Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	56.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

Ko'rgazmalilik tamoyili asosida darslar samaradorligini oshirish yo'llari

o’quv – o’rgatuv texnikasining so’ngi yutug’lari: kopmyuter, multimediya,
kolidoskop, vodeoglaz singarilardan unumli va samarali foydalanish o’quvchining
ijodiy va nutqiy barkamolligini tanlash, ma’naviy dunyoqarashini kengaytirishga
shart-sharoit yaratadi. Zamonaviy darslik va o’quv qo’llanmalarini takrorlash,
umumlashtirish, egallangan buyumlarni mustahkamlashga qaratilgan grammatik
jadvallar, kompyuterda ishlashga yunaltirilgan dasturlar, fikrlash jarayonini
jadallashtirishga qaratilgan o’quv topshiriqlari, ijodiy tafakkur doirasini
kengaytiruvchi savol, topshiriq va boshqotirmalar bilan boyitilishi maqsadga
muvofiq. O’quvchi shaxsida nutqiy tadbirkorlik, notiqlik san’ati kurtaklarini
rivojlantirish, og’zaki va yozma matn yaratish malakasini shakllantirish e’tibordan
chetda qolib ketmasligi lozim. Til hodisalarini o’rganishda eng samarali va sinalgan
grammatik vositalardan biri ko’rgazmali kommunikativ jadvallardir. Kommunikativ
jadvallar ishlatilishi maqsadiga ko’ra turlicha bo’ladi: 1. Leksik jadvallar. 14 2.
Fonetik jadvallar. 3. Grammatik jadvallar. 4. Imloviy (orfografik) jadvallar. 5.
Stilistik uslubiy jadvallar. 6. Aralash jadvallar (imlo va so’z yasalishi fonetika va so’z
tarkibi) Jadvallar yasalgan materialiga ko’ra ikki xil ko’rinishda bo’ladi. 1. Bosma
(grafik) jadvallar (har xil hajmli oq qog’oz yoki materialga ishlanadi) 2. Slayd
jadvallar (rangsiz kleyonkaga rangli tasvirda tushuriladi) Bundan tashqari hozirgi
o’zbek adabiy tilini o’rganishda zamonaviy texnika vositalari bo’lmish: 1.
Lingafondan foydalanish ya’ni eshituv a’zolari orqali to’g’ri talaffuzki, qiroat
san’atini o’rganish; 2. Video kurs: o’zbek tilining talaffuz me’yorlari audio-video
muloqotini o’rganish. 3. Kommunikativ savodxonlikni ta’minlashga qaratilgan
kompyuter o’quv dasturlaridan foydalanish yaxshi natijalarga olib keladi. Masalan: -
imloviy dasturlar (bunda o’quvchining imlo savodxonligini oshirishga qaratilgan
o’quv mashqlari disketlarga joylanadi); - fonetik hodisalar kompyuter dasturi (bunda
fonetika bo’yicha o’quv mashqlari disketlarga beriladi); - Grammatik dastur
(morfoligiya va sintaksis o’quv topshiriqlari tuzilib, disketlarga joylashtiriladi); -
Stilistik (uslubiy) dastur. Bunda o’quvchining uslubiyat bo’yicha egallagan bilim va
ko’nikmalarini shakllantirish, so’z tanlash, gapni kengaytirish va ixchamlashtirish,
berilgan matnni davom ettirish va matn yaratishning bosqichli tizimi (MYaBT) ustida
14

pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni; nihoyat amalga
oshish qonuni;
qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni;
pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni;
Ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar to’g’risidagi
yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bo’linadi, pedagogik yangilik baholanadi
va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi.
Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bo’lib, u erta yo kech,
stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi.
Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda pedagogik
innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga o’tish tendentsiyasiga
ega bo’ladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka, boshqa
yangiliklarning amalga oshish yo’liga to’siq bo’lishga majbur bo’ladi.
Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiati
shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi. Pedagogik innovatsiya
tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:
Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o’tadi, ya’ni innovatsion jarayonda unga
bo’lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart sharoitlari
tizimi, usullari va yo’llariga ongli munosabat bo’lmaydi.
Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan
faoliyat mahsulidir.
Oliy maktabdagi innovatsion jarayonlar V.A.Slastenin, M.M.Levina,
M.Ya.Vilenskiy va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan.
Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash
mumkin:
madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi)
yondashuv;
shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;
ko’p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlashtirish;
32

shaxsiy hamda ijtimoiy vaziyatlarda o'zining o'rnini anglay olishi (V.A.Slastenin).
Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akmeologik yondashuv o'qituvchining
kasbiy mahorati cho'qqilariga erishuvida uning shaxsi rivojlanish qonuniyatlarini
ochish unkonini beradi.
O'qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim tavsifi kreativlikdir.
Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo'ldi. U
individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko'nikmalar hosil qilish qobiliyati,
xislatini bildiradi.
J.Gilford kreativlikni tavsiflaydigan qator individual qobiliyatlarni ko'rsatadi:
• fikrining ravonligi;
• fikrnim aqsadga m uvofiq у о 'Hay о lishi;
• о 'ziga xoslik (originallik);
• qiziquvchanlik;
• farazlar yaratish qob iliyati;
• xayol qila olish, fantastlik (fantaziya).
O'qituvchi faoliyatidagi kreativlikmng bir necha bosqichlarini belgilash
murnkin:
Birinchi bosqichda tayyor metodik tavsiyanomalar tuzukkina ko'chiriladi;
ikkinchi bosqichda mavjud tizimga ayrim moslamalar (modifikatsiyalar), metodik
usullar kiritiladi; uchinchi bosqichda g'oyani amalga oshirish mazmuni, metodlari,
shakli to'la ishlab chiqiladi; to'rtinchi bosqichda o'qitish va tarbiyalashning o'z
betakror kontseptsiyasi va metodikasi yaratiladi.
O'qituvchining innovatsiya faoliyati tuzilmasidagi eng muhim komponent bu
reileksiyadir.
Refleksiya o'qituvchining o'z ongi va faoliyatini belgilash va tahlil qila olish deb
qaraladi (o'z fikri va harakatlariga tashqaridan nazar. V.A.Slastenin).
Pedagogikaga oid adabiyotlarda reflektiv jarayoni ami izohlashning ikki an'anasi
mavjudligi aytiladi:
• ob 'ektlar mohiyatini izohlashga va ularni konstruktsiyalashga olib
keladigan ongning reflektiv tahlili;
23

KO'RGAZMALILIK TAMOYILI ASOSIDA DARSLAR
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………...….2
I BOB. KO’RGAZMALILIK TAMOYILI VA UNING TURLARI….6
1.1.Adabiyot darslarida ko’rgazmalilikning ahamiyati………………........6
1.2. Zamоnаviy tехnоlоgiyalаrdаn fоydаlаnishdа ko’rgazmalilik……….14
II BOB. PEDAGOG KADRLARGA QO’YILADIGAN KASBIY
TALABLAR…………………………………………………………...…17
2.1.Zamonaviy o’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablar………………..17
2.2.Zamonaviy o’qituvchi faoliyatida ijod………………………………..21
2.3.O‘qituvchilarning pedagogik mahorati tajribasida ta’lim metodlari
samaradorligini oshirish yo‘llari…………………………………………………29
ХULOSA……………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………...….37
1

• yangicha harakat qila olishga о 'rgatish.
Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o'quv-bilish faoliyati
va uni boshqansh alohida ahamiyatga ega.
Innovatsiya jarayonlari, ularning funktsiyalari, rivojlanish qonuniyatlari,
mexanizmlari va uni amalga oshinsh texnologiyalan, boshqansh tamoyillarining
pedagogik asoslanni o'rganish oliy maktab o'quv jarayonini zamonaviy pedagogika
hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish
imkonini beradi.
2.3.O‘QITUVCHILARNING PEDAGOGIK MAHORATI
TAJRIBASIDA TA’LIM METODLARI SAMARADORLIGINI
OSHIRISH YO‘LLARI
Pedagogik mahorat – ta’lim beruvchining ustoz – murabbiylik fazilatlari,
o‘qituvchilik kasbining sirlarini chuqur egallaganligi, insoniylik va iste’dodi hamda
intellektual salohiyati va shu kabilar asosida undagi kasbiy ta’lim, tushuncha,
ko‘nikma va malakalarning mukammal shakllangan kasbiy faoliyati. Pedagogik
mahoratdan ko‘zlangan maqsad darsning sifati va samaradorligini oshirishdan iborat
bo‘lib, u ta’lim beruvchining kasbiy – ijodiy faoliyatidir. Bunda ta’lim beruvchining
mahorati ta’lim oluvchilar ichida kimga nimadir tushunarsiz bo‘lganligini tezda (o‘z
vaqtida) ilg‘ay olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik mahoratlik o‘qituvchida
kamida quyidagi qobiliyatlar mujassam bo‘lmog‘i lozim:
 o‘qituvchi dars materialini aniq va ravshan bayon qila olishi kerak;
 o‘qituvchi o‘z ta’lim oluvchilarini iloji boricha o‘rganilayotgan mavzu
bo‘yicha bir xil fikrga keltira olishi kerak;
 o‘qituvchi mavzu mohiyatini to‘liq ochib bera olishi kerak va kerak bo‘lganda
ularga bu mavzuning o‘z kasbiy faoliyatidagi o‘rni va roli haqida tushuncha bera
olishi kerak;
 dars davomida befarq holda qatnashayotgan ta’lim oluvchini tezda dars
mazmunini o‘rganishga jalb qila olishi kerak;
 o‘qituvchining darsni yana davom ettirishini xohlovchi ta’lim oluvchilar soni
28

ikkinchidаn, o’quv jаrаyoninidа fоydаlаnilsа, u ko’rgаzmаli qurоlgа аylаnаdi.
Adabiyot dаrsidа o’qituvchining qo’l hаrаkаtlаri, so’zlаyotgаndа nutqi, yuz ifоdаsi vа
mimikаsi, dоskаgа ilingаn plаkаti, tаrqаtmа mаtеriаllаr, mаshq yozuvi hаm
ko’rgаzmаli vоsitаdir, аmmо bulаr adabiyot dаrsining ko’rgаzmаliligigа 12
yordаmchi, ikkinchi dаrаjаli vоsitаdir. Dаrslаr jаrаyonidа аsаrlаrning mаzmuning hоs
rаngli kаrtinаlаrdаn fоydаlаnish аsаrining bаdiiy mаzmunini аniq tаsаvvur etib idrоk
etilishigа yordаm bеrаdi. Аyniqsа kоmpyutеr tехnоlоgiyalаri, prоеktrlаr,
multimеdiya qurilmаlаri, CD, DVD disklаrdаn fоydаlаnib dаsrdа ko’rsаtish dаstlаbki
idrоk mаlаkаlаrini shаkllаnishidа аhаmiyatlidir. O’qitishning ko’rgаzmаliligi
tаmоyilidаn hаr tаmоnlаmа fоydаlаnish o’quvchilаr хissiy bilishining bаrchа
jiхаtlаrigа rахbаrlik qilishni, bоshqаrishni tаqаzо etаdi.
1.2.ZАMОNАVIY TЕХNОLОGIYALАRDАN FОYDАLАNISHDА
KO’RGAZMALILIK
Ta’limda ko’rsatmalilikdan foydalanish o’tiladigan mavzuni zoxiriy ifodalash
va egallangan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash yuzasidan belgilanadi.
Boshlang’ich sinflarda uyunchoqlar, rasmlar, narsa buyumlarni bevosita kuzatish,
ushlash va ularning mantiq-mohiyatini chuqurroq anglashga, qurilganlarni og’zaki
ifodalash ehtiyoji esa o’quvchida boyitish, mustaqil mushohada ko’nikmasini
rivojlantirishga, birlamchi nutqiy malakalar hosil bo’lishiga yordam beradi. Yuqori
sinflarda xususan, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ko’rgazmalilikni
yanada kengroq qamrovda tashkil qilish maqsadga muvofiq. Turli timsoliy belgilar,
rangli jadvallar, lingafon , magnitafon, diktafon, radio va televideniya ko’rsatuvlari,
13

• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo о'qitishning yangi tashkiliy
shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
• pedagogik yangilikni o'zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan
o'qituvchining munosabati xarakteri о 'zgarishi.
O'qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini
belgilovchi muayyan me'yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me'yorlarga -
yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda
innovatsiyani ijodiy qo'llash imkoniyatlari kiradi
Yangilik pedagogik yangilik me'yori sifatida o'zida taklif qilinadigan yangini,
yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo'llanish
mashhurligi darajasi va sohasiga ko'ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq,
shartli, sub'ektiv darajalarini farqlaydilar.
Maqbullik me'yori o'qituvchi va talabaning natijaga erishish uchtm sarflangan
kuch va vositalarini bildiradi.
Natijalilik o'qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi.
Pedagogik yangilik o'z mohiyatiga ko'ra ommaviy tajribalar mulki bo'lib qolishi
lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim 0qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi.
Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob'ektiv baho olgandan so'ng pedagogik yangilik
ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.
O'qituvchining innovatsion faoliyati o'z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga
baho berish, kelgusidagi harakatlaming maqsadi va kontseptsiyasini shakllantirish,
ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab
oladi.
Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi.
V.A.Slastenin tadqiqotlarida o'qituvchining innovatsion faoliyatga bo'lgan
qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:
• shaxsning ijodiy-motivatsion yo'nalganligl Bu - qiziquvchanlik, ijodiy
qiziqish; ijodiy yutuqlarga intil ish; peshqadamlikka intilish; о 'z kamolotiga intilish
va boshqalar;
• kreativlik. Bu - hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo 'lish, tavakkal
26

• o'z xatti-harakati.
Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib
qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:
• ijodiy individuallik;
• о 'zining о 'sish va takomillashish jarayoni;
• o'zimkoniyatlarini amalgaoshirishsifatidagikreativtajribasi. O'qituvchining
ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:
• intellektual - ijodiy tashabbus;
• bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliya ti;
• ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan
yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;
• axborotlarga tashnalik, muammolardagi g'ayriodatiylikka va yangilikka
bo'lgan his- tuyg'u, professionalizm, bilishga bo 'Igan chanqoqlik (N, V, Vishnekova).
V.A.Slastenin ijodiy individualizmni ro'yobga chiqarishning asosiy
vazifalarini quyidagicha belgilaydi:
• ijtimoiy mohiyat kasb etgan madaniyatni boyitish;
• pedagogik jarayon va shaxs bilimlarini yangilab turish;
• samarali va ahamiyatli meyorlarni belgilaydigan yangi texnologiyalarni
topish;
• shaxsning o'z taqdirini o'zi belgilash va o'zini o'zi namoyon qila olishi
asosida o'z rivojlanishini ta 'minlash;
Shu tariqa o'qituvchining ijodiy individualligini shakllantirish shaxs rivojlanishi
va yangilanishining dinamik innovatsion jarayoni sifatida tushuniladi.
Ijodiy individuallikni xarakterlaydigan samarali o'z-o'zini anglash quyidagilarni
qamrab oladi: o'zini boshqalarga qiyos qilish asosida o'z shaxsining betakror
ekanligini anglay olishi; o'zi to'g'risidagi kreativ ko'rinishlar va tasavvurlari to'plami;
individual kreativ o'ziga xosliklarning bir butunligi va uyg'unligi, ichki birligi;
shaxsning o'z rivojlanishidagi dinamiklik va doimiylik jarayoni va uning ijodkor
sifatida shakllanishi; shaxs o'zini namoyon qila olishi va o'zining muayyan ishlami
amalga oshmshga hozir rurganligi; ijodkor sifatida o'zini baxshida qila olishi va
22

avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi
oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz bugun chuqur
anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan, jahonning manaman
degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy
jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi
bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.
Jаhоn tа’lim tizimi tinimsiz yangilаnuvchi ijtimоiy institut sifаtidа nаmоyon
bo‘lаdi. Tа’lim dаsturlаri vа mеtоdlаridа o‘z umrini yashаb bo‘lgаn eski unsurlаr
o‘lаdi vа ulаrning o‘rnini zаmоngа mоs yangi unsurlаr egаllаydi. Bu diаlеktik
jаrаyonni tushunish tа’limgа dаvr sinоvidаn o‘tgаn аn’аnаlаrni sаqlаb qоlgаn vа
yangi sаmаrаli g‘оyalаrni аmаlgа jоriy etgаn hоldа muttаsil tuzаtishlаr kiritishni
tаqоzо etuvchi tаrаqqiyotning muhim vоsitаsi sifаtidа yondаshish imkоnini bеrаdi.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа erishilgаn sаvоdхоnlik dаrаjаsi bilаn tоm mа’nоdа
fаxrlаnsа аrziydi. Hоlbuki, Prеzidеntimiz “Bugungi kunda katta umid, orzu
maqsadlar bilan, vatanim taraqqiyotiga hissa qo’shaman, dеb bеlini mahkam bog’lab
maydonga chiqayotgan, mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni
puxta egalagan, azmu shijoatli yoshlarimizni har tomonlama qo’llab quvvatlash
barchamizning nafaqat vazifamiz, balki burchimizga aylanishi kеrak” , dеb
takidladilar.
Ushbu ko’rsatmalarni amalga oshirish nafaqat malakali, raqobatbardosh kadrlar
tayyorlash bo’lib qolmasdan, balki kеng doiradagi vazifalarni: barkamol avlod
tarbiyalash, komil insonni shakillantirish, mamlakatda barqaror ijtimoiy siyosiy
muhitni shakillantirish, jamiyatni dеmokratlashtirish, iqtisodiyotni bozor tamoyillari
nеgizida boshqaruvchi zamonaviy mutaxassislarni yetkazib bеrishni nazarda tutadi.
Shu nuqtаi nаzаrdаn tа’lim sоhаsidа mаvjud tаjribаgа, shu jumlаdаn xorij tаjribаsigа
yangichа ko‘z bilаn qаrаsh, uni qаytа аnglаb yеtish, milliy tа’lim аmаliyotidа ilg‘оr
g‘оyalаrdаn fоydаlаnish yo‘llаrini tоpish аyniqsа dоlzаrb аhаmiyat kаsb etаdi. Tа’lim
sоhаsidаgi murаkkаb muаmmоlаrning yеchimlаrini tоpish jаhоndаgi bаrchа tа’lim
tizimlаrining kuch-g‘аyrаtini birlаshtirishni tаqоzо etadi.
Kеlаjаk tа’limi pаrаdigmаsini tоpish yo‘lidаgi izlаnishlаr uni birlаshtirishning
3

uchun imkon qadar maktablarda adabiyot darslarini ya’niyozuvchi hayoti va badiiy
asarlarini zamonaviy texnologiyalar vositasida darslarni tashkil eta olish va
o’quvchilarning mavjud holatdan olgan taassurotlarini dars davomida qiyosiy
yo’sinda tahlil qilsa, bevosita o’quvchi dunyoqarashining shakllanishiga va
munosabat bildirishiga imkon yaratadi. Dars jarayonida ijodkorlarga daxldor foto
albomlardan foydalanish, shuningdek musavvirning tasvirdagi san’atkorlik
mahoratiga ham munosabat bildirsa,bevosita o’quvchida mavjud bo’lgan materialga
qiziqish ortadi va jiddiy mulohaza yuritishga zamin tayyorlaydi. Adabiyot darslarida
ko’rgazmalilikni maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish bilan o’quvchilarning
yozuvchi ijodi va uning badiiy asarlarini,adabiynazariy bilimlarini anglab,bilib
olishlariga, adabiy nutqlarini o’stirishga erishish o’qituvchining oldiga turgan muhim
vazifadir. Ko’rgazmalilik amalga oshirilgan darslarda o’quvchilarda faollik oshib
borishi zarur. Agar ularda ana shu faollik bo’lmasa, masalan, tasviriy san’at asrlari
ustida o’tkazilgan mashg’ulotda o’quvchilar faolligi sezilmasa. Bunday
ko’rgazmalilikning ahamiyati ham bo’lmaydi. Rivojlangan davlatlar ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning yetakchi tendensiyalardan biri inson faoliyatining hamma
sohalarining, shuningdek, ta’lim sohasining axborotlashuvi jarayonidir. Ta’limning
axborotlashuvi axborotlarga qiziquvchilarning foydalanishlari maqsadida
axborotlarni to’plash, qayta ishlash va ularni tarqatish maqsadidagi metod jarayon va
texnik-dastur vositalarini o’ziga 8 oladi. Bunda o’quvchilar bilimlarini muntazam
texnik vosita asosida ularning o’zlashtirishini nazorat qilishga ham o’z ichiga olgan
tizim shaklida o’rganadilar. (ya’ni elektron darsliklar, test yoki nazorat dasturlari,
lug’atlar, o’quv materiallari bazasi, o’quv videofilmlar) ya’ni o’rganayotgan ob’ekt,
jarayon va hodisalar madem asosida qurilgan va ularni ko’rsatadigan o’quv
materiallari tizimli bo’laklarga bo’lib o’rganiladi.Ta’limning axborotlashuvi
muammosini yechishga ilmiy yondashish o’quvchilarning kompleks bilim, ko’nikma
va malakalar,shaxsiy fikrlarni shakllantirish orqaqli professional vazifalarni samarali
bajarish va axborotlash jamiyatida o’zini qulay hal etish eng yaqin kunlardagi
maqsaddir. Hozirgi davrda o’qituvchilar ixtiyorida ko’rgazmalilikning xilma-xil
turlari badiiy rasm va grafik, radio eshittirish va gramplastinka
9

