Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining o’rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	49.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining o’rni

Sotib olish

MAVZU: KOMIL INSON SHAKLLANTIRISHDA MEHNAT
TARBIYASINING O’RNI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………..…….….3
I.BOB. INSON SHAKLLANISHIDA MEHNAT VA TARBIYANING RO’LI
1.1. Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi …………………………….…..….5
1.2. Mehnat tarbiyasi berishda alohida ahamiyati ………………………………...14
1.3. Komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasining o‘rni ………………...…20
II.BOB. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING MEHNAT TARBIYASI
HAQIDAGI QARASHLARI…………………………………………….….......22
2.1. Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqida ………………………..….22
2.2. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari …...……..…………..….27
XULOSA…………………………………………………………………….…...30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..32

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi Qomusi sahifalarida har
bir fuqaroning ilm olish, o'z ijodiy kuch va qobiliyatlarini har tomonlama
rivojlantirish ta'kidlanadi. Hozirgi zamon maktabi tubdan yangilanmoqda.
Mamlakatimizda "Ta'lim to'g'risida"gi Qonunning qaytadan ko'rib chiqilganligi
maktabning buguni va kelajagiga umid bilan qarashga undaydi 1
. Yosh avlodga
tarbiya berishdek murakkab vazifani hal etishda maktab juda katta ahamiyat kasb
etadi. Ayni shu joyda yoshlarirlliz ijtimoiy jamiyat va ilmiy texnika taraqqiyoti
talablariga javob bera oladigan mukammal ma'lumotlami oladilar. Maktab
yoshlaming dunyoqarashlariga poydevor hamda g'oyaviy e'tiqodlari uchun ncgiz
yaratadi, ulaming irodalarini shakllantiradi, xalqimiz baxtsaodati yo'lida
sidqidildan mehnat qilishga tayyorlaydi.
O‘qituvchi va o‘quvchilarning munosabatlari bolaga ta’sirini kuchaytirish
hamda tarbiyalanuvchining shaxsini, xatti-harakatlarini faollashtirish maqsadida
qo‘llaniladi. Munosabatlar harakat qilishga ilhomlantiradi va har qaysi bolaning
xususiyatiga qarab o‘zgaradi. Munosabatlar jarayonida istiqbolga doir qo‘yilgan
talabalar bola faoliyatini faollashtiradi. Bunday talab bolalarda shod–u hurramlik
kayfiyatini tug‘diradi. Har xil bolaning ulg‘ayishi o‘qituvchi uchun ham muhimdir.
Chunki, o‘qituvchi maktab hayotida o‘z munosabatlari asosida umumiy
yuksalishiga yordam beradi. O‘qituvchi har bir bolaning imkoniyatlarini ko‘ra
olish va baholash, olg‘a harakat qilish, iroda va fe'l-atvorni tarbiyalashda tarbiyachi
yordam beradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolaga shunday ta’sir ko‘rsatadiki,
uning xatti- xarakatiga, xulq-atvori ijobiy rivojlanadi. O‘qituvchi bolaning xulq-
atvor ko‘nikmalarini mustahkamlash va salbiy ko‘nikmalariga barham berishda,
takomillashuvida, xulq-atvor va xatti-harakat bobida qanday yo‘l tutish kerakligini
anglab olishga imkon beradi 2
.
O'quvchilarga tarbiya berish ularga ta'lim berish bilan mustahkam va yaxlit
birlikda amalga oshiriladi. Ammo, tarbiyaning o'z vazifasi. mazmuni, shakl hamda
1
Ta’lim to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti)
2
Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996.
3

uslublari bor. O'quv-tarbiyaviy jarayonning uzviyligi maktab oldiga qo'yilgan eng
muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi, shuning uchun ham sinfdan va
maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o'quv jarayoni bilan bog'langandir.
Darsdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilarda asosiy vazifalari bo'lmish ihm
olishga ishtiyoq uyg'otish, qobiliyatni va iste'dodlarini ro'yobga chiqarishga
imkoniyat yaratishdan, maktabni muvaffaqiyatli tugatish, kasb-korga intilish
hissini tarbiyalashdan iboratdir. Yoshlaming kundalik ehtiyojlari, intilishlar, talab
va qiziqishlarini faqat dars jarayoni bilan qondirib bo'lmaydi. Sinfdan va
maktabdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilar faoliyatining barcha qirralarini
qamrab olmog'i lozim. Har bir o'quvchi bilan yakkama-yakka ishlash, uni ijtimoiy-
ruhiy jihatdan o'rganish sinffaoliyatiga yangicha mazmun olib kiradi. Yoshlaming
g'oyaviy-siyosiy ongini shakllantirish, ularda atrof-muhitga, jamiyatga ongIi
munosabatda bo'Iish, jonajon Vatanini cheksiz sadoqat bilan sevish, xalqimizning
milliy qadriyatlarini e'zozlash hissini tarkib toptirish - vatanparvarlik tarbiyasining
mag zi bo lmog i lozim. ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi:
Mehnat tarbiyasining mazmun-mohiyati va shaxs tarbiyasidagi ahamiyatini
o rganish.
ʻ
Kurs ishining vazifasi:
 Shaxsni tarbiyalashda mehnat tarbiyaviy ishlarning zaraurligini ko rsatib
ʻ
berish.
Kurs ishining obyekti: Mehnat tarbiyasi mohiyati va shaxs tarbiyasidagi
rolini shakllantirish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Mehnat tarbiyasi mazmun- mohiyati, shakl va
metodlari.
Kurs ishining tuzliishi: Ish kirish , 2 bob,4 qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan tashkil topgan.
ʻ
4

I.BOB. MEHNAT TARBIYASI
1.1. Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi
Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi, shaxsni shakllantirishning zarur
shartlaridan biri bo lgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasi kishidan ijtimoiyʻ
foydali mehnatga ichki ehtiyoj, institutizom, batartiblik, tashkilotchilik,
tashabbuskorlik, ishchanlik, ishning ko zini bilish singari sifatlarni qaror
ʻ
toptirishga xizmat qiladi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirishning birinchi va
asosiy vositasi bo lganligi uchun ham Mehnat tarbiyasi tarbiyaning boshqa hamma
ʻ
turlaridan oldin paydo bo lgan.
ʻ
Mehnat tarbiyasi g oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo lib, "mehnat
ʻ ʻ
ta limi", "kasbga yo naltirish", "politexnik ta lim", "kasb ta limi" singari tu-
ʼ ʻ ʼ ʼ
shunchalarni o z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham
ʻ
jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim
vositasi bo lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma
ʻ
mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta e tibor
ʼ
berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat
tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko nikma va malakalarni
ʻ
shakllantirish ko zda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o zini
ʻ ʻ
anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go daklik
ʻ
bosqichiga o tishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi.
ʻ
Shunday qilinmasa, bola faqat iste molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud
ʼ
va yalqovgina emas, ma naviyati kemtik shaxs ham bo lib shakllanishi mumkin.
ʼ ʻ
Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bog cha, maktab singari ijtimoiy
ʻ
pedagogik muassasalar katta o rin tutadi. Chunki bu muassasalarda Mehnat
ʻ
tarbiyasi ilmiy asosda tegishli mutaxassislar tomonidan uyushtiriladi. Mehnat
tarbiyasini tashkil etishdagi asosiy jihat shundaki, u bolalarning yosh xususiyatlari,
ruhiy, akliy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq bo lishi lozim. Bolaning
ʻ
imkoniyatlaridan yengil Mehnat tarbiyasi ularni zeriktirgani kabi ularning
imkoniyatlaridan og ir topshiriqlar bolalarni bezdirishi mumkin. Mehnat
ʻ
tarbiyasini amalga oshirishda tizimlilik va institutizom bo lishiga qat iy amal
ʻ ʼ
5

