• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 45000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

6 Продаж

Ko'p funksiyali va global raqobat

Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o’zgarishlar tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni taqfozo etdi. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 27 dekabrda “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida”gi yangi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonun monopolistik faoliyat va g’irron raqobatning oldini olish, uni cheklash, to’xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslari belgilab berib, respublikaning tovar bozorlarida raqobat munosabatlarini shakllashtirish va samarali amal qilishga qaratilgan. Qonunda asosan ikkita muhim yo’nalishni hal etish, birinchidan, monopoliyaga qarshi chora- tadbirlarni qo’llash, bozorda ularning hukmronligini cheklash, ikkinchidan, monopoliyadan chiqarish va sog’lom raqobat muhitni shakllantirish belgilab qo’yilgan . Hozirgi davrda respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar bozordagi shu turdagi mahsulotning 35 foizdan ortiq bo’lsa, bu korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reestriga kiritiladi. Oziq- ovqat tovarlarni guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 foiz deb belgilangan. Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi : 1. Monopol mavqeidagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellikni chegarasini belgilab qo’yishi. 2. O’z monopol mavqeini suiste‘mol qilgan monopolistik birlashmalarni bo’lib tanlash yoki maydalashtirish . Bu usul VMning (1994 yil 18 iyuldagi 366-sonli) qarori bilan tasdiqlangan “Ob‘ektlarning xo’jalik yurituvchi jamiyatlar va shirkatlar 42 Narx diapazoni narxlar oralig’ining pudagi ifodasidir. Narx diapazoni quyi, o’rta va yuqori narxlarni o’z ichiga oladi. Narx diapazoni qanchalik katta bo’lsa, tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, chunki talab bilan narx o’zaro bog’lanadi. Bu narxlardan tashqari, bozor qo’lami hisobga olinganda xududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro narxlar ham mavjud. Hududiy narx faqat ma‘lum xududiy bozorga xos bo’lib, u shu xudud doirasidagi omillar ta‘siridan hosil bo’ladi. Milliy bozor narxi bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir. Milliy narx mamlakat doirasidagi ijtimoiy sarf-xarajatlarni, milliy bozordagi talab va taklifni, tovar nafliligini, uning qanchalik qadrlanishini hisobga oladi. Jahon bozori narxi muayyan tovarga ketgan baynalminal xarajatlarni, tovarning jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladi. Narx xilma-xil turlardan iborat bo’lsada, ular bir-biri bilan o’zaro bog’langan, chunki ularda jamiyatdagi iqtisodiy resurslarning ishlatish samarasi o’z ifodasini topadi. Iqtisodiyot nazariyasida narx nisbati degan tushuncha bor, u narx pariteti deb ham yuritiladi. 5-savol. Narx siyosati va uning O’zbekistonda amalga oshirilishi xususiyatlari Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi. Narxlarni erkinlashtirish xom ashyo bilan mahsulot ayrim turlarining narxlari, narx bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasida 48 REJA KIRISH ……………..………………………..………………………..…3 1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi……………..………………6 1.1 Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari ……………..………………………..……………………….6 2. Raqobatning iqtisodiy mazmuni va shakllanishining asosiy tamoyillari ……………..………………………..………………………..…………10 2-BOB Ko’p funksiyali raqobat……………..………………………..18 2.1Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot ……………..…………… 18 2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash ……………..……………………27 3-BOB. Raqobat va narxning shakllanishi……………..……………32 3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari ……………..…………32 3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari ……………..37 XULOSA ……………..………………………..………………………..51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………..……………….54 KIRISH 2 Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi. Masalan, O’zbekistonda sof monopoliyalar sifatida “O’zbekiston havo yo’llari” DAK, “O’zbekiston temir yo’llari”DAK, toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi shular jumlasidandir. Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi. Oligopolist–ishlab chiqaruvchilarga O’zbekistonda tsement (asosan, Bekobod, Kuvasay, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), ko’mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (SHargun) va Boysun (To’la) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin. Monopoliya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko’p bo’lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi yoki xaridori mavjud bo’lgan sharoitdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga “O’zDEUavto” korxonasi yaqqol misol bo’la oladi. 2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko’ra : a) tabiiy monopoliya; b) legal monopoliya; v) sun‘iy monopoliya. Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo’lgan talbni qondirish raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda samaradorlik amalga oshiruvchi tovar bozorining holatidir. Bunda ishlab chiqarish hajmi ko’payadi, tovar birligiga to’g’ri keluvchi xo’jalik xarajatlari kamayib boradi. 38 aksincha, xaridorlarning xuddi shu ehtiyojiga yo‘naltirilgan boshqa tarmoqlar mahsulotlari tomonidan kuzatilishi mumkin bo‘lgan raqobat hisobga olinmaydi. Raqobatning bozor konsepsiyasi . Ushbu konsepsiyaga ko‘ra bitta bozorda faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar raqobatchi hisoblanadi. Bozorning tarmoqdan farqi shundaki, bozorlar tovar xaridorlari va sotuvchilarini birlashtiradi, tarmoq deganda esa faqat sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) birlashuvi ko‘zda tutiladi. Raqobatchilarni aniqlash uchun korxona u faoliyat yuritayotgan yoki faoliyat yuritishni rejalashtirgan ikki xil bozor darajasini aniq belgilab olishi lozim: ehtiyojlar bozori va tovar bozori. Tor ma’noda raqobatchilar bu – bir xil turdagi tovar bozorida faoliyat yurituvchi korxonalardir (8.2- rasm). 8.2-rasm. Tor ma’nodagi raqobatchilar Keng ma’nodagi raqobatchilar bu – ular turli texnologiyalarga ega va turli tarmoqlarga mansub bo‘lsada, bitta ehtiyoj bozorida faoliyat yurituvchi korxonalar. Bitta tovar turli ehtiyojlarni qondirishi mumkinligi sababli korxonaning raqobatchilar doirasi yanada katta bo‘ladi. Har xil turdagi bozorlarda faoliyat yurituvchi korxonalar ham raqobatchiga aylanadi. 8.3- rasmda ko‘rsatilganki, masalan, devor kalendari sovg‘a sifatida xarid qilinishi-sotilishi mumkin, shunda u bilan boshqa suvenirlar, televidenie orqali tabriklar va h.k. raqobatlashadi. Kalendar 29 chiqarish, sok ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil maxsulotlar bitta va o‘sha o‘sha ehtiyojni qondiradi, ya’ni chanqoqni qondiradi. 2. Tur raqobat – mazmuniga ko‘ra funksional raqobatga yaqin turadi.Tur raqobat bitta maqsadga yo‘naltirilgan lekin bir-biri bilan uncha katta farqga ega bo‘lmagan o‘xshash tovarlar ishlab chiqarish ishlari o‘rtasidagi raqobatdir. Bu farqlar aniq bo‘lishi mumkin va iste’molchilarga tovar tanlovida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. Masalan: tur raqobat analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini keltirish mumkin. Bunda dvigatel quvvati bo‘yicha farqlanadi. Tur raqobat barcha firmalar faoliyatida amaliyotda ko‘p uchraydi. 3. 3.Predmet raqobati – bu raqobatda bir xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi faqat sifati bilan farqlanuvchi raqobat turi hisoblanadi. Bu farq umuman bo‘lmasligi mumkin yoki minimal bo‘lishi mumkin. Raqobatning ushbu turi qoidaga ko‘ra raqobatning strategiyasini ishlab chiqarishga e’tiborini qaratadi. Predmet raqobati juda qattiq bo‘lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarishlar raqobatchining bozordagi ulushiga kurashadi. Bular turlicha bo‘lishi mumkin. Narxdan tortib reklamagacha shuningdek shavqatsiz raqobatgacha bo‘lishi mumkin. ● Xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi. Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o‘xshash bo‘ladi. 1. 1.Savdo markalari raqobati 2. 2.Tarmoq raqobati 3. 3.Formal raqobat 4. 4.Umumiy raqobat 23 Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar bo’yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya mablag’lari hisobiga moliyaviy ta‘minlanadi. Bozor iqtisodiyotida narxlar tizimni tashkil qilinadi. Iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari narx tizimi ni tashkil qiladi. Narxlar tizimiga quyidagi narxlar kiradi: 1. Ulgurji narxlar – ishlab chiqaruvchilar tomonidan katta partiyadagi tovarlar bir yo’la kutarasiga sotilganda ulgurji narxlardan foydalaniladi. Ulgurji narxlar ishlab chiqaruvchilar va ta‘minlash-sotish tashkilotlari xarajatlarini qoplashi hamda ularning ma‘lum miqdorda foyda ko’rishini ta‘minlashi zarur. Ulgurji narxlar tovar birjalari va savdo uylarida ham qo’llaniladi. 