Kichik neformal guruhlar strukturasi va dinamikasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	28.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Kichik neformal guruhlar strukturasi va dinamikasi

Sotib olish

Kichik neformal guruhlar strukturasi va
dinamikasi
Reja:
Kirish
1.Kichik gruppalarning shakllanish mexanizmi.
2.Kichik guruhlarda liderlik va rahbarlik.
3.Guruhiy qaror qabul qilish.
4.Guruhiy kelishmovchiliklar va qaror qabul qilish mexanizmi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Ma’lumki, guruhda to’plangan kishilar o’rtasida doimiy muloqot va
munosabatlar mavjud bo’ladiki, ularning mazmuni va yo’nalishiga ko’ra, o’ziga
xos ijtimoiy-psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning taraqqiyotini ham,
undagi turli jarayonlarni ham belgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari deganda
avvalo uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruhda turli qarorlarni qabul qilish
jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta’siri kabilar tushuniladi.
Guruhning shakllanishi, uning paydo bo’lishi haqida gapiriladigan bo’lsa,
avvalo shuni ta’kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar
asosida paydo bo’ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tug’ilishi,
rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar
guruhi ham shunga o’xshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bo’lganligi uchun
paydo bo’ladi va hokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uni sof psixologik
tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida
bo’lishi bilan bog’liq. Chunki har bir normal insonda muloqotga bo’lgan ehtiyoj
hamda turli hayotiy vaziyatlarda o’zini ijtimoiy himoyada sezish ehtiyoji borki, bu
narsa turli kichik jamoalarda ularning bo’linishi taqozo qiladi. Lekin guruhga a’zo
bo’lish bilan birgalikda har bir individ qator guruhiy jarayonlarning guvohi
bo’ladi.
Birinchidan, guruh o’z a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir
ko’rsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm deb ataladi (o’zbek tilida
“moslanish ma’nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u
individning guruhda qabul qilinadigan normalar, fikrlar, hulq-atvor standartlarini
qanchalik qabul qilish yoki qabul qilmasligi bilan bog’liq. Guruh fikrini qanchalik
tez qabul qilish, uning ta’siriga berilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini
oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday xatti-harakat
qilishga intiladi. Lekin ana shunday guruh fikriga, harakatiga qo’shilish turli
shakllarda bo’lishi mumkin: tashqi konformlilik – individ guruh fikriga
nomigagina qo’shiladi, aslida ruhan u guruhda qarshi turadi: ichki konformlilik –
individ guruh fikriga to’lig’icha qo’shiladi va ruhan qabul qiladi. Ana shunday

hollarda individ bilan boshqalar o’rtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo
bo’lmaydi. Bu o’rinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bo’lsa “negativizm”
tushunchasidir, bu individning har qanday sharoitda ham guruh fikriga qarshi
turishi va o’zicha mustaqil fikr, mavqeni namoyon qilishidir. Bu tabiiy individ
uchun noqulay, lekin mustaqil fikr, odil harakatlar doimo hurmat qilinadigan
jamoalarda negativizm hodisasi yomon illat sifatida qabul qilinmaydi.
Guruhlardagi yana bir jarayon – bu guruhning uyushqoqligi muammosidir.
Guruh a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoqarashliri,
hayotiy prinsiplari, qadriyatlarini yaxshi tasavvur qilishlari bunday
uyushqoqlikning birinchi omilidir. Ikkinchi asosiy omil – bu o’sha gurhni
birlashtirib turgan faoliyat maqsadlarini, uning yo’nalishi va mazmunini bilishdagi
g’oyaviy birlikdir. Umuman, eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruhga oid
fikrlardagi umumiy uyushqoqlikka ijobiy zamin hisoblanadi.
Guruhlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish ham dinamik
jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshqarish psixologiyasi masalalari
doirasida keyingi bhlimlarda o’rganamiz.

Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida rivojlanish tarixiga nazar tashlar
ekanmiz, uning jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan bog’liq holda
rivojlanganligining, ilmiy jihatdan esa, falsafiy qarashlar ta’sirida bo’lib, sof
ijtimoiy psixologik nazariyalarning juda oz sonli bo’lganligining guvohi
bo’lishimiz mumkin.
Insoniyat tarixini o’rganar ekanmiz mutafakkirlar, olimlar, allomalar
ijtimoiy psixologik hodisalar bilan juda qiziqqanliklarini kuzatamiz. Lekin ular bu
hodisalarni o’z davri ruhida, o’z nazariy va ijtimoiy qarashlari, hattoki, turli
oqimlar doirasida tushuntirishga uringanlar. Shuning uchun ham ijtimoiy
psixologiyaning fan sifatidagi taraqqiyotini o’rganish uchun ijtimoiy psixologik
muammolar yoritilgan asar yoki kashfiyotchining yashagan davri, uning siyosiy
qarashlari, jamiyatning taraqqiyot xususiyatlarini ham o’rganish lozim. Ilmiy
manbalar ijtimoiy psixologiyaning davlat va huquq nazariyasi, siyosiy iqtisod,
etika, falsafa fanlarining rivojlanishi bilan uzviy bog’liqligini ko’rsatadi. Ayniqsa,
fan taraqqiyotiga falsafa fani o’zining sezilarli ulushini qo’shgan. Shuning uchun
ham amerikalik olim G. Olport ijtimoiy psixologik g’oyalarning yaratilishi va
rivojlanishi falsafa bilan, uning ko’zga ko’ringan arboblaridan hisoblangan Platon
nomi bilan bog’liq deb yozgan edi. Platon o’zining "Davlat" va "Qonunlar" deb
atalgan dialoglarida shaxsning jamiyat bilan aloqalari masalasiga to’xtalib, jamiyat
individga nisbatan o’zgarmas bir birlikki, uning taraqqiyoti jamiyat rivojlanishi
qonunlariga bo’ysunadi, deganfikrni himoya qilgan. Unga qarama-qarshi fikrni
Aristotel bayon etib, individni barcha ijtimoiy o’zgarishlarning sababchisi, chunki
unda bunga imkon beruvchi psixologik tizimlar bor, deb yozadi. Ya’ni, shaxs va
jamiyat o’rtasidagi munosabat masalasi Platonda jamiyat foydasiga hal bo’lgan
bo’lsa, Aristotelda bu narsa shaxs foydasiga yechilgan. Ulardan keyingi — yangi
davr faylasuflari — Gobbs, Gelvetsiy, Lokk, Russo, Gegel, Makiavelli, sharq
faylasuflaridan Beruniy, Forobiylar ham barcha asarlarida shaxs va jamiyat
qarama-qarshiliklarini ilmiy asosda sharhlashga urindilar, lekin hech qaysisi bu
muammoni ijtimoiy psixologik muammo darajasiga ko’tara olmadi.

