Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	202.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Август 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni ta’minlash omili sifatida

10kuchaytiradi, ishlanmalar bo‘yicha real iqtisodiy qabul qilish darajasini
oshiradi.
O‘zbekistonda texnoparklar, startap inkubatorlari, yuridik maslahatchilik
markazlari orqali KOB subyektlari uchun innovatsiyaviy va ilmiy-texnik
yondashuvlar yaratildi. Bu jarayonlar KOBni zamonaviy keng formatli
iqtisodiyot bilan integratsiyalashtirgan mexanizmlardir.
6. Mintaqaviy rivojlanish va KOB
Mintaqa nazariyasi masalasida KOB hududiy rivojlangan korxonalar
bozorlarini to‘ldiradi, chuqur markazlardan tashqaridagi bandlikni oshiradi.
Chorrahalar, sanoat zonalari, kichik shaharlar iqtisodiy salohiyatiga ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda mintaqaviy KOB qo‘llab-quvvatlash dasturlari, kichik
biznesga kreditlarda preferensiyalar, qishloq xo‘jaligi sanoatini qo‘llab-
quvvatlovchi KOB loyiha grantlari aynan mintaqaviy tomon bilan uzviy aloqali.
7. Kafolat va rivojlanish
Jan Tinbergen nazariyasida rivojlanishning indikator - funktsionallik
yondashuvi bo‘yicha, KOB rivojlanishida asosiy funktsiyalar bayoni — bu
ishlab chiqarish, bozor qilish, innovatsiya, bandlik, ijtimoiy kapital yaratish,
huquqiy muvofiqlik va barqarorlik.
O‘zbekiston sharoitida ushbu indikatorlar bo‘yicha KOBni rivojlantirishda:
Infratuzilmaviy imkoniyatlar — ko‘p sonli bozorlar, maishiy xizmatlar,
logistika infratuzilmalari shakllandi;
Moliyaviy imkoniyatlar — imtiyozli kreditlar, tezkor grantlar, jamoat
fondlari yordamida KOB'ning moliyaviy mustahkamligi oshdi;
Yuridik kafolatlar — yanada soddalashtirilgan ro‘yxatdan o‘tish,
monomarkazlangan registratsiya va yagona elektron platformalar joriy qilindi.
KOBni rivojlantirishning nazariy asoslari — bu makro - mikro iqtisodiy
yondashuvlar, innovatsion, institutsional, mintaqaviy va rivojlanish
modellaridan iborat murakkab tizimdir. O‘zbekiston bu asoslarni joriy etishda

12bo‘lmoqda. Misol uchun, so‘nggi yillarda “Yagona darcha” tamoyili asosida
litsenziya va ruxsat berish hujjatlarini olish tizimi yo‘lga qo‘yildi, bu esa
hujjatlarni ortiqcha byurokratik to‘siqlarsiz, tezkor va shaffof tarzda
rasmiylashtirish imkonini bermoqda. Shu bilan birga, elektron hukumat tizimi
orqali KOB subyektlari o‘z faoliyatini masofadan turib yuritishi, soliq
hisobotlarini onlayn topshirishi, elektron kontraktlar tuzishi va bojxona
operatsiyalarini bajarishi mumkin. Bundan tashqari, KOB subyektlariga doir
huquqiy nizolarni hal qilishda iqtisodiy sudlarning samaradorligi oshirilgan,
tadbirkorlarning mulkiy huquqlari kafolatlangan. Huquqiy himoya tizimining
kuchaytirilishi orqali KOB subyektlari o‘z faoliyatini barqaror va uzoq muddatli
rejada amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2021-yil 8-apreldagi “Tadbirkorlik subyektlarini
huquqiy qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-5045-sonli qarori asosida hududiy “Biznes ombudsman”
instituti faoliyati kuchaytirilib, tadbirkorlarning huquqlari va manfaatlarini
himoya qilish samaradorligi oshirilmoqda. Ushbu huquqiy asoslarning
mustahkamlanishi KOB uchun nafaqat himoya, balki erkin iqtisodiy faoliyat
yuritish va innovatsiyalar joriy etishda ishonchli kafolat sifatida xizmat
qilmoqda.
Imtiyozli moliyaviy resurslar: Kichik va o‘rta biznes (KOB) subyektlarining
barqaror faoliyat yuritishi va ularning raqobatbardoshligini oshirishda imtiyozli
moliyaviy resurslarning roli beqiyosdir. Davlat tomonidan ajratilayotgan
imtiyozli kreditlar, subsidiyalar, grantlar va moliyaviy kafolatlar kichik biznes
uchun muhim tayanch vazifasini bajaradi. Jumladan, tijorat banklari tomonidan
ajratilayotgan past foizli kreditlar kichik biznes vakillarining o‘z biznes
g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etishiga ko‘maklashadi. So‘nggi yillarda
O‘zbekiston Markaziy banki va Iqtisodiyot va moliya vazirligi tomonidan
kichik biznesni kreditlash hajmi yildan-yilga oshirib borilmoqda. Masalan,

2Mavzu: Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni
ta’minlash omili sifatida
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………….…………
I BOB. Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiyotdagi o‘rni va rivojlanish
asoslari
1.1. Kichik va o‘rta biznes tushunchasi va uning tasnifi …………………………
1.2. Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiy funksiyalari ………………….
………...
1.3. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishning nazariy asoslari …………………
II BOB. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni
ta’minlash omili sifatida
2.1. Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlashda davlat siyosatining
roli ……...
2.2. O‘zbekiston misolida kichik biznes subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi …
2.3. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishdagi muammolar va ularni bartaraf
etish
yo‘llari ……………………………………………………………………….
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….

19integratsiya mustahkamlanmoqda. Misol uchun, “dualist ta’lim” modeli asosida
talabalar o‘qish bilan bir vaqtda real ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok
etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2023 yillar davomida qabul
qilgan qator farmon va qarorlari, jumladan, "2022-2026 yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot Strategiyasi" asosida kichik biznesni
rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanmoqda.
Xususan, quyidagilarni alohida ta'kidlash joiz:
"Har bir tadbirkorga – bitta elektron platforma" tizimi orqali byurokratiya
kamaytirilmoqda;
Raqamli xizmatlar orqali biznes yuritish soddalashtirilmoqda;
Biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish, litsenziya olish, kredit olish jarayonlari
avtomatlashtirilmoqda;
"Yagona darcha" prinsipi asosida davlat xizmatlaridan foydalanish
imkoniyati kengaymoqda.
Davlat siyosatining ijobiy natijalarini quyidagi ko‘rsatkichlar misolida ham
kuzatish mumkin:
Yil Ro‘yxatdan o‘tgan
KOB soni Bandlikdagi ulushi
(%) YAIMdagi ulushi
(%)
2020 385 000 76,5 57,0
2021 427 000 77,2 58,7
2022 476 000 78,0 60,1
2023 519 000 78,6 61,4
2024 562 000 (prognoz) 79,1 62,3
Shuningdek, davlat siyosatining mintaqaviy tenglikni ta'minlashga
qaratilganligi ham muhim omil hisoblanadi. Har bir hududda kichik sanoat
zonalari, servis markazlari, mikromoliyalashtirish xizmatlari tashkil etilib,
aholi, xususan, yoshlar va xotin-qizlar uchun tadbirkorlik bilan shug‘ullanish
imkoniyati yaratilmoqda.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

