Kognitiv- bixevioristik psixoterapiya - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	85.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Kognitiv- bixevioristik psixoterapiya

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
MAGISTRATURA BO‘LIMI 70310301- PSIXOLOGIYA
MUTAXASISLIGI 1- BOSQICH MAGISTRANTI
YULDASHEVA SHOHISTANING KOGNITIV
PSIXOLOGIYA FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “ KOGNITIV- BIXEVIORISTIK
PSIXOTERAPIYA ”
Ilmiy rahbar: Dots:Atadjonov M

Bajardi: Yuldasheva Sh
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………….….6
I. BOB. KOGNITIV- BIXEVIORAL PSIXOTERAPIYANING TARIXIY
RIVOJLANISHI VA NAZARIY ASOSLARI…….…………….…….….8
1.1. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning asosiy prinspilari ……….….12
1.2. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning asosiy metodlari …….…..….16
I. Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………..22
II. BOB. KOGNITIV- BIXEVIORAL PSIXOTERAPIYANING
AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI………………………….……………23
2.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda kognitiv-bixevioral
psixoterapiyaning samaradorlik ko‘rsatkichlari ……………………..…..29
2.2. Kognitiv bixevioral psixoterapiyaning amaliyotda qo‘llanilishining
emperik tahlili……………………………...........................................……40
II. Bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………….43
XULOSALAR………………………………………………………..……. 44
TAVSIYALAR……………………………………………………………..45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..…..…….46
ILOVA …………………………………………………………..……….. 46
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi . Kognitiv-bihevioral psixoterapiya (KBP) – bu
zamonaviy psixoterapiya metodlaridan biri bo‘lib, insonning psixologik
salomatligini yaxshilashda, xususan, psixologik kasalliklar va noxush holatlar bilan
bog‘liq bo‘lgan muammolarni bartaraf etishda keng qo‘llaniladi. Ushbu metodning
asosiy maqsadi shaxsning xatti-harakatlarini va kognitiv jarayonlarini o‘rganish
orqali, uning psixologik holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan faktorlarni aniqlash
va o‘zgartirishdan iboratdir. Kognitiv-bihevioral psixoterapiya, o‘zining tizimli va
ilmiy yondashuvi tufayli, juda ko‘p psixologik buzilishlarni davolashda samarali
vosita sifatida tanilgan. Bu terapiya yondashuvi xulq-atvor va fikrlar o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlikni ta’kidlashga asoslanadi, ya’ni insonning ruhiy holati uning fikr
va xatti-harakatlariga bevosita ta’sir qiladi.
Kognitiv-bihevioral psixoterapiyaning ilmiy rivojlanishi 20-asrning o‘rtalariga
borib taqaladi. Boshida, asosan, biheviorizm va kognitiv psixologiyaning asosiy
g‘oyalari va metodologiyalaridan foydalanilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan bu ikki
yondashuv integratsiyasi yangi psixoterapevtik usullarni shakllantirishga olib
keldi. Biheviorizm xulq-atvorni o‘rganishga qaratilgan bo‘lsa, kognitiv psixologiya
odamlarning fikrlarining va dunyoqarashining ruhiy holatga ta’sirini o‘rganadi.
Kognitiv-bihevioral psixoterapiya esa, bu ikki yondashuvni birlashtirib, nafaqat
xatti-harakatlarni o‘zgartirish, balki insonning kognitiv jarayonlarini ham tahlil
qilish orqali psixologik salomatlikni yaxshilashga intiladi.
Kognitiv-bihevioral psixoterapiya bugungi kunda keng tarqalgan va ilmiy
tadqiqotlar orqali tasdiqlangan eng samarali davolash usullaridan biri sifatida
tanilgan. Turli xil psixologik kasalliklar, jumladan, depressiya, ansiyete
buzilishlari, fobiyalar, travmatik stress buzilishlari va boshqa ko‘plab psixologik
holatlar kognitiv-bihevioral terapiya yordamida muvaffaqiyatli davolanadi.
Terapiya metodlari, shuningdek, o‘z-o‘zini boshqarish, stressni kamaytirish va
ijtimoiy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan texnikalarni o‘z ichiga oladi. Shu
bilan birga, ushbu metodlarning ilmiy asoslari va ularning klinik qo‘llanilishi
3

psixoterapiya sohasida yangi tadqiqotlar va yondashuvlarni talab qiladi.
Bundan tashqari, psixologik salomatlik jamiyatdagi barqarorlikni saqlashda muhim
o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
so‘zlariga ko‘ra: «Psixologik salomatlikni mustahkamlash, ruhiy zaifliklarni
bartaraf etish, o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish jamiyatdagi ijtimoiy
barqarorlikning asosiy shartidir.» Prezidentning ushbu g‘oyalari psixoterapiya va
uning usullariga bo‘lgan e’tiborni kuchaytirish zarurligini ta’kidlaydi. Shuningdek,
«Yoshlarning psixologik salomatligini qo‘llab-quvvatlash, ruhiy holatini
yaxshilash, ular uchun psixoterapevtik xizmatlarni tashkil etish bu bizning
jamiyatni barqaror rivojlantirishimiz uchun muhim qadamdir,” deb ta’kidlagan.
Bu fikrlar kognitiv-bihevioral psixoterapiyaning nafaqat individual, balki jamoaviy
darajada ham salbiy holatlarning oldini olish va yaxshilashda qanchalik ahamiyatli
ekanligini ko‘rsatadi.
Mazkur kurs ishida kognitiv-bihevioral psixoterapiyaning nazariy asoslari,
metodologiyasi, klinik qo‘llanilishi va ilmiy tadqiqotlar asosida samaradorligi
tahlil etiladi. Shu bilan birga, terapiyaning boshqa psixoterapevtik metodlar bilan
solishtirilishi va uning psixologik holatlarni davolashdagi o‘rni ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining maqsadi. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning nazariy
asoslarini, asosiy tamoyillarini va amaliy qo‘llanilishini tadqiq qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Tadqiqotning maqsadidan kelib chiqqan holda
quydagilar mavzuning asosiy vazifalari sifatida olindi.
1. Kognitiv- bixevioral psixoterapiyaning nazariy ma’lumotlarni olish uchun
psixologik adabiyotlarni tahlil qilish;
2. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning asosiy tushunchalari, tamoyillari va
texnikalarini tahlil qilish;
3. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning bo‘yicha xulosa va tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishining obyekti. Farg‘ona shahar 36-sonli maktabgacha ta’lim
tashkilotida tahsil olayotgan, yoshi 5–6 yoshli “Bilag‘on” tashvish va ajralish
4

qo‘rquvi simptomlari namoyon bo‘lgan 32 nafar bola (18 qiz, 14 o‘g‘il)
tadqiqotning respondenti sifatida olindi.
Kurs ishining predmeti. Kognitiv- bixevioral psixoterapiyaning
mexanizmlari.
Muammoni o‘rganilganlik darajasi. 1950-1970-yillarda psixologiyaning
yangi oqimlari, xususan, kognitiv psixologiya o‘zining kuchli pozitsiyalarini
egalladi. Kognitiv psixologiyaning rivojlanishi psixoterapiya jarayoniga yangi
yondashuvlar kiritdi, chunki bu oqim odamning ruhiy holati va xatti-harakatlari
orasidagi kognitiv jarayonlarni o‘rganishga intildi. Bu davrda Aaron Beck, Albert
Ellis kabi psixoterapevtlar kognitiv psixoterapiyaning asoslarini yaratdilar.
Beckning “Kognitiv terapiya” nazariyasi, ayniqsa, depressiya va tashvishlarga
chalingan bemorlar uchun samarali usul sifatida joriy etildi. Ellisning “Ratsional-
emotiv terapiya” (RET) metodologiyasi esa kognitiv-bihevioral psixoterapiyaning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.
Bu davrda kognitiv va bihevioristik yondashuvlar psixoterapiya
metodologiyasida alohida-alohida rivojlandi. Biroq, kognitiv psixologiya va
bihevioristik yondashuvlar o‘rtasidagi ba’zi farqlar hali ham mavjud edi. Kognitiv
psixologiya odamning psixologik holatini, his-tuyg‘ularini va qaror qabul qilish
jarayonlarini tahlil qilishga katta e’tibor qaratgan bo‘lsa, biheviorizm faqat xulq-
atvorga e’tibor qaratdi. Shu tariqa, kognitiv-bihevioral psixoterapiya
metodologiyasi asta-sekin ravishda ikki oqimning integratsiyasiga olib keldi. 1990-
yillardan boshlab, kognitiv-bihevioral psixoterapiya ko‘plab ijtimoiy, madaniy va
ilmiy tizimlarga integratsiya qilindi. Ushbu davrda psixoterapiya metodlarining
ilmiy asoslarga tayanish darajasi yanada kuchayib, empirik tadqiqotlar va klinik
ishlar orqali ularning samaradorligi va qo‘llanilishi kengayib bordi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kognitiv-bixevioristik
psixoterapiya (KBP) — bu insonning fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakatlari
o‘rtasidagi bog‘liqlikka asoslangan psixoterapiya usulidir. Uning nazariy asosida
5

salbiy fikrlar insonning ruhiy holatiga ta’sir qilishi g‘oyasi yotadi. KBP orqali
inson o‘z fikrlarini tahlil qilishni, ularni ijobiy tomonga o‘zgartirishni o‘rganadi.
Amaliy jihatdan KBP depressiya, xavotir, fobiya kabi ko‘plab psixologik
muammolarni hal qilishda samarali hisoblanadi. Bu yondashuv qisqa muddatli
bo‘lib, aniq muammolarga yo‘naltirilgan. Mijozlar amaliy mashqlar orqali sog‘lom
fikrlash uslubini rivojlantiradilar va stressga bardoshlilikni oshiradilar.
Kurs ishida qo‘llanilgan metodlar:
1. Suhbat
2. Kuzatish
3. O‘yin terapiyasi
4. Bolalarda tashvish darajasini aniqlash testi (K.Spilberger adaptatsiyasi –
ota-onalar uchun so‘rovnoma shaklida)
5. «Qo‘rquv rasmda» loyihaviy metodi
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, to‘rt
paragraf, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar, jami 43
betdan iborat.
6