qilinishi joiz. Aks holda, har qanday qobiliyatli bola ham yetarlicha Mehnat
tarbiyasi ololmasligi mumkin. Mehnat tarbiyasi uchun maktab davri eng qulay
fursatdir. Birinchi navbatda, o qish jarayonining o zi og ir akdiyjismoniyʻ ʻ ʻ
mehnatdir. Maktabga o z vaqtida kelib-ketish, o qish-yozishni o rganish, berilgan
ʻ ʻ ʻ
bilimlarni egallash uchun o quvchilarga Mehnat tarbiyasi berilgan bo lishi kerak.
ʻ ʻ
Chunki o quv topshiriqlarini bajarish, dars o zlashtirish, o tilganlarni takrorlash,
ʻ ʻ ʻ
yozma ishlar bajarish, kerakli matnlarni yodlash, ko chirmalar olish, lu-g atlar
ʻ ʻ
bilan ishlay olishi uchun o quvchi muayyan institutizomga rioya etishi,
ʻ
tashkilotchilik qobiliyati va ishchanlik xususiyatiga ega bo lishi, ishning ko zini
ʻ ʻ
bilishi kerak. Mehnat tarbiyasida, avval aytilganidek, mehnat ta limi va kasbga
ʼ
yo naltirish jarayonlarining ham o rni katta. Chunki bu jarayonlarda o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
bevosita tegishli mehnat ko nikmalarini egallash va ularni mustaqil ravishda
ʻ
qo llash bosqichini o taydilar. Shuningdek, ular bu asnoda qaysi bir mehnat
ʻ ʻ
yo nalishi o ziga muvofiqroq ekanligini bilib oladilar. Shuning uchun ham mehnat
ʻ ʻ
ta limi imkon qadar xilma-xil bo lishi hamda o quvchilarning aqliy, jismoniy
ʼ ʻ ʻ
imkoniyatlari va jinsiy xususiyatlariga muvofiq kelishi zarur.
O zbekiston Respublikasining "Ta lim to g risida"gi qonuni va Kadrlar
ʻ ʼ ʻ ʻ
tayyorlash milliy dasturi (1997-yil 29 avg .)ga muvofiq, o rta maxsus ta lim
ʻ ʼ
bosqichining majburiy bo lganligi o zbek o quvchilariga Mehnat tarbiyasi berishda
ʻ ʻ ʻ
alo-hida ahamiyat kasb etadi. Chunki, bu bosqich to liq kasbga yo naltirilgan
ʻ ʻ
bo lib, kasbhunar kollejlari o quvchilari bevosita o zlari tanlagan kasblarga doir
ʻ ʻ ʻ
ko nikma va malakalar shakllantirsalar, akademik litsey o quvchilari kelajakda
ʻ ʻ
egallaydigan kasblarning nazariy asoslarini o zlashtiradilar. Oliy ta limning
ʻ ʼ
bakalavriat va magistratura bosqichlarida Mehnat tarbiyasi bevosita kasb ta limi
ʼ
bilan qo shib amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi berishda o quvchilarning bo sh
ʻ ʻ ʻ
vaqtidan to g ri foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Bolalarning o quv
ʻ ʻ ʻ
rejasida ko zda tutilgan, mehnat amaliyotini o tashlarini to g ri tashkil etish, ularni
ʻ ʻ ʻ ʻ
bolalar, o smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari qoshidagi
ʻ
to garaklarga ko proq jalb qilish yosh avlodning komil shaxslar sifatida
ʻ ʻ
shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
6

Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og'zaki ijodi
namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo'lib
yetishishi, kasb-hunaro'rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni
ulug'lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo'lamiz. Buni biz turli
davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og'zaki ijodi namunalari
topishmoq, xalq qo'shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-
hunar odobi, axloqi va qoidalarini o'zlashtirish muhim hayotiy zarurat ekanligi
ta'kidlanadi 3
.
O’rta maxsus kasb-hunar kollejlari va umumta’lim maktablarida
o’quvchilarni xunarmandchilik sirlariga o’rgatishda ta’limining zamonaviy
uslublaridan foydalanish muhim axamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kasb –
hunar kollejlarida amaliy san’at ta’limining yangi mazmunini shakillantirishning
ilg’or padagogik texnalogiyalari, zamonaviy o’quv uslubiy majmualar, o’quv
tarbiya jarayonining didaktek jihatlarini taminlash va mazkur sohaga o’qitishining
ilmiy amaliy masalalarini to’g’ri hal etish xozirgi kunning dolzarb masalalaridan
biridir.
Biz tanlagan bitruv ishimiz mavzusiga asosan yuqoridagi masalani hal qilish
yo’llarini yangi pedagogoik texnalogiyalar asosida amalga oshirib izlanishlar olib
bordik. Respublikamiz nashiryotlarida chop etilgan darslik, o’quv uslubiy
qo’llanmalarni o’qib, o’rganib tahlil qilimiz shuni ko’rsatdiki,hali xalq
hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatish metodik
jihatdan to’liq o’rganib chiqilmagan.
Respublikamiz olimlaridan professor S.S.Bulatov,R.Xasanov,dotsent
R.Shobaratov,Q.qosimov, A.Turdialiev, O.Xudayorova va boshqa amaliy san’at,
kasb- hunarga aloqador xalq hunarmandchiligini turli no’qtasini tadqiq qilganlar.
Jumladan, professor Bulatov S.S o’zining “O’zbek xalq amaliy bezak san’ati”
metodik qo’llanmasida xalq amaliy bezak san’ati turlari bo’yicha mashg’ulotlarni
tashkil etishga hamda o’tkazishga bo’lgan shart sharoitlar, o’qitishning nazariy-
3
Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil
TDPU.
7

metodik asoslari hamda dasturlar bayon etilgan, atamalarning izohli lug’ati
berilgan.
Shuningdek “Ganchkorlik” qo’llanmasida esa o’zbek xalq dekarativ amaliy
san’atining eng qadingi gurux bilan gancho’ymakorligiga bag’ishlanadi. Unda
ganchkorlik san’ati tarixi rivojlanishi va o’z kasbini yoshlarga o’rgatish usullari
bayon etilgan.
Shobaratovning P Kompazisiyasi O’quv qo’llanmasi amliy san’at
o’qitishning o’quv jarayonini tashkil qilish, va mashg’ulotlar kompozitsiyalarini
maqsad va vazifalari ko’rsatib o’tilgan. O’quv –qo’llanma boshqa mutaxassisli;
fanlari bilan uyg’unlashgan holda o’quvchilar olgan bilimlarini keyingisi bilan
to’ldirib borishda yordam beradi.
Professor Xasanov R “Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi” nomli
darsligida tasviriy va amaly san’atning o’qitish metodlarida kerak bo’ladigan
barcha nazariy va metodik bilimlar berilgan.
Xasanov R “Boshlang’ich sinflarda naqsh chizish metodikasi” nomli o’quv
qo’llanmasida naqsh chizishning o’ziga xos xususiyatlari ranglar va ularni
ishlatish, ranglarining xuxusiyatlari, naqsh kompozitsiyalari haqida etarlicha
ma’lumotlar beriladi.
Q.Qosimov “Naqqoshlik” nomli asarida naqqoshlik san’atining taraqqiyot
yo’li, naqqoshlik tugaragining mazmuni uchun o’qtishning nazariy asoslari naqsh
solishga o’rgatish metodikasi bayon etilgan.
Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan darslik o’quv metodini adabiyotlarini
o’rganishimiz asosida mavzumizni nomini xalq hunarmandchiligi misolida kollej
o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatishning pedagogik shart sharoitlari deb
belgilab oldik.
Kasb-hunar va kollejlari va hunarmandchilik sirlarini yangi pedagogik va
muammoli ta’lim metodlaridan foydalangan holda olib borilsa dars samaradorligini
oshirishga erishiladi. O’quvchilar darslarni ilmiy asosida tushunishlari osonlashadi,
dars talablarini boshqarishda ularni malakasi oshadi va fazoviy tasvvurlari
8