2. Shartnoma narxlar – bu sotuvchi va xaridorning roziligi bilan belgilanadigan, ular tomonidan tuzilgan shartnomada qayd qilingan narxlardir. Mazkur narxlar ham milliy va ham xalqaro bozorda qo’llaniladi. Xalqaro bozorda qo’llanilganda tovar (xizmat)larning jahon narxlariga yakin turadi. Shartnoma narxlar odatda shartnoma bitimi amal qilib turgan davrda o’zgarmaydi. 3. Chakana narxlar . Bu narxlarda tovarlar bevosita iste‘molchilarga sotiladi. Chakana narxga tovarning ulgurji ( s + v + p) narxi, chakana savdo tashkilotlarining xarajatlari va ulardan olinadigan foydasi kiradi: (Fx+ p )dir. ChN = s + v + p+ Fx+ p ko’rinishda bo’ladi. Firma xarajatlari – bu savdodagi unumli xarajatlari va savdo foydasidan iborat bo’ladi. Chakana narxlar tovarlarga bo’lgan talab va taklif bog’lovchi rolini o’ynaydi. Chakana narx talab va taklifning nisbatiga qarab yuqori yoki past bo’lishi mumkin. 46 asosan uch xil е[ndashuvga bo‘lish mumkin. Jumladan, xulq-atvor е [ndashuvi, strukturali yondashuv va funktsional yondashuv. Raqobatning xulq-atvor yondashuviga A.Smitning qarashlarini kiritish mumkin. U raqobatni bozor sub‘ektlari o‘rtasida tovarlar xarid qilishva sotish borasida qulayroq sharoitlar uchun olib boriladigan, to‘g‘ri, halol, til biriktirishlarsiz kurash, musobaqa bilanbog‘lagan. U raqobat kurashining asosiy usuli deb narx o‘zgarishlarini bilgan. Bunda u jamoa irodasi (ixtiyori) bilan boshqarilmaydigan, umumiy mo‘ljallarga ega bo‘lmagan bozorda qat‘iy xulq-atvor qoidalariga amal qilishini qayd etgan. Demak, raqobat –bozor qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi aynano‘sha «ko‘rinmas qo‘l»dir. F.Perru raqobatni doimiy tahdidli harakat sifatida tushuntiradi. Inson o‘z manfaatini ko‘zlab qimmatroq sotib, arzon xarid qilishga intiladi. SHuning uchun raqobat bilan doimiy to‘qashishga to‘g‘ri keladi. Strukturali е[ndashuvda asosiy e‘tibor raqobatchilarning o‘zaro kurashidan bozor strukturasi, unda hukmronlik qiluvchi shart-sharoitlar tahliliga ko‘chib o‘tadi. Masalan, K.R. Makkonnell va S.L. Bryuning asarlarida aytib o‘tilishicha, raqobat bozorda ko‘p sonli mustaqil xaridor va sotuvchilar mavjudligi, xaridor va sotuvchilar uchun bozorga erkin kirish va undan chiqish imkoniyatidir. Raqobat mohiyatini aniqlashga uchinchi е[ndashuvni funktsional е[ndashuv sifatida tavsiflash mumkin. U raqobatning iqtisodi е[tda o‘ynaydigan rolini ko‘rib chiqadi. Xususan, Y.SHumpeter iqtisodiy rivojlanish nazariyasi doirasida raqobatni eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta‘riflagan. Yangiliklar kiritish bozor tomonidan shubha bilan qabul qilinadi, biroq agar novator ularni amalga oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan texnologiyalardan foydalanuvchi korxonalarni bozordan siqib chiqaradi. Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko‘plab ta‘riflari mavjud. 13 bo‘lgan talabni qondirishning raqobatga asoslangan sharoitni yaratib bo‘lmaydi yoki bunday sharoitni yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Monopolistik faoliyat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid keladigan, raqobatga yo‘l qo‘ymaslik, uni cheklash yoki bartaraf qilishga qaratilgan harakatlari yoki harakatsizligidir. “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunning mazmun - mohiyati shu bilan izohlanadiki, unda tovar va moliya bozorlaridagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatga qarshi harakatlarini, insofsiz raqobatni cheklashga hamda davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining g‘ayriqonuniy harakatlariga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan raqobatga doir davlat siyosatini amalga oshiruvchi vakolatli organ belgilangan. Qonunda raqobatga qarshi harakatlarni taqiqlashning huquqiy normalari belgilangan bo‘lib, bunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustun mavqeini suiste’mol qilish, raqobatni cheklaydigan kelishib olingan harakatlari va bitimlarini tuzish, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari (harakatlari) hamda insofsiz raqobat taqiqlangan. Bundan tashqari, tanlov (tender) va birja savdolariga doir monopoliyaga qarshi talablar, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni tashkil etish, qo‘shib yuborish va birlashtirishga doir hamda aksiyalarni (ulushlarni) va boshqa mulkiy huquqlarni olishdagi monopoliyaga qarshi talablar kiritilib, ushbu xarakatlarni amalga oshirishda monopoliyaga qarshi davlat organining oldindan roziligini olish tartibi belgilangan. 21 Sotish tizimi . Mahsulot sotish joylari va usullari, savdo xizmatlari ko‘rsatish, bitimlarni rasmiylashtirshi shartlari, to‘lov shartlari, savdo xodimlarining san’ati, firma odob-axloqi raqobat vositalari hisoblanadi. Hozirgi paytda mamlakatimizda tovarlarni kreditga sotish kuchli raqobat vositasi sanaladi. Savdo xodimlari odob-axloqi esa hozircha ko‘pchilik firmalarda zaif nuqta bo‘lib turibdi. Marketing kommunikatsiyalari . Reklama, jamoatchilik bilan aloqalar, rag‘batlantirish choralari, shaxsiy sotuvlar raqobat vositalari hisoblanadi. Bundan tashqari, tashqi muhit imkoniyatlaridan foydalanish: o‘quvchilarni o‘z markasidagi kompyuterda ishlashga o‘rgatish, ushbu tovarni ishlab chiqarish va sotishni qiyinlashtiradigan me’yoriy hujjatlarni huquqiy jihatdan to‘g‘ri aylanib o‘tish raqobat vositalari hisoblanadi. Ko‘rib chiqilgan raqobat vositalari darajasi va sifati korxonaning barcha funksiyalari – ishlab chiqarish, ilmiy-texnik tadqiqotlar, menejment, moliyalashtirish tomonidan ta’minlanadi. Bularning barchasi marketing korxonaning integratsiyalovchi, ya’ni birlashtiruvchi funksiyasi ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. 2.2 Korxona raqobatchilarini aniqlash Korxona raqobat faoliyatining birinchi bosqichi uning raqobatchilarini aniq belgilash hisoblanadi. Bu ham raqobat muammolaridan biri, chunki «Kimlar bizning raqobatchilarimiz?» degan savolga uzil-kesil javob berib bo‘lmaydi. Raqobatchilarni aniqlashga ikki xil yondashuvni ko‘rib chiqamiz. Raqobat tarmoq konsepsiyasi . Ushbu modelga ko‘ra iqtisodiyotning bitta tarmog‘ida faoliyat yuritadigan korxonalar raqobatchilar sanaladi. 27 2) monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat; 3) turli monopoliyalar o’rtasidagi raqobat; 4) monopolistik birlashmalar o’rtasidagi raqobat. O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga bo’linadi: 1. Tarmoq ichidagi raqobat 2. Tarmoqlararo raqobat. Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qo’layroq sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boradi. Korxonalarning (tarmoqlar ichida) har bir tarmoqda texnika bilan ta‘minlash darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha bo’lganligi sababli, shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir hil bo’lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o’rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi. Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo’lgan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o’zlarida ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo’qotadilar va zarar ko’radilar. Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o’rtasida eng yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Masalan, sanoat, qishloq xo’jaligi va qurilish sohalarida raqobatda qaysi tarmoqda foyda ko’p bo’lsa, kapital shu tarmoqda ko’chiriladi, keyin esa boshqasiga qaytadi, chunki shu tarmoq mahsulotlariga talab ko’payadi. Bu kurash teng kapital uchun teng foyda olishiga intilishini ta‘minlaydi. 35 xonadonni bezatish uchun ham xarid qilinishi mumkin, bunda u bilan boshqa devor bezaklari va bunday bezaklarni mustaqil tayyorlash uchun materiallar raqobatlashadi. Raqobatchilarni aniqroq belgilash uchun bozorning 4 chegarasini belgilash zarur. Bir xil ehtiyojlar uchun bir xil turdagi tovarni bitta geografik hududda bir xil turdagi iste’molchilar uchun taklif etuvchi korxonalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilar hisoblanadi. Agar ushbu firma va uning raqobatchilari bozorini aniqlashda bitta bo‘lsa ham belgi farq qilsa, bu firmalar to‘liq raqobatchilar sanalmaydi. Xorazm viloyati va Termiz shahrida gazli ichimliklar ishlab chiqaruvchi korxonalar raqobatchi hisoblanmaydi. Ushbu korxona mahsulotiga aynan o‘xshash bo‘lgan mahsulot chiqaruvchi korxona agarda bu mahsulotni ushbu mintaqaga yetkazib berish xarajatlari narxni xaridor uchun maqbul kelmaydigan darajagacha oshiradigan bo‘lsa, raqobatchi sifatida ko‘rib chiqilmaydi. Korxonalar o‘rtasida quyidagi raqobatni o‘zgartirish variantlari mavjud: 30 Bozor va bozor iqtisodiyotini tartiblashtirish va uni boshqarishda talab, taklif, narx va raqobat usullari qo’llaniladi. Raqobat ko’p qirrali iqtisodiy xodisa bo’lib, u bozorning barcha sub‘ektlari o’rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Raqobatning mazmuni, uning vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalari ni ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Tartibga solish vazifasi; 2. Resurslarni joylashtirish vazifasi; 3. Innovatsion vazifa; 4. Moslashtirish vazifasi; 5. Taqsimlash vazifasi; 6. Nazorat qilish vazifasi. Raqobat ishtirokchilari quyidagi sub‘ektlar dan iborat bo’ladi: 1. Ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar o’rtasida; 2. Iste‘molchi va xaridorlar o’rtasid а . Ularning asosiy maqsadlari ko’proq foyda olish va ko’proq naflilikka erishishdir. Buni chizma ko’rinishda ham tasvirlash mumkin. 32 ● Diversifikatsiya: Risklarni kamaytirish va daromad manbalarini ko‘paytirish imkonini beradi. ● Resurslarni samarali taqsimlash: Resurslarni bir sohada foydalanib, boshqa sohalarda ham raqobatbardoshlikni oshirish. ● Brendning kuchayishi: Bir bozorga oid muvaffaqiyat boshqalarida ham brend obro‘sini oshiradi. Ko‘p funksiyali raqobatning kamchiliklari: ● Murakkab boshqaruv: Ko‘p sohalarni boshqarish ko‘proq resurs va strategik yondashuv talab qiladi. ● Xarajatlarning oshishi: Turli faoliyatlarni yuritish uchun katta investitsiyalar talab qilinadi. ● Raqobat tahlikasi: Raqiblarning faolligi har bir sohada individual yondashuvni talab qiladi. Misollar: 1. Amazon: E-tijorat, bulutli saqlash, media xizmatlari, sun’iy intellekt va boshqalarda faoliyat yuritadi. 2. Tesla: Elektr avtomobillari ishlab chiqarish, energiya saqlash tizimlari va quyosh energiyasi bozorlarida raqobatlashadi. 3. Samsung: Elektronika, maishiy texnika, qurilish va kema ishlab chiqarish kabi ko‘p sohalarda raqobat qiladi. Korxona o‘z marketing faoliyatini uni hisobga olgan holda rejalashtiradigan tashqi muhitning asosiy omillaridan biri raqobat hisoblanadi. 19 2. Monopolistik raqobat; 3. Monopoliya; 4. Oligopoliyadir . Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi, chunki korxonalar soni ko’p bo’lganligi sababli umumiy ishlab chiqarish hajmi unga katta bo’lmaydi. Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lishi sabali, u mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka hukmronlik shakllanadi. Monopolistik raqobat o’z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning unlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Oligopoliya tarmoqda u qadar ko’p bo’lmagan korxonalarning mavjud bo’lishi va hukmronlik qilishidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan ham sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Masalan, po’lat, mis, alyuminiy, qo’rg’oshin, temir sanoatning bir turdagi mahsulotlaridir, iste‘molchilik tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar, maishiy elektrbuyumlarini ishlab chiqaruvchilar tabaqalashgan oligopoliya hisoblanadi. Turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o’rtasida mavjud bo’lishiga ko’ra quyidagi raqobat turlar i mavjuddir: 1) monopllashmagan korxonalar o’rtasidagi raqobat; 34 hujumkor va himoyaviy harakatlar yig‘indisidir. Aynan firma uchun eng yaxshi, bozor uchun emas, chunki hamma firmalar ham yetakchilikka intilmaydi va yetakchi bo‘la olmaydi. Lekin ular o‘zi uchun raqobatchilarga nisbatan foydaliroq va barqaror pozitsiya tanlashi mumkin. Bozorda barqaror faoliyat yuritish uchun korxona raqobatbardoshlikka ega bo‘lishi lozim. Firma raqobatbardoshligi - uning raqobat sharoitlarida tovarni sotish, raqobatchilar harakatlariga qarshilik ko‘rsatish hamda raqobatchilar va raqobat muhitiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatidir. Firma raqobatbardoshligi nafaqat uning marketing faoliyati bilan, balki 8.1-rasmda aks ettirilgan bir nechta omillar bilan asoslanadi. Xaridor nuqtai nazaridan tovarlar raqobatlashadi. Biroq buning ortida ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarning raqobati turadi. Tovar raqobatbardoshligi bu – firma raqobatbardoshligining namoyon bo‘lishidir. Shu tariqa, bozorda korxonalar raqobatlashadi, marketing esa – bu faoliyat vositasi hisoblanadi. Tor ma’noda raqobat predmeti raqobatchi firmalar iste’molchilarga sotishga harakat qiladigan tovar hisoblanadi. Keng ma’noda esa firmalar uni qondirish uchun kurashadigan xaridorlar ehtiyoji raqobat predmeti sanaladi. 25 Raqobat – yuridik va jismoniy shaxslarning monopoliyaga qarshi qonunchilik amal qilishi va bozor munosabatlari sharoitlarida boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar oldida afzallik va ustunliklarga erishish uchun raqiblik qilishi va qarshi kurashishidir. Raqobat bozordagi hodisa sifatida korxonalarning raqobat harakatlari (kurashi) ko‘rinishida mavjud. O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning asosini 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan «Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida»gi Qonun hamda «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonun tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risidagi” Qonuni Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 yil 14 noyabrda qabul qilingan, Senat tomonidan 2011 yil 5 dekabrda ma’qullangan bo‘lib 2012 yil 6 yanvardan boshlab kuchga kirgan. Bu qonunda raqobat quyidagicha ta’riflangan. Raqobat – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo‘lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har birining tovar yoki moliya bozori dagi tovar muomalasining umumiy shart-sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi. Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasida tabiiy monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslarini belgilaydi hamda iste’molchilar bilan tabiiy monopoliya sub’ektlarining manfaatlari mos kelishiga erishishga qaratilgandir. Tabiiy monopoliya — tovar bozoridagi shunday holatki, unda texnologik hususiyatlarga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi munosabati bilan muayyan turdagi tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) 20 Davlatning narxlarni tartibga solish faoliyati chegaralangan (limitlangan) va dotatsiyali narxlarni vujudga keltiradi. 4. Chegaralangan narxlar da davlat narxlarning yuqori va quyi chegarasini belgilaydi, ular shu doirada o’zgarishi mumkin. Bunday narxlar yordamida davlat inflyatsiyani jilovlaydi, narxlarni nazorat qiladi. 5. Dotatsiyalangan narx – bu davlat byudjeti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan narxlardir. Bunday narxlardan kam daromadli oilalar, beva-bechoralar, ishsiz va nogironlarni hayotiy zarur ne‘matlar bilan eng kam darajada ta‘minlab turishda foydalaniladi. 6. Demping narx . Bozorda o’z mavqeini mustahkamlash va raqiblarini siqib chiqarish uchun firmalar maxsus narxdan foydalanadiki, ular demping narx yoki bozorga kirib olish narxi deb ataladi. Demping narxda rasmiy narxning bir qismidan kechib yuboriladi. 7. Nufuzli narx – bu sotish hajmini o’zgartirmasdan yuqori foyda olishga erishish firmalar monopol vaziyat hosil qiladigan narxdir. Aholining yuqori daromad oluvchi qatlami xarid qiladigan nufuzli tovarlar yuqori narxlarda sotilishi nufuzli narxdan iborat bo’ladi. Masalan, dala hovliga ega bo’lish, mashhur kurortlarda dam olish, ohirgi nusxadagi kiyimlar kiyish yangi modeldagi avtomashinada yurish – martabali yoki obro’talab iste‘mol hisoblanadi. Bu tovarlar va xizmatlarni xarid qilish qurbi nufuzli narxlarni yuzaga keltiradi. 8. Qat‘iy (standart) va o’zgaruvchan narxlar . Iste‘mol qilinadigan shunday tovarlar ham borki, iste‘molchilar ularning narxi o’zgarmasligini afzal ko’radi. Masalan, kommunal xizmat, transport xizmati tariflarni shunday narxlar hisoblanadi. 9. Erkin bozor narxlari – bu talab va taklif asosida vujudga keladigan bozor narxlaridir. 47 Bugungi kunda jahon bozorlarida korxonalar oldida nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini ta'minlash, balki raqobatbardoshligini global miqyosda oshirish kabi muhim vazifalar turibdi. Bunda sifat menejmenti tizimini sertifikatlash jarayoni alohida o‘rin tutadi. Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat menejmenti tizimi korxonaning nafaqat mahsulot va xizmatlarini boshqarish, balki butun tashkilot faoliyatini samarali tashkil etish uchun asosiy vosita hisoblanadi. Ushbu jarayon korxonalarning xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlash bilan birga, ularning global bozordagi pozitsiyasini mustahkamlash va uzoq muddatli rivojlanishiga imkon yaratadi. Sifat menejmenti tizimining sertifikatlash jarayoni global miqyosda korxonalarga ko‘plab afzalliklarni taqdim etadi. Birinchidan, bu jarayon tashkilotlarning ichki jarayonlarini optimallashtirishga, resurslardan samarali foydalanishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ikkinchidan, ISO 9001 kabi xalqaro standartlarga asoslangan sertifikatlash korxonalarga xalqaro bozorda tan olinish va ishonch qozonish imkonini beradi. Bunday tan olinuvchanlik global miqyosda raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun muhim omil hisoblanadi. Global raqobat sharoitida korxonalar uchun sertifikatlash jarayoni faqat sifatni ta’minlash vositasi bo‘lib qolmay, balki strategik boshqaruvning muhim qismi hisoblanadi. Ushbu jarayon orqali tashkilotlar bozor talablarini chuqur o‘rganadi, o‘z faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiqlashtiradi va mijozlar talablariga javob berishga intiladi. Natijada, sifat menejmenti tizimi sertifikati korxonalar uchun ishonch belgisi sifatida xizmat qiladi va mijozlarning brendga bo‘lgan sadoqatini oshiradi. 