I. BOB. KOGNITIV- BIXEVIORAL PSIXOTERAPIYANING TARIXIY
RIVOJLANISHI VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning asosiy prinspilari
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya (KBP) – bu psixik buzilishlarni
davolashda va inson xulq-atvorini o‘zgartirishda fikrlash jarayonlari, emotsiyalar
va xatti-harakatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni asos qilib olgan psixoterapevtik
yondashuvdir. Mazkur terapiya turi XX asrning o‘rtalarida psixologiya fanida yuz
bergan nazariy siljishlar natijasida shakllangan bo‘lib, u dastlabki bixevioral
yondashuv va keyinchalik kognitiv psixologiyaning integratsiyasidan vujudga
kelgan. KBPning shakllanishida ikkita asosiy yo‘nalish — bixeviorizm va kognitiv
psixologiya muhim rol o‘ynagan. Dastlabki psixoterapevtik amaliyotlarda Ivan
Pavlov, John B. Watson va B.F. Skinnerning ishlarida bixeviorizm asoslari
qo‘yildi. Bixevioristik modelga ko‘ra, inson xatti-harakati tashqi ta’sirlar natijasida
shakllanadi va uni o‘zgartirish uchun muayyan rag‘bat va jazolar tizimidan
foydalanish mumkin. Biroq bu yondashuv ichki psixik jarayonlarni, ayniqsa
fikrlash, e’tiqod va emotsiyalarni hisobga olmaydiganligi bois, tanqidga uchradi.
1960-yillarda Aaron T. Beck va Albert Ellis tomonidan ishlab chiqilgan kognitiv
terapiya bu bo‘shliqni to‘ldirdi. Ular psixik muammolarning asosi noto‘g‘ri
fikrlash, iratsional e’tiqodlar va disfunktsional kognitiv sxemalarda yotganini
asoslab berdi. Shu tariqa, inson fikrlari, emotsiyalari va xatti-harakatlari o‘zaro
chambarchas bog‘liq degan g‘oya paydo bo‘ldi. 1970-yillardan boshlab kognitiv va
bixevioral yondashuvlar integratsiyalashib, kognitiv-bixevioral
psixoterapiya nomini oldi. Ushbu yondashuv hozirda eng ko‘p tadqiq etilgan va
klinik jihatdan samarali psixoterapiya usullaridan biri hisoblanadi.
KBP bir necha asosiy nazariy prinsiplar asosida qurilgan:
Kognitiv model: Shaxsning emotsional holati va xatti-harakatlari u qanday
fikrlashi bilan belgilanadi. Noto‘g‘ri yoki salbiy avtomatik fikrlar stress, xavotir va
depressiyani keltirib chiqaradi. Kognitiv sxemalar: Inson ongida mavjud bo‘lgan
chuqur e’tiqodlar va fikrlar namunasi (sxemalar) hayotiy voqealarni talqin qilishda
7

asosiy rol o‘ynaydi. Bu sxemalar bolalikda shakllanib, katta yoshda ham xulq-
atvorni belgilab beradi. Avtomatik fikrlar: Kundalik hayotda odam ongli ravishda
anglamaydigan, lekin emotsional holat va harakatlarga ta’sir etadigan tezkor
fikrlardir. Masalan, “Men bunga qodir emasman” kabi fikrlar.
Disfunktsional e’tiqodlar: Shaxsning o‘ziga, boshqalarga yoki dunyoga nisbatan
shakllangan salbiy, muvofiqlashtirilmagan e’tiqodlari (masalan, “Agar hamma
meni yaxshi ko‘rmasa, men hech kim emasman”).
Strukturaviy terapiya: KBPda terapiya tuzilgan, maqsadli va vaqt bilan cheklangan
bo‘lib, odatda 12–20 seansdan iborat bo‘ladi. Har bir seansda maqsadlar
belgilanadi va uyga vazifalar orqali mustahkamlash amalga oshiriladi.
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya bugungi kunda depressiya, xavotirli buzilishlar,
obsessiv-kompulsiv sindrom, fobiyalar, stressga qarshi kurashish va boshqa ruhiy
holatlarda samarali qo‘llanilmoqda. Uning tarixiy rivojlanishi ko‘p yillik ilmiy
izlanishlar va amaliy tajribalarga asoslangan bo‘lib, zamonaviy psixoterapevtik
amaliyotda markaziy o‘rinni egallaydi.
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya (KBP) – bu psixik buzilishlarni davolashda va
inson xulq-atvorini o‘zgartirishda fikrlash jarayonlari, emotsiyalar va xatti-
harakatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni asos qilib olgan psixoterapevtik
yondashuvdir. KBP salbiy fikrlarni aniqlash, ularni baholash va yanada
moslashuvchan fikrlar bilan almashtirish orqali emotsional va xulqiy
o‘zgarishlarga erishishni maqsad qiladi.
KBP ning shakllanishida ikkita asosiy yo‘nalish — bixeviorizm va kognitiv
psixologiya muhim rol o‘ynagan. Dastlabki psixoterapevtik amaliyotlarda Ivan
Pavlov, John B. Watson va B.F. Skinner kabi olimlarning ishlari asosida
bixevioristik yondashuv shakllandi. Unga ko‘ra, inson xulq-atvori tashqi muhitdagi
rag‘batlantirish va jazolarga bog‘liq tarzda shakllanadi.
1960-yillarda kognitiv psixologiya rivoj topa boshladi. Aaron T. Beck
depressiyani davolashda kognitiv modelni qo‘llab, inson emotsiyalarini ularning
avtomatik fikrlari bilan bog‘ladi. Shu davrda Albert Ellis ham “ratsional-emotiv
8

terapiya”ni ishlab chiqdi, bu esa fikrlardagi iratsionallikni aniqlash va uni
o‘zgartirishga qaratilgan edi.
Kognitiv xulq-atvor terapiyasi taxminan 30 yil oldin xulq-atvor terapiyasi va
kognitiv psixoterapiyaning muvaffaqiyatli integratsiyasi orqali yaratilgan.
Birinchisi, xulq-atvor psixoterapiyasi bo‘lib, u bixeviorativ deb ham ataladi
(inglizcha xatti-harakat, harakat degan ma’noni anglatadi). Xulq-atvor
psixoterapevtlari, birinchi navbatda, muammoli vaziyatda odamning xatti-
harakatlarini kuzatish va tahlil qilish, bu xatti-harakatga qanday ekologik ta’sirlar
ta’sir qilishini aniqlashga harakat qiladi. Psixoterapiyaning maqsadi istalmagan
xatti-harakatlarni bostirish va inson o‘z muammolarini mustaqil ravishda hal
qilishi va ularni yaxshiroq engishi uchun kerakli konstruktiv xulq-atvorni
rivojlantirishdir. Xulq-atvor psixoterapevtlari odatda o‘z bemorlariga tashxis va
kasalliklar haqida gapirmaydilar, balki muammolarni va ularni hal qilishning
samarali yoki samarasiz usullarini muhokama qiladilar.
Xulq-atvor psixoterapiyasining yuqori samaradorligi ilmiy tadqiqotlar bilan
eksperimental ravishda isbotlangan. Ba’zi ruhiy kasalliklar, ayniqsa, anksiyete
kasalliklari (masalan, agorafobiya, vahima buzilishi, obsesif-kompulsiv buzuqlik ),
siydik o‘g‘irlab ketish va bolalardagi xatti-harakatlarning buzilishi, ovqatlanish
buzilishi yoki funktsional jinsiy buzilishlar uchun xulq-atvor psixoterapiyasi
psixodinamik psixoterapiya shakllariga qaraganda samaraliroq hisoblanadi.
Kognitiv psixoterapiyaning asoschilari A.T. Bek va A. Ellisdir. Lotincha
“cogito” so‘zi fikrlash, bilish – bilish yoki tushunish degan ma’noni anglatadi.
“Kognitiv” atamasi tashqi va ichki muhitdan olingan axborotni qabul qilish, qayta
ishlash, baholash va saqlash jarayonlarini bildiradi. Ehtimol, “idrok” so‘zining eng
yaqin ekvivalenti “fikrlash” atamasi bo‘lsa ham, diqqat va xotira kabi yuqori
neyrokognitiv funktsiyalar ham kiritilgan. Ko‘pgina ma’lumotlarni qayta ishlash
ongsiz darajada sodir bo‘adi, shuning uchun biz ongli va ongsiz kognitiv
jarayonlarni ajratamiz, “ongsiz fikrlash” tushunchasi esa odatda qo‘llanilmaydi.
Xulq-atvor psixoterapiyasi xatti-harakatlarni tahlil qilish va o‘zgartirishga
qaratilgani kabi, kognitiv psixoterapiya ham fikrlash, g‘oyalar, e’tiqodlar va
9

g‘oyalarni tahlil qilish va o‘zgartirishga qaratilgan. Kognitiv psixoterapiyaning
asosiy nazariy asosi kognitiv psixologiyaning tezisidir: “Organizm birinchi
navbatda o‘z atrof-muhitiga emas, balki uning atrof-muhitining aqliy tasviriga
ta’sir qiladi”. Bu fikrni Stoiklarning Rim falsafiy maktabida topish mumkin, uning
vakili Epiktet shunday degan: “Bizni narsalarning o‘zi emas, balki narsalar
haqidagi g‘oyamiz bezovta qiladi».
Kognitiv psixoterapiya o‘zining terapevtik usullarida kognitiv psixologiya
bilimiga asoslanadi. Kognitiv psixoterapiyaning maqsadi bemorning fikrlash
tarzini tahlil qilish va o‘zgartirishdan iborat bo‘lib, u o‘zining irratsional, noto‘g ‘ri
fikrlash usullaridan xabardor bo‘lib, ularni oqilona, moslashuvchan usullar bilan
almashtira oladi. Kognitiv psixoterapiyaning samaradorligi birinchi marta
depressiv bozukluklar bilan bog‘liq holda ilmiy jihatdan isbotlangan. So‘nggi o‘n
yilliklarda uni qo‘llash boshqa ruhiy kasalliklarga tarqaldi - anksiyete buzilishi,
shaxsiyatning buzilishi, somatoform kasalliklar, uyqu buzilishi, shizofreniyadagi
aldanish va gallyutsinatsiyalar.
Nazariyaga asoslanib, psixologik muammolarning sabablari noto‘g‘ri xatti-
harakatlar va fikrlash usullari ekanligi ma’lum bo‘ldi. Noto‘g‘ri fikrlash va xatti-
harakatlar tashqi va ichki omillar tomonidan o‘rganiladi va mustahkamlanadi.
Muvaffaqiyatli psixoterapiya bilan bemor o‘zining noto‘g‘ri xatti-harakatlari va
fikrlash usullaridan voz kechishi va yangi, mos keladiganlarini o‘rganishi mumkin,
bu esa unga muammolarni yaxshiroq hal qilishga imkon beradi.
Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasi anksiyete kasalliklari, depressiya,
obsesif-kompulsiv buzuqlik, travmadan keyingi stress buzilishi, somatoform
buzilishlar, uyqu buzilishlari, jinsiy disfunktsiya, shaxsiyat buzilishlarini davolash
usullaridan biri bo‘lib, miyaning turli organlari va ruhiy kasalliklarini davolash va
reabilitatsiya qilishning keng qamrovli dasturining bir qismi bo‘lishi mumkin.
19-asrning oxirida Freyd inson psixikasi, uning tarkibiy qismlari,
psixopatologiyaning sabablari va uni davolash tamoyillari - psixoanaliz haqidagi
o‘z nuqtai nazarini ommaga taqdim etdi. Freyd o‘z nazariyasidagi asosiy urg‘u
ongsiz ruhiy jarayonlarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ularni psixopatologiyaning
10