30“KOB zonalari” uchun alohida infratuzilma paketlari yaratish;
Davlat-xususiy sheriklik asosida logistika markazlarini tashkil qilish;
Raqamli infratuzilmani rivojlantirish va internetga keng kirishni ta'minlash.
Kichik va o‘rta biznes sohasining salohiyatini to‘laqonli amalga oshirish
uchun mavjud muammolarni tizimli ravishda bartaraf etish zarur. Yuqorida
sanab o‘tilgan muammolar — moliyaviy, huquqiy, infratuzilmaviy va
institutsional jihatlar bo‘yicha — mamlakatda mavjud siyosiy iroda, strategik
hujjatlar va xalqaro tajribalarni hisobga olgan holda bosqichma-bosqich hal
etilishi mumkin. Faqatgina muammolarni aniqlash emas, balki ularni amaliy
mexanizmlar orqali barqaror yechishga qaratilgan chora-tadbirlar kichik
biznesni yangi bosqichga olib chiqadi. Shu bilan birga, KOB subyektlarining
ovozi eshitilishi, ularning real ehtiyojlari asosida siyosat yuritilishi,
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida barqaror ijobiy siljishlarga olib keladi.
Xulosa

31Men o‘z kurs ishim davomida "Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish —
iqtisodiy erkinlikni ta’minlash omili sifatida" mavzusini chuqur o‘rganib
chiqdim va quyidagi muhim xulosalarga keldim.
Avvalo, kichik va o‘rta biznes (KOB) iqtisodiy taraqqiyot, bandlikni oshirish,
raqobat muhitini rivojlantirish hamda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda asosiy omillardan biri ekanini angladim. Dunyo tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, aynan KOB sektori iqtisodiy inqirozlar sharoitida ham o‘zining
barqarorligini saqlab qoladi va jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni
yumshatishda faol ishtirok etadi.
O‘zbekiston misolida tahlil qilar ekanman, so‘nggi yillarda bu yo‘nalishda
sezilarli yutuqlarga erishilganini qayd etdim. Xususan, Yangi O‘zbekiston
taraqqiyot strategiyasida kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish ustuvor
yo‘nalish sifatida belgilangan. Davlat tomonidan soliq imtiyozlari, moliyaviy
ko‘mak, huquqiy va institutsional muhitni yaxshilash bo‘yicha keng qamrovli
islohotlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, kichik biznes subyektlarining to‘laqonli rivojlanishiga
to‘sqinlik qilayotgan muammolar ham mavjudligini tan oldim. Jumladan,
moliyaviy resurslarga erkin kirish, kadrlar yetishmovchiligi, bozorga
chiqishdagi to‘siqlar, me'yoriy-huquqiy muhitdagi noaniqliklar va
infratuzilmaning yetarli emasligi hal etilishi lozim bo‘lgan muhim masalalardan
ekan. Ushbu muammolarning bartaraf etilishi uchun davlat, xususiy sektor va
fuqarolik jamiyati o‘rtasida uzviy hamkorlik zarur.
Kurs ishimda shuningdek, kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashda xalqaro
tajriba va O‘zbekistondagi real holatlarni solishtirdim. Statistika asosida olib
borgan tahlillarimda ko‘rsatdimki, kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi
ulushini yanada oshirish, eksport salohiyatini kuchaytirish va innovatsion
faoliyatni kengaytirish mamlakat iqtisodiy mustaqilligini ta'minlashda muhim
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni
ta’minlash omili sifatida
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

9xo‘jaligi va kichik sanoat sektorlarini rivojlantirib, KOBning barqaror eksport
salohiyatini shakllantiradi.
3. Institutsional nazariya va KOB
Institutsional iqtisodiyot yondashuviga ko‘ra, KOB rivoji faqatgina iqtisodiy
sharoit orqali emas, balki huquqiy asoslar, ijtimoiy kapital, ishonch va
moliyaviy institutlarning mavjudligiga ham bog‘liq. Douglas Nort (North)
ta’kidlaganidek, KOB aktiviyati davlat institutlari va ruxsat-etuvchi muhit
shaffofligi darajasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirlanadi.
O‘zbekistonda “Tadbirkorlik kodeksi”, “soliq islohotlari”, “imtiyozli
kreditlar” kabi institutlar KOB'ni shakllantirish uchun nazariy asosni amaliy
asosga aylantirmoqda. Soliq imtiyozlari, administrativ to‘siqlarning kamayishi,
yuridik kafolatlar — bularning barchasi KOBni iqtisodiy faoliyatga
ilhomlantiruvchi muhim mexanizmlardir.
4. Davlat va bozor muvozanati
Davlat ishtiroki masalasida yakka modellardagi nazariy yondashuvlar —
bozor iqtisodiyoti va davlat regulyatsiyasi o‘rtasidagi muvozanat masalasini
ko‘targan. Libertariy yondashuvlar davlatni minimal rolda ko‘radi, lekin
rayonal iqtisodiy boshqaruvlar va kichik biznes noyob statistik manbalarga
tayanadi.
Keyinchalik "neo-liberallar" bozor muvozanatidan tashqari davlatni
faollashtirish, kichik subyektlar infratuzilmasini shakllantirish maqsadida
yengilliklar, subsidiyalar va ijtimoiy dasturlarni tavsiya qilib keladi. Bu amaliy
yondashuvlar O‘zbekistonda "Yagona tadbirkorlik derazasi", soliq dam olish
muddati kabi tuzilmalarni shakllantirishga zamin yaratdi.
5. Innovatsiya yondashuvlari
Ragnar Nordausning "R&R&D" modeli bo‘yicha KOB innovatsion tizimda
yaqqol subyekt sifatida tan olinadi. Ular yangi g'oyalarga tez moslashadi,
sinovchi irratsional qism sifatida yangi mahsulotlarni bozorga olib kiradi. Shu
bilan birga, ular yirik operatorlar bilan hamkorlikda innovatsion zanjirni

28Yechim sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
Kichik biznes uchun soddalashtirilgan garovsiz kreditlar tizimini
rivojlantirish;
Foiz stavkalarini subsidiya qilish orqali yengil kreditlar ajratish;
Innovatsion startaplar uchun grant va investitsiya fondlarini kengaytirish.
2. Soliq yuki va hisob-kitobdagi murakkabliklar
Yana bir muhim muammo — bu soliq tizimidagi murakkabliklar. Garchi
so‘nggi yillarda O‘zbekistonda kichik tadbirkorlik subyektlariga soliq
imtiyozlari berilgan bo‘lsa-da, amaliyotda bu yengilliklar yetarlicha
sezilmasligi mumkin. Ayniqsa, hisobdorlikni yuritishdagi murakkab elektron
tizimlar, soliq organlarining nazorat mexanizmlarining ortiqcha
byurokratizatsiyalashganligi kichik biznesning rasmiy sektorida faoliyat
yuritishini qiyinlashtiradi.
Taklif etiladigan chora-tadbirlar:
Soliq hisobotlarini topshirish tartibini soddalashtirish;
KOB uchun alohida “raqamli soliq yordamchisi” tizimini joriy qilish;
Soliq inspeksiyalarining profilaktika asosida ishlashini ta'minlash.
3. Huquqiy va me'yoriy muhitdagi noaniqliklar
Yangi tashkil etilgan kichik korxonalar ko‘p hollarda mavjud
qonunchilikdagi tez-tez bo‘ladigan o‘zgarishlardan bexabar bo‘lib qoladilar. Bu
esa ularning faoliyatida qonunbuzarliklar sodir bo‘lishi xavfini oshiradi.
Bundan tashqari, mahalliy hokimiyatlar darajasida ko‘plab ruxsatnomalar va
muvofiqlik talablarining borligi, ularning markazlashmaganligi, ortiqcha
yuklarni yuzaga keltiradi.
Muammoni bartaraf etish yo‘llari:
Yagona “biznesga ruxsat” platformasini ishga tushirish;
Normativ-huquqiy hujjatlarni kodlash va soddalashtirish;
KOB uchun bepul huquqiy maslahat xizmatlarini kengaytirish.
4. Kadrlar yetishmovchiligi va malaka muammosi

