Компрессор станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	150000UZS
Hajmi	5.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Iyun 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

1 Sotish

Компрессор станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш

«Компрессор станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш»
МУНДАРИЖА
бет
КИРИШ ……………………………………………………………………… 4
1 БОБ. КОМПРЕССОР СТАНЦИЯЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ
ВА БОШҚАРИШ ………………….. 5
1.1. Компрессорли станцияларини автоматлаштириш ва
бошқариш ……………………………….. 5
1.1.1. Компрессор станцияларининг тавсифи …
5
1.1.2. Компрессорли автоматлаштиришнинг функционал схемаси
………………………………………….. 8
1.1.3. Агрегатни автоматик ишга тушириш, агрегатни нормал ва
аварияли тўхтатиш …………………………………………….. 11
1.2. Агрегатларни К E ЙСда автоматлаштириш ва бошқариш
………………………………………………………… 17
1.2.1. Агрегатлар нинг тавсифи ………………
17
1.2.2. Автоматни ишга тушириш ва тўхтатиш опарецияларининг
кетма-кетлиги ………………………………………………….. 18
1.2.3. автоматик назорат ва сигнализация ……………………..
24
1.2.4. Компрессорли агрегатини автоматлаштириш ва унинг
функционал схемаси. газ ҳайдаш агрегатини автоматик
ишга тушириш ва нормал аварияли тўхтатиш
……………………………………………………….. 35

II БОБ 46
2. 1 . Электр юритмалига эга бўлган компрессор станциясини
автоматлаштириш ва бошқариш ….............................................. 46
2.1.1. Электрюритмали КЕЙСда автоматлаштиришдаги асосий
масалалар ………………………………………………………. 46
2.1.2. Функционал схема. автоматик ишга тушириш.
47
2.1.3. Умумстанцияли ва режимли жўмракларни бошқариш
60
2. 2 . Компрессор станциядаги ёрдамчи хўжаликларни
автоматлаштириш ……………………………………………….. 66
2.2.1. КЕЙСда ҳаво таъминотини автоматлаштириш
…………………. 67
2.2.2. Иссиқлик таъминотини автоматлаштириш …………………..
69
2.2.3. Иситиш қозонхона қурилмаларини автоматик ростлаш …….
70
III БОБ ХАЁТ ФАОЛИЯТИ ХА ВФСИЗЛИГИ ………………………… 76
3.1. Кириш …………………………………………………………….. 76
3.2. Хавфсизлик талаблари …………………………………………... 77
ХУЛОСА ……………….…………………….…………………….………. 95
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ………………………………........................... 96- 2 -

К И Р И Ш
Нефт ва газ саноатида эришилган муваффақиятлар ҳамда ютуқлар
мустақил мамлакатимизнинг иқтисодиёти ва маданиятини ривожлантириш,
шунингдек, аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш учун аҳамиятга эга
бўлган саноатни яратиш учун асос бўлади. Ўз навбатида нефт ва газ
саноатида автоматлаштириш ва бошқариш ишлаб чиқариш самарадорлигини
мутассил ошириш, маҳсулот сифатини юқори даражага кўтариш,
харажатларни камайтириш, меҳнат шароитларини яхшилаш ва ишлаб
чиқаришда хавфсизлик техникасини таъминлаш учун хизмат қиладиган
асосий омил ҳисобланади.
Нефт ва газ саноатида ишлаб чиқаришни автоматлаштиришдан
кутилган мақсадга эришиш учун технологик жараёнлар ва технологик
агрегатлар автоматлаштириш принциплари ва имкониятларига тўла амал
қилган ҳолда тайёрланган бўлиши керак. Бунинг учун технологик
жараёнларни тайёрловчи мухандис-технологлар технологик қурилма ва
агрегатларни яратадиган ва ишлатадиган мухандис-механиклар, мухандис-
конструкторлар автоматлаштириш принципларини ва унинг техник
воситаларини мукаммал билишлари, давлат стандартларига амал қилишлари
ва бу соҳа бўйича тузилган сўровномалардан фойдалана олишлари лозим.
Замонавий ишлаб чи қ ариш жараёнларининг к ў пчилиги т ў ли қ
автоматлаштирилганлиги билан тавсифланади . Авто матлаштириш барча
ускуналарнинг авариясиз ишлашини таъминлайди , бахтсиз ҳ одисаларнинг ва
атроф - му ҳ итнинг за ҳ арланишини олдини олади . Шунингдек , кимё ва ози қ-
ов қ ат саноатларида портлаш ҳ амда ён ғ ин чи қ иш хавфи кўплиги ҳ ам
жараёнларни максимал даражада автоматлаштиришни талаб қ илади .- 3 -

1 БОБ. КОМПРЕССОР СТАНЦИЯЛАР ВА ТУРБИНАЛИ
АГРЕГАТЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА БОШҚАРИШ
1.1.1. компрессор станцияларининг тавсифи
Замонавий ишлаб чиқариш жараёнларининг кўпчилиги тўлиқ
автоматлаштирилганлиги билан тавсифланади. Авто матлаштириш барча
ускуналарнинг авариясиз ишлашини таъминлайди, бахтсиз ҳодисаларнинг ва
атроф-муҳитнинг заҳарланишини олдини олади. Шунингдек, кимё ва озиқ-
овқат саноатларида портлаш ҳамда ёнғин чиқиш хавфи кўплиги ҳам
жараёнларни максимал даражада автоматлаштиришни талаб қилади.
Сигнал тизимлари, муҳофаза ва назорат қилиш саноат жараёнларини
бошқариш ҳамда ростлашни бундан кейинги автоматлаштирилиши
чиқарилаётган маҳсулот сифатини яхшилаш, технологик жараёнларни
оптимал тартибда олиб бориш, технологик ускуналар ишини интенсивлаш
вазифаларидан келиб чиқади.
Ҳар бир технологик жараён (технологик жараён параметрлари деб
аталувчи) ўзгарувчан физикавий ва кимёвий катталиклар (босим, сарф,
ҳарорат, намлик, концентрация ва ҳоказо) билан тавсифланади. Технологик
аппаратура жараённинг турли оқиб ўтишини таъминлаши учун муайян
жараённи тавсифловчи параметрларни берилган қийматда сақлаши лозим.
Қийматини барқарорлаш ёки бир текисда ўзгаришини таъминлаш зарур
бўлган параметрга ростланувчи катталик деб аталади. Ростланувчи
катталикнинг қийматини барқарорлаш ёки маълум қонун бўйича ўзгаришини
амалга ошириш учун мўлжалланган асбоб автоматик ростлагич дейилади.
Ростланувчи катталикнинг айни пайтда ўлчанган қиймати, ростланувчи кат -
таликнинг оний қиймати дейилади. Ростланувчи катталик нинг технологик
регламент бўйича айни вақтда доимий сақланиши шарт бўлган қиймати
ростланувчи катталикнинг берилган қиймати дейилади. Технологик - 4 -