ham, kundalik xatti-harakatlarning asosiy manbai sifatida ko‘rsatdi. Skinner inson
psixikasi, shaxsiyati, xulq-atvori va psixopatologiyasini xulq-atvor nuqtai
nazaridan tushuntirishni ma’qul ko‘rgan va faqat empirik tarzda o‘lchanadigan
tushunchalar bilan ishlash kerakligini ta’kidlagan. Bixevioristlar ob’ektiv ravishda
o‘lchanadigan yagona tushunchalar rag‘batlantirish va xatti-harakatlar ekanligini
ta’kidladilar. Inson miyasi “qora quti” - ob’ektiv ravishda o‘lchab bo‘lmaydigan va
noma’lum jarayonlar sodir bo‘ladigan qora tuynuk turi ekanligi ta’kidlandi.
Shuning uchun bixevioristlar o‘z ishlarida faqat rag‘batlantirish va xatti-
harakatlarga murojaat qilishgan.
20-asrda miya va kognitiv jarayonlar haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘la
boshladi. Kompyuter fanlari rivojlanmoqda (miya va kognitiv jarayonlar haqidagi
bilimlar kompyuter dasturlarini yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi va o‘z
navbatida miya va idrok kompyuterga o‘xshashlik bilan izohlanadi) va endi
miyaga qora tuynuk sifatida qarash imkonsiz bo ‘lib bormoqda.
Natijada, Piaget va uning shogirdlarining kognitiv jarayonlarni tavsiflovchi
asarlari psixolog ishida tobora muhim o‘rin egallaydi. Vygotskiyning asarlari
boshqa tillarga faol tarjima qilinmoqda va G‘arb akademik psixologiyasida
mustahkam o‘rin egallaydi. Psixoterapiyada Aaron Bek kognitiv nazariyani va
Albert Ellisning ratsional-emotiv nazariyasini ishlab chiqdi, keyinchalik ular
kognitiv xatti-harakatlar terapiyasiga birlashtirildi. Bu nazariyalarda asosiy e’tibor
inson psixikasi, shaxsiyati, xulq-atvori va psixopatologiyasini belgilaydigan
kognitiv jarayonlarga qaratilgan.
KBT psixopatologik jarayonlarni parazit fikrlarning inson xatti-harakatlariga
ta’siri bilan izohlaydi. Parazit fikrlar - bu insonning o‘zini o‘zi qadrlashi va tashqi
va ichki dunyoni idrok etishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan fikrlar. Bunday fikrlar
har xil rangga ega: ongni o‘qish (“Men boshqalar men haqimda nima deb
o‘ylashini bilaman”), o‘z-o‘zini qoralash (“Men hamma narsaga aybdorman”),
voqelikni salbiy idrok etish, vaqt jadvalini, o‘zini yoki boshqasini “Bek triadasi”
deb nomlangan, bu parazit fikrlarni birinchi bo‘lib ta’kidlagan Aaron Bek nomi
bilan atalgan (“hamma narsa yomon, men bundan hech qachon chiqmagan va
11

bo‘lmaydi”). Parazit fikrlar insonning his-tuyg‘ulariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va
insonning his-tuyg‘ulari tomonidan qabul qilingan his-tuyg‘ular va his-
tuyg‘ularning talqiniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi (men ataylab turtkirdim, butun
dunyo menga qarshi va o‘zimni juda yomon his qilaman). Bunday zanjir mos
keladigan xatti-harakatlar bilan yopiladi (agar o‘zimni juda yomon his qilsam va
hamma narsa menga qarshi bo‘lsa, unda yashash uchun hech qanday sabab yo‘q,
uydan chiqishni xohlamayman). Shunga ko‘ra, bizning harakatlarimiz ham, his-
tuyg‘ularimiz ham fikrlash tarzimizga ta’sir qiladi.
Kognitiv xulq-atvor terapiyasining nazariy ishlanmalaridan kelib chiqadigan
ko‘plab yondashuvlar va usullar mavjud. Kognitiv xulq-atvor terapiyasi
yo‘nalishidagi psixoterapevt Sokratik savollar yordamida parazit fikrlarni aniqlash
va ularning yo‘nalishini o‘zgartirishni taklif qiladi: hamma narsa yomon deb kim
aytdi?; Bu abadiy shunday bo‘ladi, deb sizni nima deb o‘ylaysiz? va hokazo.
Sizning salbiy fikrlash modellaringizni o‘zgartirishga yordam beradigan ko‘plab
boshqa kognitiv usullar mavjud. Ammo hissiy og‘riqni engillashtirish yoki
munosabatlarni yaxshilash uchun faqat fikringizni o‘zgartirish etarli emas. Ma’lum
bir kognitiv-xulq-atvor terapiyasi talab qilinadi (avtotrening, meditatsiya texnikasi,
aloqa mashg‘ulotlari va boshqalar), ulardan foydalanish bemorni salbiy fikrlashni
yanada optimistik fikrlashga o‘zgartirishga va ko‘proq moslashuvchan xatti-
harakatlar modellariga ega bo‘lishga olib keladi.
JSST (Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti) va AQSh Sog‘liqni saqlash va
inson xizmatlari departamenti tomonidan olib borilgan psixoterapiya sohasidagi
zamonaviy tadqiqotlarga ko‘ra, kognitiv xatti-harakat psixoterapiyasi ko‘pchilik
ruhiy kasalliklarni davolashning eng samarali usuli hisoblanadi. Psixoterapiyaning
ushbu usuli bilan muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkin bo‘lgan muammolar orasida
anksiyete kasalliklari, giyohvandlik, obsesyonlar, travmadan keyingi stress
buzilishi, fobiyalar, jinsiy kasalliklar va boshqalar mavjud. Shuningdek,
nevrozlarni davolash, depressiyani davolash va vahima hujumlarini davolash kabi
sohalarda ham ajoyib natijalar beradi. Kamdan-kam hollarda psixolog yoki psixiatr
bu usulning samaradorligini rad etadi.
12

G‘arb psixoterapiyasida kognitiv xulq-atvor terapiyasi (KBT) eng keng
tarqalgan davolash usuli bo‘lib, nisbatan qisqa vaqt ichida yaxshi natijalarni
ko‘rsatadi.
1.2. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning asosiy metodlari
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya (KBP) — bu psixologik muammolarni
aniqlash va ularni hal qilishga qaratilgan samarali psixoterapevtik yo‘nalish bo‘lib,
fikrlar (kognitsiyalar), his-tuyg‘ular va xatti-harakatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikka
asoslanadi.
Quyida KBPning asosiy metodlari keltirilgan:
1. Kognitiv qayta qurish (restrukturizatsiya)
Bu metod noto‘g‘ri yoki salbiy avtomatik fikrlarni aniqlab, ularni yanada
mos va ijobiy fikrlar bilan almashtirishga qaratilgan.
Masalan: «Men hech narsaga yaramayman» fikrini «Men hamma sohalarda
mukammal bo‘lishim shart emas» degan fikr bilan almashtirish.
2. Ekspozitsiya (ta’sirga olib kelish)
Qo‘rquv yoki xavotirga sabab bo‘ladigan vaziyatlarga bosqichma-bosqich
duch kelish orqali ularga bo‘lgan sezuvchanlikni kamaytirish.
Ayniqsa, fobiyalar va obsesiv-kompulsiv buzilishlarda qo‘llaniladi.
3. Rejalashtirilgan xulq-atvor o‘zgarishlari
Mijozni ijobiy va maqsadga muvofiq xatti-harakatlarni bajarishga undash.
Bu orqali inson o‘zini foydaliroq va faolroq tutishni o‘rganadi.
4. Muammoli vaziyatlarni hal qilish (Problem-solving)
Muammoni aniqlash, maqsad qo‘yish, variantlar ishlab chiqish va ulardan
eng maqbulini tanlash bosqichlarini o‘z ichiga oladi.
Qaror qabul qilish va stressni boshqarishda foydali.
5. O‘zini kuzatish (self-monitoring)
Mijoz o‘zining fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakatlarini kundalik shaklida
qayd etadi.
Bu usul muammoni aniqlash va o‘zgarishni kuzatishda juda muhim.
6. Kognitiv model tuzish
13

Terapevt va mijoz birgalikda muammoning kognitiv modelini ishlab
chiqadilar (fikr-his-xatti harakat zanjiri).
Bu mijozga o‘z holatini chuqur tushunish imkonini beradi.
7. Uyga vazifalar (homework)
Seanslar orasida mijozdan turli mashqlarni bajarish so‘raladi (kundalik
yuritish, xulqni sinab ko‘rish, yangi fikrlar bilan ishlash).
Terapiya jarayonining faol davomiyligini ta’minlaydi.
Zo‘r, unda depressiya va ijtimoiy fobiya misolida KBP metodlarini qanday
qo‘llash mumkinligini ko‘rib chiqamiz:
1. Depressiya holatida KBP metodlari:
1.1 Kognitiv qayta qurish
Muammo: Mijoz o‘zini befoyda deb his qiladi: “Men hech narsaga
yaramayman.”
Yondashuv: Terapevt bu fikrni tahlil qiladi: “Bunday fikrga qanday
dalilingiz bor? Qachon oxirgi marta biror foydali ish qilgandingiz?”
Maqsad: Salbiy fikrni ijobiyroq yoki neytral fikr bilan almashtirish: “Men
hozir qiynalayapman, lekin bu meni yaramas odamga aylantirmaydi.”
1.2 Faoliyatni rejalashtirish
Muammo: Mijoz hech narsaga qiziqmaydi, hech narsa qilishni xohlamaydi.
Yondashuv: Oddiy, yoqimli va amalga oshiriladigan kichik ishlar
rejalashtiriladi (masalan, har kuni 10 daqiqa yurish).
Maqsad: Faollikni oshirish orqali kayfiyatni tabiiy ko‘tarish.
1.3 Uyga vazifalar
Kundalik yuritish: Har kuni qanday fikrlar kelganini, ularning qanday his-
tuyg‘u uyg‘otganini yozish.
Mashqlar: Yaxshi ko‘radigan biror ish bilan shug‘ullanish.
2. Ijtimoiy fobiya (ijtimoiy xavotir) holatida KBP metodlari:
2.1 Ekspozitsiya (ta’sirga olib kelish)
Muammo: Mijoz jamoat oldida gapirishdan qo‘rqadi.
14