7Kichik va o‘rta biznes (KOB)ning rivojlanishi iqtisodiy o‘sishning mazkur
sektorini izchil qo‘llab-quvvatlash zaruratidan kelib chiqadi. Buning uchun
nazariy asoslar – makro va mikroiqtisodiy nazariyalar, rivojlanish modellar va
mamlakat tajribalariga tayanishi lozim. Bu nazariy asoslar KOB sektorini
shakllantirish, rag‘batlantirish va barqaror rivojlantirish bo‘yicha strategiyalarni
ishlab chiqishda bezelash vazifasini bajaradi.
1. Mikroiqtisodiy nazariy asoslar
Mikroiqtisodiyotda kichik korxonalar qanday rol bajarishi bo‘yicha ingichka
asos bor. Devid Rikardo va Adam Smit kabi klassik ekonomistlar kichik
subyektlarni bozorning dinamik jihatlarida norasmiy iqtisodiy “tiniq” kuch deb
atagan. Ularning fikricha, kichik biznes bozor talabiga tezlik bilan javob bera
oladi, narxlarda hamda ishlab chiqarishda moslashuvchanlikka ega.
Jadval: Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishda nazariy yondashuvlar va
ularning amaliy ifodasi
№ Nazariy
yondashuv Asosiy g‘oya O‘zbekistondagi amaliy
ifoda
1 Mikroiqtisodiy
nazariya KOB bozor talabiga tez
javob beradi, raqobatni
kuchaytiradi Kichik korxonalar orqali
raqobatbardosh tovarlar
ishlab chiqarish va bozorni
diversifikatsiya qilish
2 Rivojlanish
iqtisodiyoti
modellari KOB eksport salohiyatini
oshiradi, sektorlararo
integratsiyani
kuchaytiradi Kichik sanoat zonalari,
eksportga yo‘naltirilgan
KOBlar uchun grant va
kredit dasturlari
3 Institutsional
iqtisodiyot KOB rivoji ishonchli
institutlar va huquqiy
asoslarga tayanadi “Tadbirkorlik kodeksi”,
soliq yengilliklari, imtiyozli
kreditlar
4 Bozor va davlat
muvozanati Bozor erkinligi va davlat
tartibga solish siyosati “Yagona tadbirkorlik
derazasi”, davlat

14iqtisodiyot doirasida yuritilishini rag‘batlantiradi, ularning moliyaviy
barqarorligi va o‘sish sur’atlarini ta’minlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda kichik biznes subyektlari uchun bir qator
imtiyozli soliq rejimlari joriy etilgan. Masalan, yagona soliq to‘lovi mexanizmi,
aylanmadan olinadigan soliq, ijtimoiy soliq stavkalarining pasaytirilgan
shakllari amalda qo‘llanilmoqda. 2023 yil holatiga ko‘ra, kichik biznes
subyektlari uchun yagona soliq stavkasi 4% etib belgilangan bo‘lib, bu yirik
korxonalar bilan solishtirganda ancha qulay shart-sharoit yaratadi.
Ayrim hududlarda va tarmoqlarda faoliyat yurituvchi kichik korxonalar
uchun esa qo‘shimcha preferensiyalar mavjud. Jumladan, erkin iqtisodiy
zonalarda, kichik sanoat zonalarida yoki texnoparklarda ro‘yxatdan o‘tgan
tadbirkorlik subyektlari uchun mulk solig‘i, foyda solig‘i yoki bojxona
to‘lovlaridan ozod qilish kabi imtiyozlar berilgan.
Shuningdek, eksport bilan shug‘ullanuvchi kichik korxonalar uchun soliq
yengilliklari tatbiq etilib, ularga QQS qaytarish mexanizmi soddalashtirilgan.
Bu esa ular uchun tashqi bozorlarda raqobatbardoshlikni oshirish imkonini
beradi.
2024 yilda esa O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga kiritilgan
o‘zgartishlarga muvofiq, mikrofirma va kichik korxonalar uchun ijtimoiy soliq
stavkasi 1% ga tushirildi. Bundan tashqari, yangi tashkil etilgan kichik
korxonalar uchun dastlabki 12 oy davomida foyda solig‘idan ozod etish
tajribasi yo‘lga qo‘yilmoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda soliq yengilliklari tufayli kichik
biznes subyektlarining sof foydasi o‘rtacha 15 foizga oshgan bo‘lsa, 2023 yilda
bu ko‘rsatkich 18 foizni tashkil etdi. 2024 yilda esa bu raqam 21 foizga yetgani
kuzatilmoqda. Bu tendensiya kichik korxonalar faoliyatining ijobiy
dinamikasini namoyon etadi.

20 kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining muhim
ustuvorliklaridan biri bo‘lib, bu orqali iqtisodiy erkinlik, bandlik,
raqobatbardoshlik va innovatsion rivojlanish ta'minlanmoqda. O‘zbekiston
tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, kompleks va tizimli yondashuvlar orqali KOB
sektorining iqtisodiyotdagi roli tobora ortib bormoqda.
Kichik va o‘rta biznes (KOB) har qanday iqtisodiyotning harakatchi kuchi,
bandlikni ta’minlovchi va innovatsiyalarni joriy etuvchi asosiy omil sifatida
e’tirof etiladi. O‘zbekiston sharoitida esa bu soha aholining tadbirkorlik
salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish, eksport salohiyatini oshirish va mahalliy
mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirishning muhim vositasidir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan so‘nggi yillarda
kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar amalga
oshirildi. 2022 yilda “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida
belgilanib, bu boradagi huquqiy va iqtisodiy asoslar mustahkamlandi. Xususan,
tadbirkorlar uchun qulay soliq muhitini yaratish, kredit mablag‘larini
soddalashtirilgan tartibda taqdim etish, moliyaviy yordam ajratish, subsidiya va
grantlar ajratish orqali KOB faoliyatini rag‘batlantirish mexanizmlari ishlab
chiqildi.
2022 yilda respublika bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tgan kichik biznes subyektlari
soni 538 mingdan oshdi, 2023 yilda esa bu ko‘rsatkich 610 mingga yetdi. 2024
yil yakunlariga ko‘ra, bu raqam 675 mingdan ortdi. 2025 yilning birinchi yarmi
holatiga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 700 mingga yaqinlashgan. Bu esa kichik biznesga
bo‘lgan davlat e’tiborining natijasidir.
Soliq yengilliklari kichik biznesni rag‘batlantirishda muhim vositadir. 2022
yildan boshlab kichik korxonalar uchun yagona yer solig‘i, ijtimoiy soliq
stavkalari kamaytirildi. Masalan, 2022 yilda ijtimoiy soliq stavkasi 12% bo‘lgan
bo‘lsa, 2024 yilga kelib 7% gacha kamaytirildi. Shu bilan birga, yangi tashkil