madaniyat va hokazo.O’qituvchi uchun majburiy sifat insonparvarlik, ya’ni. o'sib
borayotgan insonga yer yuzidagi oliy qadriyat sifatida munosabat, bu munosabatni
aniq ish va harakatlarda ifodalash. Insoniylik insonga qiziqish, unga hamdardlik,
yordam berish, uning fikrini hurmat qilish, rivojlanish xususiyatlarini bilish, ta'lim
faoliyatiga yuqori talablar va uning rivojlanishi uchun g'amxo'rlikdan iborat.
O'quvchilar bu ko'rinishlarni ko'radilar, ularga dastlab ongsiz ravishda ergashadilar,
vaqt o'tishi bilan odamlarga insoniy munosabatda bo'lish tajribasiga ega bo'lishadi.
O'qituvchi har doim ijodkor insondir. U maktab o'quvchilarining kundalik
hayotining tashkilotchisi. Irodasi rivojlangan, shaxsiy faoliyatga hal qiluvchi o'rin
berilgan odamgina qiziqish uyg'otishi, o'quvchilarni yetaklay oladi. Sinf, bolalar
jamoasi kabi murakkab organizmning pedagogik rahbariyati tarbiyachini ixtirochi,
tezkor, qat'iyatli, har qanday vaziyatni mustaqil ravishda hal qilishga doimo tayyor
bo'lishga majbur qiladi. Pedagog bolalarni unga ergashishga undaydigan namunadir.
O'qituvchining kasbiy zarur fazilatlari - bu chidamlilik va o'zini tuta bilishdir.
Mutaxassis har doim, hatto eng kutilmagan vaziyatlarda ham (va ularning ko'plari
bor) ta'lim jarayonida etakchi mavqeini saqlab qolishga majburdir. O'quvchilar
tarbiyachining har qanday buzilishlarini, chalkashliklarini, nochorligini his
qilmasliklari va ko'rmasliklari kerak. A.S. Makarenkoning ta'kidlashicha, tormozsiz
o'qituvchi buzilgan, boshqarib bo'lmaydigan mashinadir. Siz buni doimo yodda
tutishingiz, o'z harakatlaringiz va xatti-harakatlaringizni nazorat qilishingiz, bolalarga
nisbatan xafa bo'lmaslik, mayda-chuyda narsalardan asabiylashmaslik kerak.
O'qituvchi xarakteridagi ruhiy sezgirlik o'ziga xos barometr bo'lib, u
o'quvchilarning holatini, ularning kayfiyatini his qilish, eng ko'p muhtoj bo'lganlarga
o'z vaqtida yordam berish imkonini beradi. O'qituvchining tabiiy holati - bu
o'quvchilarning buguni va kelajagi uchun kasbiy g'amxo'rlik va shaxsiy javobgarlik.
O‘qituvchining ajralmas kasbiy sifati adolatdir. Faoliyatining tabiatiga ko'ra u
o'quvchilarning bilim, ko'nikma va harakatlarini tizimli ravishda baholashga majbur.
Shuning uchun uning qadr-qimmati o'quvchilarning rivojlanish darajasiga mos kelishi
muhimdir. Ular orqali ular o'qituvchining ob'ektivligini baholaydilar. Hech narsa
19

KIRISH
Professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi – yosh
avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy
yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir.
Sh.M.Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi. Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini
ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq
mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda tutadi.
Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg‘or,
ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash lozim. YOsh
avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi
oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz bugun chuqur
anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan, jahonning manaman
degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy
jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi
bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim
tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri
bo‘lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq
mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda tutadi.
Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg‘or,
ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash lozim. Yosh
2

Shunday qilib, innovatsion faoliyat omillari nazariyasi tahlili uning eng muhim
yo'nalishi gumanistik aksiologiya ekan degan xulosaga olib keladi.
Innovatsion faoliyatga aksiologik yondashuv insonning o'zini yangilik yaratish
jarayoniga baxshida qilishi, uning tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlar jamini
anglatadi.
Aksiologiya insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyoming birdan-bir maqsadi
sifatida qaraydi.
O'qituvchining innovatsion faoliyati tuzilmasi O'qituvchining innovatsion
faoliyatiga yaratuvchilik jarayoni va ijodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi.
V.A.Slastenin o'qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga akmeologik
jihatdan yondashadi.
Akmeologiya (акте) - yunoncha oliy nuqta, o'tkir, gullagan, etuk, eng yaxshi davr
degan ma'nolarni bildiradi.
B.G. Ananev, N.V.Kuzmina, A.A.Derkach va boshqalar kasbiy faoliyatning
samarasini oshirish bilan yo'g'rilgan inson hayotining eng ijodiy davrlari, etuklik
bosqichlari to'g'risida fikr yuritadilar. Ular etuk insonlarning professionalizmi, shaxs
rivojlanishining gullagan davridagi psixik qonuniyatlari, professionalizmga etishdagi
balandliklardan o'ta olish masalalari bilan shug'ullanganlar.
V.A.Slastenin akmeologiyaning yuksak professionalizmga, mutaxassisning uzoq
ijodiy umr ko'rishiga olib keladigan sub'ektiv va ob'ektiv omillarini asoslab berdi. Ob'ektiv
omillarga olingan ta'lirnning sifatini, sub'ektiv omillari esa insonning iste'dodi va
qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila olishidagi mas'uliyati,
mutaxassislarga yondashuvini kiritadi.
Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar ko'rsatiladi:
• iste 'dod nishonalari;
• uquvlilih;
• qobiliyat;
• iste 'dod;
• oila tarbiyasi sharoiti;
• о 'quv yurti;
21

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T. "O‘zbekiston ". 1998
2. O‘zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi
to‘g‘risida" gi Qonuni. 1997 yil 29 avgust
3. O‘zbekiston Respublikasining "Ta‘lim to‘g‘risida"gi Qonuni. 1997 yil. 6
avgust.
4. I.A.Karimov. "Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori".
"SHarq", 1999 y.
5. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. -T.:”O‘zbekiston”, 2016.
6. Mutalipova M.J., Xodjayev B.X. Qiyosiy pedagogika. Darslik – Т., 2015 -
230 bet.
7. Fаyzullаyеvа N.S. Jаhоn та’lim тizimi. O‘q uv qo‘llanma. – Toshkent:
TDIU, 2015. – 125 b.
8. Xo’jaеv N, Xasanboеv J, Mamajonov I, Musaxonova G.Yangi pеdagogik
tеxnologiyalar. O’quv qo’llanma T, TDIU.- 2007. 180 b.
Internet saytlari.
www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi Prеzidеnti va Vazirlar Mahkamasining
qaror va farmoyishlari.
www.edu.uz – O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligining
rasmiy vеb sayti.
www.TDIU – TDIU ning rasmiy vеb sayti.
www.ziyonet.uz – Ta’lim portali
36

yuritish fаоliyatini fаоllаshtirishdа yordаm bеrаdi. Tа’lim jаrаyonidа ko’rgаzmаli
qurоldаn adabiyot o’qituvchisining birоr оg’zаki bаyonini yoki izоhsiz fоydаlаnishini
tаsаvvur qilish qiyin. Ko’rgаzmаli 6 vоsitа hаmishа o’qituvchining so’zi bilаn o’zаrо
аlоqаdа vа muаyyan munоsаbаtdа bo’lаdi. O’quv jаrаyonidа ko’rgаzmаlilik
tаmоyilini qo’llаshning muhimligini adabiyot dаrsi jаrаyonidа o’rgаnilаyotgаn
mаvzuni hissiy idrоk etishgа, ulаrni «jоnli mushоhаdа» qilishgа, bilish fаоliyatidа
аniq vа mаvhum, hissiy, mаntiqiy vа nаzаriy elеmеntlаrning birligigа kаttа o’rin
bеruvchi nаzаriya nuqtаi nаzаridаn tushintirish mumkin. Adabiyot dаrslаri ko’rgаzmа
vоsitаlаri оrqаli idrоk etish kаttа imkоniyatlаrgа egаdir. Eslаb qоlishdа
ko’rgаzmаlilikning o’zi emаs, bаlki ulаrning nutq vа аmаliy fаоliyat bilаn
biriktirilishi eng yuqоri sаmаrаdоrlikkа egа bo’lаdi. Bu o’qitish mеtоdlаrining
оptimаl birikmаsini izlаsh zаrurligidаn dаlоlаt bеrаdi. Аnа shu аytilgаnlаrgа ko’rа
bilishning o’qitish jаrаyonidаgi yakkа tаrzdа yo’lini hissiy hаmdа nаzаriy bilishning
hаqiqiy birligi sifаtidа rеjаlаshtirish vа tаshkil etish kеrаk. Adabiyot dаrsidа
o’qitishning ko’rgаzmаli mеtоdlаrini qo’llаsh оptimаllik mеzоnigа muvоfiq kеlishligi
uchun adabiyot o’qituvchisi ulаrni tаnlаyotgаndа bir qаtоr tаlаblаrgа riоya qilishi
kеrаk. Ko’rgаzmаli mеtоdlаrni tаnlаshdа ulаrning quyidаgi didаktik vаzifаlаrni аnchа
muvоffаqiyatli hаl qilishi nаzаrdа tutilishi shаrt: - o’quvchilаrdа tushunchаlаrni idrоk
etishdа ko’rgаzmаli-оbrаzli tаfаkkurni rivоjlаntirishgа yordаm bеrishligi; - fаоliyat
turlаrini o’zlаshtirishdа diqqаtni fаоllаshtirish vоsitаsi rоlini bаjаrishligi; -
adabiyotdаn оlgаn bilimlаrini kоnkrеtlаshtirishgа imkоn bеrishligi; - o’rgаnilgаn
mаvzulаrni plаkаtlаrdа, grаfik chiziqlаrdа, rаsmlаrdа vа bоshqаlаrdа аniq qilib
sistеmаlаshtirish vа klаssifikаtsiya qilish; - tilgа bo’lgаn qiziqishni rаg’bаtlаntirish,
sаmаrаli bilim оlish uchun ko’rsаtmаlаr yarаtish mеtоdlаri rоlini bаjаrishi; 7 -
adabiyot fаnidаn o’quv mаtеriаlining qаnchаlik o’zlаshtirgаnligi hаqidа
kоnkrеtlаshtirilgаn shаkldа mа’lumоt оlish imkоniyatini bеrаdi. Adabiyot darslarida
ko’rgazmali qurollardan foydalanish darsning samaradorligini ta’minlaydi.Buning
uchun o’qituvchi tinimsiz ijodiy mehnat va tajribasidan kelib chiqib mavzuni turli
metodlar asosida o’quvchilarga keng ko’lamda yetkaza oladi. Hozirgi kunda fan-
texnikaning intensiv holda rivojlanib borayotganligi hech kimga sir emas. Shuning
8