kengayadi. Mavzu kafedramiz magistrlik dissertatsiyasi umumiy yo’nalishiga mos
keladi.
Ilmiy tadqiqot ishimizning maqsadi:
Xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga
o’rgatishning pedagogik shart –sharoitlarini aniqlash va o’qitishning zamonaviy
texnologiyalarini qo’llash usullarini takomillashtirish.
Ilmiy tadqiqot ishimizning vazifasi:
- dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakillantirish.
- kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslari samaradorligini
oshirishga bo’lgan asosiy talablarni aniqlash,
- kollej o’quvchilarini kasb-hunarga yo’naltirishda sharq olimlari pedagogic
qarashlaridan foydalanish yo’llarini toppish
- kasb-hunar kollejlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanib hunarmandchilikni o’rgatish usullarini takomillashtirish.
- turli tadbirlar vositasida hunarmandchilikni o’quvchilar qalbiga singdirish.
- turli rasmlar va didaktik materiallardan foyfalanishni rivojlantirish.
- hunarmandchilikni o’quvchilar ommasi orasida keng targ’ib qilish va
ishimizni tajriba qilib sinovdan o’tkazish.
Bitiruv ishimizning predmeti:
Kasb-hunar kollejlari va umumiy ta’lim maktablari o’quvchilariga
hunarmandchilik o’rgatish jarayoni.
Ilmiy faraz yoki gipotiza:
- tasviriy va amaliy san’at darsliklarida yangi pedagogik texnalogiyalaridan
foydalanishni o’quvchilarga qo’yiladigan talablari aniqlansa;
- xunarmandchilikka o’rgatish jarayonida o’quvchilar bilimi oshirib borilsa;
- o’quvchilarda hunarmandchilikka oid amaliy san’at va kasbga qiziqish
uyg’otilsa;
- hunarmandchilikka oid darslarni olib borishda tugarak mashg’ulotlarining
imkoniyatlaridan ham samarali foydalanilsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. .
9

Tadqiqot obekti etib; Samarqand qurilish va milliy xunarmandchilik kollejlarida
amaliy san’at mashg’ulotlarini o’tkazish jarayoni tanlandi.
Tadqiqot ishlarining ilmiy yangiligi: kasb-hunar kollejlari va umum ta’lim
maktablarida amaliy san’at darslari orqali hunarmandchilik sirlarini o’rgatib,
muommoli ta’lim metodlaridan, dedaktik vositalardan foydalanish orqali
o’quvchilarga hunarmandchilik sirlarini to’g’ri o’rgatish yo’llari aniqlandi va dars
samaradorligi oshirildi.
Tadqiqot metodologiyasi: Davlatimiz konstitutsiyasi, Prezident asarlari,
ta’lim dasturlari, pedagog olimlar ishlari, turli pedagogik va metodik adabiyotlar…
Ishning metodi: manbalarni o’rganish, tahlil qilish, so’rov o’tkazish,
aniqlash,
Malakaviy bitiruv ishimiz rejalaridagi mavzularni o’rganish bilan kasb-
hunar kollejlari va umum ta’lim maktablarida hunarmandchilikka o’rgatish
mashg’ulotlarini tashkil qilish orqali yoshlarimizni kasb-hunarga yo’llashga
uchraydigan muommolar, ularni hal qilishda ta’limda samaradorlik va kasbiy
masalalarni axamiyatini hamda hunarmandchilikka oid kasblarni fanlararo
alaqadorlik asosida tashkil qilishga harakat qildi.
Ishning hajmi: Uch bob, sakkiz fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar bilan
75 bet va ilovadan iborat.
I Bob. Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalar asosida tashkel etish 4
.
Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini samaradorligini oshirish
uchun fan o’qituvchisiga qo’yiladigan asosiy talablar.
O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi tufayli hayotimizning
barcha jabhalarida turli ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlar yuz hbu ijtimoiy-iqtisodiy
o’zgarishlar jamiyatning munosib davomchilarini tayyorlash ishiga, ya’ni yosh
avlodlarning shakillanishi jarayonini amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya tizimini
tubdan isloh qilishni talab etmoqda. “Davlatning buyuk kelajagi fuqarolarimizning
ma’lumotliligiga ,madaniyatiga, bunyodkorliligiga tayanadi. Zero, eski ta’lim-
4
Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil
TDPU.
10

tarbiya asosiga yangi jamiyatni qurib bo’lmaydi”. Ta’lim-tarbiya tizimini yangicha
mazmuni asosida isloh qilishda o’qituvchining , tarbiyachining , murabbiyning
ro’li beqiyosdir. (J.Yo’doshev. “ Ta’limimiz istiqloli yo’lida “.T.:”
Sharq”,1996,106-107-b.).
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining o’z sohasidagi savodxonligi etarli
darajada bo’lsagina o’quvchi va talabalar bilan yonma-yon o’tirib o’zlari amaliy
namuna ko’rsata oladilar. O’shandagina o’quvchilar va talabalar o’z ko’zlari bilan
murabbiy rassomning egallagan mahorat sirlarini amaliy ishlarida ko’rib ruhan his
qiladi hamda san’atning nozik sirlarini tushunib etishishiga imkoniyatlari
kengayadi.
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi boshqa o’qituvchilar kabi
umuminsoniy fazilatlarga ega. U axloqiy sifatlar shakllangan, ma’naviy ruhan boy,
etuk inson bo’lishi bilan birgalikda yuqori darajada shakllangan kasbiy mahoratga
ega bo’lgan mutaxasis-pedagog, psixolog bo’lmog’i lozim. “O’qituvchi tasviriy
san’atdan maxsus bilim va malakalar bilan qurollanmasdan turib, muallimlik
qilishi mumkin emas. Ayniqsa u tasviriy san’atning qalamtasvir, rangtasvir,
grafika, haykaltaroshlik, shuningdek dekorativ-amaliy san’at va memorchilik
san’ati tarixi, san’atdagi turli oqimlar maktablar uning rivojidagi tamoyillarini
puxta o’zlashtirib olishi, uning ayrim turlari bo’yicha badiiy ijod olib borishi va bu
bilan bolalarga namuna bo’lishi kerak”. (R.Hasanov.”Umumta’lim maktablarida
tasviriy san’at ta’limi konsepsiyasini ”.T.:O’zPFITI, 9-10-b.).
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi shu turkimdagi maxsus tayyorgarlik
texnalogiyasini mukammal bilmog’i, mazkur sohaning tarixini, nazaryasini,
metodologiyasini, amaliyotini yaxshi o’zlashtirgan yuqori darajadagi kasbiy
mahoratga ega bo’lgan metodist bo’lmog’i ham lozimdir.
1) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining badiiy va tarbiyaviy ishlarni
tashkil etishda, o’quv tadbirlarini amalga oshirishda va hal etishda lozim bo’lgan
vazifalari, muammolari tizimida;
2) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining hozirgi zamon sharoitida kasbiy
mahoratiga, mas’ulyatiga qo’yiladigan talablarni uning faoliyatida aks etishi ;
11