29Tadbirkorlikni boshlayotgan shaxslar orasida zarur bilim, tajriba va
menejment ko‘nikmalarining yetishmasligi kichik biznesni rivojlantirishda
jiddiy to‘siq bo‘lib qolmoqda. Ko‘plab hududlarda texnik va professional
bilimga ega kadrlar kamligi sababli yangi biznes subyektlari samarali faoliyat
yurita olmayapti.
Tavsiya etiladigan yechimlar:
KOB uchun qisqa muddatli amaliy treninglar va mentorlik dasturlarini tashkil
qilish;
Ta’lim muassasalari bilan biznes subyektlari o‘rtasida hamkorlikni
kuchaytirish;
“Kichik biznes akademiyasi” tizimini viloyatlar kesimida yo‘lga qo‘yish.
5. Bozorga kirish va raqobatbardoshlik muammolari
Kichik korxonalar ko‘pincha o‘z mahsulotlarini yirik tarmoqlarga
yetkazishda qiyinchilikka duch keladilar. Marketing strategiyalari, eksport
imkoniyatlari va brending bo‘yicha bilim va tajribaning yo‘qligi KOBlarning
o‘sishini sekinlashtiradi. Bundan tashqari, yirik kompaniyalar bilan teng
raqobatlashish imkoniyatining yo‘qligi ularga noqulay shart-sharoitlar
tug‘diradi.
Bozorga chiqishni yengillashtirish yo‘llari:
KOB mahsulotlari uchun davlat xaridlarida ustuvor kvotalar ajratish;
Mahalliy va xalqaro ko‘rgazmalarda ishtirokni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash;
Elektron tijorat platformalariga integratsiyani kuchaytirish.
6. Infratuzilma va logistika muammolari
Ayniqsa, chekka hududlarda kichik biznes uchun zarur bo‘lgan infratuzilma:
elektr, suv, internet, transport yo‘llari yetarli darajada rivojlanmagan. Bu esa
ularning ishlab chiqarish hajmini oshirishda jiddiy to‘siq bo‘lib qolmoqda.
Shuningdek, logistika xizmatlari narxining balandligi kichik ishlab
chiqaruvchilar uchun mahsulotni yetkazib berishni murakkablashtiradi.
Muammoning yechimi:

6mahsulot sifati, xizmat darajasi va iste’molchilar manfaatlariga xizmat qiluvchi
omillarni kuchaytiradi. Kichik korxonalar yirik monopoliyalarning haddan
tashqari ustuvorligini muvozanatlashtiradi.
Bundan tashqari, KOB’lar mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta rol
o‘ynaydi. Odatda ular viloyatlar, tumanlar, qishloq joylarda faoliyat yuritadi va
mahalliy resurslarga tayanadi. Bu esa iqtisodiy faollikni markazdan chetga
yoyish, hududlar o‘rtasidagi tafovutlarni kamaytirish va infratuzilmani
rivojlantirish imkonini beradi.
Kichik va o‘rta biznesning yana bir muhim funksiyasi bu — budjetga soliq
tushumlari keltirishdir. KOB subyektlari son jihatdan ko‘p bo‘lgani uchun
umumiy soliq bazasining muhim qismini tashkil qiladi. Ular orqali davlat
byudjeti doimiy moliyaviy manbaga ega bo‘ladi. 2023-yil holatiga ko‘ra,
O‘zbekistonda kichik va o‘rta tadbirkorlikdan tushgan soliq daromadlari davlat
byudjetining qariyb 36 foizini tashkil qilgan.Shuningdek, KOB’lar ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlash, eksport salohiyatini oshirish, milliy mahsulotlarni
targ‘ib qilish kabi iqtisodiy-ijtimoiy funksiyalarni ham bajaradi. Ular turli
xizmat ko‘rsatish sohalari, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi,
qurilish, transport, axborot texnologiyalari kabi sohalarni faol rivojlantiradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston hukumati tomonidan KOB subyektlarining
funksiyalarini to‘liq amalga oshirishga sharoit yaratish maqsadida qator
huquqiy, moliyaviy va institutison chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Masalan, “Tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi” va “Yagona tadbirkorlik
derazasi” tizimlari bu boradagi islohotlarning muhim yo‘nalishlaridandir.
Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiy funksiyalari milliy iqtisodiyotning
barcha jabhalarini qamrab oladi. Ular nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki ijtimoiy
barqarorlik, innovatsion rivojlanish va hududiy taraqqiyot uchun ham muhim
manbadir. Shu sababli, KOB faoliyatini tizimli qo‘llab-quvvatlash davlat
siyosatining asosiy strategik yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi zarur.
1.3. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishning nazariy asoslari

22Kichik biznesda ayollar va yoshlar ishtirokini oshirish ham davlat
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. “Ayollar daftari” va “Yoshlar
daftari” orqali 2022–2024 yillar davomida 500 mingdan ortiq ayol va 350
mingdan ziyod yosh tadbirkorlar imtiyozli kreditlar, grantlar va o‘quv
dasturlaridan foydalandi. 2025 yilda esa bu ko‘rsatkich yanada oshdi —
dastlabki olti oyda 170 mingga yaqin yangi subyekt ushbu dasturlar asosida
ro‘yxatdan o‘tdi.
Davlatning axborot texnologiyalarini joriy qilish borasidagi siyosati ham
KOBni samarali rivojlantirishga xizmat qilmoqda. “Raqamli biznes” loyihasi
doirasida tadbirkorlarga soliq hisobotlarini elektron tarzda topshirish, onlayn
kredit olish, raqamli xizmatlardan foydalanish imkoniyati yaratildi. 2024 yilda
500 mingdan ortiq tadbirkor “my.gov.uz” portali orqali xizmatlardan
foydalangan. 2025 yil boshida bu raqam 600 mingdan oshdi.
Tadbirkorlar uchun ma’muriy tartib-taomillarni soddalashtirish ham muhim
omillardan biridir. Yagona darcha tizimi joriy qilinishi orqali korxona ochish,
litsenziya olish, bojxona ruxsatnomalari va boshqa hujjatlarni olishda
sarflanadigan vaqt va xarajatlar kamaydi. 2023 yilda tadbirkorlik subyektlari
uchun ruxsatnoma olish muddati 15 kundan 5 kunga qisqartirildi.
Xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan
dasturlar ham KOBni qo‘llab-quvvatlashda salmoqli o‘rin tutadi. Jahon banki,
Osiyo taraqqiyot banki, GIZ va boshqa tashkilotlar ko‘magida O‘zbekistonda
yuzlab kichik loyihalar moliyalashtirildi. 2022–2024 yillarda xalqaro donorlar
orqali kichik biznesga 500 million AQSh dollari miqdorida grant va kreditlar
jalb qilindi.
2022–2025 yillarda O‘zbekistonda kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-
quvvatlashda davlat siyosati sezilarli natijalarni berdi. Kichik biznes subyektlari
soni ortdi, ish o‘rinlari yaratildi, eksport salohiyati kengaydi va iqtisodiyotda
diversifikatsiya jarayoni tezlashdi. Bu esa O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga
asoslangan barqaror va inklyuziv taraqqiyotiga xizmat qilmoqda.

25O‘zbekiston Respublikasida kichik va o‘rta biznes (KOB) subyektlarining
iqtisodiy mustaqilligi davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Kichik biznes nafaqat bandlikni ta’minlash, balki aholini
tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb qilish, ichki bozorni to‘ldirish va import
o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda ham muhim rol o‘ynaydi. Shu
sababli, ushbu sohaning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash davlat siyosatining
muhim tarkibiy qismiga aylangan.
Iqtisodiy mustaqillik — bu kichik biznes subyektlarining o‘z faoliyatini
mustaqil rejalashtirishi, boshqarishi va rivojlantira olishi, moliyaviy
manbalardan erkin foydalanishi, shuningdek, bozor sharoitlarida
raqobatbardosh bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bu esa o‘z navbatida, samarali biznes
yuritish, daromad keltiruvchi faoliyat turlarini shakllantirish va kengaytirish,
investitsiyalarni jalb qilish imkonini beradi.
O‘zbekistonda kichik biznesning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashda
quyidagi asosiy omillar muhim rol o‘ynamoqda:
Qonunchilik asoslarining mustahkamlanishi. Kichik biznes subyektlarini
huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, ularning faoliyatini yengillashtirish,
ortiqcha byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish maqsadida qator qonun va
me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, “Tadbirkorlik faoliyati
erkinligi” to‘g‘risidagi qonun, “Kichik biznesni rivojlantirish dasturi” va boshqa
hujjatlar bu borada muhim poydevor vazifasini bajarmoqda.
Davlat moliyaviy ko‘magining kengayishi. 2022–2025 yillar davomida
kichik biznes subyektlariga ajratilgan subsidiyalar, grantlar va imtiyozli
kreditlar soni ortdi. Masalan, 2023 yilda kichik biznesga yo‘naltirilgan kreditlar
hajmi 27,5 trillion so‘mni tashkil etdi. Bundan tashqari, “Har bir oila –
tadbirkor” va “Yoshlar – kelajagimiz” kabi dasturlar orqali aholining
tadbirkorlik tashabbuslarini moliyalashtirish yo‘lga qo‘yildi.

15Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlari: Davlat va xususiy sektor
o‘rtasidagi sheriklik asosida infratuzilma loyihalarini amalga oshirish,
jamiyatda iqtisodiy faollikni oshirish va biznes muhitini yaxshilashda muhim
vositalardan biridir. Bu mexanizm orqali davlat o‘z zimmasidagi ijtimoiy-
iqtisodiy infratuzilma masalalarini hal etishda xususiy sektor salohiyatidan
foydalanadi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes vakillarining davlat investitsion
loyihalarida ishtiroki ularning iqtisodiyotdagi ulushini oshirishda katta rol
o‘ynaydi.
DXSh modeli kichik korxonalarga davlat bilan hamkorlikda loyihalarni
amalga oshirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, zamonaviy texnologiyalarni jalb
etish va xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash imkonini beradi. Misol uchun,
transport, sog‘liqni saqlash, ta’lim, energetika, qishloq xo‘jaligi va axborot
texnologiyalari sohalarida amalga oshirilayotgan DXSh loyihalari kichik biznes
uchun yangi bozorlar va istiqbolli faoliyat yo‘nalishlarini ochmoqda.
2022-2024 yillar davomida O‘zbekistonda DXSh asosida 150 dan ortiq
loyiha amalga oshirilgan bo‘lib, ularning 40 foizida kichik va o‘rta biznes
subyektlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok etgan. Jumladan, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, Andijon, Samarqand va Toshkent viloyatlarida davlat-xususiy
sheriklik asosida kichik bizneslar bilan bog‘liq maktabgacha ta’lim
muassasalari, poliklinikalar va mahalliy yo‘llar qurilishi kabi loyihalar amalga
oshirilgan.
DXSh mexanizmi kichik biznesga moliyaviy resurslarga ega bo‘lmagan
holatlarda ham yirik loyihalarda ishtirok etish imkoniyatini beradi. Masalan,
davlat kafolatlari, subsidiyalar yoki imtiyozli kreditlar orqali kichik tadbirkorlik
subyektlari o‘z faoliyatini kengaytirishlari, innovatsion texnologiyalarni joriy
qilishlari mumkin. Shuningdek, davlat tomonidan taqdim etilayotgan huquqiy
kafolatlar ham biznes uchun xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlaydi.

8uyg‘unlashishi kerak subsidiyalari, ruxsatnoma
soddalashtirish
5 Innovatsion
yondashuv KOB innovatsiyalarni tez
qabul qiladi, startaplar
orqali yangiliklarni
kiritadi Texnoparklar, startap
inkubatorlari, raqamli
xizmatlar ko‘rsatuvchi
kichik firmalar
6 Mintaqaviy
rivojlanish
nazariyasi KOB mintaqalar
iqtisodiy faolligini
oshiradi, joylarda
bandlikni ta’minlaydi Har bir viloyatda KOB
uchun sanoat zonalari va
xizmat ko‘rsatish klasterlari
7 Funktsional
yondashuv
(Tinbergen) KOB ishlab chiqarish,
bozor, innovatsiya va
bandlikda muhim
funksiyalarni bajaradi Bandlik yaratish, yangi
texnologiyalar joriy etish,
oilaviy tadbirkorlikni
rivojlantirish
Xarit bandlarni to‘g‘ri tashkil qilish — bu nazariy kontekstda KOB'ning
mahsulot raqobatbardoshligini saqlashga xizmat qiladi. Ma’lumki,
monopoliyadan yiroqlik, narx nazoratining bozor mexanizmlariga ergashishi,
iste’molchi manfaatlarini himoya qilish — bu KOB'larning asosiy makrova
mikroik tisodiy funksiyalaridan biridir.
2. Rivojlanish iqtisodiyoti va KOB
Eksport va investitsiyalar asosidagi rivojlanish modellarida, ayniqsa
"tarqatish va diversifikatsiya" kontseptsiyasida KOBning o‘rni ajralmas.
Toshkent aralash iqtisodiy modeli — yirik uskunali korxona va KOB'larning
integratsiyasiga asoslangan strategiya sifatida ko‘riladi.
Ayin paytda, Singer–Prebisch modelida KOBning diversifikatsiyadagi roli —
eksport tarkibining yaxlit bazasini kengaytirish bilan bir qatorda, milliy
mahsulot eksportidagi o‘zgarishlarga ta'sir ko‘rsatadi, Jumladan, qishloq

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

21etilgan biznes subyektlari uchun 3 yil davomida soliq imtiyozlari berildi. Bu
holat ko‘plab fuqarolarning rasmiy biznes boshlashiga rag‘batlantirdi.
Davlat tomonidan moliyaviy ko‘mak mexanizmlarining joriy etilishi ham
KOB rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 2022 yilda "Tadbirkorlikni rivojlantirish
kompaniyasi" orqali 1,2 trln so‘m miqdorida imtiyozli kreditlar ajratilgan
bo‘lsa, 2023 yilda bu raqam 2,3 trln so‘mni tashkil etdi. 2024 yil oxiriga kelib
esa 3 trln so‘mdan ortiq miqdorda imtiyozli kreditlar ajratildi. 2025 yilning
dastlabki olti oyida esa bu ko‘rsatkich 1,6 trln so‘mga yetgan.
Davlat siyosatining yana bir muhim yo‘nalishi — infratuzilmani
rivojlantirish. Tadbirkorlar uchun sanoat zonalari, logistika markazlari,
inkubatorlar va kooperatsiya klasterlari tashkil etildi. 2022–2024 yillarda
mamlakat bo‘ylab 150 dan ortiq yangi sanoat zonalari ishga tushirildi. Ushbu
zonalarda kichik va o‘rta korxonalar uchun yer maydonlari, muhandislik
tarmoqlari va boshqa infratuzilma obektlari bepul yoki imtiyozli shartlarda
taqdim etildi.

