Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 97.2KB
Покупки 10
Дата загрузки 24 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

44 Продаж

Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi

Купить
Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi REJA: KIRISH. I BOB. KO'P XONALI SONLAR ICHIDA KO'PAYTIRISH VA BO'LISHGA O'RGATISH METODIKASI 1. 1. Ko‘p xonali sonlar ichida ko‘paytirish va bo‘lishda og‘zaki va yozma hisoblash usullarini o‘rganish metodikasi. 1. 2. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rganish ketma-ketligi va tushunchalari tizimi. I Bob bo’yicha xulosa I I BOB . BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA ARIFMETIK AMALLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK METODLARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1. 1 Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallar bajarish metodikasining umumiy masalalari 1. 2 Arifmetik amallarni o’rgatishda amallar bajarish metodikasining umumiy masalalari II Bob bo’yicha xulosa XULOSA ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Res p ublikasida shakllangan uzluksiz ta’lim tizimi barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayonining s amarali tashkil etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi doirasida faoliyat olib boruvchi ta’lim muassasalari ilg’or, demokratik hamda insonparvar g’oyalarga tayangan, hamda yangicha mazmunga ega bulgan t a’lim jarayonini tashkil etishda muhim o’rin tutadi. Uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish, shuningdek, tag’lim mazmunini yangilash ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning bosh g’oyasi sanaladi. 1 Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish borasida umumiy o’rta ta’lim tizimida ham izlanisharning tashkil etilayotganligi alohida e’tiborga molikdir. Zero, oliy ta’lim tizimi ijtimoiy zaruriyat sifatida namoyon bo’layotgan malakali mutaxassisni tarbiyalash jarayonida o’ziga xos o’rin tutadi. U mumiy o’rta ta’lim kasb- hunar kollejlari, akademik litsey va oliy o’quv yurtlarida turli o’nalishlarda malakali kadrlarni tayyorlash davrning o’ta muhim talabi bo’lib, bu borada barcha imkoniyatlarni ishga solish alohida dolzarblik kasb etadi. Oliy ta’lim mazmunini yangilash jarayonida bo’lajak mutaxassislarning umumiy mehnat va kasbiy ko’nikma hamda malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash masalasining samarali hal etilishiga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida o’qituvchilarning mehnat bozoriga moslashuvini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shu o’rinda alohida ta’kidlash joizki, oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarni tayyorlash jarayoni talabalarda zaruriy ishlab chiqarish iqtisodiy mazmunga ega faoliyat, ko’nikma va malakalari sifatini sh akllantirishga e’tiborni qaratish talab etiladi. Biroq, ta’lim jarayonlarini takomillashtirishga qo’yilayotgan yangi, yanada yuqoriroq talablar, shuningdek, talabalarning kasbiy ko’nikma va malakalarini, yangi pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish bilan yangicha fikrlovchi mutaxassisni shakllantirish imkonini beruvchi sharoitlarning ishlab chiqilmaganligi o’rtasida ob’ektiv qarama-qarshilik mavjud. 1 Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y -56-b. 2 Ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni olib kirish “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning ikkinchi bosqich vazifalaridan biridir. Ta’lim - kelajakdagi muvaffaqiyatlar kaliti ekan, uning mahsuli sifatida bugungi o’quvchi kelajakda huquqiy-demokratik jamiyat a’zosi sifatida bu jamiyat hayotida to’laqonli ishtirok eta olishi, zamonning bozor iqtisodiyoti qo’yayotgan talablariga to’la javob bera olishi kerak. Axborot oqimi keskin ortgan,turli yangiliklar hayotimizga shitob bilan kirib kelayotgan davrda mustaqil tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’lgan,yangilikni o’rganishga doim tayyor bo’lgan, hamkorlikdan cho’chimaydigan , muloqotga erkin kirisha oladigan shaxsni tarbiyalash ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi bo’lishi kerak va bu borada ta’limda yangi texnologiyalarning qo’llanishiga yo’l ochilishi maqsadga erishish yo’lidagi to’g’ri qadamdir. Hozirgi kunda yangi texnologiya elementi bo’lgan interfaol usullardan keng foydalanilmoqda. Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni ko’p xonali sonlar ustida ko’paytirish va bo’lishni o’rgatishda pedagogik metodologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish. Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv- tarbiyaviy jarayoni . Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda pedagogik metodlardan foydalanish. Kurs ishining vazifasi. Boshlang’ich ta’limda o’quvchilarning ko’p xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikalari batafsil o’rganish va zarur xulosalar chiqarish. Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, har bir bob bo’yicha xulosalar, 4 reja, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 1 BOB. KO'P XONALI SONLAR ICHIDA KO'PAYTIRISH VA BO'LISHGA O'RGATISH METODIKASI 1. 1. Ko‘p xonali sonlar ichida ko‘paytirish va bo‘lishda og‘zaki va yozma hisoblash usullarini o‘rganish metodikasi. Boshlang’ich sinflarda bolalarga og’zaki va yazma hisoblashni o’rgatish muhim ahamiyatga ega bo’lib, bunda o’qituvchidan alohida e’tiborli bo’lish talab qilinadi. Hisoblash malakalarini rivojlantirishda o`qituvchi o`qitishning bir qancha turlarini inobatga olish zaruru. Shulardan: didaktikaga doir qo’llanmalarda bilimlarni bayon qilish va mustahkamlashning formalari sifatida quyidagi o’qitish metodlari qaraladi: kuzatish, o’qituvchining bilimlarni (bayon, suhbat, hikoya, mashq) o’quvchilar bilan darslik va boshqa kitoblar bilan ishlash, kuzatish, laboratoriya ishi, mustaqil ishlar. Sinflarning katta-kichikligiga qarab ushbu metodlar turli o’rinlardan qo’llaniladi. 2 Kuzatish metodi boshlang’ich sinflarda matematikani shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Natural sonlarning xossalari, arifmetik amallarning xossalari, geometrik figuralarning xossalarini va hokazolarni kuzatish o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini o’stiradi. Kichik sinflardga arifmetik amallar va sonlarning turli xossalari bilan tanishtirishda kuzatish metodidan foydalanish ancha oson va maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan sonlarni qo’shishda o’rin almashtirish xossasini o’rgatishda, o’quvchilarga ikkita sonni ikki o’rinda qo’shish va natijani tengligini angltishda ushbu metoddan foydalaniladi. 2+6=8, 6+2=8, 9+1=10, 1+9=10, 3+4=7, 4+3=7 Bunda bolalar qo’shish tartibi o’zgarganda ham yig’indi o’zgarmasligi to’g’risida xulosa chiqaradilar. 2 N.U.Bikbay е va, R.I.Sid е lnikova,G.A.Adamb е kova. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. (O’rta maktab Boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun m е todik qo’llanma.) T.: “O’qituvchi” 1996-y. -512b. 4 Suhbat metodini qo’llaganda o’quvchilarning bilish faoliyatini har tomonlama o’stirish mumkin. Masalan: 100 ichida raqamlashni o’qitishda o’quvchilarga qanday sonlar bir xonali va qanday sonlar ikki xonali ekanligini, undan keyin ikkita raqam bilan ifodalangan sonlarni ikki xonali sonlar deyilishini aytib o’tish lozim. Shuningdek, suhbat jarayonida nechta raqam bilan nol ifodalanilishini va 1 dan 9 gacha nechta son, 10 dan 99 gacha nechta son borligini bayon qilish kerak. Bayon qilish metodi ikki turga bo’linadi: Ko’rgazmali bayon qilish. Bunda o’qituvchi bilimlarni bayon qilish bilan birga uning haqiqiyligini misollar orqali namoyish qiladi. Muammoli bayon qilish. Bunda o’qituvchi materialning muammosini qo’yadi, uni yechish yo’llarini ko’rsatadi, asoslaydi va isbotlaydi. 3 Masalan: agar ko’payuvchi va ko’paytuvchining o’rni almashtirilib ko’paytirilsa, ko’paytma qanday o’zgaradi? O’qituvchi bu savolni tushuntirishda ilyustrasion ko’rgazmalardan foydalaniladi: 3x4=12 ya‘ni 3+3+3+3=12 yoki 4x3=12 ya‘ni 4+4+4=12. Demak, ko’paytma va ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan xulosani o’quvchilar ilyustrasion yordamida keltirib chiqaradilar. Har qatorda 3 tadan tugmani 4 qator olinadi. 2-sinfning darsligida ko’paytirishning o’rin almashtirish qonuni bir necha aniq misollarda qaralgan. O’quvchilarga nechta qator borligini bilishni buyuradi va nechta tugma borligini hisoblashni talab qiladi. Buni 4x3=12 yozuv bilan ifodalaydi. Ikkinchi marta o’qituvchi tugmani yuqoridan pastga qarab sanashni buyuradi va yuqoridan pastga qaragan nechta qator borligini aniqlab nechta tugma borligini bilishni talab qiladi. Natijalarni tenglashtirish bilan 3x4=12 va 4x3=12 yozuvni hosil qiladi. Shunga o’xshash ikkita misol keltirib, ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan umumiy xulosani keltirib chiqaradi. 4 3 M.E.Jumay е v. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. T.: O’qituvchi. 2006-y. 4 V.V. Dani lova “Matematicheskaya podgotovka detey v doshkolnix uchrejdeniyax”. -M., 1987 y. 5 Mashq metodidan matematikada yangi material bilan tanishish hamda tegishli bilim o’quv va malakalarni hosil qilish o’quvchilar tomonidan mashqlar tizimini, ya‘ni, ma‘lum matematik topshiriqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Mashqlar material mazmuniga va matematik srukturasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin: ifodalarning qiymatini topish, taqsimlash, tenglamalarni yechish, masalalar yechish va h.k. Mashqlar har xil bo’lishi mumkin: darslikdan olingan va uni o’qituvchi yozdirishi mumkin, odatdagi yoki qiziqarli ko’rinishda, didatik o’yin shaklida va h.k. Masalan, o’qituvchi oldin 8 x 6 = 48 7 x 9=63 6 x 4=24 48 : 8= 63 : 9= 24 :6= mashqlarni yechirgandan keyingina x*3=21 ko’rinishdagi tenglamani yechishga o’tadi. Yangi material bilan tanishish asosan o’quvchilar bajaradigan mashqlar tizimi orqali amalga oshiriladi. Mashqlarni o’rinli bajarishning eng asosiy yo’li ko’rgazmali qilib bajarishdir. Shuning uchun matematik tushunchalar va qonuniyatlar bilan tanishtirishda to’plamlar ustida amallardan va tegishli arifmetik amallarning yozilishidan foydalaniladi. Тaqqoslash va qarama- qarshi qo’yish. Matematika o’qitishda bir-biriga o’xshash masalalar juda ko’p. Masalan, qo’shishning o’rin almashtirish va ko’paytirishning o’rin almashtirish xossalari 4+ 3 = 3+4, 3 x 4 = 4 x 3 o’quvchilar bu xossalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, farq qiluvchi va o’xshash tomonlarini ajratib oladilar. Yangi materialni tushuntirish uchun ham mashqlarni shunday tanlash kerakki, ular oldingi darsda yechilgan mashqlar bilan bir xillik va farq qiluvchi elementlarni ajratib olsin. Matematika o’qitishda qarama-qarshi masalalar ham masalan, qo’shish va ayirish uchraydi. Bu ikki miqdorni to’g’ri qo’llash bilimlarni umumlashtirishga, to’g’ri xulosa chiqarishga olib keladi. 6 1. 2. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rganish ketma-ketligi va tushunchalari tizimi. Arifmetik amallarni o’rganishda oldin o’quvchilar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to’plamlari bilan amaliy ishlar bajarish asosida o’tkaziladi. Ko’paytirish uning komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarni o’rganish o’z navbatida bo’lish amalini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Arifmetik amallarni o’rganishdagi masalalardan biri og’zaki va yozma hisoblash usullarini ongli o’zlashtirish, hisoblash malaka va ko’nikmalarini shakllantirish bilan bog’liqdir. Og’zaki hisoblashlarning asosiy ko’nikmalari 1- va 2-sinflarda shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar komponentlari bilan natijalari orsidagi bog’lanishlarni bilganlikka asoslanadi. Ammo og’zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor. Og’zaki hisoblashlar: 1. Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya‘ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan tushuntirib berilishi mumkin. Og’zaki ko’paytirish sonlarning yuqorigi raqamidan boshlab yoki sonlarni yaxlitlab bajariladi. Masalan: 65∙8=60∙8+5∙8=480+40=520 67∙25=70∙25-3∙25=70∙100:4-75=1675 48∙27=50∙30-(27∙2+50∙3)=1500-204=1296 7 Hisoblashlar xar hil usullar bilan bajarilishi mumkin. Masalan : 26∙12=26∙(10+2)=26∙10+26∙2=260+52=312: 26∙12=(20+6) ∙12=20∙12+6∙12=240+72=312: 26∙12=26∙ (3∙4)=(26∙3) ∙4=78∙4=312 Amallar 10 va 100 ichida va ko’p xonali sonlar ustida xisoblashlarning og’zaki usullaridan foydalanib bajariladi. 54024:6=9004 Ayirmani biron songa bo’lish uchun kamayuvchini va ayriluvchini alohida bo’lib, natijalarni bir-biridan ayirish mumkin. Masalan: (90-80):5=90:5-80:5 Ko’paytmani biron songa bo’lish uchun ko’paytuvchilardan birini o’sha songa bo’lishning o’zi kifoya. Masalan: (27∙5):9=(27:9)∙5=3∙5=15 Biron sonni ko’paytmaga bo’lish uchun u sonni navbati bilan ko’paytuvchilarning har biriga bo’lib, undan chiqqan soni ikkinchisiga yana bo’lish kerak va hokozo. Masalan: 180:(18∙5)=(180:18):5=10:5=2 Biron sonni bo’linmaga bo’lish uchun u sonni uning bo’linuvchisiga bo’lib, bo’luvchisiga ko’paytirish mumkin. Masalan: 1000:(250:7)=(1000:250)∙7=4∙7=28 Bo’linmani biron songa bo’lish uchun bo’linuvchini o’sha songa bo’lib, chiqqan natijani bo’luvchiga bo’lish mumkin yoki bo’linuvchini bo’luvchi bilan o’sha sonning ko’paytmasiga bo’lish mumkin. Masalan: (1000:25):8=(1000:8):25=125:25=5 8 Yozma hisoblashlar 1.Hisoblashlar yozma bajariladi. yozma hisoblashlarda yechimini yozish ustun qilib bajariladi. Masalan: 2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo’lish bundan mustasno). 3. Oraliq natijalar darhol yoziladi. 242 x 16 1452 +242 3872 346 x 14 1384 +346 4844 4. Hisoblashlar o’rnatilgan qoidalar bo’yicha, shu bilan birga bitta yagona usul bilan bajariladi.Masalan: Ba‘zi misollarni og’zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda o’quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar. Ko’p xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lish bir-biridan farq qiluvchi uch bosqichga ajraladi. I bosqich. Bir xonali songa ko’paytirish va bo’lish II boqich. Xona sonlariga ko’paytirish va bo’lish III bosqich. Ikki xonali va uch xonali sonlarga ko’paytirish va bo’lish. Har bir arifmetik amal konkret ma‘nosini ochib berish bilan bir vaqtda mos belgilashlar va atamalar kiritiladi, amallar nomlari, komponentlar va amallar natijalari komponentlari nomlari. Bu yerda matematik ifoda tushunchasi ustida ishlash 9 boshlanadi, dastlab 7+3 ko‘rinishdagi oddiy ifodalar, so‘ngra esa 9-(2+3) ko‘rinishdagi ifodalar qaraladi. Boshlang‘ich sinflarda eng qulay usul bilan hisoblash masalasi arifmetik amallar bajarishning asosiy tayanchi bo‘lib hisoblanadi. O‘qituvchi darslikdagi materiallar bilan cheklanib qolmasdan, balki ijodiy fikrlaydigan materiallar bilan darsni boyitish maqsadga muvofiqdir. Masalan, 10, 100, 1000 ichida ko‘paytirishni turli ko‘rinishlaridan foydalanish o‘quvchilarni qiziqishini oshiradi. 