3) o’qituvchining o’z oldida turgan vazifalarini va muammolarini hal
etishdagi va kasbiy siymosida tasnif etilgan faoliyat turlarida ;
4) ta’limiiy-tarbiyaviy muammolarni hal etishda tasviriy va amaliy san’at
o’qituvchisi foydalanadigan vositalar, uslublar va faoliyatni amalga oshirish
yo’llari hamda ta’lim mazmunini tanlashda ;
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining ma’lum darajada bu sohada
yaratilgan bilimlarni, ko’nikma va malakalarni bir davrdan ikkinchi davrga
o’tkazuvchilik mas’uliyatini tavsiflaydigan quydagi yaqqol seziladigan
ko’rsatgichlar ham mavjud:
-tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining zaruriy bilimlari hajmi ;
-o’qiyuvchining o’quv-tarbiyaviy mashg’ulotlarni, turli tadbirlarni amalga
oshira olish ko’nikma va malakalari ko’lami ;
-tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining shaxsiy kasbiy fazilatlari.
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining vazifalari:
1) o’quvchilarni badiiy nafosat va ijodiy sifatlarini shakillantiruvchi
ijtimoiy-iqtsodiy vazifalar;
2) aqliy, ijodiy, jamoatchilik muamolari ;
3) nazariy ta’limni amaliy, hayotiy , tabiiy faoliyat ,ijod bilan bog’lay olish ;
4) kasbiy faoliyatda ,badiiy ijodda o’quv va ijodiy mashg’lotlar birligini,
uyg’unligini saqlay olish;
5) o’quvchilarni badiiy, axloqiy, nafosat tarbiyasida majmuaviy va tizimli
yondashishni ta’minlash.
Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining kasbiy, pedagogik faoliyatini
quyidagi qisimlardan tuzilgan deb faraz qilish mumkin :
a) tashkilotchilik - sinfda o’quv jarayonini, o’z madaniyatini, turli tadbirlarni
yo’lga qo’ya olishi;
b) tuzuvchilik – kompozitsiyalar, loyihalar, qurilmalar, naqsh, badiiy
tasvirlar , obrazlar va boshqalarni ko’rib, yasay olishi ;
v) axborot bera olish - ranglar, ularning xususiyatlari, tasviriy va amaliy
san’at tarixi, taraqqiyoti, jarayonlar va boshqalar to’g’risida;
12

g) rivojlantiruvchi-bolalarning dastlabki tanishtirish bosqichidan boshlab,
mohir rassom, haykaltarosh, me’mor va boshqalar bo’lib etishishigacha bo’lgan
bilim, malaka, ko’nikmalarni takomillashib borishiga erishish;
d) kasbga yo’nalganlik;
e) kasbiy safarbarlik;
j) tadqiqodchilik-ijodkorlik;
z) maxsus kasbiy, o’ziga xos muammolar. Tasviriy va amaliy san’at
o’qituvchisining yuksak mahoratli mutaxasis sifatida faoliyat ko’rsatishida
quyidagi bilimlar zarur: g’oyaviy, mafkuraviy, axloqiy, psixologik, pedagogik,
metodik, tabiiy-ilmiy, matematik, texnik-texnalogik (maxsus), iqtisodiy,
demografik, ekologik, huquqiy, nafosat, umummadaniy, axborotlar bilan
munosabatda bo’la olish.
Ko’rinib turibdiki, kelajagimiz poydevori bo’lgan yosh avlodni kamol
toptirishda, ayniqsa tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining serqirra faoliyati
alohida ahamiyat kasb etadi
13

1.2. Mehnat tarbiyasi berishda alohida ahamiyati
Mehnat tarbiyasi – tarbiyaning muhim turi
Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi, shaxsni shakllantirishning zarur
shartlaridan biri bo lgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasi kishidan ijtimoiyʻ
foydali mehnatga ichki ehtiyoj, institutizom, batartiblik, tashkilotchilik,
tashabbuskorlik, ishchanlik, ishning ko zini bilish singari sifatlarni qaror
ʻ
toptirishga xizmat qiladi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirishning birinchi va
asosiy vositasi bo lganligi uchun ham Mehnat tarbiyasi tarbiyaning boshqa hamma
ʻ
turlaridan oldin paydo bo lgan.
ʻ
Mehnat tarbiyasi g oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo lib, "mehnat
ʻ ʻ
ta limi", "kasbga yo naltirish", "politexnik ta lim", "kasb ta limi" singari tu-
ʼ ʻ ʼ ʼ
shunchalarni o z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham
ʻ
jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim
vositasi bo lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma
ʻ
mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta e tibor
ʼ
berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat
tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko nikma va malakalarni
ʻ
shakllantirish ko zda tutilmagan
ʻ
Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o zini anglay boshlashi bilanoq amalga
ʻ
oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go daklik bosqichiga o tishlari bilanoq,
ʻ ʻ
ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. Shunday qilinmasa, bola faqat
iste molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud va yalqovgina emas, ma naviyati
ʼ ʼ
kemtik shaxs ham bo lib shakllanishi mumkin.
ʻ
Oilada mehnat tarbiyasi
Bolalarni mehnat tarbiyasi oilaviy tarbiyadan ajralgan holda amalga
oshirilmasligi kerak. Oilada bolalarda mehnatsevarlikni shakllantirish uchun qulay
sharoitlar mavjud. Ota-onalar bilan birgalikda ishlash bolaga quvonch keltiradi.
Xo'jalik ishlarida ishtirok etish bolaga haqiqatan ham oila g'amxo'rligiga o'z
daxldorligini his qilish, oila jamoasining a'zosi sifatida his qilish imkonini beradi.
Ota-onalar tomonidan bolalar mehnatini shunday tashkil etish muhimki, bolalar
14

nafaqat uni kuzatish, balki unda ishtirok etishlari mumkin. Oilada mehnat
tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ota-onalar quyidagi tavsiyalarga
amal qilishlari mumkin:
Bolani imkon qadar erta oilaning mehnat ishlariga jalb qilish;
Maktabgacha tarbiyachiga u bajarilishi uchun mas'ul bo'lgan doimiy
vazifalarni belgilash;
Kattalar tomonidan qabul qilingan talablardan chetga chiqishga yo'l
qo'ymang, aks holda bola o'z vazifalarini bajarishdan tortinadi;
Oilada mehnat tarbiyasi
Bolani mehnat bilan jazolamang: mehnat rozi bo'lishi kerak, qoniqish
keltirishi kerak;
Bolani mehnatga o'rgatish, unga mehnat faoliyati madaniyatining elementar
ko'nikmalarini singdirish:
mehnatning oqilona usullari, asboblardan to'g'ri foydalanish, mehnat
jarayonini rejalashtirish, mehnatni yakunlash;
Bolaga chidab bo'lmas topshiriqlarni bermang, balki etarli yuk bilan ishni
ishonib topshiring;
Shoshmang, bolani turtmang, u ishni o'zi tugatguncha kutib turing;
Bolaga undan alohida harakatlar talab qilgani uchun minnatdorchilik
bildirishni unutmang;
Bola o'z qo'li bilan qilgan ishini qadrlaydi va himoya qiladi, shuning uchun
uni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish kerak. Bu jamoat mulkiga hurmatni
rivojlantirishning boshlang'ich nuqtasidir.
Axloqshunos olim Majid Havofiy hunarmandchilik to’g’risida bunday degan
edi: Kasb va hunarmandlarni ezozla, hunarmandchilikka ruju qo’ygan xalqning
hurmat va e’tibori oshadi”. Payg’ambar Dovut alayhissalom temirchilik, al-Farobiy
bog’bonlik shoir Sakkokiy pichoqchilik shoir Zavqiy esa mahzido’zli bilan
tirikchilik o’tkazgan. Bobomiz Xo’ja Baxoviddin Naqishband ham
hunarmandchilik bilan shug’ullanib, Turkistonda birinchilikdan bo’lib odamlarni
hunar o’rganishga va hunarmandchilik bilan shug’ullanishga chorlaganlar.
15

