Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	104.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda
B ajardi : Parmanova Manzura
G uruh : 22-BTK-07
Ilmiy rahba r : Nafisa T o’ layeva.
Toshkent – 2025

2 MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………...…………3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA KO‘P XONALI
SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning o‘rni
va ahamiyati ………………………………………………………………….…7
1.2. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha psixologik-
pedagogik asoslar …………………………………………………………..….10
1.3. Boshlang‘ich sinf matematika dasturida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa
ko‘paytirishning mazmuni va o‘qitish talablari …………………………….…14
II BOB. 3-SINFLARDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA
KO‘PAYTIRISH METODIKASI
2.1. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha masala va
topshiriqlarning turlari ……………………………………………………...….18
2.2. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasi va
bosqichlari ………………………………………………………………..……23
2.3. 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishda
innovatsion yondashuvlar va zamonaviy texnologiyalar (dars ishlanma) …..…28
Xulosa…………………………………………………………………………32
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...……33

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi Matematika fanida ko‘p xonali sonlar bilan ishlash
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida raqamlar tizimini chuqur tushunishni
shakllantiradi. Ayniqsa, 3-sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonni 3 xonali
songa ko‘paytirish bilimning mustahkam poydevorini yaratadi. Bu jarayon
o‘quvchilarda arifmetik ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan birga, mantiqiy
fikrlash va muammolarni yechish qobiliyatini oshiradi. Ko‘paytirish jarayonida
o‘quvchilar diqqat va xotirani faol ishlatadilar, bu esa ularning kognitiv
rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bois, ko‘p xonali sonni 3 xonali songa
ko‘paytirish mavzusi nafaqat matematik bilimlarni chuqurlashtirish, balki
amaliy hayotiy vaziyatlarni yechishga tayyorlashga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar uchun sonlarning o‘lchamlari va ularni
ko‘paytirish qoidalari bilan ishlash muhimdir. Bu jarayon ularda sonlar
orasidagi bog‘liqlikni tushunishga, joylashuv qiymatini aniqlashga
ko‘maklashadi. Masalan, yuzliklar va birliklar bo‘yicha hisoblash orqali
o‘quvchilar sonlarni aniqroq tasavvur qiladilar. Shu bilan birga, ko‘p xonali
sonlarni ko‘paytirish amaliy mashqlar orqali o‘quvchilarda matematik
qobiliyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarni
faollikka jalb qilish, ularni matematik fikrlashga o‘rgatish, innovatsion
texnologiyalar yordamida mashqlarni qiziqarli qilish muhim ahamiyatga ega.
Shu sababli, 3-sinf o‘quvchilariga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa
ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasini o‘rganish va takomillashtirish zarur. Bu
o‘quvchilarning keyingi sinflarda murakkab matematik amallarni
mustahkamlashiga xizmat qiladi va ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi 1
.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni
buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr.
https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan-
talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev

4Mavzuning o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston va xorijiy pedagogik
adabiyotlarda ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish masalalari va metodikasi
yetarlicha o‘rganilgan. M. Xolmatov (2019) o‘quvchilarda ko‘p xonali sonlarni
o‘rgatishning nazariy asoslarini tahlil qilgan, dars jarayonida mashqlar va
misollarni samarali qo‘llashni tavsiya qilgan. N. Islomova (2021) esa
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish bo‘yicha
amaliy mashqlar va metodlarni ishlab chiqqan. Shu bilan birga, O. Raximova
(2022) innovatsion yondashuvlar yordamida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish
jarayonini batafsil o‘rganib, dars ishlanmalari asosida metodik tavsiyalar
bergan.
Biroq, aynan 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa
ko‘paytirish metodikasi bilan bog‘liq amaliy ishlar yetarlicha ishlab
chiqilmagan. Ko‘plab tadqiqotlar faqat umumiy ko‘p xonali sonlar va ularni
ko‘paytirish masalalarini yoritgan. Shu sababli, ushbu mavzu dolzarb bo‘lib,
o‘quvchilarning ko‘p xonali sonlar bilan ishlash ko‘nikmalarini chuqurlashtirish
va dars jarayonida samarali metodlarni ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb
etadi. Xorijiy tajribalar ham ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda vizual va
interaktiv metodlardan foydalanishni tavsiya qiladi. Masalan, elektron
darsliklar, interaktiv doskalar va raqamli o‘quv resurslari yordamida
o‘quvchilarda sonlar bilan ishlash qobiliyatini oshirish mumkin. Shu bilan
birga, o‘quvchilarning psixologik rivojlanish bosqichlari hisobga olinishi lozim,
chunki 3-sinf o‘quvchilari abstrakt fikrlashga hali to‘liq o‘tmagan bo‘lishi
mumkin.
O‘zbekistonning boshlang‘ich sinf dasturlarida ham ko‘p xonali sonlarni
o‘rgatish va ularni ko‘paytirish metodikasi belgilangan. Biroq, amaliy
ishlanmalar va dars ishlanmalari orqali bu metodikani yanada boyitish,
o‘quvchilarga qiziqarli va tushunarli shaklda yetkazish zarur. Shu sababli,
mazkur kurs ishida mavzu ilmiy va pedagogik jihatdan chuqur o‘rganiladi va
amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.

5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali
sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish jarayonining ilmiy-pedagogik asoslarini
aniqlashga yordam beradi. Nazariy tahlil orqali o‘quvchilarning kognitiv
rivojlanishi, matematik ko‘nikmalarini shakllantirish va diqqat hamda xotira
funksiyalarini rivojlantirish yo‘llari ochib beriladi. Shu bilan birga, o‘qituvchiga
ta’lim jarayonida samarali yondashuvlarni tanlash va darsni rejalashtirishda
qo‘llaniladigan metodlarni belgilash imkonini beradi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, dars ishlanma va metodik tavsiyalar
yordamida 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish
ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin bo‘ladi. Bu jarayon o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, matematik tafakkur va amaliy masalalarni yechish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, innovatsion texnologiyalar va
vizual materiallardan foydalanish orqali darslarni qiziqarli va samarali o‘tkazish
imkoniyati yaratiladi.
Mavzuning obyekti - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematika fanini
o‘rganish jarayonidagi ko‘p xonali sonlar bilan ishlash.
Mavzuning predmeti - 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3 xonali
songa ko‘paytirishni o‘rgatish metodikasi va uning amaliy qo‘llanilishi.
Mavzuning maqsadi - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni
3 xonali songa ko‘paytirishni samarali o‘rgatishning nazariy va amaliy
asoslarini tadqiq etish, dars ishlanma va innovatsion metodlarni ishlab chiqish.
Mavzuning vazifalari
 Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning
ahamiyatini aniqlash.
 Psixologik-pedagogik asoslarni o‘rganish va o‘quvchilarda ko‘p xonali
sonlarni tushunishni mustahkamlash.
 3-sinf o‘quvchilari uchun ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish
metodikasi va bosqichlarini ishlab chiqish.