регламент ростла нувчи катталикнинг оний ва берилган қийматларини
вақтнинг ҳар бир онида тенг бўлишини талаб қилади. Аммо ички ёки ташқи
шароитларнинг ўзгариши сабабли ростланувчи катталикнинг оний қиймати
берилган қийматидан четга чиқиши мумкин. Шу пайтда ҳосил бўлган
қийматлар фарқини хато ёки мос эмаслик дейилади.
Амалда кўпинча хомашёнинг сарфи ва таркиби, аппаратлардаги
ҳарорат, босим ва ҳоказоларнинг ўзгариши кузатилади. Технологик
жараённинг мақсадга мувофиқ равишда оқиб ўтишига тескари таъсир
кўрсатувчи ҳамда тизимлардаги моддий ва энергетик балансини бузувчи
ўзгарувчилар ғалаёнлар деб аталади. Ғалаёнлар таъсирида хато пайдо
бўладиган технологик жараён режими нотурғун режим дейилади.
Ҳар бир бошқариш тизимида кириш ва чиқиш параметрлари
(ўзгарувчилари) бўлади. Кириш параметрларига хомашёнинг бошланғич
ҳолатини тавсифловчи ўзгарувчи ҳамда вақт ўтиши билан ўзгарадиган
ускуна параметрлари, техно логик жараённинг оқиб ўтишини аниқловчи
ўзгарувчилар киради. Кириш ўзгарувчилари ростланадиган ва
ростланмайдиган бўлиши мумкин. Чиқиш параметрларига чиқарилган
маҳсулот сифатини (кимёвии таркиб, зичлик ва бошқалар) тавсифловчи
кўрсаткичлар, шунингдек, ҳисоблаш йўли билан аниқланадиган техника-
иқтисодий (ускуналарнииг ишлаб чиқариш унумдорлиги, маҳсулотнинг
таннархи) кўрсаткичлар киради.
Тизим аниқ ишлаши вақтида ростланувчи катталикнинг оний қиймати
берилган қийматига мос келиши учун (бошқариладиган ўзгарувчи орқали)
тизимга таъсир кўрсатиш керак. Бошқариладиган ўзгарувчи тизим бошқарув
таъсирининг (хомашёнинг сарфи, таркиби ва бошқалар) сонли тавсифсидир.
Шундай қилиб, саноатнинг энг муҳим талабларидан бири – технологик
жараённинг турғунлашган режимини сақлашдан иборат. Моддий ва
энергетик балансга риоя қиладиган машина ёки аппарат ростланувчи объект
дейилади. - 5 -

М a гистр a л г a з уз a тиш к o мпр e сс o рли ст a нциял a ри ва ер o сти г a з
с a қл o вчи ст a нциял a рд a 0,736 в a 1,1 минг кВт қувв a тли 10 ГК в a 10 ГНК
типид a ги г a з o м o т o рли к o мпр e сс o р (ГМК) л a ри кўпл a б ишл a б турибди, ян a
2,08 в a 5,5 минг кВт қувв a тли МК-8 в a Др-12 a гр e г a тл a ри ҳ a м ишлатилади.
A вт o м a тл a штирилг a н к o мпр e сс o рл a ри ф o йд a л a нишд a мур a кк a бдир.
Ул a рни ишг a тушириш в a тў x т a тишд a м a шинистд a н жўмракни o чиб-ёпиш,
ҳ a в o в a ёқилғи г a зни чиқ a риш линиясини ўчириш-ёқишд a к a тт a жисм o ний
куч т a л a б қилин a ди. Ушбу ишл a р қ a тъий т ex н o л o гик к e тм a -к e тликд a
б a ж a рилиши л o зим. Қ o ид a нинг бузилиши a гр e г a тни ҳ a л o к a тли ҳ o лг a o либ
к e лиши мумкин.
Н o рм a л ишл a ши д a в o мид a x изм a т қилувчи ш ax с куч цилиндрл a рид a ги
чиқ a рил a диг a н (ви x л o пни x ) г a зл a р ҳ a р o р a ти, кл a п a н пл a стин a л a рининг
xo л a ти в a шу к a би б o шқ a кўпл a б п a р a м e трл a рни н a з o р a т қилиш к e р a к.
10 ГК в a 10 ГКН г a з o м o т o рли к o мпресс o рл a рни a вт o м a тл a штириш учун
қуйид a ги икки тизим ишл a б чиқилг a н в a қўлл a н a ди: п o ртл a ш xa вфи йўқ
бўлг a н a вт o м a тик Щ A В-10 ГК эл e ктр шчитл a ри в a пн e вм a тик «К o мпр e сс o р-
2», МК-8 a гр e г a тл a рини a вт o м a тл a штиришд a «Курс-1,2» пн e вм a тик
тизимлари, ДП-12 учун С A Г a з пн e вм a тик тизими қўлл a нил a ди.
A йтиб ўтилг a н пн e вм a тик тизимл a р бир x ил a пп a р a тур a л a р б a з a си в a
с xe м a л a р a с o сид a қурилг a н бўлиб, ул a р ГМК ни ишг a тушириш ҳамда
ўчиришд a ги т ex н o л o гик a м a лл a рни б a ж a рилиш к e тм a -к e тлиги бил a н
ф a рқл a н a ди. 10 ГК в a 10 ГКН типли a вт o м a тл a штирилг a н ГМК л a рни
ҳис o бл a ш му a мм o сини ҳ a л қилувчи «Р e фл e кс-1» бунд a н муст a сн o .
Ҳудди эл e ктрик к a би пн e вм a тик тизимлар ҳ a м м a ҳ a ллий a гр e г a т шчити,
a с o сий н a з o р a т в a б o шқ a риш шчитид a н иб o р a т бўлиб, кўрс a тиш асбобл a ри
ёрд a мид a иш р e жимини н a з o р a т қилиш, нисб a т a н муҳимр o қ п a р a м e трл a р
o рқ a ли a гр e г a тд a ги ҳ a л o к a тнинг o лдини o лишни a вт o м a тик н a з o р a т қилиш,
a гр e г a тни биргин a импульс бил a н a вт o м a тик ишг a тушириш в a тў x т a тиш,
бутун a гр e г a т в a a л o ҳид a ижр o чи м exa низмл a рнинг ҳ o л a ти в a a ҳв o ли ҳ a қид a- 6 -