XIX asrning o’rtalariga kelib, kapitalistik munosabatlarning keskinlashuvi,
turli davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarning tobora o’sib borishi, turli xalqlarning bir
mamlakatdan ikkinchisiga ko’chishi—migratsiya munosabati bilan qator ijtimoiy
fanlar rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar paydo bo’ldi.
Shu o’rinda ijtimoiy psixologiyaning ilmiy manbalaridan biri bo’lgan
sotsiologiya fanining xizmatini ko’rsatmay bo’lmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari
hisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshqalar, masalan, jamiyatdagi
ijtimoiy hodisalarni o’rganish uchun albatta, o’ziga xos, ayrim psixologik
xolatlarni o’rganmoq lozim, degan fikrni qat’iy turib isbot qildilar. Ular har bir
ijtimoiy voqeada ruhiy hodisalar borligini isbot qilishga urindilar. Masalan, fransuz
sotsiologi G.Tard har bir individda "ijtimoiy fakt" borligini, bu narsa uning miya
doirasidagina emas, balki bir qancha miyalar aloqasi tufayli mavjuddir, deb
hisoblaydi. Ijtimoiy xulq-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo
munosabatni o’z ichiga olib, bunda bir individ boshqa individga doimo taqlid
qiladi, shuning uchun ham shaxsni o’rganish boshqa shaxslarni inkor qilmasligini
talab qiladi. Shunday qilib, sotsiologiyada psixologik yo’nalish paydo bo’ldi.
Tarddan keyin L.Uord, F.Giddings va boshqalar ijtimoiylik qonunlarini jamoa
ruhiy holati bilan uzviy ravishda o’rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy
fakt — bu ijtimoiy aql, tafakkur bo’lib, u "jamiyat psixologiyasi" yoki
sotsiologiyaning bahs mavzuidir. Shunday qilib, yuqorida qayd qilingan ilmiy-
falsafiy, ijtimoiy manbalar, shart-sharoitlar tufayli ijtimoiy-psixologik g’oyalar
shakllanib bordi. Bu qarashlar sof psixologiyaga ham o’xshamagan, sotsiologiya
doirasidan chiqib ketadigan alohida fanning—ijtimoiy psixologiyaning paydo
bo’lishi uchun zamin rolini o’tadi. XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar
oldiga konkret topshiriqlar qo’ya boshladi. Shuning uchun psixologiya fani oldida
tadqiqotlar asosida psixologik qonuniyatlarni asoslash vazifasi turar edi.
Ikkinchidan esa, Amerikada ko’pgina psixologlar o’z tadqiqot ob’ektlarini
laboratoriyalarda ayrim psixik jarayonlarni o’rganishdan kichik guruhlarga
ko’chira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bo’lgan uch asosiy oqim
(psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulq-atvorni

kichik guruhlar doirasida o’rganish tendensiyasi paydo bo’ldi. Bunda asosiy diqqat
kichik guruhlarga va ularda turlicha eksperimentlar o’tkazishga qaratilgan edi.
Bunday holatning paydo bo’lganligi ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida
shakllanishida nihoyatda katta rol o’ynadi. Geshtald psixologiya yo’nalishi
negizida maxsus ijtimoiy psixologik yo’nalishlarning — interaksionizm va
kognitivizmning paydo bo’lganligi esa bu fanning eksperimental ekanligini yana
bir bor isbot qildi. Bixeviorizm yo’nalishlari doirasida o’tkazilgan ijtimoiy
psixologik tadqiqotlar avvalo amerikalik olimlar K.Xall va V.Skinnerlar nomi
bilan bog’liq. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Miller, D.Dollard,
Dj.Tibo, G.Kelli va boshqalar diada — ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning
xilma-xil eksperimental ko’rinishlarini tadqiq qilib, ularda matematik o’yin
nazariyasi elementlarini kuzatdilar. Diada sharoitida tajribada o’tkazilgan
tadqiqotlarda asosan mustahkamlash g’oyasini isbot qilishga urinildi. Klassik
bixeviorizmdan farqli o’laroq ijtimoiy psixologik bixevioristlar hayvonlar o’rniga
laboratoriyaga naqd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham
ularning g’oyasida biologizm va mexanizm tarzda ilgarigi hayvonlarda to’plangan
dalillar modelini insonlarda qo’llash hollari kuzatildi. Psixoanaliz doirasida esa
ijtimoiy psixologik tadqiqotlar E. Fromm va Dj. Salliven ishlari bilan bog’liq
bixevioristlardan farqli o’laroq bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki
ko’pchilik ishtirokida o’tkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bennis,
G.Sheparde, V.Shutk) o’tkazgan tadqiqotlar tufayli hozirgi kunda ham katta
qiziqish bilan o’rganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda
guruh sharoitida bir odamning boshqalarga ta’siri, guruhning ayrim individlar
fikrlariga ta’siri kabi masalalar ishlab chiqildi va ijtimoiy psixologik treninglar
o’tkazishga asos solindi. Kognitivizm K.Levin nazariyasi asosida paydo bo’lgan
psixologik yo’nalish bo’lib, undagi o’rganish obekti munosabatlar tizimidagi
kishilar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluqli bo’lgan kognetiv holatlar
bo’ldi. Kognitizm doirasida shunday mukammal, boshqalarga o’xshamas
nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.
Masalan, F.Xayderning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning

kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va
boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy g’oya shundan iboratki, shaxs
o’ziga o’xshash shaxslar bilan muloqotga kirishar ekan, doimo munosabatlarda
ruhiy mutanosiblik tenglik bo’lishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chiqishga harakat
qiladi. Maqsad — turli ijtimoiy sharoitlarda shaxs xulq-atvorining psixologik
sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yo’l-yo’riqlar ishlab
chiqishdan iborat. Hozirgi davrda ham taniqli ijtimoiy psixologlar Olport, Maslou,
K.Rodjers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol
davom ettirmoqdalar. Navbatdagi nazariya interaksionizm bo’lib, bu aslida
sotsiologik nazariya bo’lib hisoblanadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bo’lib, uning
qarashlari ta’sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mertonlarning
referent guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari
shakllandi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulq-atvorlarni tushuntirish orqali
shaxs ijtimoiy psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat qildilar. Har bir
shaxs doimo ijtimoiy o’zaro ta’sir tizimida mavjud bo’ladiki, unda u to’g’ri harakat
qilish uchun o’zgalarni tushunishga harakat qilishi, o’zgalar rolini qabul qilishga
tayyor bo’lishi lozim. Lekin o’zgalar rolini to’g’ri qabul qilish uchun unda
“umumlashtirilgan o’zga" obrazi bo’lishi lozimki, bu obraz shaxslararo muloqot
jarayonida, har bir shaxs uchun ibratli bo’lgan kishilar guruhi bilan muloqotda
bo’lish jarayonida shakllanadn. Ya’ni shaxs faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida
o’ta progressiv hol edi. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobiq ittifoqda
rivojlanishi Ijtimoiy psixologiyasining asoschisi deb haqli ravishda
V.M.Bexterevni ko’rsatish mumkin. U o’zining refleksologiya nazariyasi
doirasidan shaxs xulqatvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir.
Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashqi xulq-atvorda, harakatlarda
ifodalanadi, shuning uchun ham tashqi harakatlarni, qiliqlarni, nutqni, tovushni
o’rganish orqali shaxsning o’zini va bu harakatlarning sabablarini o’rganish
mumkin. Bexterev asosan sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa
fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, shuning uchun shaxs va jamiyat
taraqqiyotining universal qonunlarini aniqlashda chalkashlikka yo’liqdi. 20-30-

