi.
27

Keynes modeli shuningdek, monetar siyosatning o‘ziga xos chegaralarini
ko‘rsatadi. Keynes pul bozorida foiz stavkasining pasayishiga qaramay,
iqtisodiyotda yetarlicha investitsiya va talab paydo bo‘lmasligi holatini “likvidlik
tuzog‘i” tushunchasi bilan izohlaydi. Bu holatda faqatgina pul taklifini oshirish
yetarli bo‘lmaydi, fiskal siyosatning faolligi talab qilinadi. Shu sababli, ko‘plab
mamlakatlarda iqtisodiy siyosat fiskal va monetar instrumentlarning uyg‘unligi
orqali amalga oshiriladi, bunda Keynes modeli amaliy iqtisodiy strategiyalarning
nazariy asosiga aylanadi.
Keynes modelining amaliy qo‘llanilishida iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirish
uchun davlatning fiskal siyosat orqali iqtisodiy sikllarning yuqori va past
cho‘qqilarini yumshatish vazifasi muhimdir. Iqtisodiy o‘sish tezligi juda past
bo‘lsa, davlat xarajatlarini oshirib, iqtisodiy faollikni oshiradi, aksincha inflyatsiya
bosimi kuchayganda soliq stavkalarini oshirish yoki xarajatlarni qisqartirish yo‘li
bilan iqtisodiy isishning oldini oladi. Keynes modeli amaliyotda bu tartibni
iqtisodiy muvozanatni saqlab qolish uchun samarali vosita sifatida tavsiflaydi.
Shuningdek, Keynes modelining amaliy qo‘llanilishi ijtimoiy sohada ham o‘z
aksini topgan. Davlatning ijtimoiy xarajatlarni oshirishi, bandlikni ta’minlashga
qaratilgan dasturlarni amalga oshirishi, mehnat bozori muammolarini hal qilishdagi
faolligi Keynes nazariyasining amaliy siyosatdagi ko‘rinishidir. Ushbu siyosatlar
orqali ijtimoiy barqarorlik saqlanadi va ijtimoiy muammolar kamayadi.
Yana bir muhim jihat – Keynes modeli amaliyotda siyosatchilar va
iqtisodchilar uchun iqtisodiy prognoz va rejalar tuzishda asosiy vosita sifatida
xizmat qiladi. Modellar asosida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi, fiskal va
monetar siyosatning oqibatlari prognoz qilinadi, bu esa real iqtisodiy muvozanatni
saqlashda yordam beradi. Shu bilan birga, Keynes modeli zamonaviy
makroiqtisodiy modellashtirish asosida ishlab chiqilgan ko‘plab ilg‘or
makroiqtisodiy nazariyalar va siyosat vositalariga zamin yaratgan.
Ammo Keynes modelining amaliy qo‘llanilishida ayrim cheklovlar ham
mavjud. Masalan, fiskal siyosatning sekinligi, davlat xarajatlarining
samaradorligini o‘lchashdagi qiyinchiliklar va ba’zan fiskal stimullar iqtisodiy
28