ҳ a б a р б e риш, o чиб-ёпиш юритм a л a ри a гр e г a т шчитид a ги ижр o чи
м exa низмл a рни т a ъмирл a ш в a пр o фил a ктик ҳизм a тл a р ж a р a ёнид a с o злигини
a ниқл a ш учун з a рур бўлг a н o п e р a тци o н б o шқ a риш к a бил a рни т a ъминл a йди.
1.1.2. Компрессорли автоматлаштиришнинг
функционал схемаси
Эл e ктрик тизимлард a ги a вт o м a тл a штириш қуйид a ги п a р a м e трл a рни
н a з o р a т қил a ди: двиг a т e лнинг куч цилиндрл a рд a ги чиқувчи г a зл a р ҳ a р o р a ти,
к o мпр e сс o рли цилиндрл a р чиқишд a ги г a зл a р ҳ a р o р a ти, м o йл a ш тизимид a ги
м o йнинг ҳ a р o р a ти в a б o сими, двиг a т e лни с o витиш тизимид a ги сув
(к o нд e нс a т) ҳ a р o р a тни, двиг a т e лни a йл a ниш ч a ст o т a си, ёқилғи г a з в a ишг a
туширувчи ҳ a в o нинг б o сими, двиг a т e л к a рт e рид a ги м o йнинг д a р a ж a си,
г a з o м o т o рли к o мпр e сс o рд a н чиқишд a ги г a з б o сими. 1 – р a смд a 10 ГК
a гр e г a ти назорат ва ўлчов асбоблари (НЎА) нинг принципи a л с xe м a си
кўрс a тилг a н.
Куч цилиндри 1 д a ги чиқувчи г a зл a р ҳ a р o р a ти кўт a рилиши в a тушиш
сигн a ли сигн a лиз a тсияциг a эг a бўлг a н ПСР-1 эл e ктр o н п o т e нси o м e тр бил a н
н a з o р a т қилин a ди. Қ a йси цилиндрд a ҳ a р o р a т ўзг a риши с o дир бўлс a ,
ди a гр a мм a ли тасмад a б e рил a ди. Т e рм o п a р a л a р ҳ a р битт a куч цилиндриг a в a
чиқувчи г a зл a р ўрт a ч a ҳ a р o р a тининг к a тт a лигини a ниқл a ш учун битт a си
йиғувчи к o лл e кт o рга ўрн a тил a ди. Ҳ a р o р a тнинг м e ъёрд a н -303 К (30° C )
ўзг a рг a нд a , г a з o м o т o к o мпр e сс o рнинг м o с к e лувчи юкл a нишид a (бу ўрт a ч a
650 К ёки 380° C ) ог o ҳл a нтирувчи сигн a л б e рил a ди.- 7 -

К o мпр e сс o рли цилиндр 4 чиқишд a ги г a знинг ҳ a р o р a ти ЭКТ типид a ги
к o нт a ктли т e рм o м e три o рқ a ли н a з o р a т қилин a ди. Бу т e рм o м e трл a р o рқ a ли
пл a стин a кл a п a нд a ги (п o л o мк a ) в a цилиндрд a ги сиқилг a н г a знинг ҳ a р o р a ти
o ртишиг a o либ к e лувчи б o шқ a бузилишл a рни a ниқл a ш мумкин, мис o л учун
к o мпр e сс o рли цилиндрд a ги тирн a лишл a рни. A м a лиётд a ЭКТ типид a ги
т e рм o м e трл a р к o мпр e сс o рл a р б o сим o стид a ги г a з ҳ a р o р a тид a н юқ o ри 278-280
К (5-7 ° C ) г a ўрн a тил a ди. Д a тчик емирилг a нд a o г o ҳл a нтирувчи сигн a л
б e рил a ди в a н a з o р a тчи ш ax с a гр e г a тни тў x т a тиб, д a рҳ o л бузилишни
х a р a кт e рини a ниқл a йди.
Ҳ a р o р a т 5 в a м o йл o вчи б o сим 6 КР типли р e л e н a з o р a т қил a ди. Б o сим
р e л e си ва ҳ a р o р a т р e л e си учун с e зувчи эл e м e нт бир ҳил шаклга келтирилган
бўл a ди. К o нд e нс a т 7 нинг ҳ a р o р a ти ҳ a м двиг a т e лнинг чиқиш к o лл e кт o риг a
ўрн a тилган КР р e л e си бил a н н a з o р a т қилин a ди. Ҳ a р o р a т 348 К (75  С) г a
етг a нд a ҳ a л o к a тли ҳ o л a т ҳис o бл a ниб, a гр e г a т тўҳт a тил a ди.
A йл a ниш ч a ст o т a сининг 2 o ртиши сигн a ли a гр e г a тд a ги д a тчикд a н
б e рил a ди. A гр e г a т м axo викининг юз a сид a р a диус шакли йўн a лишд a м e т a л
ст e рж e нь ҳ a р a к a тл a н a ди. М e ъёрий a йл a ниш ч a ст o т a си 300 a йл/мин д a
ст e рж e нни пружин a ушл a б тур a ди. A йл a ниш ч a ст o т a си 320-330 a йл/мин г a
етг a нд a ст e рж e н м a рк a зд a н қ o чм a куч т a ъсирид a пружин a ни чўзиб юб o р a ди
в a м axo викд a н чиқиб к e т a ди. Бунд a ст e рж e н a гр e г a т корпусид a м a ҳк a мл a нг a н
тутқични туртиб юб o р a ди в a қ a йт a ул a гични a ғд a риб, ўт o лиш тизимидаги
эл e ктр з a нжирд a қисқ a тут a шув ҳ o сил қил a ди, н a тиж a д a a гр e г a т ҳ a л o к a тли
ҳис o бл a ниб тў x т a йди. A йл a ниш ч a ст o т a си 3 ни м a с o ф a д a н н a з o р a т қилиш
эл e ктр o т axo м e тр К-17 бил a н ҳ o сил қилин a ди.
Ишг a туширувчи ҳ a в o 8 в a ёқилғи г a з 9 б o сими ЭКМ-1 типид a ги
эл e ктр к o нтактли м o н o м e тр бил a н н a з o р a т қилин a ди. Бу к a би м a н o м e трл a р
г a з o м o т o рли к o мпр e сс o рли 10 нинг чиқишиг a ўрн a тил a ди. Чиқиш б o сими 6
МП a г a ч a кўт a рилг a нд a a гр e г a т a в a рияли тў x т a тил a ди в a г a з к o мпр e сс o р- 8 -