Yondashuv: Bosqichma-bosqich yondashuv. Avval kichik guruhda so‘zlash,
keyin ommaviy joylarda qisqa savollar berish.
Maqsad: Qo‘rquvni asta-sekin kamaytirish va o‘ziga ishonchni oshirish.
2.2 Kognitiv qayta qurish
Muammo: “Agar men xato qilsam, hammalar meni kuladi.”
Yondashuv: Terapevt bu fikrga shubha bilan qaraydi: “Balki odamlar bu
xatoni sezmaydi? Balki ular ham xuddi shunday holatni boshdan kechirgan?”
Maqsad: Fikrlarni yanada mos va haqiqatga yaqin shaklga keltirish.
2.3 O‘zini kuzatish
Mijoz ijtimoiy vaziyatda qanday fikrlar kelganini, qanday his qilganini va
ularning real oqibatlarini yozadi.
Bu tahlil orqali “katastrofik fikrlar” haqiqatga mos kelmasligini anglab
yetadi.
Kognitiv xulq-atvor terapiyasi, ayniqsa, anksiyete kasalliklari, vahima hujumlari
va fobiyalarni davolashda samarali. Shuningdek, CBT psixoterapiya usuli sifatida
quyidagi psixologik muammolar uchun qo‘llaniladi:
 depressiya;
 obsesif-kompulsiv buzuqlik (OKB);
 travmadan keyingi stress buzilishi (TSSB);
 har xil turdagi giyohvandlik;
 bipolyar buzilish;
 antisosyal xatti-harakatlar;
 G ‘azabning namoyon bo‘lishini nazorat qila olmaslik;
 uyqu muammolari;
 turmush o‘rtoqlar, ota-onalar va bolalar, hamkasblar va boshqa
shaxslararo nizolar o‘rtasidagi munosabatlardagi turli muammolar.
Psixologiyada KBT usuli inson tafakkuri bilan ishlashga asoslangan.
Kognitiv xulq-atvor terapiyasining qanday ishlashini tushunish ko‘plab mijozlar
uchun yengillik keltiradi: agar hamma narsa sizning qo‘lingizda ekanligini
bilsangiz, muammoni hal qilish osonroq bo‘ladi.
15

Kognitiv xulq-atvor terapiyasi bir nechta printsiplarga asoslanadi:
Insonning o‘zi salbiy his-tuyg‘ular, tajribalar va jismoniy his-tuyg‘ularni
yaratadi (jiddiy kasalliklar bundan mustasno). Vaziyatni tasavvur qiling: uch kishi
ishdan bo‘shatildi, ammo ularning har biri boshqacha munosabatda bo‘ldi.
Birinchisi vahimaga tushdi, ikkinchisi betaraf, uchinchisi boshqa ish topish
imkoniyatidan xursand edi. Vaziyat bir xil, lekin reaktsiyalar boshqacha, ya’ni
salbiy fikr va his-tuygularni tashqi hodisalar emas, balki odamlarning o‘zlari
shakllantiradi.
Inson o‘z-o‘zidan salbiy holatlarni engishga qodir. Buning uchun nima sodir
bo‘layotganini baholashingizni salbiydan ijobiy yoki neytralga o‘zgartirishingiz
kerak.
Avtomatik fikrlar so‘roq qilinishi kerak. Biror kishi voqeaga bergan bahosini
mutlaqo to‘g‘ri deb hisoblasa ham, u noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Buning sababi,
masalan, bolalik davrida shakllangan salbiy e’tiqodlar.
Avtomatik fikrlar - bu insonning o‘zi va boshqalar haqidagi g‘oyalariga
asoslangan ongsiz qiymat mulohazalari. Misol uchun, agar biror kishi “Men
boshqalardan yomonroqman“ degan nuqtai nazar bilan yashasa, muvaffaqiyatsizlik
yoki tanqidiy vaziyatda u shunday deb o‘ylashi mumkin: “Bu mening yomonligim
uchun!”
Kognitiv xulq-atvor terapiyasidan texnikalar:
 Psixologiyada KBT usullari mijozning salbiy munosabatini aniqlash
va ularni yanada ijobiy bilan almashtirish uchun ishlatiladi. Har bir
texnikada ish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi:
 Mijozning xatti-harakatlaridagi avtomatik fikrlar va xatolarni
aniqlash.
 Avtomatik fikrlar va xatolarni tuzatish.
 Mijozlarning xatti-harakatlarini o‘zgartirish.
Kognitiv- bihavioral psixoterapiyaning turli yo‘nalishlarda tahlil
qilamiz.
Aaron Bekning klassik KBTsi
16

Bekning kognitiv xulq-atvor terapiyasi - bu fikrlash va xatti-harakatlarning
disfunksional modellarini o‘zgartirishga qaratilgan tuzilgan psixoterapevtik usul.
Avtomatik fikrlar bilan ishlash, kognitiv buzilishlarni aniqlash va tuzatish, kognitiv
qayta qurish va xatti-harakatlar tajribalari orqali chuqur e’tiqodlarni o‘zgartirishni
o‘z ichiga oladi.
Qo‘llash uchun ko‘rsatmalar: depressiya, tashvish va vahima buzilishi, ijtimoiy
fobiya, OKB, PTSD.
Qo‘llash mumkin bo ‘lmagan holatlar: o ‘tkir psixoz, og‘ir kognitiv buzilish
(fikrlar bilan tizimli ishlay olmaslik).
2023 yilgi meta-tahlilga ko‘ra, klassik CBT depressiyani davolashda
farmakoterapiya kabi samaralidir. Va uzoq muddatda, davolanishdan 6-12 oy
o‘tgach, u hatto undan ham oshib ketadi.
Jeffri Yang tomonidan sxema terapiyasi (ST)
Klassik CBT ga chidamli surunkali psixologik kasalliklarni davolash uchun
mo‘ljallangan integrativ yondashuv. Usul erta mos kelmaydigan sxemalar
kontseptsiyasiga asoslanadi - bolalik davrida shakllangan idrokning barqaror
naqshlari. Psixoterapiya noto‘g‘ri modellarni aniqlash va o‘zgartirishni, shaxsiy
faoliyat usullari bilan ishlashni va terapevtik munosabatlar orqali asosiy hissiy
ehtiyojlarni qondirishni o‘z ichiga oladi.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 shaxsiyatning buzilishi (ayniqsa chegara va narsisistik);
 surunkali depressiya;
 tashvishlanishning davolanishga chidamli shakllari;
 shaxslararo munosabatlardagi doimiy muammolar;
 biriktirishning buzilishi.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar: o‘tkir psixoz, faol o‘z joniga qasd qilish
harakati, giyohvandlikning og‘ir shakllari.
Robert Lixining hissiy sxema terapiyasi (EST)
Insonning o‘z his-tuyg‘ulariga munosabati va ularni tartibga solish usullariga
qaratilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasining innovatsion usuli. Psixoterapiya
17

hissiy tajribani tasdiqlash, hissiy reaktsiyalarni normallashtirish va hissiyotlarga
nisbatan moslashuvchan munosabatni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 hissiy buzilishlar;
 aleksitemiya;
 hissiy tartibga solish bilan bog ‘liq muammolar;
 depressiv holatlar;
 obsesif-kompulsiv buzilish;
 shaxslararo munosabatlardagi muammolar.
Qo ‘llash mumkin bo ‘lmagan holatlar:
 O‘tkir inqiroz holatlari;
 oldindan barqarorlashmagan jiddiy shaxsiy buzilishlar;
 aks ettirish qobiliyatining pastligi;
 hissiyotlar bilan ishlashga qarshilik bildirdi.
Dalil.Eron tadqiqotlariga ko‘ra, EST TSSB bilan og‘rigan faxriylarda kognitiv
xatti-harakatlar terapiyasi va dori-darmonlarga nisbatan yaxshiroq natijalarni
ko‘rsatdi (manba: Eron urush va sog‘liqni saqlash jurnali, 2015).
Hissiy sxema terapiyasi samarali ravishda kamaytiradi:
salbiy hissiy naqshlar - o‘ylash, aybdorlik;
Noto‘g‘ri his-tuyg‘ularni tartibga solish strategiyalari - o‘z-o‘zini yo‘q qilish,
katastrofik qilish.
Va shu bilan birga u mustahkamlaydi:
ijobiy naqshlar - qabul qilish, aniqlik;
adaptiv strategiyalar - ayniqsa qabul qilish.
Albert Ellisning ratsional hissiy terapiyasi (REBT)
Hissiy muammolar asosida yotadigan irratsional e’tiqodlarni aniqlash va
o‘zgartirishga qaratilgan faol-direktiv yondashuv. Usul ABC modeliga asoslanadi,
bu erda:
A (faollashtirish hodisasi) — hodisani faollashtirish.
B (e’tiqodlar) - e’tiqodlar.
18

C (Natijalar) - oqibatlar.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 anksiyete buzilishi;
 depressiv holatlar;
 G ‘azabni boshqarish muammolari;
 O ‘ziga past baho berish;
 perfektsionizm;
 keyinga qoldirish; kechiktirish.
Qo‘llash mumkin bo ‘lmagan holatlar:
 jiddiy ruhiy kasalliklar;
 aqliy zaifliklar;
 keskin inqiroz holatlari.
Ratsional emotsional xulq-atvor terapiyasining 50 yil davomida samaradorligini
meta-tahlil qilish uning tashvish, depressiya va g‘azabni davolashda samarali
ekanligini aniqladi. REBT kognitiv xulq-atvor terapiyasiga (CBT), ayniqsa qisqa
muddatda solishtirish mumkin bo‘lgan yoki yaxshiroq natijalarni ko‘rsatdi. Eng
katta samaradorlik individual terapiya seanslarida kuzatildi (manba: J Clin
Psychol, 2017).
Stiven Xeysning qabul qilish va majburiyat terapiyasi (ACT)
Relational ramka nazariyasiga asoslangan va psixologik moslashuvchanlikni
rivojlantirishga qaratilgan zamonaviy uchinchi to‘lqin CBT yondashuvi. Klassik
kognitiv xulq-atvor terapiyasidan farqli o‘laroq, ACT fikrlar mazmunini
o‘zgartirishga intilmaydi, balki ularga nisbatan munosabatni o‘zgartirishga harakat
qiladi. Psixoterapiya qabul qilish, kognitiv diffuziya (fikr va his-tuyg‘ularni
masofadan kuzatish), hozirgi daqiqa bilan aloqa qilish va tanlangan qadriyatlarga
mos keladigan harakatlarga sodiqlikni o‘z ichiga oladi.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 surunkali og‘riq;
 depressiya;
 bog‘iqliklar;
19

 obsesif-kompulsiv buzilish;
 psixosomatik kasalliklar.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar: o‘tkir psixoz, og‘ir kognitiv buzilish va
zudlik bilan simptomatik yengillikni talab qiladigan holatlar.
Dalil. ACT 1200 dan ortiq randomizatsiyalangan nazorat ostidagi sinovlarda va
ko‘plab meta-tahlillarda samarali ekanligi ko‘rsatildi (manba: Kontekstli xatti-
harakatlar fanlari assotsiatsiyasi (ACBS). Usul yetakchi xalqaro tashkilotlar
tomonidan tavsiya etilgan. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti surunkali og‘rig‘i
bo‘lgan bolalar va o‘smirlarda funktsional nogironlikni kamaytirish bo‘yicha
tavsiyalarida ACTni o ‘z ichiga oladi. Buyuk Britaniyaning Sog‘liqni saqlash va
parvarish bo‘yicha milliy instituti kattalardagi surunkali birlamchi og‘riq va
tinnitusni davolash uchun ACTni tasdiqlaydi. Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi
ACTni depressiya, anksiyete buzilishi va psixozni davolashning samarali usuli
sifatida tan oladi.
Marsha Linehanning dialektik xulq-atvor terapiyasi (DBT)
O‘zgartirish strategiyasini joriy tajribani qabul qilish bilan birlashtirgan
integratsiyalashgan yondashuv. Dastlab chegaradagi shaxsiyat buzilishini davolash
uchun ishlab chiqilgan. Usul diqqatni his-tuyg‘ularni tartibga solish qobiliyatini
rivojlantirishga va shaxslararo munosabatlarni yaxshilashga qaratib, o‘ziga xos
xulq-atvor qobiliyatlari bilan zehnlilik amaliyotini birlashtiradi.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 chegaradagi shaxsiyat buzilishi;
 O‘z joniga qasd qilish harakati;
 O‘z-o‘ziga zarar etkazish harakati;
 ovqatlanish buzilishi;
 travmadan keyingi stress buzilishi;
 Bog ‘liqliklar.
Qo ‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar:
 asosiy psixotik buzilish;
 Og ‘ir kognitiv buzilish;
20