yillarda bolalar va o’smirlar ijtimoiy psixologik taraqqiyotini o’rganishga
qaratilgan ikki yo’nalish paydo bo’ldiki, ular ham qator kamchiliklardan holi bo’la
olmadilar. Masalan, biologik yoki biogenetik nazariya tarafdorlari shaxsning
shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar yetakchi rol o’ynaydi, deb
hisoblashsa, sotsiologik yoki sotsiogenetik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy
muhit rolini nihoyatda ortiq ekanligini himoya qilib chiqdilar. 30-yillardagi olimlar
shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta’lim-tarbiyaning
ahamiyatini isbotlashga urindilar. Lekin 40— 60- yillar ijtimoiy-psixologiya
taraqqiyotida nisbatan sokinlik davri bo’ldi. Chunki psixologiya sohasida olib
borilgan tadqiqotlar ichida ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yo’q hisob edi. Bu fan
Rusiyada va boshqa sobiq ittifoqdosh jumhuriyatlarda 70- yillardan keyin keskin
rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va leningradlik (hozirgi Sankt-Peterburg)
olimlar maktabi katta rol o’ynadi. Agar Moskva shahrida asosan ijtimoiy
psixologiya bo’yicha fundamental nazariy tadqiqotlar ko’plab o’tkazilib, unda
hozirgi zamon ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning empirik qonunlari asoslari ishlab
chiqilgan bo’lsa, SanktPeterburgda ko’proq tadbiqiy ilmiy tadqiqot ishlari olib
borildiki, ular birgalikda minglab yosh ijtimoiy psixologlar avlodini tarbiyalab
yetishtirdilar. Ular esa hayotimizga ilg’or fikrlar va dalil tadqiqotlar bilan kirib
kelib, hozirgi kun fanini dunyo miqyosida misli ko’rilmagan darajaga ko’tardilar.
O’zbekistonda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning o’rni va istiqbollari Ijtimoiy
psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan
bo’lsak shuni ta’kidlash lozimki, u oxirgi o’n yilliklar mobaynida shakllanmoqda,
xolos. Ayniqsa bu borada psixolog olimlar M.G.Davletshin, V.M.Karimova,
G’.B.Shoumarov, E.G’oziev, N.A.Sog’inov, B.M.Umarov kabilarning bir qator
ilmiy-tadqiqot ishlari va ilmiy maqolalarini keltirish mumkin. Lekin tarixan,
umuman psixologiyaning O’zbekiston hududida shakllanishini tahlil qilinsa, uning
diniy-falsafiy olimlar va qarashlar tizimida o’ziga xos tarzda shakllanib
kelganligini kuzatamiz. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O’zbekistonda
o’tkazilayotgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlar asosan oila va oilaviy
munosabatlarga bag’ishlangan. Bu borada bir qator psixologlardan V.Karimova,

G’.Shoumarov boshchiligidagi ilmiy ishlarni keltirish mumkin. Masalan,
G.B.Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy-psixologik
vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila negizida yuzaga keladigan hissiy
munosabatlar, oila qurish motivlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bevosita ta’sir
ko’rsatadigan ijtimoiypsixologik omillari kabi bir qator jihatlari o’rganildi.
V.Karimova va uning boshchiligidagi ilmiy ishlarida yoshlardagi oila xususidagi
tasavvurlar, ularning oila motivlari, oila qurish omillariga munosabatlari, oila
turiga ko’ra noto’liq oila muhitidagi shaxs individualpsixologik xususiyatlari, o’z-
o’zini baholashi, oila muhitida shaxsda namoyon bo’ladigan feminin va maskulin
sifatlar nuqtai nazaridan yondashishlari taxlil etib berilgandir. Oilaviy
munosabatlar psixologiyasi xususida o’tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri
N.Sog’inovning o’zbek oilasiga xos bo’lgan nikoh va oila munosabatlari -
nikohdan qoniqish, nikoh motivlari, oila kurishning o’zbeklarga xos bo’lgan yosh
xususiyatlari, yosh o’zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning
sabablarini sistematik tarzda o’rgangan ilmiy ishidir. Lekin O’zbekistonda ijtimoiy
psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari mavjudki, ularda hozirgi
mustaqillik sharoitida shaxs va turli ijtimoiy guruhlar psixologiyasida ro’y
berayotgan o’zgarishlar, turli yosh, demografik etnik professional guruhlarga
mansub bo’lgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xulq-
atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilmog’i lozim. Ya’ni, ishlab chiqarish
ijtimoiy psixologiyasi, boshqarish psixologiyasi, guruhlar psixologiyasi hamda
ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari o’zbek psixologlaridan o’z
yechimini kutmoqdaki, ularda ilg’or fan yutuqlaridan foydalanilgan holda
xududning milliy o’ziga xos qirralari ishlab chiqilishi kerak.
Guruhiy dinamika . Odatda har qanday guruh ichida shunday kuchlar
mavjudki, ular jamoa faoliyati samaradorligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Mana
shunday kuchlar yiѓindisi va uning ta’sirida guruh ichidagi muhitning o’zgarib
borishi, guruhiy dinamika deb ataladi. Guruhiy dinamikaga oid jarayonlarni
eksperimental ravishda o’rgangan psixolog Kurt Levin bo’lib, uning fikriga ko’ra,
guruh o’z amaliyoti davomida qator o’zgarishlar va rivojlanish bosqichlarini