3 mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o‘z mahsuloti narxini pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday harakat qilishiga olib keladi. Natijada firmalarning bozordagi mavqei 12 o‘zgarmay, faqat tarmoq bo‘yicha foyda hajmini kamaytiradi. Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘-e‘tibori hisoblanadi. 1.5 Raqobat strategiyasi va raqobat bosqichlari Bozor iqtisodiyotining ilk belgilari paydo bo‘lishi bilan unga xos raqobat xam yuzaga keladi. Iqtisodiyot rivojiga mos xolda raqobatchilik munosabatlari xam takomillashib boradi. Bozor raqobati tarixan 4 bosqichdan utadi. Birinchi bosqich - bu natural xujalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki shakllariga o‘tish bo‘lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar urtasida boradi. Bu bosqichda raqobat maxalliy bozorlar doirasida borasida, u bir turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar urtasida bo‘ladi. Raqobatda golib chikish vositasi tajriba tuplab, mexnat maxoratini oshirish xisoblanadi. Ikkinchi bosqich - bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich tovar xujaligining ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o‘rniga yirikmashinalar tizimiga va yollangan mexnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan xarakterlanadi. Raqobatni cheklashlar bo‘lmaydi, u erkin kurashga aylanadi, bu kurash maxalliy bozorlar doirasidan chiqib, milliy bozor mikyosida yuz beradi. Raqobat shiddatli boradi, uning ishtirokchilari ko‘pchilikdan iborat bo‘ladi. Raqobatda golib chikishning sharti yangi texnikani joriy etib, mexnat unumdorligini ustirish, yangi tovarlarni ishlab chiqarish bo‘ladi. Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo‘lib, u yakka xokimlikka intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir. Raqobat 16 Monopoliyaga qarshi organning vakolatlari, axborot olish hamda monopoliyaga qarshi organga axborot taqdim etish, shuningdek mazkur qonun talablari buzilganligi uchun jarimalar solish hamda yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash, raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik haqida ishlar qo‘zg‘atish va ularni ko‘rib chiqish, monopoliyaga qarshi organning qarori va ko‘rsatmasini ijro etish tartiblari qonunning muhim jihatlari hisoblanadi. Raqobatni huquqiy jihatdan ko‘rib chiqish bilan birga, uning bir qancha turlari bilan yaqindan tanishish mumkin. Raqobat intensivlik darajasi bo‘yicha, ehtiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha, xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha va ta’sir qilish usullari bo‘yicha klassifikatsiyalanadi. ● Intensivlik darajasi bo‘yicha: 1. Jalb etuvchi raqobat–raqobat sub’ekti mazkur segmentda oldingi segmentdagiga nisbatan ko‘proq foyda oladi; 2. Chegaralangan raqobat- mazkur raqobat tovar bozorida raqobatni ushlab turadi; 3. Shafqatsiz raqobat- raqobat nisbatan intensiv ,raqobatchilar bir- birini bozordan siqib chiqarishga ,ulushini tortib olishga harakat qiladi. ● E htiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha: 1. Funksional raqobat –bu raqobatning shunday turiki turli xil tovarlar o‘zaro bir-bir bilan raqobatlashadi. Bu tovar ayni o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: mineral suv ishlab chiqarish o‘rtasida raqobat gazli suv ishlab chiqarish, kvas ishlab 22 1-BOB. Raqobat nazariyasi evolyutsiyasi 1.1 ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ning Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning‖ ustuvor yo‘nalishlari O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini tanlab, uni izchil amalga oshirishi natijasida, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligidagi boshqa ko‘plab mamlakatlardan farqli ravishda, ishlab chiqarish va aholi turmush darajasining keskin pasayib, davlatning ichki va tashqi qarzlari haddan ziyod oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaslikka erishdi. 1991–1995 yillarda O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning pasayishi, MDH davlatlari o‘rtasida eng kamko‘rsatkichni – 18,8 foizni tashkil etdi. Holbuki, bu raqam Rossiyada – 53 foiz, Ukrainada – 52 foiz, Belarusda – 54,6 foiz, Qozog‘istonda esa 75,4 foizga teng bo‘ldi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2000-2003 yillar davomida yiliga 3,8–4,2 foiz o‘sish darajasida o‘rtacha sur‘atlar bilan rivojlandi. Qulay ishchan muhit yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlarining natijasi sifatida mamlakatimiz iqtisodiyoti 2004 yildan e‘tiboran yiliga 7–9 foiz darajasidagi yuqori va barqaror o‘sish sur‘atlarini namoyish qila boshladi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi qabul qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida makroiqtisodiy muvozanatni saqlash, tarkibiy va institutsional o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning yuqori o‘sish 6 tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom” asosida amalga oshiriladi. O’zRning “Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida” Qonuni (1996 yil, aprel) asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmini yaratishga ham alohida e‘tibor beriladi. 4-savol. Narxning mazmuni, vazifalari va turlari Tovarlar qiymati va ularning nafligi o’zlariniga namoyon bo’lishini narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni, naflilik esa iste‘molchilarni rag’batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi. Tovarlarni xarid qilinishi jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatni ham tan olishni bildiradi. Narx o’zida faqatgina naflilik yoki sarflarning birini emas, alki harikkalasining bir vaqtda mavjudligini va ularning ma‘lum miqdorli pul ko’rinishda ifoda etadi. Tovarlarning ikki xil xususiyatlarning narxdagi ifodasini chizmada tasvirlash mumkin . Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olmasa, u pulda ifodalanmasa oldi-sotdi sodir bo’lmaydi, chunki tovarning qiymati tomonida sotuvchining manfaati, nafligi (iste‘mol qiymati) tomonida esa xaridorning manfaati yotadi. Tovar egasi o’z tovari uchun ketgan sarflarni qoplab, ma‘lum darajada, iloji boricha ko’proq foyda olishni ta‘minlashi mumkin o’lgan qiymatni pul shaklida o’zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf qilayotgan pulning har bir birligiga ko’proq naflilikka (iste‘mol qiymatiga) 43 Monopoliya – монопол yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari bo’lib, monopoliyalarning vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to’planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to’planishini namoyon etadi. Asosiy sabab – olinayotgan foyda hajmining ko’payishi hisoblanadi, foydaning (qo’shimcha mahsulot) bir qismi kapitallashtirib boriladi. Kapitalning to’planishi – bu qo’shimcha qiymatning bir qismini jamg’arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Ya‘ni, korxonadagi ishchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi. Kapitalning to’planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada to’ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi – bu bir kapital tomonidan boshqa birining qo’shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aktsiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o’sishidir. Monopoliyalarning turlari quyidagilardan iborat: 1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko’ra : a) sof monopoliya; b) oligopoliya; v) monopoliya . 37 Bunda: Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda nisbatan orqada qolayotgan Nurota, Kattaqo‘rg‘on, Qo‘shrabot, Qiziriq, Muzrabot, Boyovut, Sardoba tumanlarini kompleks rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; Toshkent shahrining Yashnobod va Olmazor tumanlarida kichik biznesning inoovatsion texnoparklarini tashkil etish; Kichik sanoat zonalarini tashkil etish; Ishsizlik darajasi yuqori hududlarda yangi loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish: Mazkur loyihalarining to‘lig‘icha va izchillik bilan amalga oshirilishi natijasida ishsizlik yuqori bo‘lgan hududlarda bandlik darajasi ko‘tariladi, hududning salohiyati ortadi. 