 uzoq muddatli terapiya uchun motivatsiyaning yo‘qligi.
Bir yillik DBT terapiyasidan so‘ng, 77% hollarda chegara buzilishi belgilari klinik
diagnostika mezonlariga javob bermaydigan darajada kamaydi. Bemorlarning
o‘zlariga zarar etkazish ehtimoli kamroq edi va kasalxonaga yotqizish soni
kamaydi (manba: Bord personal disord emot dysregul, 2014).
Rahmdillikka asoslangan terapiya (CFT)
Pol Gilbert tomonidan ishlab chiqilgan integrativ yondashuv. Klassik CBTdan
farqli o‘laroq, bu usulning mohiyati uchta hissiyotni tartibga solish tizimini
(tahdid, haydash va tinchlantirish) tushunish va o‘z-o‘ziga rahm-shafqat
amaliyotlari orqali tinchlantiruvchi tizimni rivojlantirishdir. Ushbu nazariyaga
ko‘ra, ko‘plab psixologik muammolar tahdid tizimining giperaktivatsiyasi va
o‘zini o‘zi tinchlantirish qobiliyatining kam rivojlanganligi bilan bog‘liq.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 O ‘z-o‘zini tanqid qilishning yuqori darajasi;
 surunkali uyat va aybdorlik;
 perfektsionizm;
 travmatik tajriba;
 ovqatlanish buzilishi;
 depressiv holatlar.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar:
 O‘tkir psixotik holatlar;
 kuchli dissotsiatsiya;
 tasavvur qila olmaslik;
 aqliy amaliyotga kuchli qarshilik.
CFT depressiya, tashvish, stress va kuchlanish bosh og‘rig‘ining zo‘ravonligini
kamaytirishda samarali ekanligi ko‘rsatildi. U o‘z-o‘ziga rahm-shafqat va umumiy
psixologik farovonlikni targ ‘ib qiladi va travma, ovqatlanish buzilishi va psixozni
davolashda muvaffaqiyatli qo‘llanilgan (manbalar: J Affect Disord. 2023, Clin
Psychol Psychother. 2023, Maslahat psixologiyasini ko‘rib chiqish. 2015, Revista
Latino de 2015).
21

Adrian Uellsning metakognitiv terapiyasi (MCT)
Fikrlash jarayonlariga qaratilgan innovatsion yondashuv. MCT ning asosiy
printsipi shundaki, psixologik muammolar ma’lum bir fikrlash modeli tomonidan
saqlanadi. Terapiya kognitiv e’tibor sindromini (CAS) o‘zgartirishga qaratilgan
bo‘lib, u haddan tashqari tashvish, doimiy o‘z-o‘zini tahlil qilish va tahdidlarni
aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Foydalanish uchun ko‘rsatmalar:
 tashvish,
 OKB,
 TSSB,
 surunkali charchoq sindromi.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar:
- o‘tkir psixotik holatlar;
- og‘ir kognitiv buzilish;
- faol qaram xatti-harakatlar.
MST o‘rtacha 16 yil davom etgan surunkali alomatlari bo‘lgan bemorlarda
buzilishlarni davolashda kognitiv xatti-harakatlar terapiyasidan samaraliroq
bo‘lishi mumkin. Tadqiqotda TSSB, ijtimoiy fobiya va vahima buzilishi bilan
og‘rigan bemorlar ishtirok etdi. Bir guruh MST terapiyasining 9 ta sessiyasida,
ikkinchisi esa KBT terapiyasining 9 ta seansida qatnashdi. Tahlil shuni ko‘rsatdiki,
MCT tashvish va depressiv simptomlarni kamaytirishda samaraliroq edi (manba:
Psixologiyadagi chegaralar, 2018).
Psixologiyada KBT usulini tanlash mijozning holati va uning xususiyatlariga
bog‘liq. KBT yo‘nalishlari bir-birini istisno qilmaydi - zamonaviy amaliyot ularni
birlashtirishga imkon beradi. Ammo usulni amalda qo‘llashdan oldin siz tegishli
treningdan o‘tishingiz kerak. Usullar uchun umumiy kontrendikatsiyani ham eslash
kerak: mijozning motivatsiyasi va chuqur ishlashga tayyorligi yo‘qligi.
I. Bob bo‘yicha xulosalar
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya (KBY) zamonaviy psixoterapiya ilmida
juda muhim o‘rin egallaydi. Uning tarixiy rivojlanishi va nazariy asoslari
22

psixologiya va psixoterapiya sohalaridagi yirik o‘zgarishlarni aks ettiradi. KBY,
asosan, ikkita asosiy yondashuvdan: kognitiv psixoterapiya va bixevioral
psixoterapiyadan shakllangan. Ushbu ikki yondashuvning integratsiyasi
natijasida, odamlarning fikr, xulq-atvor va hissiyotlari o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni chuqur o‘rganishga imkon beradigan psixoterapiya usuli yuzaga
keldi. KBY ning rivojlanishi 20-asrning o‘rtalaridan boshlangan. Bixevioral
psixoterapiyaning asoschisi B.F. Skinner va Albert Bandura kabi olimlar,
odamlarning xulq-atvori va o‘rganish jarayonlarini tahlil qilganlar. Bandura,
ayniqsa, «ixtiyoriy o‘rganish» va «modelni kuzatish» kabi tushunchalar orqali
xulq-atvorni shakllantirishning yangi usullarini taqdim etdi. Kognitiv
psixoterapiya esa, 1960-yillarda, Aaron Beck tomonidan depressiya va boshqa
ruhiy holatlarni tahlil qilishda salbiy fikrlarning muhim rolini ko‘rsatish orqali
rivojlandi. Beck, odamlarning salbiy fikrlari va kognitiv distortiyalarini tan
olish va o‘zgartirishni asosiy davolash usuli sifatida ilgari surdi.
KBY ning shakllanishi esa 1970-1980-yillarga kelib, ikkala yondashuvni
birlashtirish natijasida amalga oshdi. Aaron Beck va boshqa olimlar kognitiv va
bixevioral yondashuvlarni birlashtirib, shaxslarning fikr va xulq-atvorlarini
tizimli ravishda o‘zgartirishga yo‘naltirilgan integratsiyalashgan yondashuvni
ishlab chiqdilar. Shundan so‘ng, KBY nafaqat depressiya va xavotirni
davolashda, balki boshqa ruhiy kasalliklarni ham samarali davolashda keng
qo‘llanila boshlandi.
KBY ning nazariy asoslari kognitiv va bixevioral psixoterapiyaning
integratsiyasidan iborat. Kognitiv psixoterapiya, insonning ruhiy holati va xulq-
atvori fikrlarining tasirida ekanligini ta’kidlaydi. Aaron Beckning nazariyasi
bo‘yicha, salbiy va noaniq fikrlar, ruhiy kasalliklarning rivojlanishida asosiy rol
o‘ynaydi. KBYda bemorlar o‘z salbiy fikrlarini aniqlash va ularni realistik va
ijobiy fikrlar bilan almashtirishga o‘rgatiladi.
Bixevioral yondashuv esa, odamlarning xulq-atvori o‘rganish va sharoitlarga
javob sifatida shakllanishini ta’kidlaydi. Skinnerning va Banduraning ishlariga
asoslanib, KBYda odamlarning xulq-atvorlari, masalan, ijobiy va salbiy xulq-
23

atvorlar, o‘zgaruvchan sharoitlar asosida o‘rgatilib, o‘zgarishga qaratiladi.
Bunda xulq-atvorni o‘zgartirishda ijobiy mustahkamlash, va salbiy xulq-atvorni
kamaytirishda yomonlashtirish usullari qo‘llaniladi.
Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning tarixiy rivojlanishi va nazariy
asoslari, psixoterapiya sohasida yangi davrni boshlab berdi. KBY ning asosiy
nazariy tamoyillari kognitiv va bixevioral yondashuvlarning integratsiyasi
orqali, shaxsning fikrlari, hissiyotlari va xulq-atvorlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni
chuqur o‘rganishga imkon yaratdi. Bu psixoterapiya usuli, shaxsiy
muammolarni davolashda samarali metod bo‘lib, bugungi kunda ko‘plab ruhiy
kasalliklar, jumladan depressiya, xavotir, PTSD kabi holatlarni davolashda
keng qo‘llaniladi. KBYning ilmiy asoslari va uning psixoterapiya jarayonidagi
o‘rni zamonaviy psixologiya va psixoterapiya ilmida katta ahamiyat kasb
etmoqda.
II-BOB. KOGNITIV- BIXEVIORAL PSIXOTERAPIYANING
AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI
EMPIRIK QISM
2.1. Kognitiv- bixevioral psixoterapiyaning amaliy qo‘llanilishini
empirik dasturi
24

Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi — maktabgacha yoshdagi bolalar
orasida uchraydigan tashvish va qo‘rquv holatlarining darajasini aniqlash hamda
ushbu ruhiy muammolarni kamaytirishda kognitiv-biheviorial psixoterapiyaning
(KBP) samaradorligini o‘rganishdan iborat. Kichik yoshdagi bolalar hayotlarida
yuzaga keladigan tashvish va qo‘rquv holatlari ularning psixologik rivojlanishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu bois ushbu yosh guruhida bunday
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan samarali terapiya
usullarini aniqlash muhimdir.
Tadqiqot bolalarning ichki dunyosini yaxshiroq tushunish, ularning his-
tuyg‘ularini tanish va boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirish, shuningdek, salbiy
psixologik holatlarga qarshi kurashishda samarali yondashuvlarni ishlab chiqishga
xizmat qiladi. Kognitiv-biheviorial psixoterapiya — bu insonning fikrlash uslubi
va xulq-atvori o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilib, salbiy fikrlarni ijobiy va
konstruktiv fikrlarga almashtirishga yordam beruvchi ilmiy asoslangan terapiya
usuli bo‘lib, bolalar psixikasiga moslashtirilgan shaklda qo‘llanilganda ularning
tashvish darajasini kamaytirishda yuqori natijalar ko‘rsatishi kutiladi.
Shuningdek, tadqiqotda KBP metodikasining maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun maxsus ishlab chiqilgan mashg‘ulotlari — hissiyotlarni aniqlash, salbiy
fikrlarni o‘zgartirish, qo‘rquv bilan samarali kurashish, rolli o‘yinlar va vizual
uslublar orqali terapiya jarayonining samaradorligi ham baholanadi. Tadqiqot
natijalari, bolalar va ularning oilalari uchun ruhiy qo‘llab-quvvatlashni yanada
takomillashtirish va maktabgacha ta’lim muassasalarida psixologik yordam
tizimini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mo‘ljallangan.
Umuman olganda, ushbu tadqiqotning maqsadi bolalarning ruhiy salomatligini
yaxshilash, ularning hayot sifatini oshirish va ularni kelajakda sog‘lom shaxs
sifatida shakllanishiga ko‘maklashishdir.
Tadqiqot obyekti
Farg‘ona shahar 36-sonli maktabgacha ta’lim tashkilotida tahsil olayotgan,
yoshi 5–6 yoshli “Bilag‘on” tashvish va ajralish qo‘rquvi simptomlari namoyon
bo‘lgan 32 nafar bola (18 qiz, 14 o‘g‘il) tadqiqotda ishtirok etdi.
25