o‘sishga kutilgan darajada ta’sir qilmasligi mumkin. Shuningdek, davlat qarzining
oshishi va makroiqtisodiy muvozanatga ta’siri ham e’tibordan chetda qolmaydi.
Shu bois Keynes modelining amaliy siyosatda qo‘llanishi har doim ham mutlaq
samaradorlikni kafolatlamaydi va siyosat ishlab chiqishda bu omillar hisobga
olinadi.
Shu bilan birga, Keynes modeli rivojlanib borayotgan mamlakatlarda iqtisodiy
siyosatning shakllanishida ham muhim vosita hisoblanadi. Ushbu mamlakatlarda
iqtisodiyot ko‘pincha tashqi shoklarga va ichki noaniqliklarga duch keladi, shuning
uchun davlatning iqtisodiy faollikni boshqarishda fiskal va monetar vositalardan
samarali foydalanishi zarur. Keynes nazariyasi bu jarayonda ijobiy natijalarga
erishishda yordam beradi.
Umuman olganda, Keynes modeli amaliy qo‘llanilishi orqali iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikni ta’minlashda, iqtisodiy sikllarni yumshatishda, ish bilan ta’minlash
va ishsizlikni kamaytirishda hamda ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda ham ko‘plab rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar makroiqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda Keynes
modelining g‘oyalaridan faol foydalanmoqda. Bu model iqtisodiy siyosatning
zamonaviy shakllarini shakllantirishda fundamental nazariy asos sifatida xizmat
qilishda davom etmoqda.
3.2. Modelning zamonaviy iqtisodiyotdagi cheklovlari.
Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiyot nazariyasida va
amaliy siyosatda katta ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, zamonaviy iqtisodiyot
sharoitida uning bir qator cheklovlari va kamchiliklari yuzaga chiqdi. Ushbu
cheklovlar modelning ilg‘or iqtisodiy jarayonlarni to‘liq aks ettirishda
qiyinchiliklarga duch kelishini ko‘rsatadi va iqtisodchilarning yanada rivojlangan,
kompleks modellarni ishlab chiqish zaruratini yuzaga keltiradi. Quyida Keynes
modelining zamonaviy iqtisodiyotdagi asosiy cheklovlari batafsil tahlil qilinadi.
Birinchidan, Keynes modelining asosiy cheklovlaridan biri uning nazariy
bazasida yotgan aggregat talabga katta e’tibor berilishi, ammo uzoq muddatdagi
29

iqtisodiy o‘sish va taklif tomonidagi omillarni yetarlicha hisobga olmasligidir.
Keynes asosan qisqa muddatli iqtisodiy sikllarni boshqarish va inqirozlarni
yumshatishga qaratilgan. Uning modeli iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli
omillarini, xususan texnologik taraqqiyot, inson kapitali, resurslar samaradorligi va
institutsional o‘zgarishlarni chuqur tahlil qilmaydi. Zamonaviy iqtisodiyotda uzoq
muddatli o‘sish va raqobatbardoshlik kabi masalalar modelning cheklangan doirasi
sababli to‘liq aks etmaydi.
Ikkinchidan, Keynes modeli iqtisodiy aktorlarning xatti-harakatlarini
soddalashtirilgan shaklda ko‘rsatadi. Modelda iste’molchilarning iste’mol qarorlari
asosida o‘rganiladi, ammo zamonaviy iqtisodiyotda odamlarning iqtisodiy xatti-
harakatlari ko‘proq noaniqlik, psixologik omillar, axborotning to‘liq emasligi va
iqtisodiy sub’ektiv qaror qabul qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Behavioral
iqtisodiyot va boshqa yangi yondashuvlar Keynes modelida ko‘zga tashlanmagan
ushbu jihatlarni hisobga oladi. Shuning uchun Keynes modeli hozirgi iqtisodiy
muhitdagi murakkab inson omilini to‘liq ochib bera olmaydi.
Uchinchidan, modelda pul bozori va foiz stavkasi faqatgina asosiy muvozanat
omili sifatida qabul qilingan bo‘lsa-da, zamonaviy global moliya tizimida pul va
kapital harakati, moliyaviy innovatsiyalar va bozorlarning murakkabligi hisobga
olinmaydi. Moliyaviy bozorlarning global integratsiyasi, xususan, kapital
oqimlarining tezligi va hajmi Keynes modelining statik va soddalashtirilgan
ko‘rinishidan sezilarli darajada farq qiladi. Bu esa modelning zamonaviy
moliyaviy inqirozlarni bashorat qilish va boshqarishda cheklovlariga olib keladi.
To‘rtinchidan, Keynes modeli davlatning fiskal siyosatini markaziy rolga
qo‘yadi, ammo zamonaviy iqtisodiyotda davlat byudjetining cheklovlari, qarzlar
miqdori va global moliya bozorlari ta’siri natijasida fiskal siyosatning har doim
ham erkinligi va samaradorligi pasaygan. Davlat qarzining yuqori darajasi fiskal
stimullarni cheklaydi va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashda boshqa
mexanizmlar, jumladan, monetar siyosat va tuzatish mexanizmlariga ko‘proq
tayanishga to‘g‘ri keladi. Keynes modelidagi fiskal siyosatga qaratilgan yondashuv
30