boshdan kechiradi. Bu o’zgarishlarni yuzaga keltiruvchi omillar esa guruh ichidagi
turli jarayonlar va ularning mutanosib tarzdagi o’zaro munosabatidir.
Guruhiy dinamika guruh ichida yashayotgan kuchlarning o’zaro ta’siri deb
tushunilishi mumkin. Har qanday guruhda ikki asosiy kuch mavjud:
1) shu guruh oldiga qo’yilgan maqsad va 2) shu guruh a’zolarining
ehtiyojlari. Har qanday guruhiy dinamikaning asosida mana shu ikki omil
o’rtasidagi o’zaro munosabat yotadi.
Guruhning maqsadi, mazkur guruh a’zolari ehtiyojiga mos kelmasligi ham
mumkin. Aynan shu holat guruhiy dinamikaniing manbai hisoblanadi.
Guruhiy dinamika faqat shu guruh ichidagi hodisalar bilan cheklanib
qolmaydi. Guruhiy dinamikaga ta’sir ko’rsatuvchi tashqi – ijtimoiy, iqtisodiy
omillarni ham sanab o’tish joiz. Aslida bu omillar guruhiy jarayonlarni, ya’ni
muqarrar o’zgarishlarni sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkin. Bu omillarga
qarshi tura olish ma’lum ma’noda guruh a’zolariga va tabiiyki, rahbarga boѓliq.
Guruhiy hodisa muqarrarligini anglash, unga ta’sir etuvchi omillarni bir-biridan
farqlash, guruhiy jarayonni kerakli yo’nalishda olib borish, ya’ni uni boshqarish
imkoniyatini beradi.
Guruhiy dinamika – guruh a’zolari o’rtasida o’zaro idrok, his-tuyѓu va
muloqot jarayonining ma’lum tartibda rivojlanishidir. Rahbarning guruhiy
dinamikaga oid hodisalarni bilishi, ularni boshqarish va maqbul yo’lga yo’naltirish
imkonini beradi. Natijada jamoa oldidagi vazifalar yanada samarali bajarilishiga
qulaylik tuѓdiradi.
Quyida guruhiy dinamikani tashkil etuvchi asosiy hodisalarga to’xtalib
o’tamiz. Bu ro’yxatdagi birlamchi tushuncha guruh maqsadi bo’lib, odatda har
qanday jamoa faoliyati biron-bir maqsadga yo’naladi. Taniqli olim R. Shindler
guruhdagi xodimlar mavqeidan kelib chiquvchi rollarni ifodalab, ularga
quyidagicha izoh berib o’tadi:
 Alfa – guruh yetakchisi, o’zgalarni faollikka va maqsad sari undaydi,
ularga ishonch va qat’iylik baxsh etadi.