• shaxslararo muloqot ma 'nosini tushunish refleksiyasi;
Bu bilan bog'liq ravishda pedagog olimlar quyidagi reflektiv jarayonlarni
farqlaydilar:
• о 'z-o 'zini va boshqalarni tushunish;
• о 'z-o 'ziga va boshqalarga baho berish;
• о 'z-o 'zini va boshqalarni izohli tahlil qilish,
Refleksiya (lotincha Reflxio- ortga qaytish ) sub'ektning o'z (ichki) psixik tuyg'u
va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi.
Falsafa va pedagogikaga old adabiyotlarda refleksiya shaxsning o'z ongidagi
o'zgarishlarni fikrlash jarayoni deb yoziladi.
Psixologik lug'atda shunday izoh beriladi: "Refleksiya - faqat sub'ektning o'z-
o'zini bilishi va tushunishi emas, balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, his qilish
tuyg'usi va bilish (kognitiv) tasavvurlarini bilish hamda tushunishini aniqlab olishini
ham anglatadi.
O'qituvchining innovation faoliyatini shakllantirish shartlari Innovatsionlik
pedagogik jarayonni ifodalab, nafaqat uning didaktik qurilmasiga, balki
o'qituvchining ijtimoiy mohiyatli natijalari va rahiy qiyofasiga ham taalluqlidir.
Innovatsionlik ochiqlikni, boshqalar flkrining tan olinishini bildiradi.
O'qituvchining irmovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to'qnashuvi va
o'zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko'zda tutadi.
O'qituvchining irmovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-
sharoitlarga bog'liq. Unga o'qituvchining tayinli muloqoti aks fikrlarga nisbatan
beg'araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga
tayyorligi kiradi. Buning natijasida o'qituvchi o'z bilim va ilmiy faoliyatini
ta'minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo'ladi.
O'qituvchi faoliyatida o'z-o'zini faollashtirish, o'z ijodkorligi, o'z-o'zini bilishi va
yaratuvchiligi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o'qituvchi
shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi.
Yangilik kiritishning muhim sharti mulogotningyangi vaziyatini tug'dirishdir.
Muloqotning yangi vaziyati - bu o'qituvchining o'z mustaqillik mavqeini,
24

X U L O S A
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta‘lim to’g’risida»gi Qonunni amalga
oshirgan taqdirdagina ta‘limning yangi modeli yaratilishi mumkinligini alohida
uqtiriladi. Ular: Birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta‘sir qiladi va natijada
mamlakatimizda mavjud muhit butunlay o’zgaradi; Ikkinchidan, ta‘limning yangi
modeli ishga tushgach, insonning hayotda o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi. Har
qanday odam ham o’smirlik chog’ida, endigina voyaga yetib kelayotgan davrida
jamiyatdan munosib o’rnini topishi kerak. Aks holda bu narsa noxush oqibatlarga,
ba‘zan esa og’ir fojialarga, hatto ijtimoiy larzalarga ham sabab bo‘ladi.
Yosh yigit - qizlarimizning ishda, turmushda, oila va jamoa orasida o’z o’rnini
topolmaslik holatlari ulaming jamiyatda o’z qadrini yo’qotishiga olib keladi. O’z
qadriga, o’z sha‘niga ega bo’lmagan inson hayotda ko’p to’siqlarga duchor boladi,
beqaror va salbiy ta‘sirlarga tez beriladi, uning shaxs sifatidagi yemirilishi ham tez
kechadi. Biz joriy etilayotgan mazkur ta‘lim modeli orqali, avvalo, ana shu
vaziyatning oldini olamiz. Qolaversa, yoshlarni muayyan bir ixtisosga ega qilib,
hayotga yo’llanma beramiz. Dunyoga umid bilan qadam qo’yib kelayotgan navnihol
inson hayotdan munosib o’rnini topsa, turmushidan, taqdiridan, vatanidan rozi bo’lib
yashaydi, umr bo’yi bunyodkorlik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi. Bu g’oyat muhim
ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan masaladir; Uchinchidan, ta‘limning yangi
modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi.
O’zining qadr- qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, imoni butun, hayotda aniq
maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo’lamiz. Ana shundan
keyin ongli turmush kechirish jamiyat hayotining bosh mezoniga aylanadi. Shunda
odam olomon bo’lib, har lahzada ehtiyoj sezib emas, aksincha, o’z aql, o’z tafakkuri,
o’z mehnati, o’z mas‘uliyati bilan, ongli tarzda, ozod va hur fikrli inson bo’lib
yashaydi. Bunday odamlar uyushgan jamiyatni, ular barpo etgan ma‘naviy-ruhiy
muhitni soxta aqidalar, baqiriq-chaqiriqlar, havoyi shiorlar bilan aslo buzib
bo’lmaydi. Ularni o’zlari aql-idrok va qalb amri bilan tanlab olgan hayotiy
maqsadlardan chalg’itib ham bo’lmaydi; To’rtinchidan, ta‘limning yangi modeli
jamiyatimizning potensial kuchlarini ro’yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb
34

etadi. Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyat mavjud. Agar shu
ichki quvvatning to’liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo’lgan barcha shart-sharoit
yaratilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo’ladi.
Va har qaysi inson Yaratgan ato etgan noyob qobiliyat va isfedodni avvalo, o’zi
uchun, oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi, baxti-saodati,
manfaati uchun to’liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga
erishadiki, uning sur‘at va samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas.
Oldimizda turgan buyuk maqsadlaiga erishishda jamiyatimizning har bir a‘zosi
qo’shadigan hissa shu hisobdan beqiyos bo’lishi muqarrar.
35

individual - ijodiy (o’qituvchi va talabalarning o’zaro
munosabatlari) yondashuv.
Oliy maktabda innovatsion faoliyatning sub’ekti o’qituvchi, uning shaxsiy
imkoniyati hisoblanadi. Bunda o’qituvchi shaxsining ijtimoiy-madaniy, intellektual
va axloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo’ladi.
S.M.Godninning ishlarida talabaning shaxsiy xislatlari pedagogik jarayonning
sub’ekti sifatida yoritiladi. Unga quyidagilarni kiritadi: o’qitishning hozirgi va
kelgusi bosqichlari uchun qabul qilingan o’quv - tarbiya jarayonining maqsadi,
vazifasi va ko’rsatmalarini anglay bilish; intellektual mehnatning yangi tadbirlarini
egallash; maqsadga muvofiq kasbiy o’z-o’zini tarbiyalash va mustaqil tahsil olish,
qiyinchiliklarni a’lo darajada yenga bilish, o’sish va mustahkam o’rin egallashning
kengayayotgan intellektual va kasbiy imkoniyatlari, istiqbollari bilan qoniqish,
o’zining sotsial roli funktsiyasini bajarishida faol munosabatda bo’lish va hokazo.
Innovatsion pedagogik jarayonning muhim unsurlari shaxsning o’z-o’zini
boshqarishi va o’zini- o’zi safarbar qila olishi hisoblanadi. Uning eng muhim
yo’nalishlaridan biri talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish.
Bunday yo’nalish talabalarning o’quv ishlarini faollashtirish, ularning kasbiy
ixtisoslashishini aniqlab olish faolligini o’z ichiga oladi.
Tayanch yo’nalishlar - ta’lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi,
ularning o’zaro aloqalarida yangi tamoyillarga o’tish.
SHunday qilib, innovatsion faoliyat omillari nazariyasi tahlili uning eng muhim
yo’nalishi gumanistik aksiologiya ekan degan xulosaga olib keladi.
Innovatsion faoliyatga aksiologik yondashuv insonning o’zini yangilik yaratish
jarayoniga baxshida qilishi, uning tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlar jamini
anglatadi.
Aksiologiya insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyotning birdan-bir maqsadi
sifatida qaraydi.
33

takrorlash jarayonida ko’proq reproduktiv xarakterdagi ko’rgazmali qurollardan
foydalansak, yangi bilimlar berishda izlanuvchanlikni talab qiladigan ko’rgazmali
qurollar ishga solinadi. Demak, ko’rgazmalilik prinsipini amalga oishirish orqali
o’quvchilarning qayta xotiralashga asoslangan faoliyatini ham, qisman
izlanuvchanlik faoliyatini ham, ijodiy faoliyatini ham uyuushtirish mumkin.
Ko’rgazmali qurol me’yoridan qo’llanilishi lozim. Haddan tashqari ortiqcha
ko’rgazmali vosita o’quvchilarni toliqtiradi; fikrni asosiy masaladan chetlashishga
olib keladi; o’quv materiali uchun ajratilgan vaqtning etishmasligiga sabab bo’ladi.
Ko’rgаzmаlilik tаmоyilining mоhiyati o’qituvchi o’rgаnilаyotgаn adabiyot 11 fаni vа
undаgi fаоliyatlаr хаqidа o’quvchilаrgа аniq, rаvshаn tаsаvvur yarаtishidаdir. Bundаy
tаsаvvurlаr adabiyotni yanаdа chuqurrоq tushunish uchun zаmin hisоblаnаdi. SHuni
аytib o’tish jоizki, ko’rgаzmаlilik fаqаt bilimlаr mаnbаi rоlini bаjаrib qоlmаydi, bаlki
o’quvchilаrning rivоjlаnishlаrigа hаm tа’sir qilаdi. Ko’rgаzmаlilikni qo’llаsh
tаfаkkur vа nutqning rivоjlаnishigа yordаm bеrаdi, kоnkrеtdаn аbstrаktgа o’tishni
оsоnlаshtirаdi, idrоk vа diqqаtni uyushtirishgа ko’mаklаshаdi. Ko’rgаzmаlilik
tаmоyili qo’yidаgi shаrоitlаrdа аmаlgа оshirilаdi: - ko’rgаzmаlilik dаrsning mаqsаdi
vа vаzifаsigа muvоfiq kеlаdi; - ko’rgаzmаlilik оg’zаki tushuntirish bilаn birgа
qo’shib оlib bоrilаdi; - dаrsdа ko’rgаzmаlilik hаddаn tаshqаri ko’p qo’llаnilmаydi; -
o’qituvchi nаmоyish qilish o’rni, vаqti vа dаvоmiyligini to’g’ri аniqlаydi; -
ko’rgаzmаlilikni аmаlgа оshirishdа o’quvchilаrning хususiyatlаri vа tаyyorgаrlik
dаrаjаsigа аsоslаnаdi. O’qituvchi so’z yordаmidа o’quvchilаrning ko’rgаzmаli
оb’еktlаrni kuzаtishlаri hаmdа ulаrdаgi mаvjud bilimlаr аsоsidа аsаrlаrning idrоk
qilish jаrаyonidа «ko’rish» mumkin bo’lmаgаn аlоqаlаrini аnglаsh vа ifоdаlаshgа
оlib kеlаdi. O’quvchilаr аsоsiy mа’lumоtlаrni o’qituvchining оg’zаki tushuntirishidаn
оlаdilаr, ko’rgаzmаli vоsitаlаr esа ulаrni yo tаsdiqlаydi, yo аniqlаshtirаdi.
Ko’rgаzmаli qurоllаr o’quvchi оngidа yangi хissiy оbrаzlаrni hоsil qilish vа
mаvjudlаrini esgа оlish vоsitаsidir. Adabiyot fаni uchun qurshаb turgаn оlаmdа
mаvjud bo’lgаn ko’plаb nаrsаlаr, хоdisаlаr, ko’rgаzmаli o’quv qurоllаr vа
vоsitаlаrigа kiritilmаydi. Tаbiаtdа mаvjud nаrsа аgаr, birinchidаn, o’z bоrlig’ining
rеаl shаrоitlаridаn аjrаtib оlinsа (bаrg uzib gеrbаriy qilinsа, qush qаfаsgа оlinsа),
12