6 Dars ishlanma va innovatsion yondashuvlar orqali amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirish.
Mavzuning metodlari
 Analitik metod – adabiyot va dasturlarni tahlil qilish.
 Taqqoslash va umumlashtirish – turli metodik yondashuvlarni solishtirish.
 Amaliy metod – dars ishlanma va mashqlar orqali ko‘nikmalarni
shakllantirish.
 Kuzatish va eksperiment – o‘quvchilarning faoliyatini dars jarayonida
kuzatish va natijalarni tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA KO‘P XONALI
SONNI 3 XONALI SONGA KO‘PAYTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni
o‘rgatishning o‘rni va ahamiyati
Boshlang‘ich sinflarda matematika fani o‘quvchilarning mantiqiy
fikrlashini, kuzatuvchanligini, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishda
asosiy o‘rin tutadi. Ayniqsa, arifmetik amallar — qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish
va bo‘lish jarayonlarini o‘zlashtirish o‘quvchining keyingi matematik bilimlari
uchun poydevor vazifasini bajaradi. Shu nuqtai nazardan ko‘p xonali sonlarni
o‘rganish, ularni 3 xonali songa ko‘paytirish usullarini puxta egallash
boshlang‘ich ta’limda alohida ahamiyat kasb etadi.
Ko‘p xonali sonlar bilan ishlash jarayoni o‘quvchidan diqqatni jamlashni,
har bir raqamning qiymatini to‘g‘ri tushunishni, amallar ketma-ketligini aniqlik
bilan bajarishni talab etadi. Bu jarayon orqali bola raqamlarning o‘rin
qiymatini, raqamlarning o‘zaro munosabatini va amaliy misollarni tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi 2
.
Matematika ta’limi metodikasida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish “natural
sonlar va ular ustida amallar” mavzusi doirasida amalga oshiriladi. Dastlab
o‘quvchilar bir xonali sonlar bilan tanishadilar, so‘ng ikki, uch, to‘rt xonali
sonlarni o‘rganadilar. Bu jarayonda o‘quvchilarda “o‘nlik” tushunchasi,
raqamlar o‘rniga qarab qiymat o‘zgarishi haqidagi bilimlar mustahkamlanadi.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish — bu yuqori darajadagi
arifmetik amaldir. Chunki bunda har bir o‘rin qiymatidagi raqamning alohida
ko‘paytirilishi, oraliq natijalarni to‘g‘ri yozish, ularni qo‘shish va umumiy
2
Xolmatov M. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2019. – 184 b.

8natijani topish jarayoni amalga oshiriladi. Ushbu mavzuni o‘rgatish jarayonida
o‘qituvchi o‘quvchilarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish bilan birga, ularni
mantiqan fikrlashga, xatolardan saboq olishga, aniq hisoblashga o‘rgatadi.
Boshlang‘ich sinf matematika ta’limining asosiy vazifalaridan biri —
o‘quvchilarda matematik tafakkurni rivojlantirish, mustaqil ishlash, tahlil qilish,
umumlashtirish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Ko‘p
xonali sonlarni o‘rganish jarayoni aynan shu maqsadni amalga oshirishda asosiy
bosqich hisoblanadi.
Masalan, 356 × 243 amali bajarilganda, bola bir necha bosqichda fikr
yuritadi:
avvalo birliklar bilan ko‘paytirish;
keyin o‘nliklar bilan;
so‘ng yuzliklar bilan ko‘paytirish;
oraliq natijalarni qo‘shish;
yakuniy natijani topish.
Bu bosqichlar o‘quvchini tizimli fikrlash, algoritmik ketma-ketlikni tushunish
va natijani tekshirish malakasiga o‘rgatadi.
Ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning didaktik ahamiyati shundaki, bu mavzu
orqali o‘quvchilar amaliy hayotdagi turli holatlarni matematik tilda ifodalashni
o‘rganadilar. Masalan, do‘kondagi mahsulot narxlarini, transport xarajatlarini
yoki ishlab chiqarishdagi miqdorlarni hisoblashda ko‘p xonali sonlar bilan
ishlash muhim o‘rin tutadi.
O‘qituvchi uchun bu jarayon nafaqat matematik bilim berish, balki
bolalarda mehnatsevarlik, diqqatlilik, mas’uliyat va aniqlikka intilish kabi
sifatlarni shakllantirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shu boisdan har bir darsda
ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda turli metodik yondashuvlar — vizual
ko‘rsatmalar, predmetli misollar, jadval asosida ishlash, guruhli topshiriqlar va
interfaol o‘yinlardan foydalanish zarur.

9Matematika darslarida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning o‘ziga xos
psixologik jihatlari ham mavjud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali abstrakt
fikrlash bosqichida to‘liq shakllanmagan bo‘lgani uchun, ko‘paytirish
jarayonini ko‘rgazmali vositalar, raqamli chizmalar, amaliy buyumlar
yordamida tushuntirish tavsiya etiladi. Shu yo‘l bilan o‘quvchilar sonlarning
o‘zaro bog‘liqligini osonroq anglaydilar.
Bu mavzuni o‘rganish o‘quvchilarni matematikaga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi. Chunki har bir o‘quvchi o‘zining amaliy hisoblash natijalarini ko‘rib,
mantiqiy xulosa chiqara oladi. Shuningdek, u o‘z mehnati natijasini darhol
ko‘rishi tufayli o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasi ortadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimida boshlang‘ich
ta’lim sifatini oshirish, matematika fanini o‘qitish metodikasini
zamonaviylashtirish bo‘yicha qator qaror va dasturlar qabul qilingan. Jumladan,
Prezident Shavkat Mirziyoyevning **“Matematika fanini rivojlantirish va
matematika ta’limini takomillashtirish to‘g‘risida”**gi qarorlari boshlang‘ich
sinflarda arifmetik bilimlarni chuqurlashtirishni asosiy vazifa qilib belgilagan.
Ko‘p xonali sonlarni o‘rganish aynan shu siyosatning amaliy natijasidir.
Chunki bu mavzu orqali o‘quvchilar kelajakda algebraik, geometrik, iqtisodiy
va texnik hisob-kitoblarga tayyorlanadi. Bu bosqichda mustahkam poydevor
yaratilmasa, keyingi matematik tushunchalarni o‘zlashtirish qiyinlashadi.
O‘qituvchilarning vazifasi — har bir o‘quvchi mavzuni to‘liq tushunib
olishini ta’minlash, individual yondashuv asosida yordam berishdir. Dars
jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash, ularni savol-javoblar,
misollar, raqobatli o‘yinlar orqali rag‘batlantirish samarali natija
beradi.Shuningdek, bu mavzuni o‘rganish orqali o‘quvchilar sonning o‘rni,
raqamlar qiymati, amallar orasidagi bog‘liqlik va natijani tekshirish usullari
haqida chuqur bilimga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni nafaqat matematika fanida,
balki kundalik hayotdagi hisoblash ishlarida ham aniq va ishonchli natijalarga
erishishiga yordam beradi.