68x5 = (34x2)x5 =34x (2x5) = 34x10 =340 68x50= 34x100=3400 Qo‘shishning distrebutevlik qonuniga ko‘ra: 17x50= (16+1) x50= 16x50+1x50=800+50 = 850 Sonlarni bo‘lish texnikasiga ko‘ra: 135:5= (135x2) : (5x2) =270:10=27 2250:50=4500:100=45 O‘quvchilar diqqatini shunga jalb etish zarurki, og‘zaki va yozma ko‘paytirish oddiy odat bo‘lib qolishini o‘qituvchi nazorat qilishi kerak. 24x25 = (6x4) x 25= 6x (4x25) = 6x100=600 Bunda imkon boricha qisqa holat tanlashga intilish zarur: 24x25=(24:4) x(25x4) = 6x100=600 Ko‘paytirishning qavslardan foydalanish holatlari juda ham qiziqarlidir: 37x25=(36+1) x25=36x25+25=900+25=925 35x25=(36-1)x25=36x25-1x25=900-25=875 38x25=(36+2) x25=36x25+2x25=900+50=950 25 ga ko‘paytirishning og‘zaki usulini 24 va 26 ga ko‘paytirishni (25-1) va (25+1) ifoda bilan almashtirish maqsadga muvofiqdir. (Bu chorak,bo‘lak, ulushlar tushunchasini o‘tganda zarur bo‘ladi.) Masalan: 36x26=36(25+1)=36x25+36x1=900+36=936 36x24=36(25-1)=36x25-36x1=900-36=864 25 ga bo‘lish esa, 5 ga bo‘lish qoidasidek bajariladi. Yuqoridagi hisoblashlarga teskari hisoblashlarni bajarish bilan mustahkamlaymiz. Bo‘luvchini 2 ga, 4 ga ikki 10 martalab ko‘paytirish bo‘lgan hollar uchun xonalarni nollar bilan to‘ldirish qoidalariga asoslanadi: 225:25=(225x2)x2=225x4=900 Agar 9,99 va 999 ga ko‘paytirish kerak bo‘lsa, u holda eng qulay usulda hisoblash qoidasiga ko‘ra (10-1), (100-1), (1000-1) ko‘rinishlarda distrebutevlik qonuniga ko‘ra: 678x9=678x(10–1)=6780-678=6102 577x99=577(100–1)=57700-577=57123 34x999=34(1000–1)=34000-34=33966 2-sinfda (14x15) ko‘paytirish qoidasi 14x15=14(10+5)=140x14x5=140+70=210 Buni darhol hisoblashga shoshilmasdan bajarish zarur, chunki 14x15=14x10+14x5=(14+7)x10=21x10=210 ko‘rinishda hisoblashni bajarishni unutmaslik kerak. Agar 23x15 bo‘lsa 23x15=(22+1)x15=22x15+1x15=330+15=345 Shuningdek, 14 va 16 ga ko‘paytirishni (15+1) va (15-1) ifodaga almashtirish mumkin. 66x14=66x(15–1)=66x15 – 66 = 990 – 66 = 924 62x16=62(15+1)=62x15+15x1=930+62=992 61x69=6(6+1)x100+1x9=4200+9=4209 243x247=24x25x100+3x7=60000+21=60021 Bunday usullardagi hisoblashlarni bajarish o‘quvchilarni arifmetik amallar bajarishda hisoblashlarini mustahkamlaydi. Hisoblash malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish texnologiyasiga asos bo‘ladi. Boshlang‘ich matematika kursi arifmetik amallarning qator xossalarini o‘z ichiga oladi. Qo‘shish va ko‘paytirishning o‘rin almashtirish qonuni, ko‘paytirish va bo‘lishning taqsimot xossasi hamda yig‘indiga sonni qo‘shish, yig‘indidan sonni ayirish, yig‘indini yig‘inidiga qo‘shish, yig‘indidan yig‘nidini ayirish, yig‘indini 11 songa ko‘paytirish va bo‘lish, sonni ko‘paytmaga ko‘paytirish, sonni ko‘paytmaga bo‘lish. Bu xossalar to‘plamlar yoki sonlar ustida amallar asosida ochib beriladi, natijada o‘quvchilar umumlashtirishga kelishlari lozim. Boshlang‘ich matematika kursida o‘quvchilarda hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirishga yo‘naltirilgan mashqlar sistemasi ko‘zda tutilgan.Bu mashqlar turlicha bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: turlicha misollarni yechish, jadvallarni to‘ldirish, harflarning son qiymatlarini qo‘yish va olingan ifodalarning qiymatlarini topish va h.k. ko‘nikmalarni shakllantirish ularning turli darajadagi ko‘nikma va malkalarning avtomatlashtirilishini ko‘zda tutadi: jadval hollarining qo‘shish va ko‘paytirish va ularga asosan tiplari, ayirish va bo‘lish amallarini bajarish malakalari to‘la avtomatlashtirilishi uchun o‘quvchilar tez va to‘g‘ri quyidagi misollarni yecha olishlari kerak: 3+8=11, 7•8=42, 12-5=7, 56:8=7 3. Ko‘paytirish va bo‘lish komponentlari orasidagi bog‘lanishni aks ettiruvchi jadvallar bilan ishlash metodikasi. “Ko’p xonali sonlar” mavzusida arifmetik amallarni o„rganish Bu mavzuni o’rganishda o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarning arifmetik amallar (qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish) orasidagi o’zaro bog’lanishlarni umumlashtirish,yozma hisoblashlarning ongli va puxta ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. Jadvalda ko`paytirish va bo`lishni o’rganishda o`quvchilar ko`paytirish jadvalini bilibgina qolmay, balki jadvalning tuzilish jarayonini ham bilishi muhimdir. Har bir son bilan ko`paytirish va bo`lishning jadval hollari taxminan bir xil reja asosida o`rganiladi. Ko`paytirish va bo`lish jadvalining har bir holini o`rganish ishi o`zgarmas birinchi ko`paytuvchi bo`yicha jadval tuzishdan boshlanadi. 5 5 A.A.Stolyar "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish". - M. , 1988. 12 Bu holda jadval tuzishda har bir keyingi misolning natijasini oldingisidan foydalanib hosil qilish oson. (Masalan, agar 3x2=6 bo`lsa, 3x3=3x2+3 bo`ladi). Jadvalda tuzishda boshqa usullardan ham foydalaniladi: 1) Bir xil qo`shiluvchilarni topish 2x3=2+2+2 2) Ko`paytirishning qo`shishga nisbatan taqsimot xossasidan foydalanish: 4x5=4+4+4+4+4=4x3+4x2=12+8=20 3) O`rin almashtirish xossasidan foydalanish 4x5=5x4 2 sonini ko`paytirish jadvali bilan tanishishda o`qituvchi taxta 2x2=4, 2x3=6, 2x4=8 yozuvini yozadi. O`quvchilar o`qishadi. «2 ni 2 ga ko`paytirish, 2 ni 3 ga ko`paytirish, 2 ni 4 ga ko`paytirish». O`qituvchi: “Biz bu misollarning natijalarini hisoblab, 2 ni ko`paytirish jadvalni tuzamiz” 2x2=2+2=4, demak, 2 ni 2 ga ko`paytirilsa hosil bo`ladi, 2x2=4; 2x3=2+2+2=6 demak, 2 ni 3 ga ko`paytirilsa 6 hosil bo`ladi 2x3=6 bu natijani oldingisidan foydalanib ham hosil qilish mumkin, ya'ni 2x2=4, 2x3=2x2=2+6, 2x4=2x3+2=8. 2 ni 5, 6, 7, 8, 9 ga ko`paytirish jadvalini tuzishda boshqa usullar ham ko`rsatiladi. Natijada 2 ga ko`paytirishning to`liq jadvali hosil qilinadi: 2+2 2x2= 2+2+2 2x3= 2+2+2+2 2x4= 2+2+2+2+2 2x5= 2+2+2+2+2+2 2x6= 2+2+2+2+2+2+2 2x7= 2+2+2+2+2+2+2+2 2x8= 2+2+2+2+2+2+2+2+2 2x9= 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9 ga ko`paytirish jadvalari ham shunga o`xshash tuziladi. 13 1-Ko’paytuvchi 5 6 9 2 2-ko’paytuvchi 2 8 3 4 Ko’paytma 10 48 27 8 1-bo’linuvchi 81 225 600 3226 2-bo’linuvchi 9 25 10 2 Bo’linma 9 9 60 1613 Har bir yangi jadval ikkita bir xil sonlarni ko`paytirish holidan boshlanadi, chunki berilgan sonni ko`paytirishning oldingi hollari tanish hisoblanadi ularni ilgari qaralgan jadvallarda ko`paytuvchilar o`rinlarini almashtirish yo`li bilan hosil qilish mumkin. Hisoblash usullari bolalarga to`la tushunarli bo`lishi uchun ularni ko`rsatmaqo`llanmalar yordamida aniqlashtirish maqsadga muvofiq, bunda buyumlarning rasmlari ikkitadan, uchtadan…. qilib chizilgan kartochkalardan, sonli figuralardan, kvadrat Santimetrlarga bo`lingan kvadrat ditstimetrlardan foydalanish mumkin. Ayniqsa, bunda kataklarga bo`lingan to`g`ri turtburchak tasvirlangan moslamadan foydalanish yaxshi natija beradi. 4. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish amallari tartibini tahlil qilish. Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni bajarishga o’rgatishda ularning bajarilish tartibi tushuntiriladi. Har qanday misollarda arifmetik amallar bajarish tartibini quyidagicha tushuntirilsa maqsadga muvofiq. Agar ifoda faqat qo‘shish va ayirish amallaridan iborat bo‘lsa, amallar berilgan tartibda (chapdan o‘ngga ) bajariladi. 200 – 130 + 70 ∙ 3 = 70 + 70 ∙ 3 = 70 + 210 = 280 Agar ifoda ko‘paytirish va bo‘lish amallaridan iborat bo‘lsa, amallar berilgan tartibda (chapdan o‘ngga ) bajariladi. 14 56 : 7 ∙ 2 : 4 = 8 ∙ 2 : 4 = 16 : 4 = 4 64 : 8 : 4 ∙ 9 = 8 : 4 ∙ 9 = 2 ∙ 9 = 18 Agar ifoda har xil arifmetik amallardan iborat bo‘lsa, avval ketma – ket ko‘paytirish va bo‘lish amallari (chapdan o‘ngga ) bajariladi, keyin qo‘shish va ayirish amallari (chapdan o‘ngga ) bajariladi. 40 – 5 ∙ 5 + 12 = 40 – 25 + 12 = 15 +12 = 27 90 – 27 : 9 ∙ 3 = 90 – 3 ∙ 3 = 90 – 9 = 81 Ko’p xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lishda amallar ustun ko’rinishida yechish orqali bajariladi. Ko’paytirishda bolalarga dastlab oxirgi sondan ko’paytirib borilishi, ko’paytma ikki xonali son chiqqanida birlik son yozilishi va keyingi ko’paytmaga qo’shilishi, keying son ko’paytmalari tag qismidan yozilish kerakligi tushuntiriladi. Ko’p xonali sonlarmi bo’lishda dastlab jadvalli bo’lish tushuntiriladi. 3896 : 4 38-36 974 29-28 16-16 0 Bo’linuvchining bo’luvchiga nisbatan eng katta bo’linmalari ketma-ketlik bilan yozilishi, hosil bo’lgan natijani ayirilishi, keying raqam pastga tushirilishi va shu tartibda davom ettirilishi o’rgatiladi. 5. Qo‘shish va ko‘paytirish komponentlari orasidagi bog‘lanishni aks ettiruvchi misollar tuzing. - Qo`shishga oid misollarni ko`paytirish bilan almashtiring, 3+3+3+3= 12 6+6+ 6=18 15 3*4=12 6*3=18 - Ko`paytirishni qo`shishga doir misol bilan almashtiring va natijalarni hisoblang: 4x3, 4+4+4=12 5x2, 3x6, 7x8, 9x5, -Ifodalarni taqqoslang: 4+4+4+4+4 >4x3 7x5 > 7+7+7+7 9x3<9+9+9+9+9 I Bob bo’yicha xulosa Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidadagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs – munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati,o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish va boshqa metodlardan iborat bo’l ib ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir. Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda foydalanmoqdalar. 16 Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars samaradorligini oshadi , yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs-munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat qiladi,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham gapiradi, ham tinglaydi, eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar. Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning maqsadi:O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas. 17 I I BOB . BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA ARIFMETIK AMALLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK METODLARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI 2.1. Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallar bajarish metodikasining umumiy masalalari Davlat ta'lim standard o'quvchilarning har biriga ta'lim olishda teng imkoniyatlarni yaratib berish,har birining yuqori natijaga erishishlarini rag'badlantirish va shu orqali o'quv- bilim jarayoning farqli tashkil etilishini ta'minlash uchun da'vat etilga. Davlat ta'lim standarlarining o'quv fani bo'yicha, ta'lim sohalari bo'yicha ishlab chiqarilishi o'quv fanlarining variantini tanlash asosida o'quv metodik majmualar, jumladan, boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishni takomilashtirishni nazarda tutadi. Boshlang'ich sinflarda arifmetik amallar bajarishni bog'lanish va bilimlarni muvofiqlashtirish tamoyili asosida o'quv fanlarining ichki bog'liqligi va o'quv fanlari aro uzviylikni ta'minlashga xizmat qiladi. Boshlang'ich sinflarda arifmetik amallar bajarish talablarining o'quvchilar tomonidan bajarilishi ularning tevarak zarur bilim, malaka va konikmalarni egallashlariga yordam beradi. a) o'quvchilarning tevarak atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish. b) faohiyatning har-xil turlarini o'quv mehnat,muloqatni egallash. c) o'z-o'zini nazorat qilish hamda baholarshga o'rgatish. d) muayyam umumiy tabiiy -ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi uning keyingi taraqiyotining tavsifi. Shunday qilib, boshlang'ich sinflarda arifmetik amallar bajarish jarayoni o'quv- bilim jarayoniga matematika o'qitish bo'yicha bilim,konikma va malakalarigina emas balki shaxsning muayyam asosiy faoliyati majmuasi- mehnat o'quv-biluv, kammunikativ-axloqiy va jismoniy- kamolatiga mos keladigan fazilatlarining shakllanishini ham taminlaydi. O’quvchilarning arifmetik amallarni bajarishga o'rgatish metodikasining nazariy asoslari. T izimda yuz berayotgan ijtimoyi - iqtisodiy munosabatlar, xalq ta'limi tizirr lo'layotgan o'zgarishlar "Ta'lim taraqqiyoti qonunda ham" Kadrlar tayyorlash Milliy 18 dasturi " da ko'rsatib o'tilgandek, har bir sinf o'quvchisiga oldiga muhim vazifa qo'yilmoqda. Bu vazifalar boshlang'ch ta'lim uchun ham xos bo'g'inlarni ajratish imkonini beradiki, bu bo'g'inlar xilma -xil o'quv fanlari dasturlarida, o'quv rejalarida,darsliklarda ta'limning joriy etilishi hamda metodik tizimida biror tarmoqni hosil qilish mumkin. 6 Davlat ta'lim standartlari o'quv fani bo'yicha o'quv -metodik majmualar (dastur, o'quv rejasi, darstliklar )ni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek o'quv fanlararo bog'lanish va bilimlarni muvofaqiyotlashtirish tamoyili asosida o'quv fanlarni bog'lanishi ta'minlashga xizmat qiladi. Yangi matematika kursida, avvalgiga o'xshash, arifmetika asosiy o'rni egallaydi. I-IV-sinflarining yangi dasturida arifmetik materialar mazmuni unchalik ko'p o'zgarmagan:arifmetika nazariyasi (amallarning xossalar,natijalari va kompanentlardan biri o'zgarganda amallar natijalarining o'zgarishi) kamroq yoritilgan, nazariyaning amaliy masalalar (sanoq,o'lchashlar,hisoblashlar,masalalar yechish ) bilan bog'lanishi bilan yanada mustahkamlangan: eng muhimi tushunchalar (son, sanoq, sistemasi,arifmetik amallar) shakllantirishining birmuncha mukammal sistema tarzda tutilgan. Shuningdek arifmetik boshlang'ich o'rganish uslubi ham mukammallashtirilgan. Kichik yoshdagi o'quvchilarni o'qitishning barcha bosqichlaridan ularning tiklash faoliyatini aktivlashtirishga tayanch faktlar va kuzatishlarni o'z vaqtida umumlashtirishga,ayrim masalalar orasidagi o'zaro bog'lanishni tayinlashda, bolalarda mustaqil ishlash o’quvlarini paydo qilishda qaratilgan yangi ilmiy asoslangan usul va uslubdagi maktab dasturiga kiritilgan. O'quv materialini o'quv yillari bo'yicha taqsimlanishida o'rganilayotgan sonlar sohasini asta-sekinkengayib borishi ko'zsatiladi. 1-sinf Idan 20 gacha sonlar. 2-sinf Idan 100 gacha sonlar. 3-sinf Idan 1000 gacha sonlar. 6 N.U.Bikbayeva, Z.I.Ibroximova, X.I. Qosimova "Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish". -T.: "O`qituvchi" 1995. 