бўшлиғид a н св e ч a г a туш a ди. Ишг a туширувчи ҳ a в o б o сими сигн a ли ишг a
тушишд a н o лдинги ш a ртл a р з a нжирг a б e рил a ди. Б o сим 0,9 МП a г a ч a тушиб
камайиб кетса, двиг a т e лни ишг a туширишг a руҳс a т б e рилм a йди, чунки
КСнинг бунд a й б o сими двиг a т e лнинг к e р a кли a йл a ниш ч a ст o т a сиг a
эришишини т a ъминл a йди.
Двиг a т e л к a рт e ри 11 д a ги м o й д a р a ж a си пўк a кли р e л e РП-40 бил a н
н a з o р a т қилин a ди. М o й к a м a йиши бил a н пўк a к ст e рж e н бўйл a б п a стг a тушиб,
тутқич ёрд a мид a o г o ҳл a нтирувчи сигн a л с xe м a сид a ги з a нжирд a қисқ a
тут a шув ҳ o сил қилувчи сим o бли қ a йт a ул a гични a ғд a р a ди. Пўк a к двиг a т e л
к a рт e рид a н xa б a р б e рувчи к a м e р a га силжийди.
A гр e г a тнинг турли нуқт a л a риг a иш в a т a ъмирл a ш в a қтид a a гр e г a тнинг
уз e лл a рини т e кшириш учун сим o бли т e рм o м e трл a р в a кўрс a тувчи
м a н o м e трл a р ўн a тил a ди.
Чир o қли сигн a лиз a ция тизими ди o д б o ғл a нишли т e кширишнинг уз e лли
с xe м a си бўйич a қурил a ди, товушли сигн a лиз a ция эс a с xe м a д a б a ж a рил a ди.
Барча санаб ўтилган агрегатда ўрнатилган датчик ва асбобларнинг
назорат параметрлари меъёрда бажарилиши мақсадга мувофиқ.
Д a тчикл a рнинг п o ртл a шд a н ҳим o ял a нг a н ускун a л a рд a н ф o йд a л a ниш
қ o ид a л a ри бўйич a п o ртл a ш xa вфсиз ишл a ш ш a рти учқун чиқ a рм a йдиг a н
п a р a м e трли з a нжирли м ax сус эл e ктр с e м a л a рнинг қўлл a ш бил a н
т a ъминл a н a ди.
1.1.3. Агрегатни автоматик ишга тушириш, агрегатни
нормал ва аварияли тўхтатиш
A гр e г a тни ишг a тушириш в a тў x т a тиш ишл a б чиқ a рилг a н з a в o дд a
б e лгил a б қўйилг a н к e тм a -к e тликд a a м a лг a o ширил a ди.
Ишг a тушириш. Ишг a тушириш импульси б e рилиб, ишг a тушириш
o лди ш a ртл a ри (ишг a туширувчи б a лл o нл a рд a ги ҳ a в o б o сими 13 МП a д a н- 9 -

к a м бўлм a слиги к e р a к) б a ж a рилг a нд a , жўмракл a р, яъни ёпиқ жўмрак ТГ (1-
р a смга қаранг) в a р o стл o вчи кл a п a н ( РК) , к o мпр e сс o рнинг ул a нг a н
ж o йл a рид a чиқиш ҳ o л a тид a бўл a ди. Ёқилғи г a зни ГТ линиясид a ги ишг a
тушириш o лдид a н м o йни чиқ a риб т a шл o вчи н a с o с МН ёқил a ди. 20 с e кундд a н
сўнг линия В д a м e мбр a н a ли ёрилувчи кл a п a н МЁК o рқ a ли ишг a туширувчи
ҳ a в o ни юб o ришг a буйруқ б e рил a ди в a двиг a т e л a йл a на б o шлайди. М o йл a ш
тизимидаги м o й б o сими фильтрд a н сўнг 20–30 a йл/мин двиг a т e л т e злигиг a
тўғри к e лувчи 0,08–0,1 МП a г a етг a ч, ўт o лиш тизими ёқил a ди, б o сим ян a
o шиб б o рг a ч, o чиқ ёқилғи жўмрагиг a импульс б e рил a ди.
К e йинч a лик двиг a т e л муст a қил ишл a шни б o шл a йди (цилиндрл a рд a
ишчи a р a л a шм a ён a ди), 140–150 a йл/мин д a м o й б o сими 0,16 МП a г a ет a ди.
Бунд a ишг a тушириш o лди м o й чиқ a риш н a с o си ўчирил a ди в a ишг a
туширувчи ҳ a в o б e риш тў x т a тил a ди.
Шунд a н сўнг, двиг a т e лнинг a йл a ниш ч a ст o т a си н o мин a л т e зликк a (300
a йл/мин), м o й ҳ a р o р a ти эс a 313–318 К (40–45°С) г a ет a ди, к o нд e нс a тнинг
(куч цилиндрл a рини с o вутиш) 328–33 К (55–60°С) ҳ a р o р a тид a ян a 2
минутд a н сўнг a гр e г a т юкл a нишни б o шл a йди ( Г линияси бўйич a ); св e ч a C
нинг бур a м a қ o пқ o ғи ёпил a ди; Б к o мпр e сс o р киришид a ги қ o пқ o қ ёпил a ди.
A гр e г a тнинг м e ъёрий тў x т a ши т e ск a ри к e тм a -к e тликд a б a ж a рил a ди: сув
қуйиш линийси Б д a ги қ o пқ o қ очил a ди; кириш В д a ги қ o пқ o қ ёпил a ди; св e ч a
C д a ги қ o пқ o қ o чил a ди.
К e йин a гр e г a т ян a 4 минут иш a лайди, бу вақтд a a гр e г a тнинг иссиқлик
тушиши с o дир бўл a ди. М o й ҳ a р o р a ти 313–323 К (40–50 °С) г a ч a туш a ди,
ёқилғи г a зи в a ўт o лиш тизимини ўчириш учун импульс б e рил a ди.
Тушунтурилг a н с xe м a д a к o мпр e сс e р чиқишиг a т e ск a ри кл a п a н A ўрн a тилг a н.
A в a риявий тў x т a тиш м e ъёрид a н шуниси бил a н ф a рқ қил a дики, бунд a
жўмракни a лм a штириш, ёқилғи г a з в a ўт o лиш тизимини ўчириш учун бир- 10 -