10Demak, ko‘p xonali sonlarni o‘rganishning boshlang‘ich ta’limdagi o‘rni
beqiyosdir. U nafaqat matematik bilimlar zanjirining muhim bo‘g‘ini, balki
o‘quvchilarning intellektual salohiyatini, tafakkurini, mustaqil fikrlashini
rivojlantiruvchi jarayondir. Shu sababli o‘qituvchi bu mavzuga ijodiy
yondashib, har bir bolaga tushunarli, qiziqarli va samarali o‘qitish usullarini
tanlashi zarur.
1.2. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha
psixologik-pedagogik asoslar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari matematika fanini o‘rganishda, ayniqsa,
arifmetik amallarni bajarishda turli psixologik jarayonlarni boshdan
kechiradilar. Ularning xotirasi, e’tibori, fikrlash qobiliyati, tahlil qilish malakasi
hali shakllanish bosqichida bo‘lganligi sababli, murakkab arifmetik amallar —
jumladan, ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish — pedagogik va
psixologik jihatdan puxta yondashuvni talab etadi.
Bu mavzuni o‘qitish jarayonida o‘quvchi nafaqat amaliy hisoblashni
o‘rganadi, balki fikr yuritish, xulosa chiqarish, tahlil qilish, natijani tekshirish,
mantiqiy bog‘lanishlarni anglash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Shu
boisdan ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishning psixologik-pedagogik asoslari
o‘quvchining individual rivojlanish xususiyatlari, bilish jarayonlari va ta’lim
motivatsiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir 3
.
Birinchidan, har bir o‘quvchining yosh xususiyatlarini inobatga olish zarur.
3-4-sinflardagi bolalar hali abstrakt fikrlashni to‘liq egallamagan bo‘ladi, ular
uchun ko‘p xonali sonlarning mohiyatini tushunish ko‘rgazmali misollar orqali
osonroq kechadi. Shu sababli o‘qituvchi mavzuni tushuntirishda ko‘rgazmalilik
tamoyiliga tayanishi, ya’ni predmetli vositalar, sonli kartochkalar, o‘rin qiymat
jadvallari, rangli bloklardan foydalanishi kerak.
3
Islomova N. Matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish usullari. – Toshkent:
“O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti”, 2021. – 156 b.

11Ikkinchidan, o‘quvchilarning diqqatini boshqarish bu mavzuda muhim o‘rin
tutadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishda diqqatning
barqarorligi, tafsilotlarga e’tibor va har bir bosqichni nazorat qilish zarur.
O‘qituvchi dars jarayonini bosqichma-bosqich tashkil etishi, har bir kichik
qadamni bolalar ongida mustahkamlab borishi lozim.
Uchinchidan, psixologik nuqtai nazardan o‘quvchilarning xotirasi bu
jarayonda faol ishlaydi. Bolalar bir vaqtning o‘zida raqamlarni eslab qolish,
oraliq natijalarni yodda saqlash, ularni to‘g‘ri yozish va so‘ng qo‘shish kabi bir
nechta kognitiv jarayonni bajaradilar. Shu sababli o‘qituvchi darsni tashkil
etishda mantiqiy ketma-ketlik, ko‘rgazmali yodda saqlash, amaliy mashq orqali
mustahkamlash kabi psixologik qonuniyatlardan foydalangan holda ish yuritishi
lozim.
To‘rtinchidan, pedagogik nuqtai nazardan bu mavzuda bilimni bosqichma-
bosqich shakllantirish prinsipi muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi dastlab
o‘quvchiga sonlarning o‘rin qiymati va raqamlarning ahamiyatini tushuntiradi,
keyin ikki xonali sonlarni ko‘paytirishga o‘tadi, so‘ng uch xonali sonlarga va
nihoyat ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bosqichiga o‘tkazadi.
Bu ketma-ketlik o‘quvchining bilimini bosqichma-bosqich
murakkablashtirishga asoslangan bo‘lib, Lev Vygotskiyning “yaqin rivojlanish
zonasi” nazariyasi bilan uyg‘unlashadi. Ya’ni bola ilgari egallagan bilimlar
asosida yangi, biroz murakkabroq bilimlarni o‘zlashtiradi.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish jarayoni o‘quvchi
tafakkurining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayonda tahlil, sintez,
umumlashtirish, taqqoslash kabi aqliy operatsiyalar faol ishlaydi. O‘qituvchi
o‘quvchini faqat mexanik ko‘paytirishga emas, balki har bir amalning mantiqini
tushunishga yo‘naltirishi lozim. Masalan, nega oraliq natijalar qatoriga nollar
qo‘shiladi, nega har bir ko‘paytirish natijasi o‘ringa qarab yoziladi va hokazo.
Shuningdek, o‘quvchining bilish motivatsiyasini oshirish ham psixologik-
pedagogik jihatdan muhimdir. Bolalar odatda natijani tez olishni xohlashadi,

12lekin bu mavzuda sabr, izchillik va mantiqiy fikrlash talab etiladi. Shu bois
o‘qituvchi darsni o‘yin, musobaqa, topshiriq yoki amaliy vaziyatlar bilan
uyg‘unlashtirib, jarayonni qiziqarli shaklda tashkil etishi lozim.
Masalan, “do‘kondan 125 ta daftar 243 so‘mdan sotib olindi, jami qancha
pul kerak?” kabi real hayotiy misollar o‘quvchining mavzuga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi. Shunday amaliy vaziyatlar orqali o‘quvchi matematika
hayotda qanday ahamiyatga ega ekanligini anglaydi.
O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish ham muhim. Har
bir bolaning fikrlash sur’ati, diqqat barqarorligi, xotira hajmi turlicha. Shu bois
o‘qituvchi differensial yondashuv asosida — ya’ni kuchli o‘quvchilarga
murakkabroq, sekinroq o‘zlashtiruvchilarga esa soddaroq topshiriqlar berib,
umumiy natijani tenglashtirishi kerak.
Ko‘p xonali sonlarni o‘rgatishda psixologik-pedagogik asoslardan yana biri
bu ta’limda teskari aloqadir. O‘quvchi bajargan ish natijasini o‘qituvchi bilan
birgalikda tahlil qilishi, xatolarini aniqlashi va ularni tuzatish yo‘lini o‘rganishi
lozim. Bu jarayon o‘quvchining o‘z-o‘zini nazorat qilish, mas’uliyatli bo‘lish va
xatodan to‘g‘ri saboq olish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Pedagogik nazariya nuqtai nazaridan, bu mavzuda faol o‘qitish metodlari —
ya’ni interfaol usullar, juftlikda ishlash, kichik guruhlarda topshiriq bajarish,
“aqliy hujum” yoki “savol-javob” usullari samarali hisoblanadi. Chunki bu
usullar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, muloqot madaniyatini va ijtimoiy
faolligini oshiradi.Shuningdek, o‘qituvchi bolalarda ijobiy psixologik muhit
yaratishi zarur. Darsda xato qilgan o‘quvchini tanqid qilish emas, uni
rag‘batlantirish, “sen juda yaqin fikr bildirding”, “yana bir bor urinib ko‘r” kabi
so‘zlar orqali ishonch uyg‘otish muhim. Chunki psixologik jihatdan o‘quvchi
o‘ziga ishonmasa, matematik fikrlash jarayoni to‘xtaydi.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rganish jarayonida
bolalarda iroda, sabr, aniqlik va mas’uliyat kabi ijobiy sifatlar shakllanadi.