19 4-sinf Idan 1000000 gacha sonlar. Va xakozo ya'ni ko'p xonali sonlar o'rganiladi. Arifmetik amallarga doir material konsentrlarga bo'lib o'rganiladi. Hammasi bo'lib 5 ta konsentr ko'zda tutiladi: o'nlik, ikkinchi o'nlik, yuzlik, minglik, ko'p xonali sonlar. Har bir konsert o'z mazmuniga ko'ra sistematik arifmetika kursining asosiy masalalarni aks ettiradi, shiming uchun o'quvchilar u yoki bu chegaralar ichida sonlar ustida amallarni o'rganar ekanlar,umuman arifmetikaning mohiyati to'g'risida tasavvur hosil qiladilar. Har gal yangi sonli material asosida amallar bajarishga qayta-qayta murojaat etish eng muhim arifmetik tushunchalarning mazmunini chuqurlashtirish va kengaytishga imkon beradi. Bundan tashqari, mustahkam o’quv va malakalarning asta-sekin shaklanishi ( sanoqda, o'lchashlarda, og'zaki va yozma nomerlashda, hisoblashda va h.k ta'minlanadi, chunki bu amallarni bajarishning usullari umumiylikni saqlagan holda asta-sekin murakkablashtirib boradi. Shunday qilib, har bir oldingi korsentrda nomerlash va arifmetik amallarni o'rganish mos masalalarni kelgusida o'rganish uchun tayyorgarlik ishi bo'lib hisoblanadi, har bir keyingi honsentrda esa ilgari o'rganilgan material umumlashtiriladi va mustahkamlanadi. Arifmetika kursining konsentrik tuzulishi kichik yoshdagi o'quvchilarni psixologik xususiyatlarga mosdir : sanoq o'lchash,arifmetik amallar bilan dastlabki tanishtirishni narsalar to'plamlari yordamida ko'rsatish bo'lgan katta bo'lmagan raqamlar misolida bajarish zarur son sohasini sekin - asta kengaytirib borish ham ko'rgazmali - harakatli amallardan abstrakt amallarga o'tish orqali bolalarning fikrlarini rivojlantirish bilan moslashtiriladi. Har bir konsentrning ajratib berish sabablarini, bu konsentr ichida sonlarni nomerlashni o'rganish uslubini shuningdek, arifmetik amallarni o'rganish usulini batafsil bayon qilamiz. Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda ‘aydo bo’lib, quyidagi rivojlanish bosqichlaridan o’tib kelmoqda. Dastlabki bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar o’rtasigacha “ta’limda texnologiya” deb qo’llanib, o’quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan. 20 pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o’rtalarida AQSHda qo’llana boshlangan.Bunda “pedagogik texnologiya” va “ta’lim texnologiyasi” ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o’qitishga nisbatan qo’llangan edi. Oradan vaqt o’tishi davomida shu ifodalarni qo’llash darajasi kengayib borishi natijasida ularning ma’nolari ham tegishlicha o’zgarib bordi. Hozirga kelib esa pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona ta’rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar asoslab berildi. 50-yillar o’rtasidan 60-yillargacha “ta’lim texnologiyasi” ifodasi qo’llanilib, bunda programmalashtirilgan ta’limni nazarda tutilgan. 70-yillarda “pedagogik texnologiya” ifodasi qo’llanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv jarayonini bildirgan. 1979-yilda AQSHning pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan edi: “pedagogik texnologiya bilimlarni o’zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, ta’minlash, muammoning yechini baholash va boshqarish uchun odamlar, g’oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini o’z tarkibiga oladigan kom’leks, integrativ jarayondan iborat…”. 80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kom’yuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan o’quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalab,uni ta’limdagi, o’qitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bo’lsa, ikkinchidan, ta’lim texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom o’quv jarayonining o’zini qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin. 7 Pedagogika oid adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texlonogiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam o’rin 7 L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang‘ich matematika kursi asoslari. – T.: O‘qituvchi 1991.- 336 b. 21 egalladi, lekin uni pedagigikaning mukammal lug’atlari (tezaurus)dagi o’rni hali noma’lumligicha qolib kelmoqda. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo’lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda o’qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud. V.’.Bes’alko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi.U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos bo’ladi, deb hisoblaydi.Bunda asosiy diqqat o’quv –pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o’qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi.Shu tariqa V.P.Bes’alko o’quv jarayonini loyihalash g’oyasini ilgari suradi.Afsuski, hozirga qadar pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo’q. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo’lsa ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan va amaliyot oralig’idan o’rin egallamoqda. N.F.Talizina har bir ‘edagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin o’quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bo’lishi shart deb hisoblaydi.U fan va amaliyot oralig’ida tamoyillarni olg’a suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ularni izchil qo’llash kabi masalalar bilan shug’ullanuvchi alohida fan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi.Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real o’qitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi. Ayrim mualliflar o’qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig’idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog’laydilar. Shunday qilib, bir yondashuvda o’qitish texnologiyalari o’qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi.Unda texnologiya o’quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G’arbiy Yevro’ada ta’limni isloh qilinishi bilan bog’liq ravishda kirib keldi.B.Blui, J.Koroll, ‘.Y.Gal’erin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari 22 mashhur.O’qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.’.Bes’alko, N.F.Talizina, L.M.Fridman, Y.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. Alohida qayd etib o’tish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini mantiqiy –g’oyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas.Yuqorida qayd etilgandek, pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo’lsada, aynan “pedagogik texnologiya” tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjudligini ko’rib turibmiz. So’nggi o’n besh yil davomida nutqimizda “pedagogik texnologiya” , “zamonaviy pedagogik texnologiya”, “o’qitish texnologiyasi” kabi tushunchalar keng qo’llanmoqda. Aksariyat pedagoglar “ta’lim texnologiyasi” hamda “pedagogik texnologiya” tushunchalari mazmunan bir ma’noni anglatishini ta’kidlamoqdalar. Bizning nazarimizda bunday yondashuv u qadar to’g’ri emas, hamda bu borada yagona to’xtamga kelish muhimdir. Yuqorida qayd etib o’tilganidek, ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish g’oyasi G’arbiy Yevropa hamda AQSH da yaratilgan edi. Bizga ma’lumki, G’arbiy Yevropa mamlakatlari va AQSHda “pedagogika” fani mavjud emas, shu bois “pedagogik faoliyat”, “pedagogik tizim”, shuningdek, ularga bog’liq ravishda yuzaga keluvchi “pedagogik texnologiya” tushunchasi ham iste’molda yo’q. Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni “ta’lim jarayoni” sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning ma’lumotini oshirish, ta’lim samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui “Metodika” deb yuritiladi.Metodika fanlarini o’qitishda asosiy e’tibor ta’lim sifatini yaxshilab,uning samaradorligini ta’minlashga qaratiladi. O’zbekiston Respublikasi ( shu jumladan, MDH mamlakatlari) ta’lim tizimi amaliyotida o’qitilib kelinayotgan “pedagogika” fanining predmeti shaxsni shakllantirish, uning kamolotini ta’minlashga yo’naltirilgan ta’limiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayonining mazmunidan iboratdir. Ya’ni, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim faoliyat –ta’limiy va tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi, natijasi sifatida 23 namoyon bo’ladi. Ayni o’rinda “pedagogik texnologiya” hamda “metodika” tushunchalarining tavsifi, o’ziga xos jihatlarini yoritish maqsadga muvofiqdir. T.N.Ballo “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta’rif berar ekan, uni o’qitish jarayoniga nisbatan to’shiriqli yondoshuv, L.V. Zankov, T.Y.Gal’erin, V.I.Davidovlar bosqichli o’qitish, G.K.Selenko hamda boshqa mualliflar esa mazmunli umumlashma sifatida baholaydilar. ‘.Mitchelning nuqtai nazariga ko’ra pedagogik texnologiya barcha jihatlariga ko’ra o’ziga xos va samarali natijalarni qo’lga kiritish imkonini beruvchi pedagogik tizimni tashkil etish bilan bog’liq holda ta’lim tizimi doirasida olib borilayotgan tadqiqot nazariyasi va amaliyotning muayyan tarmog’idir. S.K.Islamgulova esa quyidagi qarashni ilgari suradi: texnologik loyihaga asoslangan ta’lim jarayonini tashkil etish usuli bo’lib, u avvaldan belgilangan muayyan qoida va talablarga javob beradi.Quyida ayrim tadqiqotchilarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga bergan ta’riflarini keltiraman. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta’lim metodi –o’quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo’naltirilgan o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo’lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o’quv ‘redmetini o’qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullari tizimini tavsiflaydi . Ta’lim texnologiyasi –ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni,ya’ni,avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma –bosqich amalga oshirish,aniq maqsadga erishish yo’lida muayyan metod,usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi. O’qituvchini samarali faoliyat ko’rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli o’laroq, ta’lim texnologiyasi o’quvchilar faoliyatiga nisbatan yo’naltirilgan bo’lib, u o’quvchilarning shaxsiy hamda o’qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o’quv materiallarini mustaqil o’zlashtirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. 24 pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi –o’quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. “Ta’lim texnologiyasi” xususida yaratilgan adabiyotlarda ushbu tushunchaga berilgan ta’riflarga asoslangan holda ushbu tushuncha quyidagicha sharhlangan : pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir. Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimning pedagogik texnologiyaning asosi ekanligini e’tirof etgan holda uning quyidagi unsurlaridan iboratdir deya ta’kidlaydi: 1. O’ quvchi ; 2. ta’lim –tarbiyaning maqsadi; 3. ta’lim –tarbiya mazmuni; 4. o’quv jarayoni; 5. o’qituvchi yoki texnik vositalar; 6. ta’lim –tarbiyaning tashkiliy shakllari Xalq xo’jaligining moddiy ishlab chiqarishga asoslangan sohalarida qo’llanilayotgan texnologiyalar mohiyatini o’rganish hamda muammo doirasida nashr etilgan risolalar mazmuni bilan tanishish “pedagogik texnologiya” ta’lim – tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni to’g’risidagi fan ekanligini e’tirof etish imkonini berdi.pedagogik texnologiyaning quyidagi tarkibiy unsurlari uning asosini belgilashga xizmat qiladi: pedagogik texnologiyaning tarkibiy unsurlari Ta’lim jarayonining umumiy loyihasi ta’limni tashkil etishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj ta’lim maqsadi. Ta’lim mazmuni, shakl, metod, usul va texnikasi o’quvchi faoliyati o’qituvchi faoliyati ta’lim natijasi. Yuqoridagi fikrlarga muvofiq ta’lim texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi quyidagicha namoyon bo’ladi. Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz bo’lib u o’ziga xos xususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy ta’lim texnologiyasi 25 o’quvchining ta’lim jarayonidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bo’lsa-da, tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeini egallay olmaydi. Chunki unda harakter, dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo’lib, u bu borada tarbiyachining yordamiga ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiya texnologiyasi ham mantiqiy, ham tarkibiy jihatdan ta’lim texnologiyasidan farq qiladi. Tarbiya jarayonining mohiyati, qonuniyatlari hamda o’ziga xos jihatlari xususidagi mavjud nazariy va amaliy g’oyalarga, pedagogik bilimlarga tayangan holda tarbiya texnologiyasining tarkibiy qismlarini quyidagicha belgilandi: 1) tarbiya jarayonining umumiy loyihasi; 2) tarbiyani tashkil etishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj (rag’bat); 3) tarbiya maqsadi; 4) tarbiya mazmuni ( shakl, metod, usul va texnik vositalar); 5) o’qituvchi (tarbiyachi) faoliyati ; 6) o’quvchi (tarbiyalanuvchi) faoliyati; 7) tarbiya samarasi ( natija ). Ushbu fikrlar asosida tarbiya texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi tasvirda quyidagicha namoyon bo’ladi. Pedagogik texnologiya o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi: 1. pedagogik texnologiya pedagogik jarayonni takomillashtirish, o’ptimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omili sanaladi. 2. pedagogik texnologiya didaktik hamda tarbiyaviy harakterdagi, shuningdek, ta’lim –tarbiya jarayonini samarali, mahoratli tarzda tashkil etish borasidagi nazariy hamda amaliy bilimlar majmui, metodologik fan sifatida namoyon bo’ladi. 3. pedagogik texnologiya ta’lim –tarbiya jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yaxlit jarayondir. 4. pedagogik texnologiya yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, ya’ni, u shaxsni rivojlantirish, tarbiyalash, shakllantirish uchun xizmat qiladi. 5. pedagogik texnologiya - shaxsiylik xususiyatiga ega bo’lib, muayyan texnologiyalarni ta’lim – tarbiya jarayonida qo’llashga nisbatan yagona, qat’iy, 26 me’yoriy (standart) talablar qo’yilmaydi. Har bir pedagog u faoliyat yuritayotgan ta’lim – tarbiya muhitining xususiyatlari, mavjud ichki va tashqi shart – sharoitlarini inobatga olgan holda muayyan texnologik yondashuvni amalga oshirish imkoniyatiga ega. 6. pedagogik texnologiya o’zida ta’lim, tarbiya va shaxs taraqqiyoti (kamoloti) birligini ifoda etadi. Pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish uchun poydevor bo’lgan pedagogik jarayonni takomillashtirish, inson’arvarlashirish, o’quvchining mustaqilligini ta’minlash, o’qitish jarayonida texnik vositalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishdan iborat. 