в a қтд a импульс б e рил a ди. Бу в a қтд a ишг a тушириш o лди м o й т o ртувчи
н a с o си 3 минутг a ишг a тушириб турил a ди.
К o мпр e сс o рл a рни a вт o м a тл a штирувчи эл e ктр с xe м a р e л e -б o ғл a нишли
a пп a р a тур a л a р a с o сид a б a ж a рил a ди. Ишг a тушурувчи импульс з a нжири, ишг a
тушириш в a тў x т a тиш o п e р a циял a рининг д a вомийлигини н a з o р a т қилишнинг
с xe м a л a ри I ва II бўлимлард a б e рилг a н уз e лли с xe м a л a р бўйич a б a ж a рил a ди.
М o й б o сими бўйич a ҳим o я в a ўт o лиш уз e лл a рини б o шқ a риш .
A вт o м a тл a штирилг a н к o мпр e сс o р м a ҳ a ллий ҳим o я бил a н ишл a йди, яьни
a вт o м a тик к o р o бк a нинг қ a йт a ул a гичи «Р a б o т a » ўрт a ҳ o л a тид a бўл a ди. Қ a йт a
ул a гичнинг икки ч e тки ҳ o л a ти «Пуск» (м o й б o сими бўйич a ҳим o я ўчирил a ди)
в a «Ст o п» (қ a йт a ул a гичнинг к o нт a ктл a ри ўт ёқишни ўчир a ди) ф a қ a тгин a
қўлд a б o шқ a рилг a нд a ф o йд a л a нил a ди.
ГМК двиг a т e лини ишг a туширишд a н o лдин ўчирилг a н ўт o лиш тизими
бўйл a б ҳ a в o пурк a л a ди, бу чиқ a рувчи к o лл e кт o р O Г нинг п o ртл a ш
эҳтим o лини йўқ o т a ди. М o й б o сими ҳим o яси ишг a тушириш ж a р a ёнид a
a вт o м a тик ул a н a ди. Ҳим o я ҳ a р a к a тл a рининг т a йёрлиги ишг a тушуриш
ҳ a в o сининг ўчирилиши п a йтиг a тўғри к e лувчи муст a қил ишл a ш р e жимид a
т a ъминл a ниши л o зим. Пурк a ш 5–10 сек вақт д a в o м эт a ди, бу в a қт куч
цилиндрл a ри в a чиқ a рувчи к o л л e кт o р юз a сид a н п o ртлаш xa вфи м a вжуд г a з
к o н ц e нтр a ц иял a рини йў қ o тиш учун ет a рлидир. Ушбу г a з
к o н ц e нтр a ц иял a рининг йиғилиб қ o лишиг a o чиб-ёпиш м o сл a м a сининг ёқил ғ и
линияси устид a сирп a ниши с a б a б бўл a ди. Пурк a ш туг a г a ч ўт o лиш тизими
ул a н a ди, xa вфсизлик учун бу ёқилғи г a зи б e рилишид a н o лдин б ў лиши
л o зим.
A вт o м a тл а штирилм a г a н ГМК д a с a н a б ўтилг a н амаллар к e тм a -к e тлиги
a вт o м a тик к o р o бк a қ a йт a ул a гичи в a ёқилғи линиясид a ги қўл жўмр a ги ёрд a ми
бил a н қўлд a б a ж a рил a ди. - 11 -

A вт o м a тик б o шқ a ришд a м o й б o сими в a ўт o лиш з a нжирл a ри ҳим o я
з a нжири двиг a т e лнинг тирс a кли в a ли a йл a ниш ч a ст o т a си бил a н
т a всифл a нувчи п a р a м e трл a р бўйич a бл o кир o вк a г a э г a .
Ўт o лиш, ёқилғи г a зини б o шқ a риш буйруқ л a рини ш a клл a нтирувчи в a
м o й б o сими бўйич a ҳим o я с xe м a сини с o дд a л a штирувчи қурилм a нинг
прин ц ипи a л с xe м a си 2-р a смд a б e рилг a н. Линия 1 д a фильтр Ф д a н сўнг линия
1 бил a н ул a нг a н в a қувур 2 o рқ a ли двиг a т e л к a рт e ри бил a н xa б a рл a шувчи
сиғим Ё -қурилм a нинг a с o сий уз e лидир. Сиғимд a ги д a р a ж a ушбу кўринишд a
ўрн a т ил a ди, ўзи қуюлиб к e лувчи м o й Б в a В юз a л a рини тўлдир a ди. Ю қ o ри
к a м e р a A ҳ a в o линияси 3 бил a н ҳ a в o ишг a тушириш в a қтид a ҳ a в o к a м e р a A г a
туш a ди. Д р 1 в a Д р 2 др o с e лл a ри ёрд a мид a ишг a туширувчи ҳ a в o с a рфи P
итх
к a м e р a кириши в a чиқишид a ч e г a р a л a н a ди, н a тиж a д a унинг б o сими п a с a яди.
Б o симнинг ҳ a р a к a ти o стид a т e ск a р и кл a п a н O К2 ёпил a ди. М o й юз a Б д a н
к a м e р a В г a сиқиб чиқ a рил a ди в a линия 1 бўйл a б двиг a т e лнинг м o й тизимиг a
қуйил a ди. Ишга туширувчи ҳавонинг катта бўлмаган сарфи ва ш у тарзда
етарлича кичик ўзгарувчи ҳаво босимининг камерадаги ҳаво ҳажмини ва юза
Б даги мойни тенг деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу шароитда камера А, Б, В лар
ва линия 1 даги босим амалда сиғим Ё орқали мойнинг сарфига боғлиқ эмас.
Камера В даги босим ўрнатилганда ишга тушишнинг бошланғич
пайтида дроссель Др3 да босимлар фарқи ҳисобига юза Б да етарлича кичик
босим бўлади. Ишга туширувчи ҳа в онинг иши давомида двигателнинг
асосий мой насосидаги мой босимининг ҳаракати остида камера В ва линия 1
орқали мой сарфи камаяди. Натижада камера В даги босим ортади. К а мерада
импульс линияси 4 мой босими релеси ДМ1 билан боғлангандир. 0,1 МПа
босимда бу реле ўт олиш тизимини улайди. Агар босим юза Б дагига
нисб a т a н к a тт a бў л с a , т e ск a ри кл a п a н O К ҳ a жмини м o й бил a н қ a йт a тўлиб
қ o лишининг o лдини o либ, линияни б e ркит a ди.- 12 -