13Bunday sifatlar keyingi bosqichlardagi murakkab matematik amallarni
o‘zlashtirish uchun muhim zamin yaratadi.
Ta’lim jarayonida A.N. Leontyevning faoliyat nazariyasi, L.S.
Vygotskiyning ijtimoiy ta’lim konsepsiyasi hamda J. Piagening kognitiv
rivojlanish bosqichlari g‘oyalari muhim metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu
nazariyalarga ko‘ra, bola o‘rganish jarayonida faol ishtirok etgandagina bilim
ongli va mustahkam bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi faqat tayyor formulani
berish emas, balki o‘quvchini muammoni topishga, uni yechishga jalb etishi
lozim.
Masalan, o‘quvchilarga “243 × 124 = ?” misolini berishdan avval, “necha
yuzlik, necha o‘nlik, necha birlik bor?” deb savol berish orqali tahliliy
fikrlashni faollashtirish mumkin. Bu orqali o‘quvchi faqat amalni emas, balki
uning mantiqiy asosini ham tushunadi.Shuningdek, bu mavzuni o‘rganishda
nutq faoliyati ham katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar misollarni og‘zaki
izohlash, javobni so‘z bilan ifodalash orqali mantiqiy nutqni rivojlantiradilar.
“Birinchi oraliq natija 972, ikkinchisi 4860, ularni qo‘shib 58332 hosil bo‘ladi”
kabi izohlar orqali bola tafakkurini mantiqan ifodalashni o‘rganadi.
Ko‘p xonali sonlarni o‘rganishda yana bir psixologik jihat — xatolikni
anglash va tuzatish. Bolalar ko‘paytirishda ba’zan oraliq natijani noto‘g‘ri
yozadilar yoki o‘ringa mos nollarni qo‘shmaydilar. O‘qituvchi ularni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanqid qilmasdan, “keling, birgalikda tekshiramiz”, “nima
uchun bunday bo‘ldi, aniqlaymiz” kabi yondashuv bilan o‘rgatsa, o‘quvchi o‘z
xatosini anglab, mustaqil to‘g‘rilashni o‘rganadi.
Pedagogik jarayonda bu mavzu axloqiy tarbiya vositasi sifatida ham xizmat
qiladi. Chunki hisob-kitobda aniqlik, halollik, mehnatsevarlik, sabr-toqatlilik
kabi fazilatlar o‘quvchilarda mustahkamlanadi. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali
songa ko‘paytirishning psixologik-pedagogik asoslari o‘quvchining bilish
jarayonlari, tafakkur rivoji, motivatsiyasi va shaxsiy sifatlarini shakllantirish
bilan uzviy bog‘liqdir. Bu mavzuni o‘qitishda o‘qituvchi psixologik

14qonuniyatlarni, yosh xususiyatlarini va individual yondashuvni hisobga olgan
holda faol metodlar, ko‘rgazmali vositalar, o‘yin texnologiyalari va amaliy
topshiriqlardan foydalanishi lozim.Natijada o‘quvchi nafaqat arifmetik amalni
bajarishni, balki mantiqan fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, aniqlik va
mas’uliyat bilan ishlash kabi hayotiy ko‘nikmalarni ham egallaydi. Bu esa
boshlang‘ich matematika ta’limining asosiy maqsadiga — bilimli, tafakkurli va
faol shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi.
jadval: Psixologik rivojlanish bosqichlari va o‘qituvchining yondashuvi
Yosh bosqichi Asosiy psixologik
rivojlanish jarayoni O‘qituvchining roli va
yondashuvi
7–8 yosh (2–3-
sinf boshlanishi) Konkret tafakkur
bosqichi, vizual fikrlash
ustun Ko‘rgazmalilik tamoyilidan
foydalanish, rangli va real
predmetlar yordamida
tushuntirish
8–9 yosh (3-sinf
o‘rtasi) Tahliliy fikrlashning
shakllanishi, mantiqiy
bog‘lanishlarni tushuna
boshlash Amalni bosqichma-bosqich
o‘rgatish, o‘yinli topshiriqlar va
misollar yordamida
mustahkamlash
9–10 yosh (3-
sinf oxiri – 4-sinf
boshlanishi) Abstrakt tafakkur
elementlari paydo
bo‘ladi, mustaqil fikrlash
kuchayadi Mustaqil mashq, muammoli
savollar va ijodiy topshiriqlar
orqali fikrlashni
chuqurlashtirish
1.3. Boshlang‘ich sinf matematika dasturida ko‘p xonali sonni 3 xonali
songa ko‘paytirishning mazmuni va o‘qitish talablari

15Boshlang‘ich ta’limda matematika fani o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash
qobiliyatini shakllantirish, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda ularni
mustaqil fikr yuritishga o‘rgatishning eng muhim bosqichidir. Ko‘p xonali
sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi boshlang‘ich matematika
kursining asosiy, murakkab, lekin o‘ta zarur bo‘lgan bo‘limlaridan biri
hisoblanadi. Ushbu mavzu o‘quvchilarda ko‘paytirish amali mohiyatini chuqur
anglash, sonlarning tuzilishini, ularning birlik, o‘nlik, yuzlik va minglik
darajadagi o‘zaro bog‘liqligini tushunishga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinf matematika dasturida bu mavzuni o‘rganish 3–4-
sinflarda, ya’ni o‘quvchilarning arifmetik amallarni puxta o‘zlashtirish davrida
o‘tiladi. Dastur mazmuniga ko‘ra, ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish
ikki bosqichda amalga oshiriladi:
Bir bosqichli ko‘paytirish – o‘quvchilar sonni bir xonali songa ko‘paytirish
asosida ko‘paytirish jarayonini tushunib oladilar.
Ko‘p bosqichli ko‘paytirish – o‘quvchilar bir xonali ko‘paytirish
ko‘nikmasiga tayanib, 2 xonali va 3 xonali sonlarga ko‘paytirishni o‘rganadilar.
Mazkur mavzuni o‘qitishda asosiy diqqat o‘quvchilarning amaliy
faoliyatiga, ya’ni ular sonlar ustida amallarni mustaqil bajarishlariga qaratiladi.
O‘qituvchi bu jarayonda nafaqat misollarni yechish usulini ko‘rsatadi, balki har
bir amal ortida yotgan matematik mantiqiy asosni o‘rgatadi. Masalan, 245 ×
123 misolini yechishda o‘quvchi quyidagi ketma-ketlikni anglab yetadi:
Avval 245 × 3 (birliklar bilan ko‘paytirish),
So‘ngra 245 × 20 (o‘nliklar bilan ko‘paytirish),
Keyin 245 × 100 (yuzliklar bilan ko‘paytirish),
Va nihoyat, natijalarni yig‘ish orqali umumiy javobga erishish.
Bunday tahliliy yondashuv o‘quvchilarda amallarni mexanik emas, balki
mantiqiy tarzda bajarish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Dasturda mavzuning mazmuni quyidagi yo‘nalishlar asosida yoritiladi:
Ko‘paytirish amalining mantiqiy mohiyatini tushuntirish;

16Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish algoritmini o‘rganish;
Ko‘p xonali sonlarni og‘zaki va yozma ko‘paytirish usullarini o‘zlashtirish;
Natijani tekshirishning samarali usullarini o‘rganish (teskari amal – bo‘lish
orqali tekshirish);
Ko‘paytirish amalini hayotiy vaziyatlarda qo‘llash;
Matematik tafakkurni, e’tibor va diqqatni rivojlantirish.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilarning ilgari
o‘rganilgan bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu jarayonda sonning
razryad tahlili, ko‘paytirish jadvali, birliklar, o‘nliklar va yuzliklar orasidagi
bog‘liqliklar faol qo‘llaniladi. Shuningdek, o‘qituvchi ko‘paytirish jarayonini
vizual vositalar – sxemalar, ko‘paytirish ustunlari, sonli kubiklar, diagrammalar
yordamida tushuntirsa, o‘quvchilarda mavzuni anglash darajasi yanada yuqori
bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 3–
4-sinflar uchun matematika dasturida ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa
ko‘paytirish mavzusi 8–10 dars soatiga mo‘ljallangan. Dasturda quyidagi
o‘qitish talablari belgilangan:
O‘quvchi ko‘paytirish amali mazmunini tushunishi kerak;
Yozma ko‘paytirish algoritmini bosqichma-bosqich bajarishni bilishi zarur;
Sonlarni birlik, o‘nlik, yuzlikka ajratishni puxta egallashi lozim;
Natijani tekshirish va baholashni o‘rganishi kerak;
Hayotiy masalalarda ko‘paytirish amalini qo‘llay olishi zarur.
Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi matematika
ta’limining boshqa bo‘limlari bilan ham uzviy bog‘liq. Jumladan, u bo‘lish
amali, kasrlar, miqdorlar, uzunlik, massa va hajm kabi tushunchalar bilan
uzluksiz aloqada o‘rganiladi. Shu bois bu mavzu o‘quvchilarning matematik
savodxonligini shakllantirishda markaziy o‘rin tutadi.Bundan tashqari, o‘qitish
talablari nafaqat bilimni o‘zlashtirishga, balki o‘quvchilarning shaxsiy

17sifatlarini ham rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Ya’ni, ko‘p xonali sonlarni
ko‘paytirish jarayonida o‘quvchilar:
mantiqiy fikrlashni;
sabr-toqat bilan hisoblashni;
xatoni aniqlash va to‘g‘rilashni;
o‘z fikrini asoslab ayta olishni;
matematik nutq madaniyatini rivojlantirishni o‘rganadilar.
ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning ko‘rgazmali tafakkuri
bilan bir qatorda abstrakt fikrlash qobiliyati ham rivojlanadi. Avval o‘quvchi
predmetli (ko‘rgazmali) asosda – masalan, ko‘paytirish kvadratlari, jadval,
kubiklar yordamida amallarni bajaradi, keyinchalik esa bu jarayonni ongida
modellashtiradi.Darsliklarda ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish
mavzusiga oid mashqlar turlicha shaklda beriladi: oddiy hisoblash, so‘zli
masalalar, tahliliy misollar, mantiqiy masalalar va amaliy topshiriqlar. Shu
orqali o‘quvchi nafaqat arifmetik amalni bajarishni, balki uni turli kontekstlarda
qo‘llashni o‘rganadi.
Quyidagi jadvalda mavzuning o‘qitish mazmuni va asosiy talablar
jamlangan:
Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusi nafaqat matematik
ko‘nikmalarni, balki o‘quvchilarning mantiq, nutq, tafakkur va mustaqil fikrlash
qobiliyatini ham shakllantiradi. Shu boisdan bu mavzuning o‘qitilishi
o‘qituvchidan puxta tayyorgarlik, turli metodlardan foydalanish va
o‘quvchilarni faol o‘quv jarayoniga jalb etishni talab etadi.
O‘qitish jarayonida ko‘rgazmali metodlar, interfaol usullar, raqamli
taqdimotlar, o‘yin elementlari va differensial yondashuv muhim ahamiyat kasb
etadi. Har bir o‘quvchining fikrlash tezligi, xotira hajmi va matematik
tayyorgarlik darajasi inobatga olinadi.

18II BOB. 3-SINFLARDA KO‘P XONALI SONNI 3 XONALI SONGA
KO‘PAYTIRISH METODIKASI
2.1. Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha masala
va topshiriqlarning turlari
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarga ko‘p xonali sonlarni
3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish o‘ziga xos metodik yondashuvni talab
qiladi. Chunki bu mavzu oddiy bir xonali sonlarni ko‘paytirishdan murakkabroq
bo‘lib, o‘quvchilarda ko‘p bosqichli arifmetik amalni tushunish, sonlar
tuzilmasini anglash, oraliq natijalarni to‘g‘ri yozish va umumiy natijani tahlil
qilish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishga oid masalalar
boshlang‘ich sinf matematika dasturida turli shakllarda beriladi. Ular
o‘quvchilarning analitik fikrlash, mantiqiy xulosa chiqarish, amaliy qo‘llash va
algoritmik yondashuv qobiliyatini rivojlantiradi.
Ushbu bo‘limda biz masala va topshiriqlarning turlari, ularni o‘qitish
bosqichlari hamda amaliy misollar asosida yoritamiz.
1. Hisoblash (arifmetik) masalalar
Bu turdagi masalalarda o‘quvchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘paytirish amalini
bajaradi. Masalan:
Misol 1:
325 × 123 = ?
Yechish:
325 × 3 = 975

19325 × 20 = 6500
325 × 100 = 32500
975 + 6500 + 32500 = 39975
Javob: 39975
Bu tipdagi masalalar o‘quvchilarga ko‘p bosqichli yozma ko‘paytirish
algoritmini puxta o‘rgatadi. O‘qituvchi darsda har bir bosqichni izchil
tushuntiradi, oraliq natijalarni yozish tartibiga e’tibor qaratadi.
Misol 2:
418 × 236 = ?
418 × 6 = 2508
418 × 30 = 12540
418 × 200 = 83600
2508 + 12540 + 83600 = 98648
Javob: 98648
Bu kabi mashqlar o‘quvchilarning amaliy hisoblash malakasini
mustahkamlaydi va raqamlar ustida ongli ish yuritish ko‘nikmasini
shakllantiradi.
2. Amaliy (hayotiy) masalalar
Bu turdagi masalalar o‘quvchilarning kundalik hayotdagi holatlarda
matematik bilimlarni qo‘llash qobiliyatini rivojlantiradi.
Misol 1:
Bir fabrikada har kuni 128 ta televizor ishlab chiqariladi. Har bir televizorning
narxi 345 ming so‘m. Fabrika 123 kun ishlasa, jami qancha so‘mlik mahsulot
ishlab chiqaradi?
Yechish:
1 ta televizorning narxi — 345 000 so‘m.
1 kunda ishlab chiqariladigan mahsulot: 128 × 345 000 = 44 160 000 so‘m.
123 kunda: 44 160 000 × 123 = 5 429 000 000 so‘m.
Javob: 5 milliard 429 million so‘m.