2.2. Arifmetik amallarni o’rgatishda amallar bajarish metodikasining umumiy masalalari Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidadagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs – munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati,o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim – tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir. Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda foydalanmoqdalar. Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila 27 bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. 8 Interfaol degani, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars samaradorligini oshadi, yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs- munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob to p ishga harakat qiladi,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham ga p iradi, ham tinglaydi, eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar. Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning maqsadi: O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas. Bunga 1-navbatda boshlangich sinf o’quvchisining o’qish, yozish tezligining kichikligi va sinfda aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o’quvchi o’qishi bo’ladi. Interfaol metodlar nisbatan kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko’proq uzluksiz ta’lim tizimining o’rta va yuqori bo’ginlariga mo’ljallangan bo’lib, boshlangich sinflarda qo’llash tajribalari juda kam. SHuning uchun yangi texnologiyalarning faqat boshlangich sinf matematika darslarida qo’llash mumkin bo’lganlari haqida so’z yuritamiz. Interfaol metod sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda “Aqliy hujum”, “Adashgan zanjirlar”, “Savol bering”, “Insert”, ”BBB”, “Bahs – munozara”, “Muammoli savollar”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Burchaklar metodi“, “Kubiklar” metodlari asosida bahs, munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yordam beradi. 8 E.Sayidxalilov, Sh.Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20 28 “Aqliy hujum” texnologiyasini qo’llash bir muammoni hal qilish yo’lidan turlicha va iloji boricha ko’proq taklif, fikr – mulohazalarni yig’ishdan iborat. Avvaliga har qanday takliflar qabul qilinadi. Keyin esa, ularning ichidan eng ma’qulini tanlab olinadi. Bu metodni qo’llashda eng nozik tomoni hamma takliflarni “Eslab” qolishdir. Shuning uchun ularni yozib borish kerak bo’ladi. O’qituvchi ularni shartli belgilar va qisqartirishlar bilan doska yoki vatman qog’ozga yozib boradi. Masalan: 3 – sinfda mavzuga oid quyidagi mashqni hal qilish yuzasidan hamma takliflarni yig’ish mumkin. “Quyidagi shaklda nechta to’rt burchak bor?” Bunda takliflar to’rtburchaklar sonini sanash usuliga oid bo’lib, ularning sonini to’g’ridan – to’g’ri aytish talab qilinmaydi. Bunda turli takliflar bildirish mumkin. Eng maqbuli avval 1 katakli, keyin 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 katakdan tuzilgan to’rtburchaklar sonini sanashni taklif qilish mumkin. Yoki biror ifoda qiymatini qulay usulda hisoblash yuzasidan takliflar yig’iladi. Masalan: 1 dan 20 gacha bo’lgan barcha natural sonlar yig’indisini topish yo’li so’raladi. Hamma takliflar qabul qilinadi. Ularning bir nechtasi bo’yicha yig’indi topiladi va usullar taqqoslanadi. Eng qulay usulni taklif qilgan guruh yoki juftlik taqdirlanadi. 9 Darsda berilgan masala, misol va topshiriqni juft bo’lib hal qilishi ham o’quvchilarni o’zaro fikr almashishga, bir – birini to’ldirishi, kerak bo’lsa bir – biriga o’rgatishga o’rgatadi. Bunday usulni “Juftlikda ishlash” deb ataladi. O’qituvchi o’quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin bo’lgan istalgan vazifani juftlikda topshiradi. Bunday topshiriqni ijodiy harekterda bo’lishi maqsadga muvofiqroqdir. “Adashgan zanjirlar” usuli boshlang’ich sinflarda biror bir ketma – ketlikni tiklash uchun qo’llanadi. Bunda o’qituvchi biror mavzu, tushuncha, algoritmga oid ketma – ketlikni alohida – alohida va tartibsiz qo’yadi. O’quvchilar tartibsiz 9 Ta’limda a x borot texnologiyalari - T.: 2000 . -131b. 29 joylashgan so’zlarga mantiqiy bog’langan zanjirni tuzishlari kerak. Bu metodni 4-6 kishilik guruhda qo’llash ham, butun sinf bilan ishlash ham mumkin. O’qituvchi bilim uzatuvchi rolidan o’quv jarayonini tashkil qiluvchi, o’qish faoliyatini boshqaruvchi, o’quvchilar faolligini psixologik va pedagogik jihatdan oqilona qo’llab quvvatlab rivojlantiruvchi roliga o’tishi, deb hisoblaymiz. Pedagogik texnologiya nazariyasi va uni ta’lim jara yonida qo’llash muammolariga bag’ishlangan zamonaviy tad qiqotlar mazkur nazariyaning ta’lim rivojini ta’min lashdagi ahamiyatini chuqur anglab yetish, uning imkoni yatlarini aniqlash va keng ko’lamli axborot maydonini egallashga yordam beradi. 10 Pedagogik texnologiya nazariyasini shakllantirish va undan foydalanish mexanizmini bilish, ta’lim jarayoni ni rivojlantirish va boshqarishning eng samarali shakl va metodlarini aniklash imkonini beradiki, buning nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyati ham beqiyosdir. Ta’lim nazariyasi va amaliyotida pedagogik texnologiya larni tadqiq etish ishi fanlararo (pedagogika, psixologiya, metodologiya, pedagogik metodologiya, falsafa, sotsi ologiya va boshqa fanlar) aloqadorlik va bog’liqlik asosi da yondashuvni talab etadi. Ko’rsatib o’tilgan fan yo’nalish larining har birida ta’lim texnologiyalarining ma’lum nazariy jihatlari va texnologiyani ta’lim jarayoniga tat biq etishda alohida o’rin tutuvchi qulay shart-sharoitlari bir qadar to’liq taxlil qilingan. Texnologiya m e hnat jarayonining o’ziga singdiriladi. Texnologiyaning amalga oshirilish shaklidan qatiy nazar, asosiy maq sad umumiy jarayon operatsiyalarining tavsifi, predme ti, vositalari va yakuniy natija bilan belgilanadi. Bi nobarin, pedagogik texnologiyaning pedagogik jarayo ni amalga oshirish shakli sifatidagi mohiyati pedagogik faoliyat sohasida namayon bo’ladi insonning ongi jamoaviy o’zaro ta’sir in’ikosi ning ideal shakli hamda dialektik qarama-qarshiligini ifoda etib, o’zgartirilgan mehnat sifatida namoyon bo’la di. Shunga ko’ra ongi qayta shakllantirish qonuniyatlari ni ijtimoiy texnologayadan, ushbu qonuniyatlarini jo riy etishning asosiy shakllarini pedagogik texnologiyaga asoslangan pedagogik amaliyotdan izlash taqozo etiladi; 10 www.natlib.uz internet kutubxona 30 - pedagogik texnologiya ijtimoiy texnologiyadan ajralib chiqib, o’z taraqqiyotida shartli jamoaviy repeti tsiyaviy (mashqlantiruvchi) refleks bosqichini bosib o’tgan holda, asosiy texnologik o’zaro ta’sirlarni maq sadga muvofiq tarzda takrorlovchi harakat va operatsiyalar tizimiga ajratadi. Bundan kuzatilgan maqsad ijti moiy ongi mustahkamlash va to’plangan tajribani yangi avlodlarga yetkazishdan iborat bo’lib, uning predmeti esa ideallashtirilgan tavsifga ega; -pedagogik texnologiya nazariyasining yaratilish va rivojlanish mantiqi asosiy bosqichlarda umumiy tex nologik nazariyaning shakllanishini aks ettiruvchi holat sifatida namoyon bo’ladi. Mazkur xislat asosi fikrlash jarayonining eng muhim shakli sifatida xulosa chiqa rish imkonini beruvchi deduktiv yondashuv hisoblanadi; - pedagogik texnologiya nazariyaning yaratilishi uchun "g’isht qo’yishning" asosiy davri pedagogiktexnologiyaning boshlang’ich "hujayrasi"ni ifoda etuvchi pedagogik jara yonda texnologik besh jihatning mohiyatini ochishga yordam beruvchi, o’ziga xos tushuncha va kategoriyalar tizimini aks ettiruvchi texnologik o’zgarish, texnologik vosita hamda texno-pedagogik o’zaro ta’sir bilan bog’liqdir. II Bob bo’yicha xulosa Pedagogik texnologiyani qo’llash jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi: Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi quyidagi shartlarga amal qilinishiga bog’liq: 1. Mavjud shart -sharoitlarni inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etish. 