Tadqiqot metodi
Tadqiqotda quyidagi metodlar qo‘llanildi:
Bolalarda tashvish darajasini aniqlash testi (K.Spilberger adaptatsiyasi – ota-
onalar uchun so‘rovnoma shaklida)
«Qo‘rquv rasmda» loyihaviy metod i – bolalardan «nimadan qo‘rqasan?» degan
savol asosida rasm chizdirildi.
Kognitiv-biheviorial psixoterapiya intervensiyasi – 6 haftalik dastur shaklida
olib borildi.Bu vaqt oralig ‘ida barcha bolalarda nimadan qo ‘rqishi haqidagi
fikrarini o ‘zgartirishga ya’ni kognitiv –biheviorialterapiyasi o ‘tkazildi.
Intervensiya (aralashuv) dasturi
Dastur muddati : 6 hafta, haftasiga 2 marta, har biri 30–40 daqiqalik
mashg‘ulot.
Har bir hafta uchun asosiy mavzular:
Hafta Ma vzu Mashg‘ulot mazmuni
1-
hafta Tanishtirish, hissiyotlarni
tanish “Hissiyot yuzlari” o‘yini, rasm asosida
tuyg‘ularni aniqlash
2-
hafta Qo‘rquvni aniqlash “Nimadan qo‘rqasan?” mavzusida rasm
chizish, suhbat
3-
hafta Fikr – tuyg‘u – harakatni
bog‘lash Rangli kartalar yordamida mashg‘ulot
4-
hafta Qo‘rquvni ijobiy fikr bilan
almashtirish Rasmni “qayta yozish” mashqi
5-
hafta O‘rnak xatti-harakatlar Rolli o‘yinlar, qo‘g‘irchoqlar ishtirokida
ssenariy
6-
hafta Mustahkamlash Ota-onalar bilan suhbat, “qahramonlik
hikoyasi” o‘yini
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya asosida tashkil etilgan 6 haftalik
mashg‘ulotlarning psixologik tahlili
Mazkur 6 haftalik mashg‘ulotlar dasturi bolalarda hissiy ong, xavotirni
boshqarish, ijobiy fikrlash va moslashuvchan xatti-harakatlarni shakllantirishga
qaratilgan. Har bir mashg‘ulot psixologik jihatdan muhim bo‘lgan maqsadlarni
qamrab oladi va kognitiv-bixevioral psixoterapiya (KBP) usullariga asoslanadi.
26

1-hafta: Tanishtirish, hissiyotlarni tanish
Birinchi haftada o‘yin va rasm asosida mashg‘ulotlar orqali bolalarning asosiy
hissiyotlarini (quvonch, g‘azab, qo‘rquv, xafagarchilik va h.k.) tanish va nomlash
ko‘nikmalari rivojlantiriladi. Bu psixologik mashg‘ulot hissiy o‘zini anglashning
boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, bola o‘z his-tuyg‘ularini to‘g‘ri ifodalashga
o‘rganadi. Bu esa KBP’dagi “hissiy ong” (emotional awareness) konsepsiyasi bilan
bog‘liq.
2-hafta: Qo‘rquvni aniqlash
Ikkinchi haftada bolalar o‘z qo‘rquvlarini rasm orqali ifoda etadilar. Bu bosqichda
terapevtik rasm chizish usuli qo‘llaniladi. Rasm orqali bolaning og‘zaki ifodalay
olmaydigan tashvishlari yuzaga chiqariladi. Suhbat jarayonida bolalar qo‘rquvning
sabablari va uni boshqarish yo‘llarini muhokama qiladilar. Bu bosqich tashqi
stimullarga bo‘lgan reaktsiyalarni tushunish va qayta ishlashga asos bo‘ladi.
3-hafta: Fikr – tuyg‘u – harakatni bog‘lash
Uchinchi haftada rangli kartalar yordamida fikr, hissiyot va harakat o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tushuntirishga qaratilgan mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Bu bosqich
KBPning asosiy modeli – “fikr → tuyg‘u → xatti-harakat” tizimini bolaga
tushunarli tarzda o‘rgatadi. Bola o‘z fikrlari va hissiyotlari o‘z xatti-harakatlariga
qanday ta’sir qilishini tushuna boshlaydi, bu esa muammoli xatti-harakatlarni
aniqlash va o‘zgartirishga yordam beradi.
4-hafta: Qo‘rquvni ijobiy fikr bilan almashtirish
To‘rtinchi haftada “rasmni qayta yozish” mashqi orqali salbiy tasvirlarni ijobiy
mazmunga aylantirish o‘rgatiladi. Bu bosqich KBP’da “kognitiv qayta qurish”
(cognitive restructuring) deb nomlanuvchi yondashuvga asoslangan. Bolalar o‘z
qo‘rquvlarini engil, ijobiy, boshqariladigan obrazga aylantiradilar. Bu ularning
salbiy tafakkurdan xalos bo‘lib, ijobiy fikrlashga o‘tishini kuchaytiradi.
5-hafta: O‘rnak xatti-harakatlar
Beshinchi haftada rolli o‘yinlar va qo‘g‘irchoq teatrlari orqali ijobiy xatti-
harakatlar o‘rgatiladi. Bu bosqich modeling – ya’ni namunaviy xatti-harakatlarni
takrorlash orqali ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bolalar
27

ijobiy muloqot, muammoli vaziyatlarda konstruktiv yondashuv va o‘z fikrini
ifodalashni mashq qiladilar. Bu o‘ziga ishonchni oshirish va ijtimoiy muvozanatni
tiklashga yordam beradi.
6-hafta: Mustahkamlash
Oxirgi haftada mashg‘ulotlar mustahkamlanadi. Ota-onalar bilan suhbatlar
o‘tkazilib, ular bolani qanday qo‘llab-quvvatlashi kerakligi haqida maslahatlar
beriladi. Shuningdek, “qahramonlik hikoyasi” o‘yini orqali bolalar o‘zlarining
ichki kuchlarini anglaydilar, bu esa ularning shaxsiy ijobiy identifikatsiyasini
rivojlantiradi. Bu bosqichda bola o‘zi bilan faxrlanishni, ijobiy menlikni his
qilishni o‘rganadi.
2.1. Kognitiv- bixevioral psixoterapiyaning amaliyotda qo‘llanilishining
empirik tahlili.
Zamonaviy psixologik yondashuvlar orasida kognitiv-bixevioral
psixoterapiya (KBT) tashvish, depressiya, fobiya va boshqa ruhiy muammolarni
yengishda eng samarali usullardan biri sifatida tan olingan. Ushbu terapiya usuli
shaxsning noto‘g‘ri fikrlash uslublarini aniqlash, ularni sog‘lom va moslashuvchan
fikrlashga aylantirish orqali ruhiy holatini yaxshilashga qaratilgan.
KBT nazariyasi asosida olib borilgan amaliy ishlar, ayniqsa, tashvish
darajasini kamaytirishda uning samaradorligini isbotlab kelmoqda. Ushbu empirik
tahlil aynan shunday terapiya jarayonining amaliy qo‘llanishini o‘rganishga
qaratilgan bo‘lib, ishtirokchilarning dastlabki va yakuniy tashvish darajalari
o‘rtasidagi farq orqali terapiyaning ta’sir kuchi baholandi.
Quyida keltirilgan jadvalda terapiya oldidan va keyingi holatdagi tashvish
ballari, shuningdek, o‘zgarish darajasi va subyektiv baholashlar keltirilgan. Ushbu
ma’lumotlar asosida kognitiv-bixevioral yondashuvning amaliy samaradorligi
empirik tarzda tahlil qilinadi. Quyidagi 1-jadvalda respondentlardan olingan
natijalarni
«Ishtirokchilarning dastlabki va yakuniy tashvish darajalari
taqqoslanishi hamda baholash natijalari»
1-jadval
28

№ Familiya Yoshi Dastlabki
ball Yakuniy
ball Natija
(o‘zgarish) Baholash
1 B1 6 32 22 -10 Tashvish
kamaydi
2 B2 6 30 18 -12 Tashvish ancha
kamaydi
3 B3 6 28 20 -8 Tashvish
kamaydi
4 B4 5 34 26 -8 Tashvish
pasaydi
5 B5 6 29 19 -10 Tashvish
kamaydi
6 B6 5 31 24 -7 Tashvish
kamaydi
7 B7 6 35 25 -10 Tashvish
kamaydi
8 B8 6 27 18 -9 Tashvish ancha
kamaydi
9 B9 6 33 22 -11 Tashvish
sezilarli
kamaydi
10 B10 6 26 17 -9 Tashvish
kamaydi
11 B11 5 30 21 -9 Tashvish
kamaydi
12 B12 6 28 18 -10 Tashvish
kamaydi
13 B13 6 34 23 -11 Tashvish
kamaydi
14 B13 29 20 -9 Tashvish
kamaydi
15 B14 6 31 22 -9 Tashvish
kamaydi
16 B15 6 32 23 -9 Tashvish
29

№ Familiya Yoshi Dastlabki
ball Yakuniy
ball Natija
(o‘zgarish) Baholash
kamaydi
17 B16 6 30 19 -11 Tashvish
kamaydi
18 B16 6 27 17 -10 Tashvish
kamaydi
19 B17 6 35 26 -9 Tashvish
kamaydi
20 B18 6 29 18 -11 Tashvish
kamaydi
21 B19 6 31 22 -9 Tashvish
kamaydi
22 B20 6 28 19 -9 Tashvish
kamaydi
23 B21 6 30 20 -10 Tashvish
kamaydi
24 B22
6 26 17 -9 Tashvish
kamaydi
25 B23 6 34 24 -10 Tashvish
kamaydi
26 B24 6 32 21 -11 Tashvish
kamaydi
27 Qodirov A. 6 29 18 -11 Tashvish
kamaydi
28 Xudoyberdiyeva
Z. 6 30 19 -11 Tashvish
kamaydi
29 Rasulov T. 6 27 17 -10 Tashvish
kamaydi
30 Shodieva F. 6 31 20 -11 Tashvish
kamaydi
31 Abdurazzoqov H 6 32 20 -10 Tashvish
kamaydi
30