20Bu masala orqali o‘quvchi iqtisodiy tushunchalar bilan ham tanishadi,
miqdor va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi.
3. Teskari (tekshirish) masalalar
Teskari masalalarda o‘quvchi ko‘paytirish natijasini bo‘lish orqali
tekshiradi. Bu orqali u o‘z javobini nazorat qilishni o‘rganadi.
Misol:
Ko‘paytma 76 650 ga teng. Ko‘paytuvchilardan biri 255, ikkinchisi noma’lum.
Noma’lum sonni toping.
Yechish:
76 650 ÷ 255 = 301
Javob: noma’lum son 301.
Bu turdagi masalalar o‘quvchini xatoni topishga, tahlil qilishga o‘rgatadi.
4. Mantiqiy masalalar
Bu masalalarda o‘quvchi fikrlashni chuqurlashtiradi, ko‘paytirish amalining
mantiqiy mohiyatini tushunadi.
Masala:
Bir ustaxonada 123 ta stul tayyorlandi. Har bir stul uchun 4 ta oyoq ishlatiladi.
Har bir oyoq uchun 125 gramm yog‘och ketadi. Ustaxona jami qancha
kilogramm yog‘och ishlatdi?
Yechish:
1 stul uchun: 4 × 125 = 500 gramm = 0,5 kg
123 stul uchun: 123 × 0,5 = 61,5 kg yog‘och.
Javob: 61,5 kg.
Bu kabi masalalar o‘quvchilarda birliklar o‘zgarishini, miqdorlar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni anglashni rivojlantiradi.
5. Grafik va sxemali masalalar
Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish jarayonini vizual ko‘rsatish o‘quvchiga
tushunchani yaxshiroq singdiradi. Misol uchun, o‘qituvchi quyidagi sxemadan

21foydalanadi:Shu tarzda ko‘paytirish jarayoni bosqichma-bosqich ko‘rsatiladi va
natija mantiqan hosil bo‘ladi.
123 × 245 Amal bosqichlari Natija
245 × 3 Birliklar bilan
ko‘paytirish 735
245 × 20 O‘nliklar bilan
ko‘paytirish 4900
245 × 100 Yuzliklar bilan
ko‘paytirish 24500
Yig‘indi: 735 + 4900 + 24500 30135
6. Topqirlik va mustaqil fikrlashga oid topshiriqlar
Bunday topshiriqlar o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil
ishlashga o‘rgatadi.
Masala:
Raqamlar 2, 3, 4, 5, 6 dan foydalanib, 3 xonali son tuzing va uni 123 ga
ko‘paytiring.
Qaysi sonni olganingizda eng katta natija chiqadi?
Yechish:
Eng katta 3 xonali son — 654.
654 × 123 = 80442
Javob: Eng katta natija 80442 ga teng.
Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini kuchaytiradi va
matematik qiziqishni oshiradi.
7. Jadval asosida topshiriqlar
Bu turdagi mashqlar darsda o‘quvchilarni faollashtiradi, ko‘p sonli
misollarni qisqa vaqt ichida tahlil qilish imkonini beradi.

22№ Masala Natija
1 234 × 112 26208
2 356 × 121 43076
3 425 × 213 90525
4 517 × 132 68244
5 643 × 125 80375
Bu jadval yordamida o‘quvchilar o‘zlarini sinab ko‘radilar va hisoblash
tezligini oshiradilar.
8. Differensial topshiriqlar
O‘quvchilarning bilim darajasi turlicha bo‘lganligi sababli, topshiriqlar
oson, o‘rta va murakkab darajalarga ajratiladi.
Daraja Misol Tavsif
Oson 214 × 103 Soddalashtirilgan, 0 raqamli
O‘rta 325 × 124 Oddiy 3 bosqichli
Murakkab 567 × 238 Murakkab, oraliq natijalar ko‘p
Bu yondashuv har bir o‘quvchining imkoniyatiga qarab topshiriq tanlash
imkonini beradi
9. Texnologik vositalardan foydalangan topshiriqlar
Zamonaviy darslarda o‘qituvchilar interaktiv doska, elektron testlar,
matematika dasturlari (GeoGebra, Matific, LearningApps) kabi texnologiyalar
yordamida topshiriqlarni vizual tarzda bajaradilar.
Masalan:
Interaktiv ekranda 324 × 213 misolini bosqichma-bosqich yechish ko‘rsatiladi.
Har bosqichda o‘quvchilar natijani tanlaydi.
Bu usul o‘quvchilarning darsga qiziqishini oshiradi va mustaqil fikrlashga
undaydi.
10. Ijodiy va o‘yin shaklidagi topshiriqlar

23Matematika darsini jonlantirish uchun o‘qituvchi o‘yin elementlarini
qo‘llaydi.
“Ko‘paytirish poygasi” o‘yini:
Har bir guruhga 5 ta misol beriladi.
Masalan:
234 × 121
425 × 132
512 × 215
345 × 123
614 × 213
Kim birinchi to‘g‘ri javoblarni topadi — o‘sha g‘olib.
Bu shakldagi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda raqobat, tez fikrlash va e’tibor
sifatlarini shakllantiradi.
11. O‘quvchilarda matematik tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan
topshiriqlar
Bu turdagi topshiriqlarda o‘quvchi shunchaki amal bajarmaydi, balki
natijaning mantiqiy izohini beradi.
Masala:
456 × 100 = 45600, demak 456 × 123 natija bundan 23 ta 456 ga ortiq bo‘ladi.
O‘quvchi bu fikrni tahlil qilib, mantiqiy izoh berishi kerak:
456 × 100 = 45600
456 × 20 = 9120
456 × 3 = 1368
45600 + 9120 + 1368 = 56088
2.2. Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish
metodikasi va bosqichlari
Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf matematika darslarida ko‘p xonali
sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilarning arifmetik amallarni chuqur
tushunishlari, sonlar ustida amallarni ongli bajarishlari va amaliy ko‘nikmalarni

24rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu mavzuni o‘rgatishdan maqsad —
o‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning mazmunini
tushuntirish, ko‘paytirish jarayonida amal ketma-ketligini ongli bajarish va
natijani tekshirish ko‘nikmalarini shakllantirishdir.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish bosqichma-
bosqich, oddiydan murakkabga tamoyili asosida olib boriladi. Avvalo,
o‘qituvchi o‘quvchilarni ikki xonali sonni ikki xonali songa ko‘paytirish usuli
bilan mustahkam tanishtirib olgach, keyingi bosqich sifatida 3 xonali songa
ko‘paytirishga o‘tadi.
1-bosqich. Tayyorlov bosqichi
Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarga ko‘p xonali son va uch xonali son
tushunchalarini eslatadi, ularning tarkibini tahlil qiladi.
Misol uchun:
456 — bu 400 + 50 + 6
123 — bu 100 + 20 + 3
Shundan so‘ng o‘qituvchi ko‘paytirishning mohiyatini quyidagi misollar
orqali ko‘rsatadi:
23 × 100 = 2300
23 × 200 = 4600
23 × 300 = 6900
Bu orqali o‘quvchilar “100 ga ko‘paytirish”, “10 ga ko‘paytirish”, “bir
xonali songa ko‘paytirish” orasidagi bog‘liqlikni ko‘radilar.
2-bosqich. Amaliy tushuntirish bosqichi
Bu bosqichda o‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish
bosqichma-bosqich o‘rgatiladi.
Masalan, quyidagi misol asosida:
243 × 123 = ?
O‘qituvchi bu misolni quyidagicha izohlaydi:

25Avvalo 243 sonini 3 ga ko‘paytirish:
243 × 3 = 729
So‘ngra 243 × 20 = 4860 (bu 243 × 2 × 10 degani)
Nihoyat, 243 × 100 = 24300
Endi natijalar yig‘indisi olinadi:
24300 + 4860 + 729 = 29989
Shunday qilib, 243 × 123 = 29989
O‘qituvchi bu jarayonni yozma shaklda ham ko‘rsatadi, ya’ni ustma-ust
yozish orqali ko‘paytirish usulini o‘rgatadi.
3-bosqich. Yozma ko‘paytirishni o‘rgatish
Yozma usulda ko‘paytirish — bu o‘quvchilar uchun eng muhim bosqichdir.
O‘qituvchi quyidagi ketma-ketlikni ko‘rsatadi:
234
× 123
_______
702 (234 × 3)
4680 (234 × 20)
+23400 (234 × 100)
_______
28782
Natija: 234 × 123 = 28782
Bu usul orqali o‘quvchilar ko‘paytirish amalining har bir bosqichida qaysi
xonadagi son bilan ishlayotganini aniq bilib oladilar.
4-bosqich. O‘quvchilarga mustaqil ish topshiriqlari berish
O‘quvchilarga turli darajadagi topshiriqlar beriladi:
1-daraja (oddiy):
125 × 103
234 × 202
312 × 101

262-daraja (murakkab):
345 × 112
256 × 123
478 × 213
3-daraja (amaliy):
Bir qutida 125 ta qalam bor. Har bir qalam narxi 213 so‘m. 100 ta qutidagi
qalamlarning umumiy narxini toping.
Yechim:
125 × 213 = 26625
26625 × 100 = 2 662 500 so‘m.
5-bosqich. Tushunchani mustahkamlash va xatolarni tahlil qilish
Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlari ustida tahlil o‘tkazadi.
Ko‘p hollarda xatolar quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:
raqamlarni xato joylashtirish (xonalarni chalkashtirish);
ko‘paytirish natijasini qo‘shishda xato qilish;
nol bilan tugaydigan sonlarga e’tiborsizlik qilish.
O‘qituvchi bu xatolarni misollar orqali tuzatadi:
Masalan:
O‘quvchi yozgan:
234
× 120______
4680
+2340______
7020
Bu yerda xato: 234 × 100 = 23400 bo‘lishi kerak edi.
To‘g‘ri yechim:
234
× 120______
000

27 4680
+23400______
28080
6-bosqich. Interfaol metodlar asosida o‘rgatish
Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish mavzusini o‘rgatishda
interfaol metodlar ham juda foydali. Masalan:
“Zanjirli ko‘paytirish” usuli: o‘quvchilar ketma-ket misollarni bir-biriga
uzatish orqali yechishadi.
“Matematik domino” o‘yini: har bir kartochkada bir misol va keyingisining
javobi bo‘ladi.
“Birgalikda topamiz” metodi: sinf jamoaviy tarzda ko‘paytirish
bosqichlarini izohlab bajaradi.
Bu metodlar darsni qiziqarli qiladi va o‘quvchilarni faol ishtirok etishga
undaydi.
7-bosqich. Hayotiy vaziyatlar bilan bog‘lash
O‘qituvchi mavzuni real hayotdagi misollar bilan bog‘laydi:
Bir fermer 128 kg g‘alla hosilini 125 ta qopga joyladi. Har bir qopning
og‘irligi qancha bo‘ladi?
Bir do‘kon bir kunda 245 ta non sotadi. Har biri 1250 so‘m bo‘lsa, 123
kunda qancha tushum bo‘ladi?
Yechim:
245 × 1250 = 306250
306250 × 123 = 37 668 750 so‘m.
Bu kabi misollar o‘quvchilarning matematik bilimlarini kundalik hayotga
qo‘llashga o‘rgatadi.
Ko‘p xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirishni o‘rgatish bosqichlari
o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini, hisoblash malakasini, diqqat va xotirasini
rivojlantiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olib,
har bir bosqichni tushunarli, izchil va amaliy mashqlar bilan boyitgan holda

28o‘tkazsa, natijada o‘quvchilarda arifmetik amallarni bajarish ko‘nikmalari
mustahkam shakllanadi.
Dars ishlanma??????
Fan: Matematika
Sinf: 3-sinf
Mavzu: Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish
Dars turi: Yangi bilim berish darsi
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Interfaol metodlar (“Aqliy hujum”, “Zanjirli
hisoblash”, “Juftlikda ishlash”), innovatsion texnologiyalar (multimedia,
interaktiv taxtadan foydalanish, test dasturlari), o‘yin texnologiyasi.
Darsning jihozi: Kompyuter, proyektor, interaktiv doska, slaydlar, kartochkalar,
rangli raqamlar, “Matematik piramida” o‘yini uchun materiallar.
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O‘quvchilarga ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirishning
yozma usulini o‘rgatish, amallar ketma-ketligini tushuntirish.
Tarbiyaviy: Diqqat, aniqlik, mehnatsevarlik va sabr-toqatga o‘rgatish.
Rivojlantiruvchi: Mantiqiy fikrlash, hisoblash tezligini oshirish va raqamlar
ustida ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Darsning borishi
1. Tashkiliy qism (5 daqiqa)
Salomlashish, davomatni aniqlash.
Darsga ruhiy tayyorgarlik mashqi: “Bugun men ajoyib matematikaman!”
shiori ostida qisqa energizer.
O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lish (“Yulduzlar”, “Aqllilar”, “Topqirlar”).
2. O‘tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa)
Interaktiv doskada quyidagi misollar chiqadi (multimedia orqali):
Avvalgi darsdan:
??????
234 × 12 = ?

29145 × 21 = ?
312 × 14 = ?
O‘quvchilar “Zanjirli hisoblash” usulida navbat bilan javob beradi.
To‘g‘ri javoblar uchun yulduzchalar beriladi.
3. Yangi mavzu bayoni (15 daqiqa)
O‘qituvchi slayd orqali yangi mavzuni tushuntiradi.
Slaydda ko‘rsatiladi:??????
“Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish – bu har bir xonaning
qiymatini alohida ko‘paytirib, natijalarni qo‘shishdir.”
Misol:
124
× 123
_______
372 (124 × 3)
2480 (124 × 20)
+12400 (124 × 100)
_______
15252

30Video-animatsiya orqali ko‘paytirish bosqichlari ketma-ketlikda
ko‘rsatiladi.
Shundan so‘ng o‘qituvchi misolni interaktiv taxtada yechadi, o‘quvchilar
bilan birgalikda har bir bosqichni tahlil qiladi.
4. Mustahkamlash bosqichi (15 daqiqa)
Interfaol o‘yin: “Matematik piramida”
Har bir qatlamda misollar berilgan. To‘g‘ri javob berilgan sari o‘quvchi
yuqoriga ko‘tariladi.
Qatla
m Misol Javob
1 132 × 101 13332
2 214 × 102 21828
3 315 × 123 38745
4 412 × 212 87344
5 523 × 321 167883
Har bir bosqichda o‘quvchilar misollarni yozma ravishda yechib, interaktiv
doskada javobni tekshiradi.