2. O’quvchi ( tarbiyalanuvchi)larnning yosh, fiziologik, ‘sixologik hamda shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. 3. Ta’lim (tarbiya) jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish. 4. O’quvchi ( tarbiyalanuvchi)lar faoliyatini ob’yektiv nazorat qilish va baholash. 31 5. Xususiy fanlarni o’qitish jarayonida imkon qadar, albatta, samarali ravishda texnik vositalar imkoniyatidan keng foydalanish. Pedagogik texnologiya o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi: Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari umumpedagogik, xususiy-metodik hamda lokal (modul) bilimlarga asoslanadi. Shu bois pedagogik xodimlar, shuningdek, bo’lg’usi o’qituvchilar o’z faoliyatlarida pedagogik texnologiyadan foydalanishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ygan bo’lsalar, yuqorida qayd etilgan bilimlarni puxta o’zlashtira olishlari lozim. Zero, pedagogik texnologiya puxta o’zlashtirilgan pedagogik bilimlarga tayanilgan holda tashkil etiladigan yuksak samarador pedagogik faoliyat jarayonidir. 32 UMUMIY XULOSA Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish jarayonida o’quvchilarni boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga individual yondashish darajasi bo’yicha bilish topshiriqlarini ularni xal etish jarayonida cheklash shart-sharoitlarini belgadashdan iborat bo’ladi. Psixologik-pedagogik nuqtai nazardan o’quvchilar boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik ‘rintsi’larining o’ziga xosliklari, o’quv jarayonining didaktik ta’minoti, didaktik ishlanmalar moxiyati va yo’nalishi ko’rib chiqilgan, bu barcha materiallarning o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini shakllantirish maqsad va masalalariga muvofiqligining ilmiy asoslangan taxlili berilgan. Boshlang’ich ta’lim amaliyotida qo’llanuvchi masalalar o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini shakllantirishga turli darajada qulaylik yaratadi. Bu holat ularni shakllantirish ta’siri darajasi bo’yicha guruhlarga masalalarni cheklash zaruriyatini qo’yadi. Biz o’zimizning nazariy qarashlarimiz asosida Boshlang’ich sinfda matematika kursining metodik ta’minoti tarkibini aniqladik va o’quvchilarning o’qish jarayonida. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarining foydalanilmagan imkoniyatlarini belgiladik. Eksperimental ma’lumotlarga suyanib, yangi qo’llanmalar didaktik materiallar kompleksi va metodik tavsiyalar tizimi ishlab chiqildiki, ular o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik ‘rintsi’larini faollashtirish darajasiii oshirishga imkon beradi. 33 Ishlab chiqilgan didaktik materiallar o’quv vaqti noishlab chiqarish sarfiyotini kamaytirishga yordam beradi, o’quvchilar Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini jadallashtirishga imkon yaratadi, o’quvchilar makoniy va mantiqiy fikrlashi, o’quv ishiga ijodiy yondoshuvi va o’qishga qizikishini oshirishga imkon beradi. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga individual yondashish bilim olish faoliyati muxim ahamiyat kasb etadi, chunki bola birinchi marta jamoat jixatidan baxolanuvchi faoliyatga kirib boradi. Bu faoliyat barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan qoidalardan iborat bo’lib uning muvaffaqiyati birgina o’quvchiga emas butun jamoaning faol harakatini talab etadi. Aynan shu davrda bola bilim olish faoliyatining jamoa ishlab chiqqan uslublarini egallash zaruriyatini tushunadi. Chunki faqat ulargina qo’yilgan masalani muvaffaqiyatli yechishni ta’minlaydi, aynan shu paytda bilim olish faoliyati to’planadi. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o’rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga individual yondashishni tashkil etishda o’qituvchi yetakchi rol o’ynaydi. Uni shaxsi, bilimi va o’quvchilarga bo’lgan munosabati, metodik maxorati - bular bari ko’rib chiqilayotgan masalani muvaffaqiyatli yechilishida katta ahamiyatga ega. Ayni paytda o’quvchilarning rivojlanish darajasi, bilim doirasi kabi omillar ham ta’sir etadi. Ushbu barcha omillar birgalikda ta’sir ko’rsatadi. Aynan o’kituvchi o’quv materialini tizimlashtirib, ta’lim va uslub shaklini har bir o’quvchining qobiliyati va imkoniyatini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashkil etadi. Olib borilgan ilmiy izlanishimiz boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish jarayonida o’quvchilarni matematika darslarida o’quvchilarining arifmetik amallar bajarishni urganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini o’rganish va ularga individual yondashish usulllarini ishlab chiqish imkonini berdi. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y -56-b. 2. Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M.Mirziyoyev. “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-b. 4. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy hujjatlar I-qism, T.: 1998 yil 5. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy hujjatlar II-qism, T.: 1998 yil 6. N.U.Bikbay е va, R.I.Sid е lnikova,G.A.Adamb е kova. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. (O’rta maktab Boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun m е todik qo’llanma.) T.: “O’qituvchi” 1996-y. -512b. 7. M. Е .Jumay е v, Z.G’ Tadji е va. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. (OO’Y uchun darslik.) T.: “Fan va t е xnologiya” 2005-y. 8. M.E.Jumay е v. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. T.: O’qituvchi. 2006-y. 9. M.E.Jumayеv. “Boshlang’ich matеmatika o’qitish mеtodikasidan amaliy mashg’ulotlar to’plami”. T.: O’qituvchi 2005-y. 10. M.E.Jumayеv. Bolalarda matеmatik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va mеtodikasi. (KHK uchun ) ToshkеnT.: “Ilm Ziyo” 2005-y. 11. M.E.Jumayev . Bolalarda boshlang‘ich matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. -T.: ILM ZIYO, 2013.-232 b. 12. V.V. Dani lova “Matematicheskaya podgotovka detey v doshkolnix uchrejdeniyax”. -M., 1987 y. 35 13. A.A.Stolyar "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish". - M. , 1988. 14. N.U.Bikbayeva, Z.I.Ibroximova, X.I. Qosimova "Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish". -T.: "O`qituvchi" 1995. 15. E.Sayidxalilov, Sh.Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20 16. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang‘ich matematika kursi asoslari. – T.: O‘qituvchi 1991.- 336 b. 17. Ta’limda a x borot texnologiyalari - T.: 2000 . -131b. 18. “Maktabgacha ta’lim” jurnali maqolalari 19. www.natlib.uz internet kutubxona 20. www.ziyonet.uz materiallari 21. www.kitob.uz 22. www.tdpu.uz 23. www.referat.arxiv.uz 24. www.testing.uz 25. www.math.com 36

Ko’p xonali sonlar ichida ko’paytirish va bo’lishga o’rgatish metodikasi

 

Купить