18muvaffaqiyati ko‘p jihatdan ularning egalarining va xodimlarining bilim
saviyasi, menejment ko‘nikmalari va zamonaviy texnologiyalarga bo‘lgan
yondashuvlariga bog‘liqdir. Shu bois, O‘zbekistonda tadbirkorlikka oid maxsus
o‘quv dasturlari, treninglar, malaka oshirish kurslari keng yo‘lga qo‘yilgan.
Oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiyot, menejment, moliya, axborot
texnologiyalari kabi yo‘nalishlarda kichik biznesga doir maxsus fanlar joriy
etilgan. Bundan tashqari, kollej va texnikumlarda ham yoshlar tadbirkorlikka
tayyorlanmoqda. 2022–2025 yillarda respublika bo‘yicha 50 dan ortiq yangi
ta’lim markazlari tashkil etildi. Bu markazlar orqali har yili 30 ming nafardan
ortiq fuqaro tadbirkorlik asoslari bo‘yicha bilim olish imkoniga ega bo‘ldi.
Masalan, “Ishbilarmon ayol” dasturi doirasida minglab ayollar tadbirkorlik
kurslarida tahsil olib, o‘z biznesini boshlashga muvaffaq bo‘ldilar. Xuddi
shunday, “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi orqali minglab yoshlar IT-
sohasi, agrotexnika, dizayn va xizmat ko‘rsatish sohalarida malaka oshirish
imkoniga ega bo‘ldilar.
Aholi bandligini ta'minlash maqsadida tashkil etilgan “Ishga marhamat”
monomarkazlari ham o‘z faoliyatini kengaytirib, kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishga qaratilgan ta’lim dasturlarini amalga oshirmoqda. 2023 yilda bu
markazlar tomonidan 150 mingdan ortiq ishsiz shaxslar turli sohalarda qayta
tayyorlandi.
Shuningdek, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda, masalan, Yevropa
Ittifoqi, BMT Taraqqiyot Dasturi, GIZ (Germaniya xalqaro hamkorlik jamiyati)
bilan birgalikda amalga oshirilayotgan loyihalar asosida xalqaro standartlarga
mos tadbirkorlik ta’limi joriy etilmoqda. Bu esa kichik biznes egalarining
global bozor talablariga moslashishini ta’minlaydi.
Ilmiy-tadqiqot institutlari ham KOB subyektlariga yordam berish maqsadida
maxsus innovatsion yechimlar, raqamli platformalar va zamonaviy boshqaruv
usullarini taklif etmoqda. Bu jarayonlarda ta’lim va ishlab chiqarish o‘rtasidagi

242.2. O‘zbekiston misolida kichik biznes subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi

26Soliq yengilliklari va imtiyozlar. Kichik korxonalar uchun soddalashtirilgan
soliq tizimi, muayyan muddat davomida soliqdan ozod qilish, aylanma
mablag‘lardan foyda solig‘ini kamaytirish kabi choralar ularning moliyaviy
erkinligini ta’minlashda muhim omil bo‘lmoqda.
Erkin iqtisodiy zonalar va industrial parklar. Bu hududlarda kichik biznes
subyektlariga yer, bino-inshootlar va infratuzilma bilan ta’minlash bo‘yicha
imtiyozlar berilmoqda. Ayniqsa, 2022–2025 yillarda yangi tashkil etilgan erkin
iqtisodiy zonalarda kichik korxonalarning ulushi 60% dan oshdi.
Elektron savdo va raqamli xizmatlar. Raqamli iqtisodiyotning jadal
rivojlanishi kichik biznes subyektlariga o‘z mahsulotlarini internet orqali sotish,
moliyaviy xizmatlardan masofadan foydalanish va davlat xizmatlarini onlayn
olish imkoniyatini yaratmoqda. Bu esa ularning harajatlarini kamaytirish va
daromadlarini oshirishga xizmat qilmoqda.
2022 yildan boshlab O‘zbekiston hukumati tomonidan kichik biznesning
iqtisodiy mustaqilligini kuchaytirishga qaratilgan qator tizimli chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2022–2023 yillarda:
850 mingdan ortiq yangi tadbirkorlik subyektlari ro‘yxatdan o‘tkazildi;
4,2 mln nafar fuqaroga o‘zini o‘zi band qilish huquqi berildi;
Kichik biznes subyektlariga 12 trillion so‘mlik soliq yengilliklari qo‘llanildi.
2024 va 2025 yillarda esa:
Elektron litsenziyalash tizimi keng joriy qilindi va 200 dan ortiq xizmatlar
raqamlashtirildi;
Banklar tomonidan kichik biznes uchun alohida kredit liniyalari yo‘lga
qo‘yildi;
“Biznesni himoya qilish agentligi” faoliyati kengaytirilib, minglab
korxonalarga huquqiy yordam ko‘rsatildi.
Statistik tahlil: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlariga ko‘ra, kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi:
2022 yilda – 56,5%,

4Kichik biznes subyektlari — xodimlar soni 50 nafargacha, yillik daromadi
esa 10 milliard so‘mgacha bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari;
O‘rta biznes subyektlari — xodimlar soni 100–250 nafargacha bo‘lgan, yillik
daromadi esa 50 milliard so‘mgacha bo‘lgan korxonalar.
Ushbu tasnifdan kelib chiqib, davlat tomonidan har bir guruh uchun alohida
qo‘llab-quvvatlash choralari, soliq yengilliklari va imtiyozli kreditlar taqdim
etiladi. Masalan, kichik biznes subyektlari uchun yillik 14–16% stavkada
imtiyozli kreditlar ajratilmoqda, eksport qiluvchilarga esa valyuta tushumlari
bo‘yicha subsidiya ajratish amaliyoti mavjud.
KOB subyektlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati shundaki, ular tezkorlik,
moslashuvchanlik, yangi mahsulot va xizmatlarni joriy qilishda yirik
korxonalarga nisbatan ustunlikka ega. Bundan tashqari, ular ko‘pincha mahalliy
resurslarga tayanadi, bu esa mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Xususan, 2024-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda faoliyat
yuritayotgan barcha tadbirkorlik subyektlarining 83 foizdan ortig‘ini KOB
tashkil qilgan va ular yalpi ichki mahsulotning 56 foizini, band aholi sonining
esa 78 foizini ta’minlab bergan.
KOB tasnifi nafaqat statistik tahlil uchun, balki iqtisodiy rejalashtirish, soliq
siyosatini shakllantirish, infratuzilmani rivojlantirish va kredit siyosatini
aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. Shu sababli, KOBni aniq tasniflash va
ularning rivojlanishini monitoring qilish — davlat boshqaruvi tizimining
ajralmas qismi sanaladi.
Kichik va o‘rta biznes subyektlari har qanday mamlakat, jumladan,
O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, ularni
to‘g‘ri tasniflash, samarali qo‘llab-quvvatlash tizimini shakllantirish, soliq va
kredit siyosatini maqbullashtirish iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikka
erishishning muhim omillaridan biridir.
1.2. Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiy funksiyalari

11aniq qadamlarga ega. Mazkur nazariy yondashuvlar asosida amalga oshirilgan
siyosatlar – KOBni raqobatbardosh, innovativ va ijtimoiy barqaror subyektga
aylantirmoqda.
II BOB. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni
ta’minlash omili sifatida
2.1. Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlashda davlat siyosatining
roli
Kichik va o‘rta biznes (KOB) zamonaviy iqtisodiyotning eng faol,
moslashuvchan va barqaror rivojlanish zaminini tashkil etuvchi muhim
bo‘g‘inidir. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, KOB
iqtisodiy faollik, innovatsion tashabbuskorlik va ijtimoiy barqarorlikni
ta'minlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shu sababli, KOBni qo‘llab-
quvvatlash va rivojlantirishda davlat siyosatining o‘rni beqiyosdir.
Davlat tomonidan yaratilgan muhit, qabul qilingan qonunlar, moliyaviy va
institutsional yordam mexanizmlari KOB subyektlarining shakllanishi,
kengayishi va ichki bozor bilan bir qatorda tashqi bozorlarda ham
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga turtki beradi. Davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari quyidagilar bilan belgilanadi:
Huquqiy asoslarning mustahkamlanishi: Kichik va o‘rta biznes (KOB)
subyektlarini rivojlantirish va ularning faoliyatini samarali amalga oshirish
uchun huquqiy asoslarning mustahkamligi juda muhim. Davlat tomonidan
qabul qilingan bir qator qonunlar va normativ hujjatlar, xususan, "Tadbirkorlik
kodeksi", "Litsenziyalash to‘g‘risida"gi qonun, "Soliq kodeksi", "Bojxona
tartib-taomillari to‘g‘risida"gi qonunlar, KOB subyektlarining qonuniy asosda
faoliyat yuritishini ta'minlaydi. Ayniqsa, bu qonunlar doirasida kichik
tadbirkorlik subyektlariga berilayotgan soliq yengilliklari, litsenziyalashdagi
soddalashtirilgan tartiblar va ruxsatnoma olishdagi qulayliklar kichik biznes
vakillarining sonini oshishiga, ularning faoliyatini rasmiylashtirishiga turtki