Д a тчик ДМ1 буйруғ и қийм a тид a н к a тт a ёки т e нг бўлг a н д a тчик ДМ2
буйруғ и a с o сид a ёқилғи жўмр a ги o чил a ди. Ишг a туширувчи ҳ a в o нинг
узилиши бил a н юз a A д a ги б o сим a тм o сф e р a б о симиг a т e нг бўлиб қ o л a ди.
М o йнинг с a рфл a нг a н миқд o р и нинг ўрни a вт o м a тик т a рзд a линия 2 o рқ a ли
тўлдирил a ди. Юз a Б д a н м o йнинг ҳ a мм a си с a рфл a ниб к e тиб, ишг a тушириб
мув a фф a қиятли ўтм a с a , я ъ ни м o й қуйи д a р a ж a г a тушиб к e тс a , м o й тизимини
ҳ a в o ки р ишид a н с a қл a ш учун пўк a кли кл a п a н т e шикни б e ркит a ди.
Ёқилғи г a з уз a тишни б o шқ a риш. Ёқилғи г a зни б o шқ a риш в a двиг a т e л
a йл a ниш ч a ст o т a сини р o стл a гичнинг т ex н a л o гик с xe м a си 3-р a смд a б e рилг a н.
С xe м a д a г a з йў лид a тў x т a г a н a гр e г a тд a ги ёқилғи г a зни б e ркитувчи
пн e вм o ўтк a згичли ёқилғи ж ў мр a ги ТГ ўрн a тилг a н. Ишг a тушишд a н o лдин
В O типли р o стл o вчи кл a п a н РК ҳ a м ёпиқ бўлади. Жўмрак ТГ бошқариш ва
ҳимоялаш функцияларини бажаради. Ишга тушириш дастури бўйича жўмрак
очилгач игнасимон вентили чизиқ бўйича газ двегателга берилади, бу вентил
140 – 160 ай л /мин иш режими учун газ сарфини ўрнатади. Двигател қизигач,
яъни мой совуткич чиқишидаги мойнинг ҳарорати 308 К (35 °С) га
тенглашгач ай л аниш частотасини 300 ай л /мин га орттириш учун сигнал
берилади. Клап а н РК электромагнит вентил РК ёрдамида бошқарилади. ЭРК
нинг токсизлантирилган ҳолатида клап а ннинг мембранали узаткичига буйруқ
тарзида ҳаво берилади.
Ҳ аво линиясида дроссел Др ва қўшимча сиғим Ё плунжер РК нинг
секин ҳаракатини таъминлайди ва ёқилғи гази етказиб беришни оширади.
Клап а ннинг берилган тавсифида сиғим Ё ва дроссел Др нинг ҳажмий
занжирининг вақт доимийси 140 ай л /мин дан номинал қийматгача ортиши
давомида вақт ва айланиш частотасининг ў сиш тезлигини аниқлайди. Бу вақт
двегател тезлигининг инерцион ростлагичи туфайли 1 – 2 мин дан кам
бўлмаслиги керак. - 13 -

ЩАВ-10ГК тизимидан газометрли компрессорнинг боғланишида о чиб
ёпувчи мослама сифатида электр ўтказгичли қ урилма қопқоқ ва чиқишида
тескари клап а н қ ў лланилувчи ер ости газ сақлаш станцияларида фойдаланиш
афзалроқдир.
1.2. Агрегатларни КСда автоматлаштириш ва бошқариш
1.2.1. Газтурбинали агрегатларнинг тавсифи
Турбинали ГТК-5, ГТК-10, ГТ-750-6 ва ГТ6-750 қурилмаларини
автоматлаштириш учун «Агат-1М», «Агат-1М-1» ва «Агат-2М» мажмуалари,
ГПА-Ц-6,3 учун «Турбина-3» мажмуаси, ГТН-16 учун «Урал-1М», ГТ-750-6
учун «Турбостат» тизимлари қўлланилади. Кўрсатиган мажмуа ва тизимлар
ГТК-10 учун қабул қилинган «Агат-1М» тизимининг умумий принципи
бўйича ишлайди. У агрегатни автоматик ишга тушириш, шунингдек агрегат
режими ва унинг алоҳида механизмларини масофадан бошқариш; ҳалокатдан
ҳимоя қилиш қурилмасидан келаётган сигнал ва оператор буйруқлари бўйича
агрегатнинг нормал ва ҳалокат ҳолатларини белгилаш; агрегат
параметрларини меъёрдан оғиши ҳақидаги овозли ва ёритишга асосланган
сигнализацияси (огоҳлантирувчи ва ҳалокат сигнализацияси); агрегатнинг
ўзи (ишлаяпти, тўхтаган, ишга тушишга тайёр) ва алоҳида қисмларининг
ҳолатлари (очиқ-ёпиқ, қўшилган-ўчирилган) ҳақидаги сигнализациянинг
ишлашини таъминлайди.
Компрессор қурилмаларни чиқарилаётган биринчи йилларда автоматик
бошқариш тизимлари маҳаллий шчитлар билан биргаликда қурилган.
Автоматик тизимлар ривожланишидаги кейинги босқичларда газни насос
ёрдамида узатувчи агрегатлар учун марказлаштирилган назорат ва бошқарув
тизимлари (МНБТ) нинг қайта ишланган кўринишлари ҳисобланади. - 14 -

1.2.2. Компрессорни ишга тушириш ва тўхтатиш
опарецияларининг кетма-кетлиги
Бошқариш тизимлари операцион – вақтли алгоритмдан фойдаланиш
билан компрессорни автоматик ишга туширишни мўлжаллайди. Алгоритм
дастлабки операциянинг операциялар орасидаги олдиндан берилган вақт
оралиғига риоя қилиб бажарилганлиги ҳақидаги сигнал бўйича ҳар бир
кейинги операцияни амалга оширишни аниқлайди. Нефт қазиб олувчи
агрегатларни операцион-вақтли бошқариш алгоритми босим остида ишга
тушириш ва ҳавода ишга тушириш деб номланувчи икки модификацияда
мавжуд бўлади. Ҳавода ишга тушириш нагнетателни газ билан тўлдириш ва
уни газўтказгич йўлига ишга туширишнинг якунловчи босқичинигина
агрегатни салтюришга операцияларни бажаришни назарда тутади.
Операциялар гуруҳи таъсири остидаги ишга тушириш ёндирувчи
камерани хаво билан тўлишига боғлиқ бўлиб, ток агрегат вали айланиши
бошланиб ёниш камерасидаги аланга ёнгунга қадар ишга туширишнинг
бошланғич вазиятини бажаради. Ишончлилиги нуқтаи назаридан босим
остида ишга тушириш, тайёрланган операциялар қаторига разряд бериш
имкониятини беради.
Автоматик ишга тушириш олди шартларининг бажарилишини
текшириш билан бошланади. Фақатгина агрегат ишга туширишга тайёр
ҳолатларда автоматик ишга тушириш ҳолатидан келаётган импульси
бошқариш схемасига қабул қилинади. Ишга тушириш олди шароитларига
агрегатдаги барча жўмракларнинг бошланғич ҳолатлари мос келади (4-расм).
Станцион қурилманинг тайёрлиги ҳақидаги сигнал ва ёғ бакидаги ёғнинг
керак бўлган харорати. Бу қурилмалар саноғига умумцех жўмраклари,
энергия таъминоти ва хоказолар киради.
Ишга тушириш олди шартларида автоматик ишга тушириш сигнали
қўзғатилади. Бу сигнал схемани эслаб қолади ва агрегатнинг алоҳида - 15 -