 Beta – guruhdagi ikkinchi shaxs – ekspert, ya’ni guruh baholovchisi,
sovuqqon, mulohazali, alfaga nisbatan tadbirli, guruhga xos norma va qoidalar
himoyachisi.
 Gamma – passiv moslashuvchi, o’zini oshkora qilmaslikka urinadi. Bunday
odamlar odatda to’rt toifaga bo’linadi: 1) alfaga sodiq va unga hamsoya shaxs; 2)
loqayd xodim, bundaylar alfa uchun qulay kimsa; 3) o’z mavqeidan norozi, ammo
bo’ysunishga majbur; 4) o’z fikriga ega, lekin rahbarga til tekizmasdan guruhdagi
mavjud tartibni tanqid ostiga oluvchi shaxs.
 Omega – guruh nafrati va noroziligi qaratilgan xodim.
 R – muxolif, alfaga qarshi chiquvchi xodim
Odatda ushbu sanab o’tilgan rollarni deyarli har bir guruhda uchratish
mumkin. Agar guruh a’zolari ko’pchilikni tashkil etmasa, ba’zida xodimning o’zi
ham bir necha rolni ijro etishi mumkin, ammo oqibatda guruhda anchagina
zo’riqish holati kuzatiladi.
Guruhning samarali faoliyati uchun zarur rollar tasnifi va ularni
shakllantirish tadbirlari haqida «komandalar»ga ba ѓ ishlangan bo’limda batafsil
ma’lumot beramiz.
Guruh a’zolari o’z rollarini qanchalik sidqidildan bajarishlari, jamoadagi
ijtimoiy nazoratga ham bo ѓ liqdir. Ijtimoiy nazoratning samarasi va mezonlari
ushbu guruhda qabul qilingan normalardan kelib chiqadi.
Guruhiy dinamika ta’rifini yaratuvchi tushunchalardan yana biri -
jamoadagi liderlik hodisasidir. Ayni paytda liderlik ikki ma’noda talqin etiladi.
Birinchidan, guruh tuzilmasidagi liderning holati va uning guruhiy jarayonlarga
ta’siri bo’lsa, ikkinchidan, lider shaxsi, uning boshqaruv vazifalarini yechishdagi
o’rni va tashkilot maqsadiga erishishda o’z bo’yniga oladigan mas’uliyatdir.
Birinchi ma’no ko’proq guruhiy jarayonlarga qaratilgan bo’lsa, ikkinchisi
umumpsixologik, shaxsga oid mazmunni kasb etadi.
Jamoa vazifalarining bajarilish muvaffaqiyati ko’p jihatdan, guruh
a’zolarining o’zaro yakdillligiga, ahillik va birdamligiga bo ѓ liq. Ushbu shart
samarali faoliyat ko’rsatuvchi komandalarning xarakterini belgilaydi. Shu

munosabat bilan rahbar jamoa a’zolarini o’zaro ahillikka, ularda sheriklik hissini
uy ѓ otishga intilishi lozim. Guruhiy dinamikani ta’riflovchi jihatlardan yana biri,
guruhning rivojlanish bosqichlaridan kelib chiqadi.
Guruhlardagi o’zaro munosabatlar yuqoridan pastga yoki aksincha
bo’lib,guruh a’zolarining konkret mavqelari, boshliq bilan bo’ysunuvchilar
o’rtasidagi munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bu borada “lider” va “boshliq”
tushunchalari o’rtasidagi farqlar haqida gapirish lozim. B.D.Parigin bu ikki
tushunchani farqlab shunday yozadi:
1) lider asosan guruhdagi shaxslararo munosabatlarni boshqarsa, rahbar –
shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi;
2) liderlik kichik guruhlargagina xos bo’lgan hodisa bo’lsa, rahbarlikning
haq-huquqlari katta guruhlar doirasida ham sodir bo’lishi, amalga oshirilishi
mumkin;
3) agar liderlik stixiyali, betartib jarayon bo’lsa, rahbarlik maqsadga
qaratilgan jamiyatda ishlab chiqilgan normalar tartiblar asosida saylovlar oqibatida
sodir bo’ladigan hodisadir;
4) liderlik rahbarlikka nisbatan vaqtinchalik hodisa bo’lib guruh a’zolaring
kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yo’nalishiga qarab, uzoqroq muddatda
yoki qiqa muddatda ro’y beradi.
5) rahbarning liderdan farqi yana shundaki, u liderda yo’q bo’lgan jazolash
va rag’batlantirish tizimiga ega bo’lib, shu asosda xodimlariga o’z ta’sirini
o’tkazish mumkin;
6) lider guruhda u yoki bu qarorlar, ko’rsatmalar tashabbuslarni o’z
ixtiyoricha bevosita chiqarishi mumkin, rahbarda esa bu yo’nalishda ko’plab
ko’rsatmalar, rejalar, normalar, buyruqlar mavjudki, rahbar ular doirasidan chiqib
ketishi, o’zboshimchalik qilishi qiyin.
7) liderning faoliyati faqat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar
shu guruhdagi, kengroq ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bo’lganligi uchun,
uning vakolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortiqdir.
Lider hech qachon yolg’iz bo’lmaydi, u doimo guruh a’zolari davrasida