№ Familiya Yoshi Dastlabki
ball Yakuniy
ball Natija
(o‘zgarish) Baholash
32 Olimjonov B 6 28 17 -11 Tashvish
kamaydi
1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda bolalardagi ruhiy salomatlik
muammolari, xususan tashvish va xavotir holatlari yosh bolalar orasida ham keng
tarqalganligi sababli, ularni erta aniqlash va samarali tarzda bartaraf etish dolzarb
vazifa hisoblanadi. Ushbu maqsadda o‘tkazilgan tadqiqot 5–6 yoshdagi 32 nafar
bolaning tashvish darajasini o‘lchash va uni kamaytirishga qaratilgan kognitiv-
bixevioral mashg‘ulotlarning samardorligini baholashga yo‘naltirilgan.
Tadqiqot bosqichida bolalar bilan 6 hafta davomida maxsus kognitiv-
bixevioral mashg‘ulotlar olib borildi. Ushbu mashg‘ulotlar dastlabki tahlillarda
bolalarning ruhiy holatini yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, quyidagi jihatlarni o‘z
ichiga oldi: bolalarga o‘z hissiyotlarini tanish va ifodalash ko‘nikmalarini
o‘rgatish, salbiy fikrlarni aniqlash va ularni ijobiy fikrlarga aylantirish, qo‘rquv va
xavotir bilan samarali kurashish usullarini o‘rgatish, shuningdek, rolli o‘yinlar va
qo‘g‘irchoq teatr kabi vizual va o‘yin metodlarini qo‘llash orqali terapiya
jarayonini qiziqarli va bolalar uchun tushunarli qilish. Bundan tashqari, ota-onalar
bilan ham muntazam muloqot olib borilib, uy sharoitida bolalarni qo‘llab-
quvvatlashga alohida e’tibor qaratildi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, dastlabki tashvish darajasini aniqlash testida
ishtirok etgan barcha bolalarda (100%) o‘rtacha yoki yuqori darajadagi tashvish
kuzatildi. Bu yosh guruhidagi bolalarning ruhiy holatida tashvish masalasi juda
muhim ekanligini ko‘rsatadi. Biroq, 6 haftalik kognitiv-bixevioral mashg‘ulotlar
o‘tkazilgandan so‘ng amalga oshirilgan yakuniy test natijalarida 100% bolalarda
tashvish darajasida sezilarli pasayish qayd etildi. O‘rtacha hisobda esa tashvish
darajasining 9–12 ballgacha kamaygani aniqlandi. Shuningdek, tadqiqot davomida
hech bir bolaning holatida tashvish darajasining ko‘tarilishi yoki yomonlashuvi
31

kuzatilmaganligi kognitiv-bixevioral yondashuvning xavfsizligi va samaradorligini
tasdiqladi.
Bu natijalar asosida quyidagilarni ta’kidlash mumkin: kichik yoshdagi
bolalar uchun mo‘ljallangan kognitiv-bixevioral mashg‘ulotlar samarali natija
beradi va ularning ruhiy holatini yaxshilashda muhim o‘rin tutadi. Bolalar
o‘zlaridagi qo‘rquv va xavotirlarni ifodalashni o‘rganib, salbiy fikrlarni tan olish
va ularni o‘zgartirish yo‘llarini o‘zlashtirishdi. Vizual va o‘yin uslublarining
qo‘llanilishi esa mashg‘ulotlarni bolalar psixikasiga moslashtirib, terapiya
jarayonini yanada samarali va qiziqarli qildi.
Shu sababli, kognitiv-bixevioral mashg‘ulotlarni maktabgacha yoshdagi
bolalar uchun keng miqyosda joriy etish, shuningdek, psixologlar va
tarbiyachilarni ushbu metodologiya bo‘yicha tayyorlash juda muhimdir. Bu
nafaqat bolalar ruhiy salomatligini mustahkamlash, balki ularning ijtimoiy-
madaniy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘tkazilgan empirik tadqiqot natijalari kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning
(KBT) maktabgacha yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini mustahkamlashdagi
samaradorligini aniq ko‘rsatdi. 5–6 yoshdagi 32 nafar bolani qamrab olgan ushbu
amaliy mashg‘ulotlar jarayonida bolalarning dastlabki tashvish darajasi o‘rta yoki
yuqori darajada ekanligi qayd etildi. Bu esa aynan mazkur yosh davrida
bolalarning ruhiy muvozanati, hissiy holati va tashvish bilan bog‘liq
muammolarining o‘z vaqtida aniqlanishi va tegishli psixologik yondashuvlar bilan
ishlanishi muhimligini ko‘rsatadi.
Tadqiqot doirasida 6 hafta davomida olib borilgan maxsus KBT mashg‘ulotlari
bolalarning salbiy fikrlarini ijobiyga aylantirish, o‘z hissiyotlarini aniqlash va
ifodalash, tashvishli vaziyatlarga nisbatan moslashuvchan psixologik javob berish
kabi muhim ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan edi. Jarayonda rolli o‘yinlar,
qo‘g‘irchoq teatri, rasm chizish va boshqa vizual metodlar qo‘llanilishi terapiya
jarayonini bolalarga moslashtirib, ularning qiziqishini oshirdi va ishtirokni
kuchaytirdi.
32

Yakuniy natijalarga ko‘ra, barcha ishtirokchilarda (100%) tashvish darajasi
pasaygani kuzatildi. O‘rtacha pasayish 9–12 ballni tashkil etdi, bu esa terapiya
samaradorligining aniq dalilidir. Muhimi, hech bir ishtirokchida ruhiy holatning
yomonlashuvi yoki tashvish darajasining oshishi qayd etilmadi. Bu esa kognitiv-
bixevioral psixoterapiya metodikasining nafaqat samarali, balki xavfsiz ekanini
ham ko‘rsatadi.
Mazkur tadqiqot natijalari shuni anglatadiki, KBT maktabgacha yoshdagi bolalar
bilan ishlashda psixoprofilaktik va psixokorrektsion vosita sifatida katta ilmiy-
amaliy ahamiyatga ega. Bolalar bu yondashuv orqali tashvish holatini bartaraf
etish, hissiy o‘zini anglash va o‘z fikrlarini boshqarish ko‘nikmalariga ega
bo‘ldilar. Ushbu natijalar asosida KBT mashg‘ulotlarini maktabgacha ta’lim
tizimiga kompleks tarzda integratsiya qilish, shuningdek, pedagog-psixologlar va
tarbiyachilarni mazkur metodika bo‘yicha malakali tayyorlash zarurati tug‘iladi.
Xulosa qilib aytganda, kognitiv-bixevioral yondashuv bolalar ruhiy salomatligini
mustahkamlash, ularning ijtimoiy-psixologik moslashuv darajasini oshirish va
salbiy hissiy holatlar bilan kurashishda yuqori samaradorlikka ega metod sifatida
ilmiy asoslangan va amalda o‘zini oqlagan yondashuvdir.
II. Bob bo‘yicha xulosa
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya amaliyotda keng tarqalgan va samarali
davolash metodlaridan biri hisoblanadi. U asosan, shaxsning fikrlari, xulq-atvorlari
va hissiyotlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilib, salbiy fikrlar va noqulay
xulq-atvorlarni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan. KBY ning amaliyotda qo‘llanilishi
uning ilmiy asoslarini hamda ko‘plab ruhiy kasalliklar, shuningdek, turli ijtimoiy
va hissiy muammolarni davolashdagi samaradorligini ko‘rsatadi. KBY metodlari
33

bemorlarni faol ishtirok etishga undaydi va qisqa muddatda sezilarli ijobiy
o‘zgarishlar keltiradi.
KBY amaliyotda bir qator samarali metodlarni o‘z ichiga oladi. Ulardan eng keng
tarqalganlari: Kognitiv restrukturizatsiya: Bunda bemor o‘zining salbiy va
noto‘g‘ri fikrlarini aniqlab, ularni ijobiy va realistik fikrlar bilan almashtiradi.
Masalan, depressiya va xavotir kabi holatlarda bemor o‘zining xato fikrlarini tanib,
yangi, sog‘lom fikrlar va qarashlar shakllantiradi.
Xulq-atvorni o‘zgartirish: Bunda bemor salbiy xulq-atvorlarini tahlil qilib, ijobiy
va konstruktiv xulq-atvorlar bilan almashtirishni o‘rganadi. Bunga, masalan, ijobiy
mustahkamlash (xulq-atvorda yaxshi o‘zgarishlarni mukofotlash) yoki salbiy xulq-
atvorlarni o‘zgartirish uchun boshqaruvni kuchaytirish kiradi.
Ekspozitsion terapiya: Bu usul, fobiyalar va xavotirlarni davolashda qo‘llaniladi,
unda bemor, asta-sekin, o‘zining qo‘rquvli vaziyatlari bilan yuzma-yuz kelishga
majbur qilinadi. Bu metod yordamida bemor, qo‘rquvni yengib o‘tishni va u bilan
boshqaruvni o‘rganadi.
O‘z-o‘zini boshqarish: Bu metodda bemor, o‘z hissiyotlarini va xulq-atvorini
qanday boshqarish, tinchlantirish va o‘zini ijobiy tarzda anglashni o‘rganadi.
KBYning bu elementi ko‘pincha stressni boshqarish va o‘zini nazorat qilish
qobiliyatini rivojlantirishda qo‘llaniladi.
KBY amaliyotda turli ruhiy kasalliklarni davolashda keng qo‘llaniladi. U, ayniqsa,
depressiya, xavotir, fobiyalar, posttravmatik stress buzilishi (PTSD), o‘z-o‘zini
baholashning pastligi va kompulsiv-xulq buzilishlari (OCD) kabi holatlarda
samarali hisoblanadi. KBY bemorning his-tuyg‘ularini va xulq-atvorini
boshqarishda, salbiy fikrlar bilan kurashishda va yangi, sog‘lom qarashlarni
shakllantirishda yordam beradi.
KBYning amaliyotda qo‘llanilishining yana bir muhim tomoni – bu uning
qisqa muddatli va aniq natijalarga yo‘naltirilganligi. Boshqa psixoterapiya
yondashuvlariga nisbatan, KBY o‘zining strukturalangan va maqsadga
yo‘naltirilgan metodlari orqali tezroq natijalarga erishish imkonini beradi. Bu
yondashuvning samaradorligi ko‘plab klinik tajribalar va ilmiy tadqiqotlar orqali
34