31Innovatsion yondashuv:
O‘quvchilar planshet yoki kompyuter orqali “Matematika 3-sinf” dasturida
test topshiriqlarini bajaradi.
Dastur natijani avtomatik tekshiradi va reyting ko‘rsatkichini chiqaradi.
5. Amaliy topshiriqlar (10 daqiqa)
1-topshiriq.
Fermer xo‘jaligida 245 dona qop bor. Har bir qopda 125 kg bug‘doy saqlangan.
Har bir kilogramm bug‘doy 1230 so‘mdan sotilsa, umumiy tushumni toping.
Yechim:
245 × 125 = 30625
30625 × 1230 = 37 671 250 (so‘m)
2-topshiriq.
Bir o‘quvchi 123 sahifali kitobning 124 ta nusxasini sotib olmoqchi. Har bir
kitob narxi 24500 so‘m. Umumiy xarajatni toping.
Yechim:
123 × 124 = 15252
15252 × 24500 = 373 374 000 so‘m.
6. Mustahkamlovchi interfaol test (5 daqiqa)
O‘qituvchi “Kahoot” yoki “Quizizz” platformasida 5 ta test savolini ishga
tushiradi.
Savollar:
234 × 103 = ?1️⃣
312 × 112 = ?
2️⃣
421 × 121 = ?
3️⃣
235 × 213 = ?
4️⃣
128 × 132 = ?
5️⃣
O‘quvchilar mobil qurilmalari orqali javob beradi. Natijalar darhol ekranda
chiqadi.
7. Yakuniy bosqich (5 daqiqa)

32O‘quvchilar faol ishtiroki uchun rag‘batlantiriladi.
Darsda o‘rganilgan asosiy qoidalar qayta eslatiladi:
Har bir xonani alohida ko‘paytirish kerak.
Natijalarni to‘g‘ri qo‘shish kerak.
Nol bilan tugaydigan sonlarga e’tibor berish lozim.
O‘quvchilar o‘z baholarini “Raqamli yulduz” tizimi orqali olishadi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishim davomida 3-sinf o‘quvchilarida ko‘p xonali sonni 3
xonali songa ko‘paytirish mavzusini chuqur o‘rganib chiqdim. Tadqiqot
jarayonida bu mavzuning boshlang‘ich ta’lim tizimidagi o‘rni, nazariy va
amaliy asoslari, shuningdek, o‘qitishning metodik jihatlari tahlil qilindi. Ko‘p
xonali sonlarni 3 xonali songa ko‘paytirish o‘quvchilar uchun murakkab, ammo
ularni mantiqiy fikrlash, izchillik bilan ishlash, diqqatni jamlash va hisoblash
madaniyatini shakllantirishda muhim bosqich hisoblanadi.Men o‘tkazgan
tahlillar shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchi dars jarayonida an’anaviy usullar bilan bir
qatorda interfaol metodlardan (“Aqliy hujum”, “Zanjirli hisoblash”, “Guruhli
ishlash”) hamda zamonaviy texnologiyalardan (multimedia, interaktiv doska,
test dasturlari) foydalansa, o‘quvchilarda darsga qiziqish sezilarli darajada
ortadi.
Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish bo‘yicha mashq va
masalalarni yechish o‘quvchilarda nafaqat arifmetik bilimlarni, balki analitik
tafakkurni ham rivojlantiradi. Shu sababli bu mavzu boshlang‘ich matematika
ta’limining ajralmas qismi sifatida qaraladi. O‘quvchilarga har bir amalni
bosqichma-bosqich tushuntirish, ko‘rgazmali vositalar va o‘yin metodlaridan

33foydalanish ularning o‘zlashtirish darajasini oshiradi Interaktiv o‘yinlar, onlayn
testlar, multimedia vositalari yordamida darsni tashkil etish bolalarda mustaqil
fikrlash, tez hisoblash, natijani tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa
kelgusida ularning matematik fanlarga bo‘lgan qiziqishini mustahkamlaydi.
Xulosa qilib aytganda, 3-sinf matematika darslarida ko‘p xonali sonni 3
xonali songa ko‘paytirish mavzusini o‘qitish metodikasini takomillashtirish
orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik savodxonlikni oshirish,
mantiqiy fikrlashni rivojlantirish va o‘quv jarayonini samarali tashkil etish
mumkin. Men uchun ushbu mavzu nafaqat o‘qituvchilik faoliyatimda, balki
pedagogik mahoratimni rivojlantirishda ham katta tajriba manbai bo‘ldi.
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Xolmatov M. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – 184 b.
2) Islomova N. Matematika ta’limida ko‘p xonali sonlarni o‘rgatish usullari. –
Toshkent: “O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti”, 2021. – 156 b.
3) Raximova O. Boshlang‘ich ta’limda arifmetik amallarni o‘qitish
texnologiyasi. – Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2022. – 172 b.

344) Shomurodova G. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish
yo‘llari. – Toshkent: Fan, 2020. – 140 b.
5) G‘afforova D. Matematika o‘qitish jarayonida interfaol metodlardan
foydalanish. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 132 b.
6) Mirzayeva L. Boshlang‘ich sinflarda son va amal tushunchalarini
shakllantirish. – Samarqand: Registon, 2021. – 168 b.
7) Qodirova M. Matematika ta’limida innovatsion texnologiyalar. – Toshkent:
Istiqlol, 2019. – 154 b.
8) Ahmedova Z. Matematik tafakkurni rivojlantirish metodikasi. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020. – 190 b.
9) To‘raqulova N. Boshlang‘ich ta’limda amaliy mashg‘ulotlar tizimi. –
Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 120 b.
10) Xudoyberdiyeva D. O‘quvchilarda matematik fikrlashni shakllantirishda
zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2023. – 178 b.
11) Mardonova G. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida differensial
yondashuv. – Namangan: NamDU nashriyoti, 2022. – 145 b.
12) Tursunova R. Matematika fanida o‘quvchilarning bilish faoliyatini
faollashtirish. – Toshkent: Innovatsion pedagogika, 2019. – 164 b.
13) O‘razboyeva N. Boshlang‘ich sinflarda ko‘p xonali sonlar ustida amallar
bajarish metodikasi. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2021. – 150 b.
14) Karimova M. Boshlang‘ich matematika fanida didaktik o‘yinlar tizimi. –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 132 b.
15) Ismoilov A. Ta’limda raqamli texnologiyalardan foydalanish asoslari. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 158 b.
16) Yo‘ldosheva S. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanini o‘qitishda
muammoli ta’lim elementlari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 124 b.
Foydalanilgan internet manbalar
www.ziyonet.uz

35www.pedagog.uz
https://uzedu.uz
https://president.uz
https://kitob.uz
https://eduportal.uz
https://school-edu.uz

Ko‘p xonali sonni 3 xonali songa ko‘paytirish 3-sinflarda

Sotib olish