zamonaviy iqtisodiyotdagi ushbu cheklovlarni hisobga olmaganligi tufayli ayrim
holatlarda samarasiz bo‘lishi mumkin.
Beshinchidan, Keynes modeli inflyatsiya va narxlar darajasining o‘zgarishiga
kam e’tibor beradi. Modelda narx va ish haqining nisbatan barqarorligi taxmin
qilinadi, ammo zamonaviy iqtisodiyotda inflyatsiya, deflyatsiya, narxlar volatilligi
kabi omillar makroiqtisodiy muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa,
stagflyatsiya kabi hodisalar Keynes modelida tushuntirilishi qiyin bo‘lgan
fenomenlardir. Ushbu cheklovlar modelning inflyatsiyani boshqarish va uzoq
muddatli makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi qobiliyatini pasaytiradi.
Oltinchidan, modelda texnologik o‘zgarishlar, globalizatsiya va raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishi to‘liq aks etmaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotlar juda
tez o‘zgarib borayotgan, yangi texnologiyalar va xizmat sohalari ustunlik
qilayotgan, ishchi kuchi talab va taklifi o‘zgarayotgan murakkab tizimlarga
aylandi. Keynes modeli bu jarayonlarni an’anaviy ishlab chiqarish va mehnat
bozoriga asoslangan strukturasidan tashqarida ko‘rib chiqmaydi. Bu esa modelning
zamonaviy iqtisodiy jarayonlarga to‘liq javob bera olmasligiga olib keladi.
Yettinchidan, Keynes modeli ichki va tashqi muvozanatni alohida tahlil
qilmaydi. Zamonaviy ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi savdo, valyuta kurslari,
kapital oqimlari, xalqaro investitsiyalar va global iqtisodiy integratsiyaning ta’siri
katta ahamiyat kasb etadi. Keynes modeli bu elementlarni chuqur o‘rganmaganligi
sababli, global makroiqtisodiy muvozanatni boshqarishda cheklovlarga duch
keladi. Masalan, xalqaro savdo muvozanati yoki valyuta kurslarining o‘zgarishi
milliy iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, bu esa Keynes modelining
soddalashtirilgan shaklida aks ettirilmagan.
Sakkizinchidan, modelda ijtimoiy va ekologik omillar hisobga olinmagan.
Bugungi kun iqtisodiyotida ijtimoiy adolat, barqarorlik, atrof-muhit muhofazasi
kabi masalalar iqtisodiy siyosatning ajralmas qismiga aylangan. Keynes modeli bu
jihatlarni iqtisodiy muvozanat va o‘sish nuqtai nazaridan to‘liq yoritmaydi,
shuning uchun zamonaviy makroiqtisodiy siyosat ishlab chiqishda ushbu
cheklovlarni hisobga olish lozim.
31