qaraladi, shu guruh a’zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lider shu
guruh a’zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, qiziqishlari va
hokazolarini hammadan yaxshi biladi, ularning ichida eng tashabbuskoridir. Agar
sinf doirasida qaraladigan bo’lsa, turli xil lider borligini aniqlash mumkin.
Masalan, guruh a’zolari ichida eng bilag’oni, aql o’rgatuvchi, topqir intellektual
lider, bolalar ichida hazilkash, dilgir, xushchaqchaq, ko’ngil so’rovchi, o’zgalarni
tushuna oladigan – emotsional lider, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil,
qat’iyatli, irodali – irodaviy liderlar bo’lishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda
vaziyat talabiga ko’ra paydo bo’ladilar hamda bolalar ongida o’z sifatlariga ko’ra
obro’ qozonadilar. Lider sifatlari ichida yaxshi va yomonlar ham bo’lishi mumkin,
lekin guruh liderga erishganda, uni ibrat sifatida tanqidsiz qabul qiladi va shuning
uchun ham barcha ishlariga ergashib, ko’rsatmalariga amal qiladi. Maktabda
bolalar ichida xulqi maktab normalariga to’g’ri kelmaydigan liderlarning borligi,
ular ma’lum guruh ichida so’zsiz obro’ga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi.
Masalan, lider “ketdik” deb ko’rsatma bersa, unga ergashganlarning darsni ham
tashlab keta olishi shu bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham sinf rahbari o’z
sinfidagi rasmiy liderlar bilan ishlash bilan cheklanmaydi, balki norasmiy liderlarni
ham aniqlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. To’g’ri, ba’zi hollarida
rasmiy va norasmiy lider bir shaxs bo’lishi mumkin. Bu juda qulay, lekin liderlik
vaziyatga bog’liq bo’lgani uchun ham ularning o’zgarib turishini hisobga oladigan
bo’lsak, o’qituvchining boshqarish mahorati yoki sa’ati uning norasmiy liderlar
bilan samarali ishlash usulidir.

Xulosa
Shunday qilib, har qanday lider obro’ga ega. Obro’lilik shaxsning shunday
xususiyatiki, u boshqa shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta’sir
ko’rsata olish qobiliyatiga egadir. Norasmiy obro’lilik, ya’ni shaxslararo
munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obro’ samaralidir. Odamlar ko’ngliga yo’l
topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga o’xshashlar obro’
orttirish me’zonlaridandir.

Adabiyotlar:
1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix
zavedeniy / G. M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2013. –
364 s.
2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya
sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2012.
3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2013.
4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O’quv qo’llanma / Mas’ul muharrir:
A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2016. –
230 b.
5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2013.
6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984.
7. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.:
LGU, 1985.
8. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2012.
9. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye
posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2016. – 192s.
10. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va
pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.
11. Karimova V.M. Psixologiya. O’quv qo’llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, “O’AJBNT” markazi, 2012. – 205 b.
Platonov Y.P. Sotsialnaya psixologiya povedeniya: Uchebnoye posobiye. – SPb.:
Piter, 2016. – 464 s.

Kichik neformal guruhlar strukturasi va dinamikasi

Sotib olish