1.2 Raqobatning iqtisodiy mazmuni va shakllanishining asosiy tamoyillari Raqobat - iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi, bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan qat‘iy nazar raqobatning mavjud bo‘lishini 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 10 SHunday qilib, respublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni bosqichma-bosqich (uch bosqichda) to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. Narxlarni erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan birga olib borildi. Davlat tomonidan turli kompensatsiyalar maqsadidaga jamg’armalar tuzildi, ish haqi, pensiya va stipendiyalarning eng kam miqdori muntazam sur‘atda oshirib borildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining muhtoj qismiga yordam ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. Bugungi kunda O’zbekiston bo’g’doy, un, paxta yog’i, meva- sabzavot, quruq mevalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq- ovqat tovarlari bilan nafaqat o’z ichki ehtiyojlarini, balki ularni yurtimizdan tashqariga ham eksport qilmoqda. Xulosa 50 mutanosiblikka erishishga qanday yondashilishi bilan farqlanadi. Shu yondashuvlarga asoslanib, narxlar quyidagi yo’llar bilan erkinlashtiradi : 1) narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda qo’yib yuborish; 2) narxlarning o’sishini sun‘iy ravishda to’xtatib qo’yish; 3) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma‘lum darajada saqlab qolish. O’zbekistonda iqtsodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari, mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo’li tanlab olindi. SHu yo’l bilan narxlarni dastlabki bosqichi da (1992 yilning boshida) keng doiradagi ishlab chiqarish – texnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iiste‘moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari va tariflariga o’tildi. Aholining himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi belgilab qo’yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy qilindi. Narxlarni erkinlashtirishning keyingi bosqichda (1993 yil) kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to’xtatildi. Qat‘iy belgilangan va davlat tomonidan tartibga solib turinadigan narxlarda sotiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi. Narxlarning erkinlashtirishning navbatdagi bosqichi (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq iste‘mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo’yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. 49 Savdo markalari raqobati-oldingi klassifikatsiyadagi predmet raqobatchiga o‘xshash bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘proq bir xil ishlab chiqarish o‘xshash tovarlar va bir xil maqsadga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlar o‘rtasida kuzatiladi. Tarmoq raqobati-tur raqobatiga o‘xshash bo‘lib, bir xil tovarlar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi tur raqobatga to‘g‘ri keladi. Formal raqobat-turli xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi raqobat bo‘lib bitta va o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgandir. O‘z o‘rnida funksional raqobatga to‘g‘ri keladi. Umumiy raqobat-bu raqobatda tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari barchasi o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi. ● Ta’sir qilish usullari bo‘yicha: 1. 1.Narxli raqobat 2. 2.Narxsiz raqobat Narxli raqobat-xaridorlarni o‘ziga narx usuli orqali jalb etishda foydalaniladi. Bu raqobatning turi amalga oshirilgan raqobatga mos keladi. Bugungi kunda narxli raqobat juda kam tarqalgan. Chunki iqtisodiyotning hozirgi rivojlangan bosqichda narxning pasayishi yuqori natijalar bermaydi va firmani bozorda shunaqa strategiya qo‘llab lider qilolmaydi. Narxsiz raqobat-narxni pasaytirish yordamida emas balki boshqa omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi. Bundan tashqari raqobat yuzaga kelish darajasi bo‘yicha makroiqtisodiy, mezo va nano iqtisodiy yo‘nalish bo‘yicha farqlanadi. Raqobat faoliyati – korxonaning o‘zi uchun bozorda raqobatchilarga nisbatan eng yaxshi holatni egallash va ushlab turishga qaratilgan 24 Raqobatning tartibga solish vazifasi - bu ishlab chiqarishni talabga (iste‘mol) muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta‘sir o’tkazishdan iborat. Talab ko’p bo’lsa, taklif ko’payadi va narxga ham bog’liq bo’ladi, iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi . Raqobatning innovatsion vazifasi – fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub‘ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli kurinishdagi yangiliklarning joriy etilishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi – ishlab chiqarilgan ne‘matlar yalpi hajmi (YaIM)ning iste‘molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta‘sir o’tkazadi . Raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba‘zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi . Raqobatning to’rtta shakli mavjud: 1. Erkin raqobat; 33 Ko‘p funksiyali raqobat haqida ma’lumot Ko‘p funksiyali raqobat – bu bozorda korxonalar yoki tashkilotlar bir vaqtning o‘zida bir nechta faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha raqobatlashadigan holat. Ushbu raqobat turi, odatda, diversifikatsiya qilingan kompaniyalar orasida uchraydi, chunki ular turli mahsulot, xizmat yoki bozor segmentlarida ishtirok etadilar. Ko‘p funksiyali raqobatning xususiyatlari: 1. Faoliyatning keng qamrovliligi: ○ Kompaniyalar nafaqat bitta mahsulot yoki xizmat, balki bir nechta sohalar yoki funksiyalar bo‘yicha raqobatlashadi. ○ Masalan, texnologiya sohasi kompaniyalari (Apple, Samsung) nafaqat qurilmalar, balki dasturiy ta'minot, xizmatlar va onlayn platformalarda ham raqobatlashadi. 2. Raqobat omillari ko‘pligi: ○ Narx, sifat, innovatsiya, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imiji va boshqa ko‘plab jihatlar asosida raqobatlashadi. ○ Korxonalar bir nechta bozor segmentlariga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqadi. 3. Bozorda o‘zaro bog‘liqlik: ○ Bir sohadagi muvaffaqiyat boshqa sohalarda ham raqobatbardoshlikni kuchaytirishi mumkin. ○ Masalan, Google qidiruv tizimidagi yetakchilikni reklama, texnologiya xizmatlari va bulutli saqlash tizimlariga kengaytirgan. Ko‘p funksiyali raqobatning afzalliklari: 18 Trest – ishlab chiarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy egalikni ta‘minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko’rinishdagi birlashmasi. Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosi loyihalarga juda katta miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo’yish). Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan, ko’p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank turli soha korxonalari)ning majmuisi o’z ichiga oluvchi birlashma. Bunda bosh tashkilotqolgan ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozir kontsernlar keng tarqalgan tashkilotdir. Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta‘sir qiluvchi ijobiy va salbiy tomoni mavjud. Uning ijobiy tomoni asosan quyidagi ikkita jihat orqali namoyon bo’ladi: 1. Monopoliya ma‘lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib keladi. 2. Monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalarda nisabtan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko’proq rag’bat va imkoniyat mavjud bo’ladi. Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida qo’yidagi jihatlarni ko’rsatish mumkin: 1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi; 2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi; 3) iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi; 4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi. 40 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 йиллар ишлаб чиқаришни ошириш Қурилиш материалларини ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш Фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириш Тайе[р чарм-пойабзал маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кенгайтириш Углеводород хом аш е[ларни қайта ишлашни чуқурлаштириш Ким е[вий хом аш е[ларни чуқур қайта ишлаш Рангли ва қимматбаҳо металларни чуқур қайта ишлаш Мева-сабзавот, гўшт- сут маҳсулотларини қайта ишлаш 15 178 29 151 7 6 9 6 24 342 2 25 6 217 0 50 63 100 147 150 200 250 300 350 400 қиймати, млн.доллар лойиҳа сони, та 8 енгил саноатда - 85 та чармпойабзал соҳасида - 31 та қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда - 16 та электртехника саноатида - 17 та фармацевтика соҳасида - 18 та озиқ овқат саноатида - 78 та ishlash sohasida qiymati 147,0 mln.dollarga teng 63 ta loyiha; rangli va qimmatbaho metallarni chuqur qayta ishlash bo‘yicha qiymati 217 mln.dollarga teng 6 ta loyiha, kimyoviy ashyolarni chuqur qayta ishlash bo‘yicha 25,0 mln. dollarlik 2 ta loyiha, uglevodorod xom ashyolarini qayta ishlashni chuqurlashtirigsh bo‘yicha 342 mln.dollarlik 6 ta loyiha, tayyor charm poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘yicha 6 mln.dollarlik 9 ta loyiha, farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirishga yo‘naltirilgan 24 mln. dollar qiymatga teng 7 ta loyiha, qurilish materiallari ishlab chiqarishni yanada kengaytirish bo‘ytcha 151 mln.dollarlik 29 ta loyiha, tayyor to‘qimachilik va tikuv trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish bo‘yicha 178 mln.dollarlik 15 loyihani amalga oshirish nazarda tutilmoqda. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida hududlarni kompleks va muvozanatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning salohiyatidan samarali va optimal foydalanish yo‘nalishi muhim o‘rin tutadi (1.3-rasm). 9 iqtisodni monopollashgan va monopollashmagan sohalarida aloxida boradi, ammo bu sohalar urtasida xam kurash ketadi. Raqobatda yengib chikish shartlari ikkinchi bosqichdagidek bo‘ladi, ammo uzaro kurashda bozorni egallab olish, siyosiy xokimiyatdan foydalanish kabilar keng ko‘llanadi. bu bosqichda monopol raqobat yetakchi bulsa-da, erkin raqobat yukolib ketmaydi, u ikkinchi katorga suriladi. Iqtisodiyotda monopol raqobat sohasi va erkin raqobat sohalariga ajralish bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich - yangicha erkin raqobat bosqichi bo‘lib, u aralash iqtisodiyotga xosdir. bu bosqichda raqobatchilar goyat ko‘pchilik bo‘lib, ular yirik korporatsiyalar, urtacha, mayda va uta mayda korxonalardan iborat bo‘ladi. Raqobat doirasi kengayib, u ishlab chiqarishdan tashkari, xizmat ko‘rsatish sohasida xam faollashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib boradi, xatto sayoxat biznesi, shou (tomosha) biznes, sport biznesi, xarbiy biznes kabilarni xam uz damiga tortadi. Raqobatlashuv baynalmilallashib, xalkaro bozor doirasida xam yuz beradi. Eng yangi texnikatexnologiyani ko‘llash, boshkarishni kompyuterlashtirish, tovar tarkibini zudlik bilan yangilash, eng malakali ish kuchiga ega bo‘lish, informatsiyadan foydalanish va, nixoyat, zamonaviy marketing xizmatini uyushtirish raqobatda yengib chikish shartiga aylanad 2-BOBKO’P FUNKSIYALI RAQOBAT 17 Iqtisodiyot tarmog‘i – bozorga belgilangan tovarlar guruhi taklif etadigan va bir xil texnologiyadan foydalanadigan korxonalar yig‘indisi. Raqobatchilarni aniqlashda ikkita asosiy omil ko‘rib chiqiladi: —tarmoqda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni va hajmi; —ular taklif qilayotgan tovarlarning farq qilish darajasi. Ushbu omillar asosida raqobat turi (sof raqobat, monopolistik raqobatbardosh, oligopoliya, monopoliya) va bundan kelib chiqadigan raqobat shartlari (narxlar bilan manipulyatsiya qilish imkoniyati, firmaning erkinlik darajasi, boshqa firmalar tomonidan tahdid darajasi) aniqlanadi. Tarmoqda muayyan raqobatchilarni aniqlash korxonalar foydalanadigan «sifat-narx» yoki «assortiment-narx» yoki «sifat- assortiment» bozor strategiyalari o‘xshashligi asosida qilinadi. Bitta strategik guruhga mansub bo‘lgan, ya’ni bir xil yoki o‘xshash strategiyalarga amal qiladigan firmalar tarmoqdagi eng yaqin raqobatchilar hisoblanadi. Tabiiyki, eng kuchli raqobat sifati bo‘yicha o‘xshash va yaqin narlarda sotiladigan tovarlar chiqaruvchi firmalar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Biroq turli strategik guruhlarga mansub bo‘lgan korxonalar o‘rtasida ham raqiblik mavjud, chunki ularning marketing komplekslari ma’lum darajada bir-birining o‘rnini almashtira oladi va xaridorlar xarid paytida bitta «tovar sifati-narx» nisbatidan boshqasiga o‘tishi mumkin bo‘ladi. Garchi mazkur konsepsiya amalda deyarli qo‘llanmasada, u kamida ikkita marketing kamchiligiga ega. Birinchidan, bu yerda xaridorlarning ehtiyojlari hisobga olinmaydi. Vaholanki, bitta tarmoqda faoliyat yurituvchi korxonalar turli ehtiyojlarga mo‘ljallangan tovarlar chiqarishi mumkin va bu holda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchi sanalmaydi. Va 28 Bugungi kunda jahon bozorlarida korxonalarning raqobatbardoshligini ta’minlashda ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat sharoitlarini hisobga olish zarurati tobora ortib bormoqda. Raqobatbardoshlik faqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish bilan cheklanmay, balki korxonaning ichki boshqaruv tizimi, innovatsion yondashuvlari va global talablarni qondirish qobiliyatiga ham bog‘liqdir. Shu sababli, global raqobat sharoitida korxonalar samarali strategiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ko‘p funksiyali yondashuvga alohida e’tibor qaratishlari zarur. Ko‘p funksiyali yondashuv deganda korxonaning bir vaqtning o‘zida bir nechta yo‘nalishlarda samarali faoliyat yuritishi tushuniladi. Bu mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, bozor tahlili, mijozlar bilan ishlash, moliyaviy boshqaruv va boshqa ko‘plab jarayonlarni birlashtirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu yondashuv korxonaning ichki resurslarini oqilona boshqarishga va ularni maksimal darajada samarali ishlatishga imkon beradi. Bu esa korxonaga global bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun zarur poydevorni yaratadi. Global raqobat sharoitida esa korxonalar nafaqat ichki bozor talablariga javob berishi, balki xalqaro standartlarga moslashishi ham muhimdir. Xalqaro bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun mahsulot va xizmatlarning sifati, narxi, yetkazib berish tezligi, innovatsion yondashuv va mijozlarga xizmat ko‘rsatish darajasi yuqori bo‘lishi talab etiladi. Shu bois, global raqobat sharoitida korxonalar nafaqat o‘z faoliyatini optimallashtirishi, balki strategik maqsadlarini xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirishi lozim. 51 sur‘atlarini ta‘minlash ustuvor vazifa sifatida belgilanmoqda. Jahon iqtisodiyotida saqlanib qolayotgan murakkab vaziyat va dunyo bozorlarida yuzaga kelgan noqulay kon‘yunkturaga qaramasdan, mamlakatimiz iqtisodiyoti so‘nggi yillarda ham yuqori sur‘atlarda o‘sishda davom etdi. Xususan, 2015 yil yakuni bo‘yicha mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot hajmining real o‘sishi 2014 yilga nisbatan 8 foizni, 2016 yil yakuni 2015 yilga nisbatan 7,8 foizni, 2017 yil 5,3 va 2018 yilda esa 2017 yilga nisbatan 5,1 foizni tashkil etdi. Dastlabki ma‘lumotlarga ko‘ra, 2018 yilda O‘zbekiston respublikasi yalpi ichki mahsuloti (YaIM) xajmi joriy narxlarda 407514,5 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2017 yil bilan taqqoslaganda 5,1 foizga o‘sdi. YaIM deflyatori indeksi 2017 yildagi narxlarga nisbatan 128,1 foizni tashkil etdi. (1.1-rasm). 1.1-rasm. O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish sur‘atlari, foizda1 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar Strategiyasida tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya 7 1. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. 2. И.А.Каримов Только здоровўй народ, здоровая нация способнў на великие свершения «Вўступление Президента республики Узбекистан Ислама Каримова на торжественном собрании, посвяҳенном 12-й годовҳине Конституции Республики Узбекистан» Деловой партнер. № 4 9 декабря 2004г. 3. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика» Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004. 4. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002. 5. Дадабоев Ю.Т., Мамутова Х.Ш., Стратегическое планирование. – Фергана, 2000. 6. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А. Стратегик режалаштириш. ЎзР Ёзувчилар уюшмасининг адабиёт жамғармаси нашриёти. Ўқув қўлланма Т.: ТДИУ. 2004. 54 beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasito‘g‘risida gi‖ Farmoni ilovalari asosida tuzildi 9 Ижтимоий ишлаб чиқаришни мувофиқлаштиришнинг мураккаб механизми Иқтисодий тараққи е[тнинг ҳаракатлантирувчи кучи Иқтисодий субъектларнинг ўз манфаатларини амалга ошириш мақсадидаги ўзаро таъсир, ўзаро алоқа ва кураши иқтисодий жара е[ни Ишлаб чиқариш муносабатларининг шакли taqozo etadi. SHu bilan birga, bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib, o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Raqobat tushunchasi shu qadar serqirraki, uni qandaydir yagona umumiy ta‘rif bilan qamrab olish mumkin emas. «Raqobat» tushunchasini aniqlashtirishning ba‘zi bir nuqtai nazarlariga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Raqobat tushunchasi turli izohli lug‘at va ma‘lumotnomalarda turlicha ta‘riflanadi. Jumladan, «Yazuk biznesa» nomli lug‘atda: «Raqobat (lotincha concurrere – to‘qnashuv; inglizcha competition, rivalry) – bozorda ishtirok etayotgan korxonalar o‘rtasidagi o‘z mahsulotlarini sotishning eng qulay imkoniyatlarini ta‘minlash, xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini qondirishmaqsadidagi o‘zaro ta‘sir, o‘zaro aloqa va kurash iqtisodiy jarayonidir. Raqobat va monopoliya dialektik birlikni tashkil etib, doimo bozorda bir-birlariga qarama-qarshi turadilar» 4 , deb ifodalangan. Bundan ko‘rinadiki, raqobatni nafaqat kurash, balki o‘zaro ta‘sir va aloqa jarayoni sifatida ham talqin etilgan. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruvmexanizmlari haqida dastlabki to‘laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo bo‘lgan. Umumiy tarzda, raqobatning mohiyatini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etuvchi jihatlarni quyidagi chizma yordamida tasvirlash mumkin (1.1.