Nihoyat, Keynes modelining dinamik o‘zgarishlarni, ayniqsa raqamli
texnologiyalar va sun’iy intellektning iqtisodiyotga ta’sirini chuqur o‘rganmasligi
modelning zamonaviy muhitga moslashuvchanligini pasaytiradi. Bugungi kunda
iqtisodiy jarayonlar juda tez rivojlanmoqda, shuning uchun iqtisodiy modellarning
ham dinamik, kompleks va real vaqtda ishlash qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur.
Keynes modeli esa ko‘proq statik va qisqa muddatli tahlilga qaratilgan.
Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiy nazariya va siyosat
rivojlanishida muhim poydevor yaratgan bo‘lsa-da, zamonaviy iqtisodiyot
sharoitida uning bir qator cheklovlari aniq ko‘rinib turibdi. Model uzoq muddatli
o‘sish, texnologik o‘zgarishlar, global moliyaviy tizimning murakkabligi, davlat
fiskal siyosatining chegaralari, inflyatsiya boshqaruvi, ochiq iqtisodiyot sharoitlari
va ijtimoiy-ekologik omillarni to‘liq aks ettirmaydi. Shu sababli, hozirgi kunda
iqtisodchilar Keynes modeli asosida yanada rivojlangan va murakkab
makroiqtisodiy modellarni yaratishda davom etmoqda. Bu modellar zamonaviy
iqtisodiy jarayonlarning barcha jihatlarini, shu jumladan global, texnologik va
ijtimoiy omillarni hisobga olishga qaratilgan.
3.3. Kelajakdagi tadqiqot yo‘nalishlari va modelni rivojlantirish
imkoniyatlari.
Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiyot nazariyasi va
amaliyotida chuqur iz qoldirgan bo‘lsa-da, uning zamonaviy iqtisodiy muhitga
to‘liq moslashishi va yangi iqtisodiy sharoatlarga javob bera olishi uchun doimiy
takomillashtirish va rivojlantirish zarur. Iqtisodiyotning o‘zgaruvchan va murakkab
tabiatini inobatga olgan holda, Keynes modeli asosida kelajakda amalga oshirilishi
mumkin bo‘lgan tadqiqot yo‘nalishlari va rivojlantirish imkoniyatlari ko‘plab
sohalarni qamrab oladi. Ushbu yo‘nalishlar nafaqat makroiqtisodiy nazariyani
boyitish, balki iqtisodiy siyosat samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi.
Birinchidan, Keynes modelini raqamli iqtisodiyot va texnologik taraqqiyot
kontekstida rivojlantirish dolzarb vazifa hisoblanadi. Hozirgi kunda sun’iy
intellekt, blokcheyn, katta ma’lumotlar va boshqa raqamli texnologiyalar
iqtisodiyotning barcha sohalariga chuqur ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu jarayonlar
32

iste’mol va investitsiya qarorlarining shakllanishi, pul bozori va moliyaviy
innovatsiyalarni boshqarish mexanizmlariga yangi yondashuvlarni talab qiladi.
Keynes modeliga ushbu texnologik o‘zgarishlarni kiritish va ularning
makroiqtisodiy muvozanatga ta’sirini modellashtirish iqtisodiy nazariyani yangi
bosqichga olib chiqadi.
Ikkinchidan, globalizatsiya va ochiq iqtisodiyot sharoitida Keynes modelining
tashqi iqtisodiy ta’sirlar va xalqaro moliya oqimlarini hisobga olgan holda
kengaytirilishi zarur. Hozirgi kunda milliy iqtisodiyotlar global moliya tizimi va
xalqaro savdo aloqalaridan bevosita ta’sirlanadi. Bu esa modelni xalqaro valyuta
kurslari, tashqi savdo muvozanati, kapital oqimlari va global iqtisodiy siyosat
o‘zgarishlarini modellashtirishga moslashtirishni talab qiladi. Ushbu yo‘nalishda
tadqiqotlar Keynes modelining xalqaro iqtisodiy muvozanatni tushunish va
boshqarishdagi imkoniyatlarini kengaytiradi.
Uchinchidan, iqtisodiy aktorlarning xatti-harakatlarini yanada aniqroq aks
ettirish uchun Keynes modelini behavioral iqtisodiyot elementlari bilan
integratsiyalash tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Odamlarning qaror qabul
qilish jarayonlarida psixologik omillar, axborot notekisligi va noaniqliklar katta rol
o‘ynaydi. Ushbu omillarni makroiqtisodiy modellarga kiritish, ayniqsa iste’mol va
investitsiya funksiyalarini yanada realistik shaklda ifodalash, iqtisodiy sikllarni
bashorat qilish va siyosat vositalarining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, ushbu yondashuv iqtisodiy siyosatni mo‘ljallashda fuqarolar va
korxonalar reaktsiyalarini to‘g‘ri hisobga olish imkonini yaratadi.
To‘rtinchidan, makroiqtisodiy modelni ekologik va ijtimoiy barqarorlik nuqtai
nazaridan rivojlantirish istiqbollari mavjud. Hozirgi kunda iqtisodiy o‘sish
jarayonida atrof-muhitni muhofaza qilish va ijtimoiy adolat masalalari iqtisodiy
siyosatning ajralmas qismiga aylangan. Keynes modelini ushbu omillarni hisobga
olgan holda takomillashtirish, masalan, “yashil iqtisodiyot” konsepsiyasi va
ijtimoiy tenglikni ta’minlovchi siyosat vositalarini modellashtirish kelajakdagi
tadqiqotlar uchun muhim yo‘nalishdir. Bu model orqali iqtisodiy o‘sish va
barqarorlik o‘rtasidagi muvozanatni yanada samarali boshqarish mumkin bo‘ladi.
33