272023 yilda – 58,3%,
2024 yilda – 59,8%,
2025 yil prognoz – 61,2%.
Mazkur raqamlar kichik biznes subyektlarining iqtisodiy faoliyatda tutgan
o‘rni ortib borayotganini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston misolida kichik biznes subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi
bosqichma-bosqich kuchayib bormoqda. Bunga davlat tomonidan
ko‘rsatilayotgan tizimli qo‘llab-quvvatlov, moliyaviy yordamlar,
qonunchilikdagi qulayliklar va raqamli infratuzilmaning rivojlanishi sabab
bo‘lmoqda. Kelgusida ushbu siyosat izchil davom ettirilsa, kichik biznes
nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik va bandlikni
ta’minlashda hal qiluvchi omilga aylanishi mumkin.
2.3. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishdagi muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari
Kichik va o‘rta biznes (KOB) bugungi kunda har bir mamlakat iqtisodiy
taraqqiyotining muhim ustunlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi
ham so‘nggi yillarda ushbu sohani rivojlantirishni iqtisodiy islohotlar
markaziga qo‘ymoqda. Ammo kichik va o‘rta biznesning keng ko‘lamda
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan bir qator muammolar mavjud bo‘lib, ularni
aniqlash va bartaraf etish orqali yanada samarali iqtisodiy muhit yaratish
mumkin.
1. Moliyaviy resurslardan foydalanishdagi qiyinchiliklar
KOB subyektlarining aksariyati uchun eng asosiy muammolardan biri bu
moliyaviy resurslarning yetishmasligi hisoblanadi. Kredit olish uchun zarur
bo‘lgan garov ta'minoti, yuqori foiz stavkalari va murakkab bank tartib-
qoidalari kichik biznes vakillarining moliyaviy institutlarga murojaat qilishida
to‘siq bo‘lib qolmoqda. Ba'zida kredit ajratish tartiblarining uzog‘i, qo‘shimcha
hujjatlarning talab qilinishi biznesni boshlovchi tadbirkorlar uchun katta
byurokratik yukni yuzaga keltiradi.

32Men ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirish orqali iqtisodiy erkinlikka erishish mumkinligini, bu esa o‘z
navbatida aholining farovon turmush kechirishiga, bandlikni oshirishga va
ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat qilishini chuqur angladim. Shuningdek,
ushbu sohaga oid dolzarb masalalar ustida mustaqil tahlil olib borish
ko‘nikmalarimni yanada mustahkamlab oldim.
Yakuniy xulosa sifatida shuni aytishim mumkinki, kichik va o‘rta biznesni
har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, mavjud muammolarni tizimli yondashuv
asosida hal etish orqali mamlakatimizda kuchli va raqobatbardosh iqtisodiy
modelni shakllantirish mumkin. Men kelajakdagi professional faoliyatimda ham
ushbu yo‘nalishda o‘z hissamni qo‘shishga tayyorman.

132022 yilda kichik biznes subyektlariga 8,5 trillion so‘m imtiyozli kreditlar
ajratilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 10,2 trillion so‘mga yetgan. 2024
yilda esa bu ko‘rsatkich 12,7 trillion so‘mni tashkil etdi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 27-maydagi
PQ–264-sonli qaroriga binoan “Har bir oila — tadbirkor” dasturi orqali
aholining turli qatlamlariga, xususan, yoshlar, ayollar va ishsiz fuqarolarga
mikro va kichik biznesni boshlash uchun imtiyozli moliyaviy resurslar
ajratilmoqda. Bu dasturlar doirasida 2022–2024 yillar oralig‘ida 3 milliondan
ortiq fuqarolar qamrab olinib, 1,5 milliondan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilgan.
Grantlar va subsidiyalar esa, ayniqsa, innovatsion faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi tadbirkorlar uchun katta imkoniyatlarni yaratmoqda. Misol
uchun, Innovatsion rivojlanish vazirligi va “Yoshlar – kelajagimiz”
jamg‘armasi tomonidan har yili o‘tkaziladigan grant tanlovlarida minglab
kichik korxonalar ishtirok etadi. 2023 yilda bunday grantlar soni 400 milliard
so‘mni tashkil etdi.
Moliyaviy kafolatlar mexanizmi ham faol joriy etilmoqda. Kichik
tadbirkorlar ko‘pincha kredit olishda garov ta’minoti muammosiga duch
kelishadi. Bu muammoni bartaraf etish maqsadida, “Kafolat” davlat kafillik
kompaniyasi orqali tadbirkorlarga kreditlar bo‘yicha kafolatlar
berilmoqda.Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar, xususan, Jahon banki,
Osiyo taraqqiyot banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan
O‘zbekistonda kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan kredit liniyalari tashkil
etilgan. Bu tashabbuslar doirasida kichik korxonalarga uzoq muddatli va qulay
shartlardagi kreditlar ajratilmoqda.
Soliq yengilliklari va preferensiyalar: Soliq siyosati kichik va o‘rta biznes
subyektlarini qo‘llab-quvvatlashda muhim omillardan biri hisoblanadi. Soliq
yengilliklari va preferensiyalar korxonalar faoliyatining qonuniy asosda, rasmiy

16Alohida ta’kidlash lozimki, DXSh doirasida kichik biznesning ishtirokini
kengaytirish bo‘yicha O‘zbekiston hukumati tomonidan huquqiy asoslar
takomillashtirilmoqda. 2023 yilda “Davlat-xususiy sheriklik to‘g‘risida”gi
qonunga kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, kichik tadbirkorlik subyektlari uchun
DXSh tanlovlarida ishtirok etish tartibi soddalashtirildi, shuningdek, loyiha
qiymati kichik bo‘lgan DXSh bitimlari uchun maxsus yondashuv joriy qilindi.
2024 yilda O‘zbekistonda kichik biznes ishtirokida DXSh loyihalari orqali 10
mingga yaqin yangi ish o‘rni yaratilgani, ijtimoiy xizmatlarning sifat darajasi
oshgani va hududiy infratuzilmaning yaxshilangani kuzatildi. Bularning
barchasi, davlat va biznes o‘rtasidagi konstruktiv hamkorlik iqtisodiy
rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatayotganining yaqqol dalilidir.
Umuman olganda, davlat-xususiy sheriklik kichik va o‘rta biznes
subyektlariga nafaqat iqtisodiy foyda keltiradi, balki ularni ijtimoiy mas’uliyatli
ishtirokchiga aylantiradi, innovatsion faoliyatga jalb qiladi va jamiyatdagi turli
ehtiyojlarni qondirishda faol rol o‘ynashiga xizmat qiladi. Shu boisdan, mazkur
mexanizmni yanada kengaytirish, yangi huquqiy va institutsional asoslar
yaratish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
Infratuzilma va logistika bilan ta’minlash: Kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishda infratuzilmaviy qo‘llab-quvvatlash eng muhim omillardan biri
hisoblanadi. Rivojlangan transport, aloqa, energetika, ishlab chiqarish
infratuzilmasi hamda zamonaviy logistik tizimlar mavjud bo‘lmagan joyda
kichik biznesning samarali faoliyat yuritishi deyarli imkonsizdir. Shu bois,
O‘zbekistonda kichik sanoat zonalari, texnoparklar, agrologistika markazlari,
biznes-inkubatorlar va ko‘p tarmoqli xizmat markazlari faol tashkil etilmoqda.
Texnoparklar va sanoat zonalari KOB uchun zarur ishlab chiqarish
maydonlari, texnologik uskunalar, laboratoriyalar, sinov markazlari, hamda
axborot-kommunikatsiya vositalarini bir joyda taqdim etuvchi platformalardir.