tasdiqlangan. Zamonaviy texnologiyalar yordamida KBY ning onlayn va
masofaviy versiyalari keng tarqalmoqda. Onlayn psixoterapiya bemorlarga
terapiya seanslarida qatnashishda qulaylik yaratadi, ayniqsa uzoq joylarda
yashovchilar yoki vaqt jihatidan cheklanganlar uchun. Masofaviy psixoterapiya
ham xuddi an’anaviy seanslar kabi samarali bo‘lishi mumkin, bu esa KBYning
yanada kengroq qo‘llanilishiga imkon yaratadi. KBY ning kelajagi uning yangi
metodlar va texnologiyalar bilan uyg‘unlashuvida yotadi. Masalan, virtual haqiqat
(VR) va sun’iy intellekt (AI) yordamida KBY ning yanada samarali versiyalari
yaratish mumkin. Bu texnologiyalar, bemorlarni o‘z muammolarini hal qilishda
yanada faol ishtirok etishga, ular bilan ishlash jarayonida yanada kengroq
imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. KBYning onlayn va masofaviy
shakllarining rivojlanishi, uni global miqyosda qo‘llash imkonini beradi. Kognitiv-
bixevioral psixoterapiya amaliyotda samarali va keng qo‘llaniladigan
yondashuvlardan biri sifatida ko‘plab ruhiy kasalliklarni davolashda o‘z o‘rnini
topgan. Uning qisqa muddatli va aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan metodlari,
bemorlarga tez va samarali yordam beradi.
XULOSA
Kognitiv-bixevioral psixoterapiya zamonaviy psixoterapiya ilmida katta
ahamiyatga ega bo‘lib, uning tarixiy rivojlanishi va nazariy asoslari ruhiy
kasalliklarni davolashda muhim yondashuv sifatida shakllandi. Kognitiv
psixoterapiya va bixevioral yondashuvlarning integratsiyasi orqali, fikrlar,
hissiyotlar va xulq-atvorlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur tahlil qiladi va
salbiy fikrlar, noqulay xulq-atvorlarni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan.
35

Kognitiv xulq atvor psixoterapiyasining amaliyotda qo‘llanilishi uning
samaradorligini ko‘rsatgan va turli ruhiy kasalliklar, jumladan, depressiya, xavotir,
fobiyalar holatlarni davolashda muvaffaqiyatli natijalarga erishish imkonini
yaratgan. Ushbu psixoterapiya usuli qisqa muddatli va aniq natijalar bilan
bemorning faol ishtirokini ta’minlaydi. Shuningdek, onlayn va masofaviy
psixoterapiya shakllarining rivojlanishi yordamida yanada kengroq qo‘llanilishi
mumkin.Kognitiv terapiyaning ilmiy asoslari va amaliyotdagi yondashuvlari
zamonaviy psixoterapiyada kuchli poydevor yaratgan va uning samaradorligi
ko‘plab tadqiqotlar orqali isbotlangan. Kelajakda texnologiyalar yordamida,
masalan, virtual haqiqat va sun’iy intellekt texnologiyalari integratsiyasida yanada
samarali va universal yondashuvga aylanishi mumkin. Umuman olganda,
psixoterapiya sohasida insonning ruhiy salomatligini yaxshilashda muhim vosita
bo‘lib qoladi.
TAVSIYA
Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning samaradorligi va uning ruhiy
salomatlikni yaxshilashdagi o‘rni juda katta. Shu bois, uning rivojlanishi va
amaliyotda qo‘llanilishi muhim yo‘nalish hisoblanadi. Quyida yanada samarali
ishlashini ta’minlash uchun bir nechta tavsiyalar keltiriladi:
1. Kognitiv terapiyaning onlayn va masofaviy shakllarini rivojlantirish:
Bugungi kunda texnologiyalarning rivojlanishi bilan onlayn va masofaviy
36

shakllarining samaradorligini oshirishga katta e’tibor qaratish zarur. Buning
yordamida, masofadagi bemorlar ham samarali psixoterapiya seanslaridan
foydalana olishadi. Shu bilan birga, yangi texnologiyalar, masalan, virtual
haqiqat yoki sun’iy intellekt yordamida interaktiv davolash usullarini ishlab
chiqish mumkin.
2. Kognitiv terapiya metodlarini kengroq integratsiya qilish: Kognitiv
terapiyaning amaliyotda yanada samarali bo‘lishi uchun, boshqa
psixoterapiya yondashuvlari bilan integratsiya qilish muhimdir. Masalan,
psixoanalitik yoki gumanistik psixoterapiya usullaridan ba’zi elementlarni
kognitiv terapiyaga qo‘shish, bemorning ichki dunyosini yaxshiroq
tushunish va his-tuyg‘ularini tahlil qilishga yordam beradi.
3. Kognitiv terapiyani turli yosh guruhlarida qo‘llash: kognitiv terapiyaning
samaradorligi nafaqat kattalar, balki bolalar va o‘smirlar orasida ham yuqori
bo‘lishi mumkin. Shu sababli, kognitiv terapiya usullarini turli yosh
guruhlarida ham muvaffaqiyatli qo‘llashni o‘rganish va ularni o‘z
ehtiyojlariga moslashtirish zarur.
4. Kognitiv terapiyani kasalliklarni profilaktika qilishda qo‘llash: kognitiv
terapiya faqat mavjud ruhiy kasalliklarni davolashda emas, balki
kasalliklarning oldini olishda ham samarali bo‘lishi mumkin. Stressni
boshqarish, o‘z-o‘zini anglash va emotsional intellektni rivojlantirish kabi
yo‘nalishlarda kognitiv terapiya usullarini profilaktik tadbir sifatida kengroq
joriy etish kerak.
5. Kognitiv terapiyaning ijtimoiy va madaniy kontekstda qo‘llanilishi:
Kognitiv terapiyani ijtimoiy va madaniy xususiyatlarni inobatga olgan holda
qo‘llash, uning samaradorligini oshirishi mumkin. Har bir madaniyatning
o‘ziga xos ruhiy holatlari, an’analari va qabul qilish jarayonlari bor, shuning
uchun kognitiv terapiyani ushbu jihatlarni hisobga olgan holda
individuallashtirish muhimdir.
6. Kognitiv terapiyani mutaxassislar tomonidan doimiy ravishda yangilab
borish: KBYning samaradorligini ta’minlash uchun psixoterapevtlar o‘z
37

bilim va ko‘nikmalarini doimiy ravishda yangilab turishlari kerak. Bu uchun
yangi ilmiy tadqiqotlar va klinik tajribalar asosida metodlarni
takomillashtirish va zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash zarur.
Umuman olganda, Kognitiv-bixevioral psixoterapiyaning yanada rivojlanishi va
uning keng qo‘llanilishi, ruhiy salomatlikni yaxshilashga yordam berishi mumkin.
Shu bois, kognitiv terapiya usullarini yanada takomillashtirish, ularni turli
kontekstlarda qo‘llash va zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish muhim
ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezidenti Asarlari, Farmonlari,
Vazirlar Mahkamasi Qarorlari va me’yoriy huquqiy hujjatlari
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz – Toshkent.; O‘zbekiston nashriyoti. 2017-yil
2.Shavkat Mirziyoyevning “2018-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va
O‘zbekiston Respublikasini 2019-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng
ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan murojaatnomasi”. 2018-yil 28-dekabr.
38

3.Sh.M. Mirziyoyevning “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” Toshkent
“O‘zbekiston” nashriyoti 2021-yil 247-bet.
4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevral, PF-4947-sonli
Farmoni O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida //O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017-
y., 6-son.
5.O‘zbekiston “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash
sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5325-son Farmoni – 2018. 2- fevral.
Asosiy adabiyotlar
6. Larivey M. «L’estime de soi», «La Lettre du Psy» // Magazin elektron resurslari
va rivojlanish. Mars, 2002. jild. 6.
7. Mummendey HD Psychologie des «Selbst». Nazariya, Metoden va
Ergebnisse der Selbstkonzeptforschung. Gottingen: Xogrefe.
8.Solso R.L. Kognitivnaya psixologiya – M.: - 2006.
9. Gennadiy Starbaum. Psixologicheskiy trening samouchitel raboti s
psixologicheskoy gruppoy. AST Moskva -2020.
10. Robert Lixi. Texniki kognitivnoy psixoterapii. Assotsiatsiya kognitivno-
povedencheskoy psixoterapii. PITЕR. Sankt-Peterburg-Moskva-Minsk -2022
11. Mixail Kipnis. Bolshaya kniga luchshix IGR i uprajneniy dlya lyubogo
treninga. Moskva -2021.
12. Drujinina V.N, Ushakova D.V. Kognitivnaya psixologiya-М.:-2002.
13. Kendra Cherri “What is cognitive terapy?” Scientific article. Aydaho 2022
14. Kendra Cherri, MS, «Hamma narsa psixologiya kitobi (2-nashr)» maqola,
2022
15. S.X. Jalilova, N.A. G‘ayibova “Umumiy psixodiagnostika” o‘quv qo‘llanma
Toshkent-2018 181- 189- bet
16. Turg‘unov Q. Psixologiya tеrminlarining ruscha-o‘zbеkcha izohli lug‘ati. –
Toshkеnt: O‘qituvchi, 1995. – 195 b.
39

17. Ergash G‘oziyev “Ontogenez psixologiyasi” nazariy-eksperimental tahlil,
“Noshir”. Toshkent- 2010
18. Kupersmit S. O‘z-o‘zini hurmat qilishning oldingi sabablari. San-
Fransisko: W. H. Freeman & Co, 1967. P.
19. Berns RB Self-Concept Development va Education. Holt, Rinehart va
Winston, Ta’lim, 1982.
20. Mummendey HD Psychologie des «Selbst». Nazariya, Metoden va Ergebnisse
der Selbstkonzeptforschung. Gottingen: Xogrefe, 2006
21. Jeyms V. Psixologiya tamoyillari. Nyu-York: Genri Xolt va kompaniya,
1890. jild.
22. Marina Aleksandrovna Xolodnaya. kognitivnaya psixologiya. Kognitivnie
stili 3-ye izd. Uchebnoye posobiye dlya bakalavriata i magistraturi.
23. Heatherton TF & Ambady N. O‘z-o‘zini hurmat qilish, o‘z-o‘zini bashorat
qilish va majburiyatlarga muvofiq yashash / Ed. RF Baumeister. O‘z-o‘zini hurmat
qilish: o‘zini past baholash jumboq. NY: Plenum matbuoti, 1993. P
24. Ratanova T.A., Shlyaxta N.F. Shaxsni o‘rganishning psixodiagnostik usullari:
o‘quv qo‘llanma / T.A. Ratanova, N.F. Shlyaxta - Moskva: Flinta: MPSU, 2013
yil.
25. Amaliy ijtimoiy psixologiya. A.N.Suxov va A.A. tomonidan tahrirlangan.
Derkach. - M., Nauka, 2001 yil
Internet saytlari
1. Asab.uz
2. https://www.litres.ru/book/marina-aleksandrovna/kognitivnaya-psihologiya-
kognitivnye-stili-3-e-izd-uc-32841029/
3. lex.uz
4. alter.ru
5. psychologs.ru
40

6. Psyera.ru.com
41

KOGNITIV- BIXEVIORISTIK PSIXOTERAPIYA

Sotib olish