Boshqa buyuk sharq mutafakkirlari mehnat va kasb to’g’risidagi fikrlarini
quyidagicha ifodalaydi:
A. Navoiy: “Umrni zoya etma mehnat qil mehnatning saodatini kalitini bil.”
X. Dehlaviy: “Ba’zi kun yoshlar safida bo’za ammo, ish tadbirini keksadan
izla. ”
Al-Beruniy: “ Har shirin jon qilsa harakat, harakatga qarab topar barakat.”
X. Dehlaviy: “O’ylasang hayotning salohiyatining, harakatga o’ydagi
mehnatning ham mohiyatini.”
X.Dehlaviy: “Ishni ko’rib ko’plar shimranadi, ko’proq bajarganini eng
yaxshi deng. ”
Shunga o’xshash misralarni sharq mutafakkirlari asalarida juda ko’plab
topishimiz mumkin.
Katta avlodlarga o’zlarida kasb-hunar yuzasidan to’plagan bilimlarini
o’rgatib borgan taqdirdagina shu jamiyatda rivojlanish bo’lishi mumkin
Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqidagi qarashlari
X аsrdаgi Shаrq ijgimоiy tаrbiyashunоslik bo’yichа fikrlаrning eng yirik
vаkili Аbunаsr Аl-Fоrоbiy (870-950) ning fikrlаridа kаsb-hunаr vа ахlоqiy
fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash,mashq qilish yo’li bilan paydo bo’lishini
uqtiradi.Mutаfаkkir "Ахlоqiy fаzilаtlаr vа rаzilliklаr, ахlоqiy hаrаkаtlаrni,
ishlаrning bir nechа mаrtа tаkrоrlanishidа vа uzоq dаvоm etishi jаrаyonidа
vujudga kelаdi vа mustаhkаmlаnadi. Аgаr qilinаyotgаn ish хаyrli bo’lsа, undа
fаzilаt kelib chiqаdi, аgаr yomоn bulsа, undа rаzillik kegib chiqаdi" -deydi.
Ma‘lumki, yosh avlodga tarbiya berish jarayonida maktab juda katta
ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarga tarbiya berish, ularga ta‘lim berish bilan
birgalikda amalga oshiriladi. Ammo, tarbiyaning o‘z vazifasi, mazmuni, amalga
oshirish usul va vositalari mavjud. O‘qish va tarbiya jarayonining uzviyligi ta‘lim
muassasalari oldiga qo‘yilgan eng muhim pedagogik vazifalardan biri hisoblanadi.
Shuning uchun sinfdan, maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o‘quv
jarayoni bilan bog‘langandir. Har bir fanning predmeti, o‘rganish obyekti, amalga
oshirishi lozim vazifalari mavjud bo‘lganidek, tarbiyaviy ishlar metodikasi
16

fanining ham predmeti, o‘rganish obyekti va amalga oshirilishi lozim bo‘lgan
vazifalari bor.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining predmeti sinfda va maktabda , sinfdan
va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni to‘g‘ri tashkil qilish, har tamonlama
rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalashning eng zamonaviy va eng qulay
yo‘nalishlarini belgilash, vositalarini izlab topishdan iboratdir.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining predmeti bo‘lajak
o‘qituvchitarbiyachilarga kelajak avlodni ma‘naviy yuksak fazilatlar egasi qilib
tarbiyalash san'atining qirralari, shakl va yo‘llari hamda bilim, ko‘nikma va malaka
hosil qilish haqida bahs yuritadi 5
.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining o‘rganish obyektini esa ta‘lim
muassalaridagi uzluksiz ta‘lim –tarbiya jarayoni tashkil etadi. Tarbiyaviy ishlarni
tashkil qilish metodikasi ijtimoiy faollikni shakllantirishga xizmat qiladi. Uning
maqsadi bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarning tarbiyaviy ish va tadbirlarning
mazmunli bo‘lishini ta‘minlashda boy milliy va umuminsoniy qadriyat va urf-
odatlardan keng foydalanishga, tarbiyaviy ta‘sirga ega bo‘lgan manbalarni ajrata
bilishga qaratilgandir.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning asosiy maqsadi, bugungi kun talabiga
javob beradigan barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan ekan, ayni paytda bu
o‘qituvchilarga katta mas‘uliyatni yuklaydi. Shu jihatdan ham o‘qituvchining
pedagogik faoliyat yuritishi davr talabiga javob bermog‘i lozim. O‘zbekiston
Respublikasining ―a‘lim to‘g‘risida gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy‖
dasturining bosh masalalaridan biri ham yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashdan
iborat etib belgilangan. Shu jihatdan ham yosh avlodni barkamol qilib voyaga
yetkazish uchun Respublikamizda ijtimoiy – tashkiliy, tarbiyaviy ishlar amalga
oshirilmoqda. Barkamol avlodni tarbiyalash, ma‘naviy, ma‘rifiy, tashkiliy uslubiy,
ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bilan murakkab tarbiyaviy ishlar tizimi kundan-kunga
takomillashib bormoqda.
5
Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996.
17

Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, tarbiyaviy ishlar shaxs kamolatining
uzluksizligini va uzviyligini muvaffaqiyatli ta‘minlaydi. Shu jihatdan har
tarbiyaviy ishlar tizimi shaxs kamolotining eng muhim va zaruriy omillaridan biri
hisoblanadi.
Albatta, bunda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini e‘tiborga olish
muhimdir. O‘zbekiston mustaqilligi tufayli shaxsni tarbiyalashga, tarbiyaviy
ishlarni tashkil etishga alohida e‘tibor qaratib kelinmoqda. Uning mazmunida
yoshlar tarbiyasi muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining
birinchi prezidenti tomonidan 2008-yilni "Yoshlar yili" va 2010-yilni "Barkamol
avlod yili" 2012-yilni "Mustahkam oila yili" deb e‘lon qilinishi va ushbu yillar
bo‘yicha davlat dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy
chora-tadbirlar to‘g‘risidagi Farmoyishning qabul qilinishi yoshlarni har
tomonlama yetuk, jismonan va ma‘nan sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalashni
maqsad qilib belgilab berdi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, tarbiya barkamol
avlodning uzluksiz rivojlanishini ta‘minlaydi. Tarbiyaviy ishlar sog‘lom hayot,
sog‘lom turmush tarzi, sog‘lom e‘tiqod, barkamollik kabilarning asosiga aylanadi.
Barkamol avlodni tarbiyalash mazmunida milliy qadriyatlarga sadoqat,
jamiyatdagi tinchlik, xotirjamlikni saqlashga ongli munosabatda bo‘lish, tinch va
farovon hayot yaratish, ijtimoiy ma‘naviyatni yuksaltirishga intilish kabi omillar
tarbiyaviy ishlarda asosiy o‘rin egallaydi. Shu sababli bugunga yoshlar
dunyoqarashida millat, Ona tuproq, Ona Vatan kabilar turli xil tarbiyaviy tadbirlar,
boy ma‘naviy merosimiz haqidagi tushunchalar bilan tarkib topib boradi.
Yoshlarni tarbiyalashda ular ongida, millat, milliy axloq, milliy g‘urur, milliy
tarbiya, milliy g‘oya, Vatan tuyg‘usi, Vatan qayg‘usi, Vatan sog‘inchi va shu kabi
tushunchalarni sindirib borish, ularning milliy dunyoqarashini kengaytirib borish
tarbiya jarayoning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlar
jarayonida tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste‘dordga, ilmga va mashqqa
degan edi, ulug‘ olim Arastu. Shunga asosan tarbiya ishi bilan shug‘ullanuvchilar
quyidagilarga amal qilishlari lozimdir:
18