foydalanish maqsadga muvofiqdir. Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Bobur asarlariga ishlangan miniatyuralarning turli yillarda nashr etilgan
namunalari bu jihatdan bebaho manba va material bo’la oladi. Yozuvchi va
adiblarimizning turli davrlarda yaratilgan rangli rasmlari,portretlari,oilaviy yoki
ijodiy davralardagi rangli fotosuratlari ham o’quvchilar qiziqishiga mos va munosib
bo’ladi. Rus adabiyoti haiqda gapirib, professor Ye.N.Kolokolsev shunday yozadi.
”Portret janri o’quvchilarning tasavvurlarini oydinlashtirishga yordam beradi”.
Buning natijasida o’quvchilarda adib shaxsi haqidagi fikr-mulohazalari tiniqlashadi,
ularning real insoniy qiyofasini aniqroq tasavvur etishadi. Ko’rgazmalilik prinsipiga
ko’ra til hodisalarini o’rganish, kuzatish, sezishdan boshlanadi. Bola turli nutq
tovushlari, so’zlar, gaplarni talaffuz etish, eshitish, yozish-ko’rish orqali sezadi.
Kuzatish vositasida bolalar ongida til hodisalari 10 to’g’risida hissiy aniq tasavvur
hosil bo’ladi. O’qituvchi bolalarni til hodisalarini sezishdan ularning mohiyatini
aniqlashga, til hodisalarini tasavvur etishdan grammatik tushunchalarni atroflicha
o’zlashtirishga qarab olib boradi. Ko’rgazmali material muhim axborot manbai
hamdir. Chunki o’quvchi darslik, o’qituvchining bayoni, gazeta va jurnallardan
qanday axborot olsa, ko’rgazmali materiallardan ham shunday ma’lumot olshishi
mumkin. Ona tili darslarida tabiiy yoki aniq buyumlardan (predmetlarning asl
namunasi mas., anor, olma, bino maketi v.h), grafik materiallar (chizma, jadval
kabi)dan; tasviriy san’at, musiqa, kino, televidenie kabi vositalardan foydalanadi.
Ona tili mashg’ulotlarida televizor, epidiaskop, filmoskop, magnitafon kabi texnik
vositalardan foydalanish dars samaradorligiga juda katta ijodiy ta’sir ko’rsatadi. Bu
vositalar til hodisalarini tushunishga, ona tilidan egallangan nazariy bilimlarni
mustahkamlashga, uni amaliy ko’nikmaga aylantirishga yordam beradi. Ayniqsa,
tasviriy san’at namunalari, o’quv filmlari, diafilmlar va diapozitivlar o’quvchilarning
og’zaki va yozma nutqini rivojlantirishda muhim vosita sanaladi. Shuni nazarda tutib,
ona tili o’qituvchisi til kabinetini shu vositalar bilan ta’minlash chorasini ko’rishi,
ayniqsa, rasmli albomlar tashkil etishi, rasmli tarqatma materiallarini ko’paytirishi
lozim. Ko’rgazmali qurollardan barcha turdagi darslarda va darsning barcha
bosqichlarida unumli foydalansa bo’ladi. O’quv materialini mustahkamlash va
11

Ilmiy va kognitivlik o'qituvchining pedagogika, psixologiya va metodologiya
sohasidagi yangi ilmiy bilimlarni o'zlashtirish qobiliyatiga kamayadi.
Ko'p sonli so'rovlar natijalariga ko'ra etakchi qobiliyatlarga pedagogik
hushyorlik (kuzatish), didaktik, tashkiliy, ifodali, qolganlari hamrohlik, yordamchi
toifaga tushiriladi.
Ko'pgina mutaxassislar, aniq qobiliyatlarning etishmasligi boshqa kasbiy
fazilatlarni - mehnatsevarlik, o'z vazifalariga halol munosabatda bo'lish, o'z ustida
doimiy ishlashni rivojlantirish orqali qoplanishi mumkin degan xulosaga kelishadi.
Biz pedagogik qobiliyatlarni (iste'dod, kasb, moyillik) pedagogik kasbni
muvaffaqiyatli egallashning muhim sharti sifatida tan olishimiz kerak, lekin hech
qanday holatda hal qiluvchi kasbiy sifat emas. Qanchadan-qancha o'qituvchilikka
da'vogarlar zo'r moyillikka ega bo'lib, o'qituvchi bo'la olmadi va qanchadan-qancha
qobiliyatsiz talabalar dastlab pedagogik mahorat cho'qqilariga ko'tarilishdi.
O'qituvchi doimo mehnatkash.
Binobarin, mehnatsevarlik, tezkorlik, intizomlilik, mas’uliyat, o‘z oldiga maqsad
qo‘ya olish, unga erishish yo‘llarini tanlash, tashkilotchilik, qat’iyatlilik, kasbiy
saviyamizni tizimli va tizimli ravishda oshirish, doimiy ishtiyoqmandlikni uning
muhim kasbiy fazilatlari sifatida e’tirof etishimiz kerak. ishimiz sifatini oshirish va
hokazo.
Bizning ko‘z o‘ngimizda ta’lim muassasalarining aholiga “ta’lim xizmatlari”
ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish muassasalariga aylanishi sezilarli darajada
kuzatilmoqda, bu yerda rejalar, shartnomalar amal qiladi, ish tashlashlar sodir
bo‘ladi, raqobat rivojlanadi – bozor munosabatlarining muqarrar hamrohi. Bunday
sharoitda o'qituvchining ushbu fazilatlari alohida ahamiyatga ega bo'lib, ular ta'lim
jarayonida qulay munosabatlarni yaratish uchun kasbiy muhim shartlarga aylanadi.
Ular orasida insonparvarlik, mehr-oqibat, sabr-toqat, odoblilik, halollik, mas'uliyat,
adolat, fidoyilik, xolislik, saxovatlilik, odamlarga hurmat, yuksak axloq, nekbinlik,
hissiy muvozanat, muloqotga bo'lgan ehtiyoj, o'quvchilar hayotiga qiziqish,
xayrixohlik, o'zini o'zi tutish kabilar kiradi. -tanqid, mehr-oqibat, vazminlik, qadr-
qimmat, vatanparvarlik, dinparvarlik, tamoyillarga sodiqlik, sezgirlik, hissiy
18

qilish kabi usullardan foydalanishlar ko‘zda tutiladi;
 Ta’limning namoyish qilish usullari – bu ta’limning dars mashg‘ulotlari
jarayonida o‘quv va ko‘rgazmali vositalardan foydalanish yo‘llaridan iborat bo‘lib,
uning asosiy maqsadi dars samaradorligini oshirishdan iboratdir. Mazkur usuldan
foydalanishning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular so‘z bilan ifodalash
usuli bilan u yoki bu darajada uyg‘unlashib ketadi va ushbu jarayonda ta’lim
beruvchining pedagogik mahorati muhim rol o‘ynaydi. Bu muhim rol esa
pedagogning ta’lim vositalari bilan oldindan tanishligi orqali yanada yuksaladi.
Mazkur usul bo‘yicha ta’lim berishdagi o‘qituvchi pedagogik mahoratining
natijaviyligini ta’minlashdan og‘zaki va ko‘rgazmali usullari aloqadorligining xilma
– xil shakllari mavjudligi va kerakli joylarda ularning har biridan samarali
foydalanishi e’tiborga olinadi. Bunga sabab ta’limda mavzuning mazmuni, mavjud
ko‘rgazmali vositalarning xarakteri va ta’lim oluvchilar tayyorgarlik darajasidan
kelib chiqib, har bir ta’lim jarayonning holatiga mos ular uyg‘unligidan oqilona
foydalanish dars samaradorligini ta’minlashga imkoniyat yaratadi:
 Ta’lim tamoyillari. Bu o‘qish va o‘qitish jarayonida obektiv mavjud bo‘lgan
va uni bir butun qilib turgan qismlari orasidagi zaruriy bog‘liqlikdan kelib chiqib,
odamlar tomonidan ishlab chiqilgan va ta’lim jarayonida amal qilishlikka tavsiya
etilgan harakatlar tarkibidir. Demak, ta’lim tamoyillari – bu o‘qituvchining
faoliyatini va ta’lim oluvchining bilish faoliyatini xususiyatini belgilovchi asosdir. U
ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi
hamda turli normada, turli mazmunda va har xil yo‘sinda tashkil etiladigan
ta’limning samaradorligini belgilaydi. Ana shuning uchun ham mazkur jarayonda
o‘qituvchining pedagogik mahorati juda zarur va unda ta’lim berishning muhim
ob’ktiv qonuniyatlarini ta’lim tamoyillari o‘zida aks ettiradi. Pedagogikada
o‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirishga imkon beruvchi ko‘pgina umumiy
tamoyillar mavjud. Ular: onglilik va faollik; ko‘rgazmalilik; tizimlilik va
muntazamlilik; mustahkamlik; tushunarlilik; ilmiylik; nazariya bilan amaliyot birligi;
ta’lim – tarbiyaning birligi; ta’lim – tarbiya tizimi va uning uzunligi; pedagogik
texnologiya tamoyillari.
30