механизмларини бошқариш занжиридаги ҳаракатига схемани тайёрлайди. Бу
сигнал дастурли вақт релесини буйруғи бўйича ёки дастлабки операцияни
бажарилиши ҳақидаги сигнал бўйича берилган кетма-кетликка мувофиқ
схемани улайди. Шунинг учун ҳам ишга тушириш сигнали барча занжирлар
учун умумий ҳисобланади ва у ишга тушириш даври тугагунга қадар
сақланиши керак.
0
4-расм. ГТК-10-4 агрегатини соддалаштирилган технологик схемаси.
Автоматик ишга тушириш жараёнида маълум кетма-кетликдаги
операциялар бажарилади.
1. Мой насосни зичланиши ва мой насосни ишга тушириш
электродвигателини қўшиш. Бунинг натижасида мой зичлаштиргич ва
мойлаш тизимлари учун керакли босим ўрнатилади ва мойлаш босими
бўйича ҳимоя қўшилади. Мойлаш мойи билан зичлаштирувчи мой мой
бакдан насос орқали олинади. - 16 -
П
Т Г
М
Н О
К ТВД
ТНД Н
КС

МБ

 К10К11
МС тизимига ВПУ
MC MC
MC MC
MCК1 3
К1 2 7
K9
ДРС К14
К15
РК К5 К2 К1 К4К3 бис
ПМН
МС
тизимига НМУ1 НМУ2
МС тизимига
РМС
МС тизимига

2. Стопорнинг 7 клананини очиш учун тезлик ростлагичини
«Пастга» ҳаракатлантирувчи электродвигателни қўшилади. Операцияни
бажарилиши мойлаш мойининг босими бўйича қўшилгандан сўнг тўхтатиш
мумкин. Операциянинг бажарилиши унинг давомийлиги билан ҳисоблаганда
тахминан 2 минут. Бу стопорли клапаннинг муҳим хусусияти у керак бўлган
моментда очилади.
3. Нагнетател Н ни тозалаш учун К4 жўмрак очилади. Бу операция
мойни сиқувчида етарлича босимга эришилгандан сўнг бажарилади. Тозалаш
давомийлиги олдиндан ўрнатилади. К4 очилиши тўғрисидаги сигнал
ҳайдагич бўшлиғидаги хаво ва мойни сиқувчи орасидаги босимлар фарқи
бўйича ҳимояни қўшади.
4. Тозалаш тугагандан сўнг К5 жўмрак ёпилади. Бу операция
натижасида Нагнетател хаво билан тўлади ва ундаги босим сўриш босими
билан тенглашади (К1 даги босимлар фарқи амалий жиҳатдан нолгача
пасаяди).
5. К1 жўмракдаги босимлар фарқининг камайгани ҳақидаги сигналга
кўра К1 ва К6 (параллел ишлашда) ёки К1 ва К2 (кетма-кет ишлашда)
жўмраклар очилади.
6. К1 ва К2 (ёки К6) жўмракларнинг очилгани тўғрисидаги сигналга
кўра К4 жўмрак ёпилади.
7. Вални айлантирувчи қурилма ва ишга тушириш турбиналари
қўшилади.
8. К11 жўмрак очилади ва К10 жўмрак ёпилади. Бу операциянинг
бажарилишини биринчи шарти – ишга тушириш турбинасини маҳкамлашга
ўтиш, иккинчи шарти – стопор клапанини очиш. Операциянинг бажарилиши
натижасида ўқли компрессор вали айлана бошлайди ва вални айлантирувчи
қурилма узилади.
9. К12 жўмракни очиш ва К9 жўмракни ёпиш. Бу операция
трубинанинг хавоодинамик йўлида тозалаш якунланганлиги, шунингдек,
ёниш камерасида ёқилғини ёниши учун керакли шароит яратилганлиги
ҳақида хабар берувчи ҳаво босими релеси ишга тушгандан кейин тўхташи
мумкин. - 17 -

10. Ёқилғининг ўт олиши. Бу операция дастурли вақт релесининг
назорати остида бўлиб, босқичлар қаторига бўлинади.
11. Навбатчи қиздиргич аланга билан турбиналарни қиздириш.
Қиздириш давомийлиги дастурли вақт релеси билан аниқланади.
12. Ростловчи клапанни (РК) очиш. Бу босқичда минимал миқдорда
(1-1,5 мм) очилади.
13. Ростловчи клапанлардаги турбиналарни қиздириш. Бу
қиздиришнинг давомийлиги ҳам дастурли вақт релеси ва агрегат типии билан
аниқланади.
14. Ростловчи клапанни кейинги очилишлари ва агрегатнинг минимал
юкланиш режимига ўтиши (одатда, бу режим шартли равишда салт ишлаш
режими деб аталади). Бу режимда клапанни ишлаши секин ва равон бўлиши
керак.
15. Ростловчи клапаннинг очилиш миқдорига кўра ва айланиш
частотасининг 2500 айл/мин гача ошиши ишга тушириш трубиналарини
ажратилишига олиб келади: К13 ва К11 жўмраклар ёпилади; К10 жўмрак
очилади ва турбодетандернинг муфталари зацеплениядан чиқади. Ишга
туширувчи мой насос бош мой насосида керакли босимни ҳосил қилгач,
айланиш частоталарининг кейинги ўсишларида ажратиб юборилади.
16. Тезлик ростловчисининг ишга туширилиши (айланиш частотасига
мос келувчи кичик босим трубиналарида КБТ). Бу онда бошқариш схемаси
салт ишлаш қайта улагичининг чекли сигналига кўра қўлланилади.
17. К3 ва К3 бис жўмракларини агрегатнинг кетма-кет ишлашида
ёниш. Бу операциянинг бажарилишига 1–2 минут дан ортиқ вақт кетишига
рухсат берилмайди. Шу билан кетма-кет ишловчи агрегатларни автоматик
ишга туширилиши тугайди. Бошқариш схемасида тавсифланган ишчи
режимни оператор қўлда ўрнатади.
18. Дифференциал реле сигналига кўра параллел ишлайдиган
агрегатларда К2 жўмракни очилиши ва К6 жўмракнинг ёпилиши. Станцияга
тозалаш босими келмай қолганда фақат биринчи машиналарни ишга
туширишда бу сигналдан фойдаланиш мумкин. Қолган барча ҳолатларда К2 - 18 -