-tarbiyaviy ishlar jarayonida va tarbiyada ulg‘ayotgan inson shaxsini oliy
ijtimoiy qadriyat deb bilish, har bimr bola, o‘smir va yoshlarning o‘ziga xosligini
hurmat qilish;
-milliylikning o‘ziga xos an‘ana, vositalariga tayanish, milliy merosga
asoslanish;
-o‘quvchilar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilish,
qiziqarli, to‘laqonli bolalar yosh jihatlariga mos turli xil ma‘naviy-ma‘rifiy
tadbirlarga qatnashishini ta‘minlash, mehnat, ijtimoiy foydali, ko‘ngilochar
tadbirlar tashkil etish lozim.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining asosiy vazifasi yosh avlodni
ma‘naviyahloqiy jihatdan tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma‘naviy-tarixiy
merosimizga, umumbashariy qadriyatlarga, urf-odatlar va ananalarga tayanib,
ongli shaxslarni intelektual salohiyatli qilib tarbiyalashdir.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining vazifalari quyidagilardan iborat:
- o‘quvchilar jamoasining tarbiyalanganlik darajasini o‘rganib, unga
tarbiyaviy ta‘sir ko‘rsatish mahoratiga ega bo‘lish ;
- tarbiyaviy ish va tadbirlar uchun zarur bo‘lgan metodlarni tanlab,
ko‘zlangan maqsadga erishish chora-tadbirlarini ko‘ra bilish ;
- ilg‘or tajribalarni tahlil qilish va uni o‘z faoliyatida ijodiy foydalanish ;
- tarbiyaviy ishlarning o‘quvchilar ruhiyatiga qanchalik ijobiy ta‘sir etganini
kuzatib, uni yanada rivojlantirish va takomillashtirish ;
- tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘z bilimini doimiy
rivojlantirib borishi lozim.Darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda tarbiyaviy
ishlarni tashkil etish bilan birga DTS lariga mosligiga e‘tibor qaratish zarur
bo‘ladi.
1. Tarbiyaviy ishlar jarayonida barkamol avlodni tarbiyalash muhim o‘rin
tutadi. Aniq maqsadga qaratilgan tarbiya ishida jamoaga va ba‘zi bir talablarga
ta‘sir qilishini tashkil etish tarbiyaviy ishlarning asosini belgilaydi.
2. Tarbiyaviy ishlarning asosiy jihati barkamol avlodni har tomonlama
kamol topishini hisobga olgan holda ularning tarbiyaviy jihatiga e‘tiborni qaratish
19

zarur bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilar yoshlar bilan tarbiyaviy
ishlarni tashkil qilishda metodikaga tayanish maqsadga muvofiqdir.
20

1.3. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari
Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab
chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar.
Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat
ta’limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o‘quv-
tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning
dalalarda olib boriladi. Natijada ma’lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali
mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik
fazilatlari shakllanadi.
SHu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta’limining mazmuni,
maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta’lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni
kasbga yo‘naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi
darsini ham o‘quvchi ta’lim jarayonida oladi.
Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta’limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan.
Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va
ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi.
Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko‘radilar, Umumiy
mehnat jarayonida o‘quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo‘jaliklari,
korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi,
shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar.
Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim
ahamiyat kasb etadi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning turli shakllari
o‘quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga
bo‘lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garaklarda o‘quvchining qiziqish va
qobiliyatlari namoyon bo‘ladi 6
.
O‘quvchilarning to‘garklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya
qilganda samarali bo‘ladi. CHunonchi:
6
Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil
TDPU.
21

- to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim, ya’ni,
o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi
zarur;
- texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat jarayoni bilan uzviy
alohada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar);
- ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o‘quvchining texnik
ijodkorligini tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka
aylantirish kerak bo‘ladi.
To‘garak faoliyati jarayonida o‘quvchilar o‘z kollejlari uchun o‘quv-
ko‘rsatmali qurollar: jadvallar, rasmlar, diagrammalar, kolleksiyalar, oddiy
modellar, yuqori sinflarda – stendlar, harakatdagi modellarni yaratish mumkin.
Tabiatshunoslik, botanika, zoologiyadan amaliy mashg‘ulotlarda
o‘quvchilar o‘quv-tajriba uchastkalarida ishlaydilar, jonli burchaklar tashkil
etadilar, o‘quv maskanini ko‘kalamzorlashtiradilar.
Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o‘z-
o‘ziga xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar, ro‘zg‘or texnikalarini
ta’mirlash bilan shug‘ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog‘liq
topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil
etishning imkoniyatlari cheksiz.
22

II.BOB. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING MEHNAT TARBIYASI
HAQIDAGI QARASHLARI
2.1. Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqida
SHarq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta’lim-tarbiya tarixiga nazar
tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk
mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo‘lib etishishi, kasb-hunar
o‘rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug‘lash
masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz.
Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og‘zaki
ijodi namunalari topishmoq, xalq qo‘shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda
mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o‘zlashtirish muhim hayotiy
zarur ekanligi ta’kidlanadi.
Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr
Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya»,
«Minerologiya», Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk», YUsuf Xos
Hojibning «Qutadg‘u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi
ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida
muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi
xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. Mana shunday
ertaklardan biri «Aql va boylik» ertagidir. Bunda chol to‘rt o‘g‘liga qarata «Kim
aqlli va davlatmand bo‘lsa, o‘sha oila boshlig‘i bo‘lib qoladi», degan so‘zlariga
o‘g‘illaridan biri zumrad ko‘zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof choponini, uchinchisi
esa qimmatbaho kamaraini ko‘rsatadi. Kenja o‘g‘il esa otasining savoliga «Menda
zumrad ko‘zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar ham yo‘q. Lekin
mehnatkash qo‘lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi uni oila
boshlig‘i qilib, uy-ro‘zg‘orini meros qoldiradi.
Ko‘rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga insonni hayotda baxtli
qila oladigan narsa mehnat degan g‘oyani ilgari surgan. Faqat ertaklarda emas,
xalq maqollarida ham mehnatsevarlik, mehnatda hamkorlik, mehnatning insonni
baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan:
23

Daryo suvini bahor toshirar,
Inson qadrini mehnat oshirar.
Oltin o‘tda bilinar,
Odam mehnatda.
Mehnatda do‘st ortar,
G‘iybatdan dushman.
kabi maqollar shular jumlasidandir.
YUsuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini
ijtimoiy tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar,
tabiblar va boshqalar haqida so‘zlab, ularning jamiyat hayotidagi o‘rniga alohida
to‘xtalib o‘tadi. Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va
chorvachilikka oid fikrlarini bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni
jamiyatning moddiy boyliklarini yaratuvchi sifatida ta’riflaydi.
Masalan, alloma dehqonlar haqida:
... Qalug‘ tebranurka bulardan aso‘g‘,
Tuzuk tegir ye ichimdan tato‘g‘.
(Hamma qimirlagan jonga bulardan manfaat (bo‘ladi),
Hammasiga eyim (va) ichimdan halovat etadi).
Deb dehqonlar mehnatini ulug‘lash bilan birga, hunarmandlar haqida ham
«juda zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo‘z, suvchi, egarchi, toshchi,
o‘qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko‘zim uzayib ketdi. ...
Bu dunyoga ular yaxshilik keltiradilar, Ular juda ko‘p ajoyib narsalarni
ishlaydilar», - deb o‘zining xayrixohligini bayon etadi va hukmron doiralarga
mehnatkashlar bilan munosabatda bo‘lish shartlari xususida o‘z tavsiyalarini bayon
qiladi.
Dehqonlarga nisbatan:
Bularga qatilg‘il, qarilg‘il o‘zun
Tilin yo‘qshi sozla, achuq tut yuzun.
(O‘zing bular bilan aralashgin, qo‘shilgin,
Tilda yaxshi so‘zla, yuzingni ochiq tut).
24