Beshinchidan, fiskal va monetar siyosat vositalarining integratsiyasini yanada
chuqur o‘rganish, ularning sinergetik ta’sirini modellashtirish Keynes modelini
rivojlantirishda muhim yo‘nalish hisoblanadi. Keynes asosan fiskal siyosatni
iqtisodiy stimullarni ta’minlash vositasi sifatida ko‘rsatgan bo‘lsa-da, zamonaviy
sharoitda monetar siyosatning yangi instrumentlari va moliyaviy barqarorlikka
ta’siri ham hisobga olinishi zarur. Ushbu yo‘nalishda tadqiqotlar siyosat
vositalarining uyg‘unlashuvi va optimal kombinatsiyasini aniqlashda yordam
beradi.
Oltinchidan, Keynes modelining dinamik va agent asosida (agent-based)
modellashtirish usullarini rivojlantirish istiqbollari katta. An’anaviy Keynes modeli
ko‘proq agregat va statik ko‘rinishda bo‘lsa, agent-based modellar iqtisodiyotdagi
har bir sub’yektning individual xatti-harakatlarini hisobga oladi va ularning o‘zaro
ta’sirini modellashtiradi. Bu yondashuv iqtisodiy muvozanat jarayonlarini yanada
aniqroq tushunish va prognozlash imkonini beradi, shuningdek, siyosat
vositalarining mikrodarajadagi ta’sirini o‘rganishga imkon yaratadi.
Yettinchidan, iqtisodiy inqirozlarni bashorat qilish va oldini olish
mexanizmlarini Keynes modeliga integratsiyalash dolzarb vazifa hisoblanadi.
So‘nggi o‘n yilliklarda yuzaga kelgan global moliyaviy inqirozlar Keynes
modelining ayrim jihatlarini qayta ko‘rib chiqishga sabab bo‘ldi. Kelajakda
iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun inqirozga tayyorlik va unga tezkor javob
berish mexanizmlarini makroiqtisodiy modellashtirish tizimiga kiritish talab
etiladi. Bu sohada yangi statistik usullar, real vaqt rejimida monitoring, va
moliyaviy bozorlarning murakkabligini hisobga olish imkonini beruvchi
yondashuvlar tadqiq qilinishi kerak.
Sakkizinchidan, davlatning makroiqtisodiy siyosatdagi roli va uning
samaradorligini yanada chuqur tahlil qilish yo‘nalishida tadqiqotlar davom
ettirilishi zarur. Keynes modeli davlatning fiskal stimullar orqali iqtisodiy
muvozanatni ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa-da, zamonaviy siyosat muhitida davlat
siyosatining cheklovlari, byudjet barqarorligi va siyosiy iqtisodiyot omillari yanada
murakkab bo‘lmoqda. Shu bois, davlat siyosatining samaradorligini oshirish, uning
34