-rasm).Har bir bozor o‘zining xususiyatlariga ega bo‘lishiga 11 ega bo’lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada, darajada narx o’rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi. Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligini puldagi ifodasidir. Narxda alohida olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari emas, balki jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo’lgan miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste‘mol qiymat) o’z ifodasini topadi. Tovardagi ikki xil xususiyatni ifodalovchi narxlarning mahsulot hajmini hisoblashda qo’llanishi Narxning mazmunini to’laroq tushunishda, uning darajasiga ta‘sir etuvchi omillarni bilish muhim ahamiyatga egadir. Bulardan asosiylari qo’yidagilardan iborat: 1. Qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari; 2. Tovarning naflilik darajasi; 3. Mazkur tovarga talab va taklif nisbati; 44 xalqaro miqyosda raqobatbardoshlikni ta’minlashga yordam beradi. Shu bilan birga, sertifikatlash jarayoni korxonalarning global bozor talablariga javob berishiga, xalqaro darajada tan olinishi va mijozlarning ishonchini qozonishiga imkon yaratadi. Global raqobat sharoitida bu jarayon korxonalarning muvaffaqiyati va uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. 5 4. Raqobat holati; 5. Davlatning iqtisodiy siyosati; 6. Pulning qadr-qiymati. Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo’lib xizmat qiladi. Narxning iqtisodiy mazmuni, uning vazifalari ko’rib chiqilganda yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Narx qo’yidagi asosiy vazifalar ni bajaradi: 1. Muvozanatlikni ta‘minlash vazifasi . Bunda narx bozorda talab va taklifning hajmi va tarkibiga ta‘sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi. 2. Qiymat va naflilikni o’lchash vazifasi . Narx - qiymavt va naflilikning puldagi ifodasidir. Hisob-kitob uchun joriy va qiyosiy narxlar qo’llaniladi. Joriy narxlar amaldagi narxlar bo’lib, ular yordamida yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy narxlarda ma‘lum yil asos qilib olinib (bazis yil) ishlab chiqarishning natijalari shu narxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi. 3. Tartibga solish vazifasi . Bozor holati (kon‘yukturasi) talab va taklif holda ularning nisbatiga bog’liq. Talabning ortishi muayyan tovarni ishlab chiqarishni kengaytirish, aksincha hol esa tovar ortiqchasini, uni ishlab chiqarishni qisqartirish zarurligini bildiradi. 4. Raqobat vositasi vazifasi . Narx raqobat kurashining eng muhim vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar o’z raqobatlarini yengish uchun narxni pasaytirish usulidan foydalanishlari mumkin. Raqobatda narx o’zgartirilib turiladi. 5. Ijtimoiy himoya vazifasi . Narx aholining kam daromad oluvchi ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi. 45 ● raqib korxonalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi. ● ko‘pgina katta korxonalar boshqa firmaga birlashib lider darajasiga chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi. ● tovarga bo‘lgan talab sekin o‘sganda raqobat kuchli bo‘ladi. ● qachon tarmoqda xo‘jalik yuritish sharoitlari korxonani narxini pasaytirishga olib kelsa yoki sotish hajmini oshirishdan boshqa vositalari qo‘llanilsa raqobat kuchayadi. ● qachon xaridor xarajatlari bitta marka iste’molidan uncha katta bo‘lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi. ● qachon bitta yoki bir necha korxonalar o‘zining bozor ulushidan qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi. ● muvaffaqiyatli strategik qarorlarning foydaning o‘sishi bilan proporsional holda raqobat kuchayadi. ● qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to‘siqlar yuqori bo‘lganda raqobat kuchayadi. ● qachon strategiyalar, resurslar,tashkiliy xususiyatlar, korxona missiyalari yuqori darajada farq qiladagan bo‘lsa raqobatning borishini aytish mumkin. 3-bob. Raqobat va narxning shakllanishi 3.1. Raqobatning mohiyati, shakllari va usullari 31 qaramay, raqobatning mohiyati uning tabiati va intensivligini ochib berish va baholash imkonini beruvchi yagona kontseptsiya orqali ifodalanishi mumkin. Raqobatning mohiyatini belgilab beruvchi asosiy jihatlar SHunday qilib, raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barchasub‘ektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. 4 Yazuk biznesa. Terminu. Pod red. V.A.CHjena. T.: IPK «SHark», 1995, s.216. 10 Raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. 1.3 Raqobat nazariyalari Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to‘laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo bo‘lgan. Bunda klassik siе[siy iqtisod vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Keyingi davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev, Y.SHumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli raqobat nazariyasi yanada rivoj topdi. Raqobat mohiyatiga to‘xtalar ekanmiz, uni 12 Ko‘p funksiyali sifat menejmenti tizimi korxonalarning turli sohalaridagi jarayonlarini yagona tizim ostida birlashtirishga qaratilgan. Bu tizim orqali mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, mijozlar bilan ishlash va resurslarni boshqarish kabi barcha jarayonlar samarali nazorat qilinadi. Sertifikatlash jarayoni esa bu jarayonlarning standartlarga mosligini ta’minlaydi va korxonaning samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, tizimning ko‘p funksiyaliligi korxonaga bir vaqtning o‘zida bir nechta maqsadlarni amalga oshirish imkonini beradi. Sertifikatlash jarayonining yana bir muhim jihati – bu korxonaning global bozordagi raqobatbardoshligini oshirishidir. Global raqobat sharoitida korxonalar faqat mahsulot va xizmatlar sifatini ta’minlash bilan cheklanib qolmasdan, o‘z faoliyatini strategik darajada boshqarishga intiladi. Sifat menejmenti tizimi sertifikati nafaqat ichki jarayonlarning samaradorligini ta’minlaydi, balki tashqi bozorlarda ham ishonchli hamkor sifatida ko‘rinish beradi. Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat menejmenti tizimini sertifikatlash jarayoni korxonalar uchun nafaqat raqobatbardoshlikni oshirish, balki yangi bozorlarni o‘zlashtirish, mijozlar bazasini kengaytirish va uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta’minlash imkoniyatini beradi. Shu sababli, ushbu jarayon korxonaning strategik rivojlanish yo‘lida muhim qadam hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida sifat menejmenti tizimini sertifikatlash jarayoni korxonalar uchun samarali boshqaruv vositasi sifatida ahamiyatlidir. Bu jarayon korxonalarning ichki jarayonlarini optimallashtirishga, resurslardan samarali foydalanishga va 4 Bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo’llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini monopoliyaga qarshi qonunchilik tashkil etadi. 3-savol. O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va monopoliyaga qarshi qonunchilik Raqobatning shakllanishi va amal qilishi ma‘lum shart-sharoitlarni talab qiladi. Bu esa faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo’lishi mumkin. Respublikada sog’lom raqobatga shart-sharoit hozirlash, iqtisodiy sub‘ektlar mustaqilligini kengaytirish orqali ularni raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari hisoblandi. Prezident I. A. Karimov ta‘kidlaganadek, bugungi kunda “...kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish ob‘ektiv shart qilib qo’ymoqda. Bu borada ham juda ko’p yechilmagan muammolar bor. Ya‘ni, eski ma‘muriy-taqsimot tizimi koliplaridan butunlay voz kechish, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini yanada cheklash, erkin tadbirkorlik faoliyati uchun amaliy kafolatlarni ta‘minlash, iqtisodiyot va biznesni barqaror rivojlantirish, to’loqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish yo’lidagi mavjud g’ov-to’siqlarini bartaraf etishimiz zarur.”[1] SHu maqsadda O’zbekistonda “Monopol faoliyatini cheklash to’g’risida”gi Qonun (1992 yil, avgust) kuchga kiritildi. Mazkur qonunga ko’ra, bozorda ataylab, taqchilik hosil qilish, raqobatchilarning bozorga kirib bozoriga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom usullarini qo’llash man etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zararni qoplashladi, jarima to’lashlari, g’irramlik bilan olgan foydadan mahrum etilishi shart. 