 Pedagogik yondashuv bu ta’lim – tarbiyadagi o‘zaro bog‘liqlik. Tarkibiy va
tashkiliy jihatdan bir butun bo‘lgan jarayon va hodisalarni o‘rganuvchi pedagogik
faoliyatdir. Pedagogik yondashuvlar turlari ular qo‘llanilayotgan manbaga mos holda
turlicha bo‘ladi. Ular ichidan pedagogik texnologiyalarning ta’lim – tarbiyada keng
qo‘llanilishi bilan texnologik yondashuvga e’tibor kuchaymoqda.
 Texnologik yondashuv – bu ta’limning aniq kutilgan natijalariga ega bo‘lgan
uzluksiz jarayondir. Uning komponentlari quyidagilardan iborat: tizimli yondashuv
asosida o‘quv jarayonini loyihalash; o‘quv maqsadini mumkin qadar aniqlashtirish;
ta’lim oluvchilarni ularning hatti – harakatlari asosida o‘qitish; teskari aloqa; bilim,
 ko‘nikma va malakalarning to‘la o‘zlashtirilishi rejalashtirilgan maqsadlarga
erishishini kafolatlashi; o‘qitishning samaradorligiga erishishi.
 Ta’limning mulohazalarga asoslangan qarori – bu mazkur qarorni amalga
oshirishdagi o‘qituvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi vazifalarni belgilash va taklif –
mulohazalarni hisobga olish hamda amaliyotda foydalanishga tavsiyalash ishlab
chiqish natijasi. Mazkur jarayon o‘qitishga har tomonlama mos tushuvchi ta’lim
texnologiyalarini yaratishda, ilg‘or axborotli ta’lim texnologiyalarini hayotga joriy
etishda, qarorlarni qabul qilish bo‘yicha ta’lim oluvchilar vazifalarini belgilashda,
qarorni joriy etishda, taklif va mulohazalarni yig‘ishlarda mukammal qarorlar qabul
qilishga didaktik asos bo‘la oladi.
Ta’limning mulohazalarga asoslangan qarori ilmiy – pedagogik, tashkiliy –
pedagogik faoliyatda va ular natijalarini nazorat qilish yo‘nalishidagi ishlarda
qo‘llanilishi samarali natijalarni beradi;
 Pedagogik qobiliyat – bu o‘qituvchining pedagogik faoliyatga xos bo‘lgan
zaruriy xususiyatlari majmuasidan iborat bo‘lib, unda shu xususiyatlar negizida
pedagogik faoliyat bilan mohirona shug‘ullana olishlik layoqatining
shakllanganligining muayyan darajasidir.
Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan
tizimdan iboratdir.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta
asosiy qonuniyati farqlanadi:
31

dunyoga, pedagogik fan, o'ziga bo'lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir.
O'qituvchi o'z nuqtai nazarlariga o'ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy
shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o'qituvchining
fikrlash usullari, aqliy madaniyati o'zgarib boradi, hissiy tuyg'ulari rivojlanadi.
Keyingi sharti - bu o'qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi.
O'qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o'zgartirishga, uning muammolari
va usullarini yechishni aniqlashga qaratilgandir.
O'qituvchi va talaba o'rtasidagi muloqot namimasining o'zgarishi irmovatsion
faoliyat shartlaridan biridir.
Yangi munosabatlar an'analarda bo'lganidek, qistovlar, hukmga bo'ysunish kabi
unsurlardan holi bo'lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o'zaro boshqarilishi,
o'zaro yordam shaklida qurilgan bo'lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim
xususiyati bu o'qituvchi va talabaning 1
ijoddagi hamkorligidir.
Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funktsiyalar bilan izohlanadi:
• kasbiy faoliyatning ongli tahlili;
• me 'yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;
• kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;
• dunyoga ijodiy yaratuvchilik m unosabatida b о 'lish;
• o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, o'z turmush tarzi va intilishlarini
kasbiy faoliyatida mujassam qilish,
Demak, o'qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar,
kontseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va
targ'ibotchisi sifatida namoyon bo'ladi.
Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta'lim taraqqiyoti sharoitida o'qituvchi
innovatsiya faoliyatiga bo'lgan zaruriyat quyidagilar bilan o'lchanadi:
• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta'lim tizimi, metodologiya va o'quv jarayoni
texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda о 'qituvchining
innovatsiya
faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, о 'zlashtirish va foydalanishdan iborat
bo'ladi;
25

ko’lami, ichki imkoniyatlari benihoya keng bol’ib, o’qituvchidan katta ijodiy tajriba
va pedagogic mahoratini talab qiladi. “Videoglaz” ning qulayligi, benuqsonligi
shundaki, u videokameraga uxshash ko’z vazifasini o’taydi. Unda hamma narsa
bevosita teleekran yoki ko’chma ekranga qayta tasvir uchun uzatilaveradi. Bu ta’lim
jarayonida tafakkurning mutlaq tantanasiga, inson aqlu zakovatining turli qirralarini
ochib beruvchi, bolaga o’z iqtidorini namoyish qilish imkoniyatini yaratib beruvchi
omilga aylantiradi.
Hоzirgi kundа multimеdiа, multimеdiа dаrslаr, multimеdiа mахsulоtlаr dеgаn
ibоrаlаr ko’p ishlаtilmоqdа. Bа’zi o’qituvchilаr mаtn muхаrriri yoki grаfik muхаrrir
yordаmidа tаyyorlаnib kоmpyutеr yordаmidа o’tkаzilgаn dаrs multimеdiа dаrsi
dеgаn nоto’g’ri tushunchаgа egаdirlаr. Хo’sh multimеdiа o’zi nimа? Multimеdiа –
rаsm vа mаtnli ахbоrоtni tоvushli vа хаrаkаtdаgi shаkllаrdаn ibоrаt ахbоrоt bilаn
birlаshtirish tехnоlоgiyasidir. Bulаr tаqdimоtlаr, elеktrоn dаrsliklаr, filmlаr vа
bоshqаlаrdir. Multimеdiа-elеktrоn vеrsiyalаri аsоsidа hаr bir fаndаn dаrs o’tilgаndа
pеdаgоg ko’prоq quyidаgilаrgа e’tibоr bеrishi lоzim: 1. Multimеdiаdа musiqа, rаsm,
tаsvir vа filmlаrdаn fоydаlаnish; 2. Tаsvirlаrning mоhiyati jоnli nutq vоsitаsidа
yoritilishi; 3. Multimеdiаdа bаrchа chizmа vа jаdvаllаr hаrаkаtli hоlаtdа nuqtаdаn
ekrаngа uzаtilаdi; 4. Ko’rgаzmаlilik multimеdiа аsоsini tаshkil etаdi. Bundаy
dаrslаrni qаysi dаsturdа yarаtgаn оsоnrоq? Prоfеsiоnаllikni tаlаb qilmаydi, хаr bir fаn
o’qituvchisi uchun qulаy vа tushunаrli bo’lgаn bundаy dаsturlаrdаn biri PowerPoint
dаsturidir.
II BOB. PEDAGOG KADRLARGA QO’YILADIGAN KASBIY
TALABLAR
2.1 .ZAMONAVIY O’QITUVCHI SHAXSIGA QO’YILADIGAN
TALABLAR
"Yosh qalb uchun quyoshning samarali nuri" deb nomlangan o'qituvchi K.D.
Ushinskiy. Rus tili o'qituvchilarining o'qituvchisi murabbiylarga juda yuqori talablar
qo'ydi. U o‘qituvchini chuqur va serqirra bilimsiz tasavvur qila olmasdi. Ammo
bilimning o'zi etarli emas; "Inson tarbiyasining asosiy yo'li - e'tiqoddir va ishonchga
faqat ishonch bilan amal qilish mumkin". Har qanday o'quv dasturi, har qanday
16

ishlash uchun mo’ljallangan savol va topshiriqlar, mashqlar, ma’rifiy hamda
topshiriqli rasmlar (mustaqil matn yaratish uchun) beriladi. 15 - Audio-vedio
dasturlar. Ularda muayyan bir sharoitda bo’lib o’tgan uchrashuvlar, ilmiy-amaliy
kengash va anjumanlar, marosimlar (yubiley, to’y, kelin salom, beshik to’yi);
bayramlar – Mustaqillik kuni, Navro’z taronalari, yangi yil oqshomi, bitiruvchilar
kechasi (oqshom) tasvirlari videotasmalarga tushirilib, videokassetalarga tartib bilan
joylahtiriladi. Yuqorida keltirilgan o’quv dasturlaridan 1-, 2-, 3 – si so’z boyligini
oshirish, fonetika, orfoefiya, leksikologiya, morfologiya, va sintaksis yuzasidan
egallangan bilim, malaka va ko’nikmalarni mustahkamlash uchun tavsiya etilgan
bo’lsa, 4- va 5- dasturlar o’quvchining yozma va og’zaki nutqini shakllantirish, matn
yaratish malakalarini rivojlantirish uchun mo’ljallangan. Bundan tashqari hozirgi
o’zbek adabiy tilini o’rganish jarayonini kodoskop, mul’timedia, “Videoglaz” kabi
zamonaviy va zaruriy o’quv texnikasi bilan ta’minlanishi, ularning o’quv
muassasalarida mavjud bo’lishi hamda amaliyotga tatbiq etilishi bugungi kunning
dolzarb vazifasi hisoblanadi. Hozirgi kunda o’zbek adabiyoti o’qitish metodikasi
fanini yutuqlari bilan boyitilmoqda, yangi avlod darslik va o’quv qo’llanmalari
yaratilmoqda. Ona tili darslarida, kodoskop va videoglaz singari o’quv texnikasidan
samarali foydalanish mumkin. Chunonchi, kodoskop yordamida slayd – jadvallarni
maxsus ekranga tushirish mumkin bo’lsa, videoglaz barcha tasviru – yozuvlarni,
ko’zga ko’rinadigan barcha jonzotu mavjudotlarni, test topshiriqlaridan tortib, insho
matnlarigacha teleekranga chiqarib berishi mumkin. “Videoglaz” ga nisbatan
kodoskopning imkoniyatlari ancha chegaralangan. Kodoskop faqatgina shaffof
plyonkadagi tasvirlarni ekranga chiqarishga moslashtirilgan. Oq qog’ozdagi tasvir
kodoskopda ko’rinmaydi. Shuning uchun ekranga tushirilishi lozim bo’lgan har bir
tasvir (test, yozuv, shakl) rangsiz (shaffof) plyonka varrakchalarga rangli
flomasterlarda yozilishi maqsadga muvofiq. Uyga berilgan topshiriqni plyonkada
bajarib kelgan o’quvchi o’z ijodiy ishini ekranga tushirib, o’rtoqlari muhokamasiga
tashlashi, o’z fikri va yaratgan 16 yangiligini himoya qilishi, to’g’ri yoki noto’g’riligi
aniq bir xulosa va echimga kelihi mumkin. Ta’lim texnologiyasida “portlash”
effektini beradigan eng yangi texnika vositasi bu- “Videoglaz”. Uning ishlatilishi
15