cheklovlarini yengish va siyosat vositalarini moslashtirish uchun ilmiy tadqiqotlar
olib borilishi muhimdir.
To‘qqizinchidan, Keynes modelini makroiqtisodiy siyosat va barqaror
rivojlanish o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash uchun vosita sifatida rivojlantirish
mumkin. Bugungi kunda iqtisodiy siyosat nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki
barqarorlik, ijtimoiy adolat va ekologik muhofazaga qaratilgan. Keynes modeli bu
uch yo‘nalishning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish va siyosatni shu asosda
shakllantirish uchun qo‘shimcha modifikatsiyalarni talab qiladi. Ushbu yo‘nalish
iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini yangi asosda qayta ko‘rib chiqishga yordam
beradi.
Oxirgi navbatda, kelajakda Keynes modelining ta’lim va amaliyotdagi o‘rni
haqida tadqiqotlar amalga oshirilishi kerak. Keynes nazariyasi
makroiqtisodiyotning asosiy poydevorlaridan biri bo‘lib qolmoqda, ammo uni
zamonaviy talabalarga va iqtisodiy siyosatchilarga yetkazishda yangi pedagogik
usullar, interaktiv modellar va raqamli texnologiyalardan foydalanish muhimdir.
Bu esa Keynes modelining dolzarbligini oshirish va uning amaliy qo‘llanilishini
kengaytirishga xizmat qiladi.
Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli kelajakda rivojlantirish uchun
keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlari texnologik
o‘zgarishlar, global iqtisodiyot, behavioral iqtisodiyot, ekologik va ijtimoiy
barqarorlik, siyosat vositalarining integratsiyasi, dinamik modellashtirish, iqtisodiy
inqirozlarni boshqarish va davlat siyosatining samaradorligini oshirishni qamrab
oladi. Ushbu yo‘nalishlarda olib boriladigan tadqiqotlar Keynes modelini
zamonaviy iqtisodiy haqiqatlarga moslashtirish va iqtisodiy siyosatni yanada
samarali qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, Keynes modeli iqtisodiy
nazariyaning poydevori sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qoladi va kelajakda ham
iqtisodiy jarayonlarni chuqur tushunish va boshqarish uchun mustahkam ilmiy
baza bo‘lib xizmat qiladi.
35

XULOSA
Ushbu kurs ishida Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli iqtisodiyot
nazariyasi va siyosatida muhim burilish nuqtasi bo‘lib, uning asosiy tamoyillari va
tushunchalari makroiqtisodiy tahlilning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Ushbu
model orqali Keynes iqtisodiy faoliyatning qisqa muddatli o‘zgarishlarini va
ularning muvozanatga ta’sirini chuqur o‘rgandi, shuningdek, bozor iqtisodiyotida
yuzaga keladigan ishsizlik va talab tanqisligi kabi muammolarning ildizlarini
tushuntirdi. Keynes modeli iste’mol va investitsiya funksiyalari, pul bozori va foiz
stavkasi o‘zaro ta’siri asosida makroiqtisodiy muvozanatning shakllanish
mexanizmini aniq ko‘rsatib berdi, bu esa davlatning iqtisodiy siyosatga
aralashuvining asoslarini yaratdi. Ayniqsa, davlatning fiskal siyosati orqali
umumiy talabni boshqarish imkoniyatlari Keynes nazariyasida markaziy o‘rin
tutdi. Shuningdek, model ish bilan ta’minlash va ishsizlik muammolarini
yoritishda yangi yondashuvlarni taqdim etdi, bu esa 20-asrning ikkinchi yarmida
ko‘plab mamlakatlarda iqtisodiy siyosatning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Biroq Keynes modelining zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘rni va qo‘llanilishi
yuzasidan o‘rganishlar uning ba’zi cheklovlari va muammolarini ham ochib berdi.
Birinchidan, model asosan qisqa muddatli muvozanatga e’tibor qaratgan bo‘lsa-da,
uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish, texnologik rivojlanish va kapitalning samaradorligi
kabi omillar yetarlicha hisobga olinmagan. Bu esa modelning uzoq muddatli
iqtisodiy jarayonlarni tushunishda va bashorat qilishda kamchiliklariga sabab
bo‘ladi. Ikkinchidan, modelda inflyatsiya va narxlar darajasining o‘zgarishi,
shuningdek, pul-kredit siyosatining noan’anaviy vositalari to‘liq aks ettirilmagan.
Bu esa monetar siyosatning zamonaviy shakllarini va uning iqtisodiyotga ta’sirini
to‘liq tushunishga to‘sqinlik qiladi. Uchinchi muammo sifatida, modelning global
iqtisodiy aloqalar, xalqaro moliya bozorlarining integratsiyasi va valyuta
kurslarining o‘zgaruvchanligi kabi tashqi omillarni yetarlicha hisobga olmasligi
36