41 tashqi bozor talablariga javob berish, resurslardan samarali foydalanish va barqaror rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Global raqobat sharoitida faqat o‘zgarishlarga tez moslasha oladigan, mijozlarning ehtiyojlariga mos ravishda faoliyat olib boradigan va sifatni doimiy takomillashtiradigan korxonalar muvaffaqiyat qozonadi. Shunday qilib, ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat tamoyillari korxonalarning barqaror rivojlanishi, xalqaro miqyosda tan olinishi va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishida muhim omil hisoblanadi. Bu esa korxonalarni doimiy takomillashuv va innovatsiyalar sari intilishga undaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 53 Jumladan, SH.SHodmonov, U.G‘afurovlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta‘rifda asosan ikki jihat: 1) uning iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka ega bo‘lish uchun kurash ilgari suriladi, ya‘ni: raqobat – bozor sub‘ektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashishidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish uchun kurash boradi. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ya‘ni qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun ular orasida kurash boradi. 5 Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi. Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun 14 Ko‘p funksiyali va global raqobat yondashuvi korxonalarning samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ushbu yondashuv orqali korxonalar nafaqat o‘z mahsulot va xizmatlarini takomillashtiradi, balki yangi bozorlarni o‘zlashtiradi, mijozlar bazasini kengaytiradi va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishadi. Innovatsiyalarni joriy etish, mijozlar talablarini tahlil qilish va ularga mos mahsulot va xizmatlarni taklif etish global raqobatning asosiy elementlaridan biridir. Shuningdek, global raqobat sharoitida korxonalar ijtimoiy mas’uliyat, ekologik barqarorlik va resurslarni samarali boshqarishga alohida e’tibor qaratishlari zarur. Bugungi iste’molchilar nafaqat sifatli mahsulot va xizmatlarni, balki ijtimoiy va ekologik mas’uliyatli yondashuvlarni ham qadrlashadi. Shu sababli, korxonalar global bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun o‘z strategiyalarini barqaror rivojlanish tamoyillari bilan uyg‘unlashtirishlari lozim. Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida muvaffaqiyat qozonish uchun korxonalar xodimlarning malakasini oshirishga, ularni motivatsiya qilishga va ularning salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarishga alohida e’tibor berishlari kerak. Malakali va innovatsion fikrlaydigan jamoa global bozorda muvaffaqiyatning asosiy kaliti hisoblanadi. Shu bilan birga, korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish va raqamli transformatsiyani amalga oshirish ham muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytganda, ko‘p funksiyali yondashuv va global raqobat sharoitida muvaffaqiyat qozonish uchun korxonalar innovatsion, strategik va tizimli yondashuvlarni uyg‘unlashtirishlari lozim. Bu jarayon ichki va 52 Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holatdan iborat. Ular tarkibiga himoya qiluvchi qo’yidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin: 1) Patent tizimi – bu ixtirochi yoki mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi maxsus guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi. 2) Mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san‘at asarlari, ijro san‘ati fonogrammalari, ko’rsatuvlar, efir to’lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilari yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. 3) Tovar belgilari – bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari nomi va haqozo. Sun‘iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi birlashmalarining shartli nomi. Sun‘iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsortsium, kontsern kabi aniq shakllarda namoyon bo’ladi. Kartel – bitta sanoat tarmoqdagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo’lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o’z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa kvota, ya‘ni maxsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo’lib olinishi va h.q. bo’yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi. Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning birlashmasi. Bunda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma ishtirokchilarning o’zida saqlanib qolgan holda, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali amalga oshiriladi. 39 bir tarmoq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqdagi mavjud korxonalarning texnika bilan ta‘minlanish va mehnat unumdorligi darajalari turlicha bo‘lganligi sababli, ushbu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi. Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib ishlab chiqaruvchilarning o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi – «narxlar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi kerak bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past bo‘lib, mazkur tovar narxini pasaytirish imkonini beradi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping narxlarni qo‘llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo‘lgan narxlarda sotadi. SHu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo‘qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o‘zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga harakat qiladi. Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy xarid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish, muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan 15 “STRATEGIK MENEJMENT“ Fanidan KURS ISHI MAVZU: KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT Bajardi: Tekshirdi: MAVZU:KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT 1 Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o’rtacha foyda normasiga “baravarlashtiradi”. Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositadagi raqobat va narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo’lib, ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping – narxlarni qo’llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o’zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo’lgan narxlarda sotadi. Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashning asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obru-e‘tibori hisoblanadi . Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat. 3.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari “ Monopoliya ” atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya‘ni, grekcha “monos” – yagona, bitta, va “poleo” - sotaman) tarkib topadi, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqoladi. 36 8.1-rasm. Firma raqobatbardoshligi Raqobatni tor doirada tushunishda korxona o‘xshash-tovarlar yoki o‘rinbosar tovarlar ishlab chiqaruvchi boshqa korxonalarni aniqlaydi. Raqobatni keng tushunish raqobatchilar doirasi kengroq bo‘lishiga olib keladi. Bu korxona uni qondirish uchun ishlayotgan mazkur ehtiyojni qandaydir usulda qondira oladigan yoki uni boshqa ehtiyojga o‘tkaza oladigan yoki umuman iste’molchining hayot faoliyatidan chiqarib tashlay oladigan barcha bozor sub’ektlaridir. Raqobat ob’ekti xaridor yoki iste’molchi hisoblanadi. Predmet va ob’ektni ajratish shuni ko‘rsatadiki, raqobat kurashida ikkita ta’sir sohasi mavjud: tovar (predmet) va iste’molchi (ob’ekt). Marketing kompleksi elementlari – mahsulot (tovar), ● narx, ● sotish tizimi va ● marketing kommunikatsiyalari raqobat vositalari hisoblanadi. Tovar . Tovar xususiyatlari, tovar komplektatsiyasi, o‘rovi, marka belgilari, taklif etilayotgan assortiment, innovatsiyalar raqobat vositalari hisoblanadi. Tovar siyosati va tovarning har bir elementi bir vaqtning o‘zida ham raqobat vositasi, ham raqobat kurashi «maydoni» hisoblanadi. Narx . Narxni oshirish yoki tushirish, narxlar differensiatsiyasi, chegirmalar raqobat vositalari sanaladi. Bu raqobat kurashining moslashuvchan va tez amal qiladigan vositasi hisoblanadi, chunki talab, xarajatlar yoki raqobatga qarab narxlar tez o‘zgarishi mumkin. Biroq narx harakatlari raqobatchilar tomonidan tezroq va osonroq nusxa olinadi. Bundan tashqari, davlat narxlarni tartibga solishi mumkin. 26 qilish hisobiga milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash bo‘yicha umumiy qiymati qariyb 40 mlrd. dollarga teng bo‘lgan 649 ta investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirishni ko‘zda tutuvchi tarmoq dasturlarini o‘z vaqtida amalga oshirish belgilanmoqda (1.2- rasm). Xususan, 2017 yilda umumiy qiymati 1,0 mlrd dollarga teng 145 ta ishlab chiqarish quvvatlarini foydalanishga topshirish, jumladan meva-sabzavot va go‘sht-sut mahsulotlarini qayta 1Statistika qo‘mitasining 2000-2018 yillardagi yillik statistik to‘plamlari asosida tuzildi 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli ―2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi Farmoni ilovalari‖ asosida tuzildi 110 109.5 109 109 108.1 108.5 108.3 108.2 108 108.1 108 108 107 107.7 107.8 107 107.3 106 105.3 105.1 105 104.2 104 104.2 104 103.8 103 102 101 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 8

KO'P FUNKSIYALI VA GLOBAL RAQOBAT mavzusidan tayyorlangan kurs ishi 

Купить