Hunarmandlarga nisbatan:
Keraklik kishilar yema bu sena,
Yo‘qo‘n tut bularo‘g‘ tosulg‘ay tona.
(Bular ham senga kerakli kishilardir,
Bularni yaqin tut, foydasi tegadi (ey) bahodir).
CHorvadorlarni ham haqiqiy mehnatkash inson sifatida ulug‘lab:
Qato‘lg‘il, qaro‘lg‘o‘l, yetur ham ichur,
Ko‘nchilik uzala tirig‘lik kechur.
Neku qulsa bergil, kerek bo‘lsa al,
Ko‘ni ko‘rdim ushbu qutu bilmas al.
(Aralashgin, qo‘shilgin, edir ham ichir,
To‘g‘rilik ichra tirikchilik kechir.
Nima so‘rasa bergil, kerak bo‘lsa ol
CHindan ko‘rdim ushbu odamlar
Hiyla-nayrangni bilmaydi(lar).
YUsuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga
nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. YUsuf Xos Hojibning mehnat tarbiyasiga
oid progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir. XV asarning
yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug‘lovchi, mehnat
tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farhod va SHirin», «Mahbub-ul
qulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning haqiqiy inson uchun eng yaxshi
fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko‘rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi
maqolatida kishilarning saxovatiga ko‘z tikishdan ko‘ra o‘z qo‘li bilan hayot
kechirish ulug‘roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida keltiradi.
Hotam Toyi bir kuni qo‘y-qo‘zilar so‘ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So‘ng
biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga elkasida o‘tin ko‘tarib kelayotgan bir
chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu
og‘ir yukni, Hotam o‘yiga borib ziyofaida izzat ko‘rgil», - deydi.
25

SHunda chol kulib: «Ey, oyog‘iga hirs band solgan, g‘ayrat vodiysiga
qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning
minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so‘zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun
kechirishi uning himmatidan baland ekanligini anglaydi.
Alisher Navoiy mehnatning insonni go‘zallashtirishi, faqat mehnat
tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini ta’kidlaydi. SHu maqsadda u
qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farhod va SHirin»
dostonining asosiy qahramoni Farhod ana shunday qahramonlar jumlasidandir.
Farhod Armaniston o‘lkasiga qadam qo‘yganda, o‘z yurtida Qorandan
o‘rgangan tosh yo‘nish hunarini ishlatib, og‘ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam
beradi. O‘z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og‘ir mehnatini
engillashtirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi SHirinning hurmatiga sazovor
bo‘ladi.
Farhodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o‘z
dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb ataydi.
Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri
bo‘lib hisoblanadi.
Navoiy «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning
hayotidagi o‘rnini belgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko‘rsatadi. Dehqonlar
to‘g‘risida fikr yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, erni yormoq bila rizq yo‘lin
ochar. ... Olam ma’murlig‘i alardin va olam ahli masrurlig‘i alardin. Har qayonki,
qilsalar harakot, elga ham qut etkurur, ham barakot», - deb dehqonlarni, ya’ni,
mehnatkash insonni ulug‘laydi. SHu bilan birga shoir bu asarida tekinxo‘rlarni,
nojo‘ya ish tutuvchi kishilarni, ochko‘z va ta’magirlarni, mehnat qilmay hayot
kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi.
Ma’rifatparvar shoir Furqat ham o‘zining ma’rifiy she’rlarida ilm, hunar
haqida fikr yuritar ekan, har bir sog‘lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da’vat
etadi, hunarga mehr qo‘ygan, uni o‘rganishni da’vat etgan kishining jahonda qadri
baland bo‘lajagini uqtiradi.
26

Pedagog-shoir H.H.Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib
tarbiyalashi va hunarga o‘rgatishi kerak, - deb ta’kidlagan ekan, yoshlar ma’naviy
fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. SHe’rlarida
bolalarni ota-onalarining mehnati qadriga etishga undaydi. Hamza Hakimzoda
Niyoziy yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O‘qi», «Kitob»,
«Qalam» kabi she’rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmasligi to‘g‘risidagi
g‘oyani ilgari suradi. U yoshlarga kelajakda o‘z orzulariga etishish, ilm-fanni
egallash uchun yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta’kidlaydi. YUqoridagi
fikrlar o‘quvchi-yoshlarning mehnat tarbiyasida muhim vosita sanaladi.
27

2.2. Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining òrni
Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog’liqdir. Shu
sababli mehnat umuminsoniy, milliy, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy
taraqqiyoti negizi hisoblanadi.
Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining
o’rni beqiyosdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning
ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllanish vositasi, uning
shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Muntazam qilingan mehnat jarayonida bola
o’z aqlini, irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin.
Shuningdek bolaning har tomonlama shakllantirish vositasi, uning shaxs
sifatida ulg’ayish omili hamdir. Farzandlarimiz mustaqil O’zbekistonimizning
bo’lg’usi quruvchilaridir. Shu sababli kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa
hujjatlarda ularni mehnatga qaydarajada tayyorlashga alohida e’tibor
berilmoqda. Shunday ekan, mehnat farzandlarimiz uchun ham zaruriyat, ham
burch bo’lishi, buning uchun uyda ham, o’quv yurtlarida ham mehnat qilish
uchun sharoitlar yaratish lozim. Agar bola kichikligidan mehnat qilishga
o’rgatilsa, o’yindan mehnat qilishga hech bir qiyinchiliklarsiz o’tadi. Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23-moddasida "Har bir inson mehnat
qilish, mehnat turini ixtiyoriy tanlash, adolatli, qulay mehnat sharoitida ishlash
huquqiga ega", - deb ta’kidlangan.
Shunday ekan, bugungi kunda O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash,
xalq farovonligini ta’minlash yo’lida fidokorona mehnat qilayotgan kishilar
bilan faxrlanish va o’rnak olish lozim. Yoshlar mehnati dastlab oilada, keyin
esa o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. Bu jarayonda ayniqsa akademik litsey, kasb
- hunar kollejlarini o’rni va ahamiyati beqiyos kattadir. Ta’lim to’g’risidagi
qonunning 13-moddasida ta’kidlanganidek, "kasb - hunar kollej
o’quvchilarining kasb - hunarga moyilligi, mahorati va malakasini chuqur
rivojlantirishni tanlangan kasblar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisos olishini
ta’minlaydigan uch yillik o’rta kasb - hunar o’quv yurtidir"
28

Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan
hamohangdir.Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish
mumkin emas. Demak, ma’naviy barkamollikka intilish – bu komil inson
darajasiga erishish uchun intilishdir.Komillikka inson butun umri davomida erishib
boradi. Uchta tushuncha: sog‘lom avlod, ma’naviy barkamol, komil inson –
darajama-daraja chuqur ma’no kasb etadi. Shundan kelib chiqadigan bо‘lsak,
komil inson bо‘lishning aniq cheki va chegarasi yо‘q. Shu bilan birga ma’naviy-
ahloqiy komillik darajasini har kim о‘zicha belgilay olmaydi. Kimki “Men
ma’naviy-ahloqiy komillik chо‘qqisiga yetdim desa, о‘ziga о‘zi yuksak baho
bersa, u hali komil inson emas. Inson hech qachon о‘zining ma’naviy kamolot
darajasiga baho bera olmaydi. Komillik har bir shaxsning boshqalar bilan bо‘lgan
munosabatda kо‘zga tashlanadi. Komil insonni ota-ona, jamoatchilik, ular bilan
munosabat shakllantiradi. Komillikning yо‘li odalardan faqat yaxshi fazilatlarni
о‘rganish, ibrat olish, doimo yaxshilikka, ezgulikka intilishdir.
Komil inson biz uchun idealdir. U barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni
egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomati serob, qalbi ezgu tuyg‘ularga
limmo-lim t о ‘la pokiza zot. Komil inson odamzod orzu qilgan jamiki ezgu xislat
va fazilatlarni о ‘zida mujassam etgan insondir.
Komil inson haqida tasavvuf adabiyotida k о ‘p asarlar bitilgan.Ana shunday
asarlardan biri Aziziddin Nasafiyning “Insoni komil” nomli risolasi b о ‘lib, unda
komil insonga shunday ta’rif berilgan: “Bilgilki, komil inson deb shariat va tariqat
va haqiqatda yetuk b о ‘lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang,
boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unda
quyidagi t о ‘rt narsa kamolga yetgan b о ‘lsin: yaxshi s о ‘z, yaxshi fe’l, yaxshi ahloq
va maorif”. Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg‘on, riyo va badkirdorlikdan
chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan yashab, ezgu ishlarga tayyor turadi.
Yaxshi ahloqiy sifatlarni egallab borgan odam komil inson martabasiga
kо‘tarila oladi. Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng oqili, donosi.
Komil insonlar odamlar jamiyati ichidan yetishib chiqadigan mо‘tabar zotdir.
Insonlar komillikka ahloqiy-ma’naviy poklanish jarayonida erishadilar.
29

Mehnat tarbiyasida xalq ogzaki ijodi Mehr-oqibat, komil inson
shakllantirishda mehnat tarbiyasining o‘rni juda kattadir.
Mehnat inson hayoti uchun, uning faravon turmush kechirishi uchunhamisha
asos bo’lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.Buyuk xalqimiz, otalar va bobolarning
o’zaro bir- biriga hurmatini qadrlaydi. Shuning uchun ham xalq og’zaki ijodining
barcha asoslarini pedagogik bo’lib, bolalarni kattalarga xususan ota-onalarga
hurmatda tarbiyalash, ularda yuksak axloqiy sifatlarni shakllantirish fikri xizmat
qiladi
30

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, mehnat, mehnat tarbiyasining
ahamiyati bolaning hayotida, uning jisomanan, ma’nan tarbiya topishida, hamda
yuksak kamolotga erishishida beqiyosdir. Har qanday tarbiya uchun poydevor eng
avval oilada barpo qilinar ekan, mehnat tarbiyasi ham bolada o’z uyida uy
yumushlarida oila a’zolariga ko’maklashishidan boshlab rivojlanib boradi. Shu
orqali bolada mehnatga nisbatan muhabbat, kelajak uchun esa ko’nikma va malaka
hosil bo’ladi. Keyinchalik ta’lim dargohlarida, ya’ni bog’cha, maktab, kasb-hunar
kollejlari va oliy o’quv yurtlarida mehnat tarbiyasi bosqichma-bosqich
shakllantirib boriladi. Bu esa bolani uning jismoniy, aqliy qobiliyatiga, qiziqish va
imkoniyatiga qarab kasb-hunarga to’g’ri yo’naltirishga yordam beradi.
Darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotldarda, madaniy hordiq chiqarish
paytlarida o‘qimishli kishilar va ularning jamiyatdagi o‘rnilari haqida suhbatlar
o‘tkazish, hikmatli so‘zlar va she‘rlar o‘qib berish, yod oddirish va mazmunini
tushuntirish o‘rinlidir. O‘qituvchi birinchi sinf o‘quvchilarini dastlabki kundan
boshlaboq o‘z ustida ishlashga, o‘z-o‘zini tarbiyalalash malakalarini egallashga
o‘rgatadi. Ko‘rib turibmizki, o‘qituvchi Bolalar bilan ishlashda tarbiyaing xilma-
xil usul va vositalarini qo‘llaydi, bunda O‘quvchi o‘ziga xos hususiyatlarini
ko‘zlab biron-bir qaror o‘quvchi qilishni talab etadigan tarbiyaviy vaziyatni
hisobga oladi. Tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi asosiy
guruhlarga ajratish mumkin: Ijtimoiy axloqni tarkib toptirish va o‘quvchilar
faoliyatini yo‘lga qo‘yish usullari: o‘rgatish, ibrat-namuna, ishontirish, o‘yin,
musobaqalar.
Bolalarni mehnat bilan jazolash yoki pul bilan mukofotlash mutlaqo mumkin
emas. Talim jarayonida mehnat tarbiyasi Bolarga mehnatga bo‘lgan qiziqish va
ehtiyoj ancha barvaqt paydo bo‘lgan, maktabga kelgan o‘g‘il va qizlarga esa
muayyan mehnat ko‘nikmalari tarkib topgan bo‘ladi. Bu ko‘nikmalar maktabdagi
talim va tarbiya tasirida yanada mustahkamlanadi. O‘quvchilarda mehnat
madaniyati, tayyorlanadigan mahsulot sifati uchun mas‘uliyat hissi, vaqtdan
samarali foydalanish, asboblarni ehtiyotkorlik bilan ishlatish va materiallarni
31

tejamli sarflash malakalari hosil bo‘la boshlaydi. Mana shular boshlang‘ich maktab
o‘qituvchisidan alohida e‘tiborni, mehnat tarbiyasining xildma-xil omillaridan
samarali foydalanishni taqozo etadi. Dars o‘quvchilar mehnatining asosiy
turlaridan biridir. Bu mehnat turi o‘quvchidan qat‘iyatni, qunt va aqliy zo‘r
berishni talab qiladi. Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchining fikrlash qobiliyatini
o‘stirib boradi. Ba‘zi o‘quvchilarga aqliy mehnat qilish mehnatning boshqa
turlariga nisbatan og‘irdek tuyuladi. Ular darsda darrov zerikadilar, materiallarni
o‘zlashtirishda sustkashlik qiladilar.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. А. Kаrimоv. Yuksаk mа`nаviyat еngilmаs kuch. T. Shаrq 2008.
2. I. А. Kаrimоv. Bаrkаmоl аvlоd O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri.
T. 1997.
3. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi T. 1997.
4. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008.
5. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003.
6. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996.
7. Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish
metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil TDPU.
8. X.Sanakulov, D.Xodiyeva “Boshlang‘ich sinflarda qog‘ozdan amaliy
ishlar” metodik qo‘llanma 2012 yil T:.Ipak yo‘li poligraf, 2012.
9. Ta’lim to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol
avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti)
10. Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur. (Barkamol avlod- O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti)
11. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat ta’limi” 2-sinf uchun darslik . –
T:. Sharq, 2012
12. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat ta’limi” 3-sinf uchun darslik . –
T:. Sharq, 2012
13. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P «Boshlang‘ich sinflarda tabiiy
Materiallardan amaliy ishlar» o‘quv-metodik qo‘llanma 2009 yil. TDPU.
33

Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining o’rni

Sotib olish