aytiladi. Bugungi kunda iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligi kuchayib borayotgan
sharoitda bu jihat muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, Keynes modeli iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlarini
psixologik va ijtimoiy omillar nuqtai nazaridan yetarlicha hisobga olmagan.
Bugungi behavioral iqtisodiyot tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, insonlarning qaror
qabul qilish jarayonlari noaniqlik, axborot cheklovlari va hissiyotlar ta’sirida
shakllanadi, bu esa makroiqtisodiy jarayonlarni yanada murakkablashtiradi. Shu
sababli Keynes modelini behavioral iqtisodiyot elementlari bilan boyitish va yangi
agent asosidagi modellashtirish usullarini qo‘llash modelning real iqtisodiy
sharoitlarga mosligini oshiradi. Bundan tashqari, ekologik va ijtimoiy barqarorlik
tamoyillarini makroiqtisodiy modellashtirishga integratsiyalash ham muhim
istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi, chunki bugungi dunyoda iqtisodiy o‘sish va atrof-
muhitni muhofaza qilish o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash global muammoga
aylangan.
Kelajakdagi tadqiqotlar Keynes modelining texnologik o‘zgarishlar va
raqamli iqtisodiyot sharoitida qo‘llanilishini o‘rganishga qaratilishi zarur. Sun’iy
intellekt, katta ma’lumotlar tahlili, blokcheyn va boshqa innovatsion texnologiyalar
iqtisodiyotdagi investitsiya va iste’mol xatti-harakatlarini tubdan o‘zgartirmoqda.
Ushbu o‘zgarishlarni Keynes modeliga kiritish orqali iqtisodiy jarayonlarning
yanada aniqroq modellashtirilishi va bashorat qilinishi mumkin bo‘ladi. Bundan
tashqari, global iqtisodiyotning o‘zgaruvchan muhitida xalqaro savdo, moliyaviy
bozorlar va valyuta kurslarining Keynes modeli kontekstida yangi tahlil usullarini
ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi.
Shuningdek, Keynes modelining siyosat vositalarining integratsiyasi va
sinergetik ta’sirini chuqur tahlil qilish istiqbolli yo‘nalish sifatida ajralib turadi.
Fiskal va monetar siyosatning uyg‘un ishlashi, siyosat instrumentlarining
moslashtirilishi va siyosat ta’sirining vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishini
aniqlash iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda muhimdir. Agent-based
37

modellashtirish usullari yordamida ushbu jarayonlarni mikrodarajadan tahlil qilish,
siyosatning iqtisodiy sub’yektlarga ta’sirini aniqroq o‘rganish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, Keynesning makroiqtisodiy muvozanat modeli
iqtisodiy nazariyada chuqur va asosiy o‘rinni egallaydi. Uning g‘oyalari va
yondashuvlari makroiqtisodiy jarayonlarni tushunish va boshqarishda hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘lib, davlat siyosatining shakllanishida muhim yo‘nalishlarni
belgilab berdi. Biroq, zamonaviy iqtisodiy haqiqatlar va texnologik taraqqiyot
sharoitida ushbu modelni takomillashtirish va rivojlantirish zarurati mavjud.
Keynes modelini raqamli iqtisodiyot, global integratsiya, behavioral iqtisodiyot,
ekologik barqarorlik va siyosat instrumentlari integratsiyasi nuqtai nazaridan
yangilash kelajakdagi ilmiy tadqiqotlar uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shunday
qilib, Keynes modeli nafaqat tarixiy iqtisodiy nazariya bo‘lib qolmasdan, balki
zamonaviy va kelajak iqtisodiy muammolarini hal qilishda ham dolzarb vositaga
aylanishi mumkin. Ushbu modelga asoslangan izlanishlar va takomillashtirishlar
iqtisodiy siyosatni yanada samarali qilish, iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
38

Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
39

Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
40

Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli

Sotib olish