hamda amaliy faoliyatida va ishda qo'llashlarida, mehnat ko'nikmalari
va malakalarini hosil qilishda tatbiq etiladi. Bilimlarni iloji boricha
ko'rgazmali va real hayotga yaqin qilib tatbiq etish bir tornondan tilning
tushunarligini va o'qitish jarayonida audio-vizual vositalardan
foydalanishni talab qilsa, ikkinchidan, u bevosita ish jarayonida va real
holatda o'qitishni talab etadi.
Ko‘rgazmali qurollar darsning maqsadi, mavzuning xarakteri va
mazmunini hamda ta’lim oluvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga
olib qo‘llaniladi.
Ko’rgаzmаli mеtоdlаr dеgаndа tа’lim jаrаyonidа qo’lаnilаdigаn ko’rgаzmаli
qurоllаr vа tехnikа vоsitаlаrigа ko’p dаrаjаdа bоg’liq bo’lgаn o’quv mаtеriаlini
o’zlаshtirish shаkllаri tushunilаdi. Bоshqаchа qilib аytgаndа, tа’limning ko’rgаzmаli
vоsitаlаri adabiyot bilimlаrni o’rgаnish vа o’zlаshtirish хаrаktеrini bеlgilаydi.
Tа’limning bundаy mеtоdlаridаn fоydаlаnilgаndа o’quvchilаrning adabiyot dаrsidаn
оlgаn bilimlаri ko’rgаzmаli vоsitаlаr yordаmidа shаkllаnаdigаn yoki esgа
tushirаdigаn hissiy оbrаzlаrgа, tаsаvvurlаrgа bоg’liq bo’lаdi. Оg’zаki tushuntirish
kuzаtishni tаshkil etishdа, tаsаvvurlаrni bir mаrоmgа sоlishdа, ulаrni o’rgаnilаyotgаn
adabiyot mаvzusi g’оyasi bilаn bоg’lаshdа yordаm bеrаdi. Ko’rgаzmаli qurоllаr
bo’lmаsа, оg’zаki izоhning unchа fоydаsi bo’lmаydi. Ko’rgаzmаli vоsitа sifаtidа
plakatlar, slaydlar o’zbеk tili dаrsidа nаmоyish qilib ko’rsаtilishi mumkin. Hоzirgi
vаqtdа o’quv jаrаyonidа turli хil tехnikа vоsitаlаri: kinо vа bоshqа prоеktsiоn
аppаrаturаlаr, tоvush yozish аppаrаtlаri vа bоshqаlаrdаn fоydаlаnib nаmоyish qilish
kеng tаrqаlmоqdа. Ko’rgаzmаli qurоllаr turlichа аhаmiyatgа egа bo’lаdi. Ulаr bir
hоldа fаqаt nаmоyish qilinаdi. Ikkinchi hоldа esа аbstrаktsiyani shаkllаntirish
jаrаyonini еngillаshtirаdi. Ko’rgаzmаli qurоllаr yordаmidа vujudgа kеltirilаdigаn
аniq hissiy оbrаzlаrgа tаyanish аbstrаkt qоidаlаrni o’zlаshtirish jаrаyonini
еngillаshtirаdi, bilimlаrning tushunаrlilik dаrаjаsini оshirаdi. Mаsаlаn, vа
hоkаzоlаrdаn fоydаlаnilаdi. Ko’rgаzmаli qurоllаr, аyniqsа, adabiyotdаn оlgаn
bilimlаrini sistеmаgа sоlishdа vа bоyitishdа, shuningdеk, o’quvchilаrning fikr
7

auditoriyadagi jami ta’lim oluvchilarning qancha qismini tashkil etishini baholab
berish va bu orqali o‘z dars o‘tish texnologiyasini takomillashtirib borish
imkoniyatiga ega bo‘lish;
 o‘qituvchining dars maqsadiga erishganligini baholay bilishi va xulosalash
qobiliyati va shu kabilar. O‘qituvchining pedagogik mahorati tajribasida va uning
natijasida ta’lim metodlari samaradorligi oshishi yo‘llari asosiy e’tiborda bo‘ladi va
ular ta’lim jarayoniga nisbatan turli usul, tamoyil, yondashuv va qarorlar hamda
pedagogik qobiliyatlari yordamida amalga oshiriladi. Quyida ular to‘g‘risidagi
qisqacha ma’lumotlarni keltiramiz:
Pedagogik metodlar:
1. Talabalarga ajralib turuvchi xusuchsiiyatlarni egallashda aniqlik kiritish
uchun sharoit yarating. Bu ularning ko‘pchiligiga kerak.
2. O‘zgalarni ularga qanday e’tibor berishlari xaqida ya’ni, buni qanday
sezganliklari va o‘sha jarayonda o‘zlarini qanday tutganliklarini yozib berishlarini
so‘rang. Masalan: boshqalarning e’tiboriga nisbatan qiziqishlarini yashiradilarmi?
Nega unday qilganliklarini taxlil qilishlarini so‘rang.
3. Talabalardan boshqalardan nega ajralib tkrishni xoxlaganliklari xaqida yozib
berishni so‘rang.Balki bkni boshqalarni qo‘llash uchun qilgandirlar.
4. Talabalardan yozganlarini bir necha guruhlarga ajratishlarini so‘rang.
5. Butun guruh bilan munozara uyushtirib bog‘liqlik tomonlarini ko‘rsating. Bu
ularni o‘z xissiyotlarini taxlil qilish imkonidir. O‘z navbatida yaxshi tomonlarni
ajratib olishlariga imkon yaratadi. Ta’limning muammoni qidiruv usuli – ta’lim
oluvchilarning bilimini mustaqil ravishda izlab topishga yo‘naltirilgan ta’limiy
faoliyat yo‘li. Ushbu usulda o‘qituvchilarning pedagogik mahoratining asosiy
mazmunini ta’lim oluvchilarga berishni so‘z orqali ifodalash, ko‘rgazmali va amaliy
usullar yordamida amalga oshirishlar tashkil etadi. SHuningdek, o‘qituvchining
pedagogik mahorati oshishi va uning natijaviyligini ta’minlashdan muammoli
ma’ruza ifodasi (izohi) orqali mulohaza yuritish, isbotlash, umumlashtirish, dalillarni
tahlil qilish va rejaga mos tizimlashtirish, ta’lim oluvchini ushbu mavzudagi
ma’lumotlarni o‘zlashtirishi bo‘yicha o‘z ortidan ergashtirish bilan birga uni faolroq
29

o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
1) fan bo’yicha har bir ma'ruza va amaliy mashg’ulotlarni nazariy jihatlarini,
rivojlangan mamlakatlar ta'lim tizimidagi davlat siyosatining asosiy mohiyati,
mazmuni va xususiyatlarini o’rganish; rivojlangan mamlakatlar ta'lim tizimidagi
huquqiy mе'yoriy asoslarini bilishi kеrak.
2) pеdagogik tеxnologiyalarni ishlab chiqish sohasida, pеdagogik mahoratni
qo’llash va mustahkamlash sohasida, xalq pеdagogikasining kеlgusidagi istiqbollari,
shaxslararo munosabatlarni o’rnata olish va psixologik bilimlar asosida boshqaruv
qarorlarini qabul qilish bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lishi kеrak.
5

qudrаtli qo‘shimchа оmiligа аylаnmоqdа. Tа’lim mаdаniyat fеnоmеni sifаtidа
оchiqligi bilаn аjrаlib turаdi vа mаdаniyat mulоqоtigа tаyyorlikni nаmоyon etаdi. Bu
bоshqа mаmlаkаtlаrning tа’lim tizim bilаn fаоl o‘zаrо аlоqаgа intilishdа o‘z ifоdаsini
tоpаdi. Buning nаtijаsi o‘lаrоq tа’lim sоhаsidа rаng-bаrаng аmаliyotlаr vujudgа
kеlаdi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Qаdimgi dоnishmаndlаr hаqiqаt
tаqqоslаgаndа bilinаdi, dеgаn edilаr. Shu mа’nоdа, turli pеdаgоgik tizimlаrni,
o‘tmish vа hоzirgi dаvr tаjribаsini tаqqоslаsh tа’lim vа tаrbiyaning hаqqоniylik
dаrаjаsini аniqlаsh imkоnini bеrаdi. Xorij pеdаgоgik tаjribаsi, хоrijiy tа’lim vа
tаrbiya nаzаriyalаrini qiyosiy o‘rgаnish o‘z mаmlаkаtidаgi tа’lim tizimlаrini
tаkоmillаshtirish vа yanаdа оqilоnа tа’lim tizimlаrini yarаtish uchun аndоzа bo‘lib
хizmаt qilishi mumkin. “Jаhоn tа’lim tizimi” kursining mаqsаdi – tа’lim nаzаriyasi
vа аmаliyotini rivоjlаntirish bоrаsidаgi хаlqаrо tаjribаni оbyеktiv o‘rgаnish vа
qiyosiy tаhlil qilish. Bu fаndа hоzirgi zаmоn jаmiyati tаlаblаrigа jаvоb bеruvchi
mustаhkаm mеtоdоlоgik bаzа hаli yarаtilgаnichа yo‘q. Kursning vаzifаlаri xorijdа
tа’lim vа tаrbiya sоhаsidа yuz bеrаyotgаn jаrаyonlаrni o‘rgаnish, pеdаgоgik hоdisа
vа tеndеnsiyalаrning ijоbiy vа sаlbiy tоmоnlаrini milliy pеdаgоgikа vа tа’lim
tizimining rivоjlаnishini tаkоmillаshtirish yo‘lidаgi izlаnishlаrning оmili sifаtidа
аniqlаshdаn ibоrаt. Аyni pаytdа, bu kursning аniq bеlgilаngаn o‘z tаdqiqоt prеdmеti
mavjud, bu jаhоn mаmlаkаtlаrining tа’lim tizimlаri.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy
nazariy qoidalari hamda uning ustuvor tamoyillari, ilmiy bilishning xolislik,
tarixiylik, tizimlilik prinsiplari dissertatsiyaning nazariy-uslubiy asosini tashkil etadi.
Kurs ishini tayyorlashda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning asarlari, Prezident Sh.M.Mirziyoyevning yoshlar, ta’lim va tarbiya
borasidagi fikrlari va asarlari, ―Ta‘lim to‘g‘risidagi qonun, ―Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi , O‘zbekistonning yangi tarixini yaratishdagi metodologik, ilmiy-‖
nazariy va mafkuraviy ahamiyatga molik g‘oyalari muhim konseptual-metodologik
ahamiyatga ega bo‘ldi.
Kurs ishiga qo’yiladigan talablar. “Jahon ta'lim tizimi” o’quv fanini
4