3I BOB. Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiyotdagi o‘rni va rivojlanish
asoslari
1.1. Kichik va o‘rta biznes tushunchasi va uning tasnifi
Kichik va o‘rta biznes (KOB) har qanday mamlakat iqtisodiyotida muhim
o‘rin tutadi. U nafaqat bandlikni ta’minlaydi, balki innovatsiyalar,
raqobatbardoshlik va iqtisodiy o‘sishning asosiy drayveri hisoblanadi. Bozor
munosabatlari tobora chuqurlashib borayotgan sharoitda KOB subyektlari
mamlakatda iqtisodiy faollikni kuchaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, aholi
farovonligini oshirish kabi ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarib
kelmoqda.
Kichik va o‘rta biznes tushunchasining yagona universal ta’rifi mavjud emas.
Har bir mamlakatda u iqtisodiyotning o‘ziga xos jihatlari, mehnat bozori,
moliyaviy resurslar va huquqiy muhit asosida belgilanadi. Biroq, umumiy
jihatdan olganda, KOB deganda xodimlar soni cheklangan, ishlab chiqarish
yoki xizmat ko‘rsatish hajmi kichikroq bo‘lgan, odatda mahalliy bozor bilan
ishlovchi va o‘z egalariga tegishli bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasida ham kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash
davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 2023-
yilda qabul qilingan “Tadbirkorlik kodeksi” va boshqa normativ-huquqiy
hujjatlar asosida KOB subyektlari aniqlanishi, ularning tasnifi va soliq
imtiyozlari belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekistonda quyidagi mezonlar asosida KOB tasniflanadi:
Mikro biznes subyektlari — xodimlar soni 10 nafargacha bo‘lgan, yillik
daromadi 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan subyektlar;

17Misol uchun, Toshkent viloyatidagi “Yangiobod” texnoparki zamonaviy
texnologiyalar asosida tashkil etilgan bo‘lib, u yerda kichik biznes subyektlari
o‘z faoliyatini boshlash uchun barcha sharoitlar mavjud.
Logistika markazlari orqali mahsulotlarning yetkazib berilish muddati
qisqaradi, saqlash xarajatlari kamayadi va mahsulotlar sifati saqlanadi. Shu
bilan birga, kichik biznes subyektlariga bojxona rasmiylashtiruvi, sertifikatlash,
qadoqlash va boshqa yordamchi xizmatlar ko‘rsatiladi. Ayniqsa, eksport
salohiyatiga ega kichik korxonalar uchun bu xizmatlar juda katta yordam
beradi.
2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston bo‘ylab 150 dan ortiq kichik sanoat
zonalari va 20 dan ziyod texnoparklar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ushbu hududlarda
4 mingdan ortiq kichik tadbirkorlik subyektlari ro‘yxatdan o‘tgan va ularning
70 foizi faol ishlab chiqarish bilan shug‘ullanmoqda.
Infratuzilma rivoji qishloq hududlarida ham kichik biznesning shakllanishiga
xizmat qilmoqda. Masalan, Qashqadaryo viloyatida kichik biznes uchun
maxsus agro-logistika markazlari tashkil etilib, fermerlar va dehqon xo‘jaliklari
mahsulotlarini ichki va tashqi bozorga yetkazishda faol yordam berilmoqda.
Davlat dasturlari asosida, kichik biznes subyektlariga ishlab chiqarish
binolari ijarasida imtiyozlar, kommunal xizmatlarda chegirmalar, elektr va gaz
tarmoqlariga ulanishda bir martalik to‘lovlarni kamaytirish kabi ko‘plab
afzalliklar taqdim etilmoqda.
Infratuzilmaning rivojlanishi natijasida kichik va o‘rta biznes subyektlarining
faoliyat yuritish xarajatlari kamayadi, operativlik va mahsuldorlik oshadi, yangi
ish o‘rinlari yaratiladi. Shu bilan birga, logistika xizmatlarining kengaytirilishi
ichki bozorda mahsulot aylanmasini oshirish bilan birga, eksport hajmining
ortishiga ham xizmat qiladi.
Ta’lim va malaka oshirish dasturlari: Kichik va o‘rta biznes subyektlarini
samarali faoliyat yuritishga tayyorlashda ta’lim va malaka oshirish
dasturlarining o‘rni juda muhimdir. Kichik biznes subyektlarining

5Kichik va o‘rta biznes (KOB) nafaqat iqtisodiyotning tarkibiy qismi, balki
uning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Zamonaviy bozor munosabatlari
sharoitida KOB subyektlari o‘z funksiyalari orqali iqtisodiy tizimda muhim rol
o‘ynaydi. Bu funksiyalar ishlab chiqarishdan tortib, innovatsiyalarni joriy etish,
bandlikni ta’minlash, mintaqaviy rivojlanish va davlat budjetiga soliq
tushumlarini keltirishgacha bo‘lgan keng ko‘lamni qamrab oladi.
Birinchi navbatda, ishlab chiqarish funksiyasi haqida so‘z yuritish lozim.
KOB subyektlari ko‘p hollarda tez o‘zgaruvchan talabga moslashuvchi, kichik
hajmli, lekin bozorga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Ular yirik
korxonalarga nisbatan moslashuvchanroq bo‘lib, ishlab chiqarish
texnologiyalarini tez joriy etishi, xarajatlarni kamaytirishi va yuqori
samaradorlikka erishishi mumkin. Shu sababli, KOB — umumiy ishlab
chiqarish tizimining ajralmas qismiga aylangan.
Ikkinchi muhim funksiya — bandlikni ta’minlash. O‘zbekistonning rasmiy
statistikasiga ko‘ra, 2024-yil holatida mamlakatdagi ishchi kuchining 78 foizi
aynan KOB subyektlarida band bo‘lgan. Bu esa KOB’ning ijtimoiy barqarorlik
va aholining daromad manbalari bilan ta’minlanishida qanday rol o‘ynashini
yaqqol ko‘rsatadi. Yangi ish o‘rinlarining yaratilishi aholining ijtimoiy
faolligini oshiradi, kambag‘allik darajasini kamaytiradi va ijtimoiy keskinlikni
oldini oladi.
Uchinchi jihat — innovatsion funksiyasi. Har doim ham yirik korxonalar
yangi texnologiyalarni tez joriy eta olmaydi. Kichik va o‘rta korxonalar esa bu
borada yanada faolroq. Ular yangi mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish
usullarini sinovdan o‘tkazish, eksperimentlar o‘tkazish va bozorga tezkor kirib
borish imkoniyatiga ega. Shu sababli, ko‘plab innovatsiyalar aynan KOB
sektorida paydo bo‘ladi va keyinchalik butun iqtisodiyotga tarqaladi.
To‘rtinchi iqtisodiy funksiya — raqobatni shakllantirishdir. KOB’lar ko‘p
sonli bo‘lgani uchun ular bozorni to‘ldiradi, narxlarning barqarorligini
ta’minlaydi va yirik korxonalarni ham raqobatga majbur qiladi. Bu esa

Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish — iqtisodiy erkinlikni ta’minlash omili sifatida

Купить