I BOB. KO’RGAZMALILIK TAMOYILI VA UNING TURLARI
1.1 ADABIYOT DARSLARIDA KO’RGAZMALILIKNING
AHAMIYATI
Ta’limning ko’rgazmalilik tamoyili o‘quv materiallarini konkret
obrazlar orqali bevosita ta’lim oluvchilarning idrok qilishlarini
ta’minlashga qaratilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Zotan
ko‘rsatib, anglatib, tahlil va sintez qilib, amaliy sur’atda ishlatib
berilgan bilim,malaka va ko‘nikmalar ta’lim oluvchilar ongiga tezroq
singadi, xotirasida uzoq saqlanadi.
O'qitishning ko'rsatmaliligi shuni tasdiqlaydiki, agar talabalarda
o'rganilayotgan jarayonlarni narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish
bilan bog'liq muayyan hissiy - amaliy tajriba bo'lgan taqdirdagina ular
bilimlarni ongli ravishda o'zlashtiradilar hamda ularda ilmiy tasavvur
va tushunchalar hosil qilish mumkin. Bu tamoyil o'qitish jarayonida
turli sezgilardan: ko'rish, eshitish, badan bilan sezish va boshqalardan
foydalanishni talab etadi. Buyum qanchalik har tomonlama idrok
qilinsa, talabalarning shu buyum haqidagi bilimi ham shunchalik to'la
va chuqur bo'ladi.
Ko’rgazmalilik tamoyili o'qitish maqsadlariga mos bo'lib,
materialning mazmuni bilan belgilanadi. Bu materialni o'rganish esa
talabalarni chinakam ilmiy va hayotiy bilimlar bilan qurollantirishi
kerak. Ko’rgazmalilik bu bilimlarni yaxshiroq o'zlashtirib olishga
hamda uiarning hayot bilan, mehnat amaliyoti bilan bog'lanishiga
yordam beradi. Mashg'ulotlarda turli xil ko'rsatmali qurollarni qo'llash
talabalarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularning diqqatini aynan
o'tilayotgan mavzuga jalb etadi. Shuning uchun ko’rgazmalilik
vositalari o'qitishning hamma bosqichlarida talabalarning yangi
mavzuni tushunishlarida, bilimlarini mustahkamlashda, tekshirish
6

yozuvlari,kinofragmentlar, o’quv va kinofilmlar, telefragmentlar, diafilmlar va
boshqalar mavjud. Ular ko’rgazmalilikning ekran, eshituv, sintetik turiga kiradi. An
Amos Komenskiyning ta’kidlashicha “ Mumkin bo’lgan hamma narsa tuyg’ularning
his etilishi uchun yetkazilishi kerak’.Boshqa bir yirik pedagog K.D.Ushinskiy esa
shunday yozadi”Bola xotirasida nimanidir o’rnab qolishini istagan pedagog imkoni
boricha ko’proq sezgi organlari:ko’z,quloq,tovush,muskul harakatlari
tuyg’usi,hatto ,mumkin bo’lsa,hidlash va ta’m bilishni ham eslab qolishda ishtirok
etishi haqida qayg’urishi kerak”. Adabiyot darslarida ko’rgazmalilikning yana bir turi
xarita-sxemalar bo’lishi mumkin. Xususan, O’rxun-Yenisey obidalari, Mahmud
Koshg’ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Munis, Ogahiy,
Muqimiy, Furqat, Hamza singari shoir va yozuvchilarning hayoti va ijodini
o’rganishda bunday xaritasxemalardan foydalanish katta samara beradi. Masalan,
Muqimiyning hayoti va ijodining o’rganishda adib borgan, asarlarida tasvirlangan
shahar va qishloqlarni ko’rsatib beruvchi xarita-sxemalardan foydalanish mumkin.
Bunda adibning shaxsiy hayoti, ayniqsa, ”Sayyohatnoma”laridagi geografik nomlar
asos vazifasini ado etadi. Qolaversa, bu yo’l bilan predmetlararo aloqaning o’ziga xos
tomonlariga 9 ham ro’para kelinadiki,bu holat o’quvchilarning turli sohadagi
bilimlarini bir yerga jamlash,ulardan amalda foydalanish zaruratini yuzaga chiqaradi.
Aslida , umumiy o’rta ta’lim maktablari hamda akademik litseylarda o’rganiladigan
har bir shoir va yozuvchining ijodi haqida shunday xaritasxemalarni tuzish
imkoniyati mavjud. Bunda har bir o’qituvchi o’ziga yaqin bo’lgan mahalliy
materiallardan ham foydalansa,nur ustiga nur bo’lar edi. X.Sh.Yandariyevning
ko’rsatishicha, xarita-sxemalarni yaratishda “asarlarga chizilgan illyustratsiyalar,
biografik materiallar, gazeta va jurnallardan qirqib olingan parchalar, nodir va nashr
etilmagan rasmlar, maktublar” va boshqalardan foydalanish mumkin. ”Karta-
sxemalar tuzishning maqsadi, darslarni rang-barang qilish, uni mumkin bo’lgan
darajada tig’izlashtirish, unga o’quvchilarning adabiy bilimlarni olishga qiziqishlarini
va ijodiy faolliklarini oshirish, shunday qilib,ular mehnatining mazmunli va quvnoq
bo’lishi uchun qo’shimcha materiallarni jalb qilishdan iborat”. Yana bir muhim holat
mavjud:darsda ,mashg’ulotlarda oq-qora tasvirdan ko’ra rangli rasmlardan
10

qilish, tanqidiy fikrlash, baho bera olish qobiliyati, o'zicha mushohada yuritish,
refleksiya;
• kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash
qobiliyati; pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik
kontseptsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf
qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va о 'zaro у or dam berish qobiliyati va
boshqalar;
• q 'qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat sur 'ati; shaxsning
ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qat'iyatlik, o'ziga ishonch; mas'uliyatlilik, halollik,
haqiqatgo'ylik, о 'zini tut a bilish va boshqalar.
Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o'qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi
me'yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A, Slastenin):
• innovatsion foliyatga bo 'Igan zaruriyatni anglash;
• ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik;
• shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish;
• ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni engishga shaylik;
• innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi;
• innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka tcTsiri;
• kasbiy refleksiyaga bo 'Igan qobiliyat.
Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar
xususiyatlari, o'qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish
tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri-o'qituvchi shaxsidir.
O'qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs bo'lishi, kreativlikni, keng qamrovli
qiziqish va mashg'ullikni, ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklarga o’ch bo'lishi
lozim.
O'qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo'nalishda amalga
oshirilishi lozim:
• yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
27

o'qituvchining axloqiy obro'sini ob'ektiv bo'lish qobiliyati sifatida
mustahkamlamaydi. Xurofot, xurofot, sub'ektivizm ta'lim ishiga juda zararli.
O'qituvchi talabchan bo'lishi kerak. Bu uning muvaffaqiyatli ishlashining eng
muhim shartidir. O'qituvchi o'ziga yuqori talablar qo'yadi, chunki odam o'zida yo'q
narsani boshqalardan talab qila olmaydi. Pedagogik talabchanlik rivojlanayotgan
shaxsning imkoniyatlarini hisobga olgan holda oqilona bo'lishi kerak.
Hazil tuyg'usi o'qituvchiga pedagogik jarayon davomida keskinlikni bartaraf
etishga yordam beradi: quvnoq o'qituvchi g'amgin o'qituvchidan yaxshiroq dars
beradi. Uning arsenalida hazil, maqol, aforizm, do'stona hazil, tabassum - bularning
barchasi ijobiy hissiy fon yaratishga imkon beradi, maktab o'quvchilarini o'zlariga va
vaziyatga kulgili tomondan qarashga majbur qiladi.
Alohida-alohida, o'qituvchining kasbiy xushmuomalaligi - talabalar bilan
muloqotda mutanosiblik tuyg'usiga rioya qilish haqida gapirish kerak. Takt -
tarbiyachi ongi, his-tuyg'ulari va umumiy madaniyatining jamlangan ifodasidir.
Uning asosi o'quvchining shaxsiyatiga hurmatdir. Bu o'qituvchini
xushmuomalalikdan ogohlantiradi, uni muayyan vaziyatda optimal ta'sir qilish
vositalarini tanlashga undaydi.
2.2.ZAMONAVIY O’QITUVCHI FAOLIYATIDA IJOD
Innovatsion pedagogik jarayorming muhim unsurlari shaxsning o'z-o'zini boshqarishi
va o'zini- o'zi safarbar qila olishi hisoblanadi. Uning eng muhim yo'nalishlaridan bin
talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish.
Bunday yo'nalish talabalarning o'quv ishlarini faollashtirish, ularning kasbiy
ixtisoslashishini aniqlab olish faolligini o'z ichiga oladi.
Tayanch yo'nalishlar - ta'lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi,
ularning o'zaro aloqalarida yangi tamoyillarga o'tish.
20

tarbiya usuli, qanchalik yaxshi bo'lmasin, o'qituvchining e'tiqodiga o'tmagan, o'lik xat
bo'lib qoladi, haqiqatda hech qanday kuchga ega emas.
Zamonaviy o‘qituvchiga qo‘yiladigan qator talablarda ma’naviyat yetakchi
o‘ringa qaytmoqda. Murabbiy o‘zining shaxsiy xulq-atvori, hayotga munosabati bilan
ma’naviy hayot namunasi ko‘rsatishga, o‘quvchilarni yuksak insoniy fazilatlar,
haqiqat va ezgulik g‘oyalari asosida tarbiyalashga majburdir. Bugungi kunda ko'plab
jamoalar o'z farzandlarining o'qituvchisidan mo'min bo'lishini talab qiladilar, ular o'z
farzandlarining axloqiy tarbiyasini ishonib topshirishlari mumkin.
O'qituvchiga qo'yiladigan muhim talab - pedagogik qobiliyatlarning mavjudligi -
o'quvchilar bilan ishlashga moyillik, bolalarga muhabbat va ular bilan muloqot
qilishdan zavqlanishda ifodalangan shaxs sifati. Ko'pincha pedagogik qobiliyatlar
aniq harakatlarni bajarish qobiliyatiga torayib ketadi - chiroyli gapirish, qo'shiq
aytish, chizish, bolalarni tartibga solish va hokazo. Qobiliyatlarning quyidagi turlari
ajratilgan.
Tashkiliy - o'qituvchining o'quvchilarni birlashtirishi, ularni egallashi,
mas'uliyatni taqsimlashi, ishni rejalashtirishi, bajarilgan ishlarning xulosasini
chiqarishi va hokazo.
Didaktik - o'quv materialini, ko'rgazmalilikni, jihozlarni tanlash va tayyorlash,
o'quv materialini ochiq, tushunarli, ifodali, ishonchli va izchil taqdim etish, kognitiv
qiziqishlar va ma'naviy ehtiyojlarni rivojlantirishni rag'batlantirish, o'quv va kognitiv
faollikni oshirish; va boshqalar.
Retseptiv - o'quvchilarning ruhiy dunyosiga kirib borish, ularning hissiy holatini
ob'ektiv baholash, psixikaning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash qobiliyati.
Kommunikativ - o'qituvchining o'quvchilar, ularning ota-onalari, hamkasblari va
ta'lim muassasasi rahbarlari bilan pedagogik maqsadga muvofiq munosabatlarni
o'rnatish qobiliyati.
O'quvchilarga hissiy va irodaviy ta'sir ko'rsatadi.
Tadqiqot pedagogik holatlar va jarayonlarni bilish va xolisona baholash
qobiliyatida mujassamlanadi.
17

Ko'rgazmalilik tamoyili asosida darslar samaradorligini oshirish yo'llari

Купить