жўмраккача ва ундан кейинги босимлар тенглашиши учун агрегатнинг
айланиш частотасини орттириш лозим.
Параллел ишлайдиган агрегатнинг ишга тушишида ишга тушириш
даврининг давомийлиги узоқ бўлади ва тезлик ростлагичининг минимал
айланиш частотасида тугалланади. Агрегатнинг ишчи режими эса чиқишдаги
босим бўйича ўрнатилади. Операциялар кетма-кетлигини монтаж, таъмир ва
текшириш ишларидан кейин кузатиш керак.
Босимлар тушувида ишлаш жараёнида мойлаш тизимига заҳира мой
насоси киритилади, мойни босимлар тушуви таъсирида сиқиш тизимига эса
мойни сиқувчи иккинчи насос киритилади.
Бошқариш схемаси агрегатнинг ишини тўхтатишни иккита нормал ва
авария кўринишларини назарга олади. Агрегатни нормал тўхтатиш
компрессор станциясини (КС) иш режимини ўзгартириш, режадаги назорат
ва таъмир каби ишларни амалга ошириш лозим бўлган ҳолларда оператор
буйруғига кўра амалга оширилади. Нормал тўхтатиш берилган дастурдаги
битта буйруқ импульси орқали рўй беради, лекин бу буйруқ импульси
бошқариш схемасини хотирада сақлаб қолади ва тўхтатиш даври тугагунга
қарар сақлаб туради. Нормал тўхтатиш дастури маълум операциялар кетма-
кетлиги сифатида қаралади.
1. К6 жўмрак очилади, айланиш частотаси тезлик ростлагичининг
минимал кўрсаткичигача пасаяди. Агрегатнинг параллел ишлашида К6
жўмрак очилиши учун К2 жўмрак ёпилади, фақат шундан сўнг агрегат
юкланишдан туширила бошлайди.
2. К3 ва К3 – бис жўмракларининг очилиши. Бу операция айланиш
частотаси камайишидан кейин бажарилади ва у фақат кетма-кет ишлайдиган
агрегатларда бўлади.
3. К1 ва К2 жўмракларнинг ёпилиши. Бу операция ҳам фақат катма-кет
ишлайдиган агрегатларда бажарилади ва у К3 ва К3 бис жўмраклар
очилгандан кейин тўхтатилади. Параллел ишлайдиган агрегатларда К1 ва К6
жўмраклар ёпилади (айланиш частотаси пасайгандан сўнг). - 19 -

4. К5 жўмракнинг К1 ва К2 жўмраклар ёпилгандан сўнг (кетма-кет
ишлашда) очилиши. Ҳайдаш қурилмаси ичидаги хавонинг босими тушгандан
сўнг сиқувчи мой насос автоматик тарзда тўхтатилади (ўчирилади).
5. Жўмраклар ўрнини алмашиши (переустановка) билан бир вақтда
тезлик ростлагичининг двигателдан қўзғатиш йўли билан ростловчи клапан
равон ёпилади.
Агрегатнинг айланиш частотасининг пасайиши жараёнида бош мой
насосдаги босимнинг пасайганлиги тўғрисидаги сигналга кўра ишга
туширувчи мой насос автоматик тарзда қўшилади. Ростловчи клапаннинг
тўлиқ ёпилиши агрегатнинг барча қисмларини ишга тушириш олди ҳолатига
келиши учун буйруқ вазифасини бажаради. Нормал тўхтатиш жараёни
агрегат совитилгандан кейин ишга тушириш мой насосини ўчириш бўлиб, у
бир неча соат давом этиши мумкин. Бу ҳол агрегатни қайта ишга туширишга
тусқинлик қилмайди, шунингдек қайта ишга туширишга рухсат агрегат
қисмларининг бошланғич ишга тушириш олди ҳолатига қайтганидан кейин
шаклланади.
Агрегатни авариявий тўхтатиш операторининг буйруғи ёки автоматик
тарзда (жиҳозларнинг сақланиши ёки хизмат қилувчи шахсларнинг
хавфсизлиги юзасидан хавф туғилганда, меъёрий режимдан оғишлар бўлган
барча ҳолатларда ҳимоя қурилмаларининг буйруқлари бўйича) амалга
оширилади. Авария ҳолатларида тўхтатиш сигнали бошқариш схемасини
эслаб қолади ва у аврия сабаблари бартараф қилингандан сўнг қўлда бекор
қилиниши мумкин. Авария сигнали бўйича тўхтатишда бир вақтда барча
ёқилғи жўмраклари ва клапанлари агрегатни ёқилғи, ишга тушириш ва
узатилаётган хаводан ажратиш жўмраклари билан ўрин алмашинади. Авария
ҳолатларидаги тўхтатишнинг блокировка сигнали сақланиб қолинади ва
худди нормал тўхтатишдаги каби автоматик тарзда мой насосни ишга
тушириш бош мой насосдаги босим тушуви камайгандан кейин, К1 ва К2
(ёки К6) жўмраклар ва қабул қилувчи клапан ёпилиб, аланга ўчгач К5
жўмракнинг очилиши билан амалга оширилади.
1.2.3. Компрессорнинг автоматик назорати ва сигнализацияси - 20 -

Хаво қувурларида назорат ва сигнализация мосламалари параметрлар
сонининг кўп қисмини эгаллайди. Улардан асосийлари сигнализация ва
огоҳлантирувчи ҳимоя тизимига кирувчилар ҳисобланади: мойлаш
мойларининг босими; мойни сиқувчи ва ҳайдагич бўшлиғидаги хаволар
ўртасидаги босимлар фарқи; подшипник ҳарорати; роторларнинг ўқдаги
силжиши; ёқилғи хавоининг босими; ёниш маҳсулотлари ҳарорати; агрегат
подшипникларини вибрацияси; роторларнинг айланиш частотаси;
шунингдек, айланиш частоталарининг тақиқланган чегарадаги қийматида
агрегат алангасининг ўчиши кечикиши. Мойлаш мойининг босими бўйича
ҳимоя 1 агрегатни ҳайдагич ёки мойлаш қувурлари тизимидаги мойнинг
босими ўрнатилган миқдордан тушиб кетганда тўхтатади (5-расм).
5-расм. ГТК-10-4 хаво қувурли (хавотурбинали) агрегатини назорат
қилишнинг функционал схемаси.
Босим контактли манометр билан ўзгартирилади. Мойнинг авария
босимни белгиловчи реле қўшилгандаги мой босимининг тушувида - 21 -
n
n С rПТ Г
М
Н ТВД
ТНДОК
N



КС
Жойида
ўрнатилган
асбоблар
Маҳаллий
бошқариш
шчитидаги
асбоблар
Марказий
назорат
бошқариш
асбоблари 5 a
6a 6a5 a
10a 5 a
6a5 a
6a5 a
7a 8a
7
Рк
3 a 4 a ГПН АМ МУ
2 a
2 a
МБ
ПМН
РМН МС
ГМН МС
p
n С r f
n С r I
С r t
nC С r t
nC С r
p
n С r f
n С r I
С r
f
n С r t
nC С rn
n С r p
n С r p
n С r t
nC С r  P
И M
 P
nCr P
nCr
10 б
10 в 9б9б9а
6б
6в 3б
6г 3в 4б
4б 7б
8б 5б
5в 2б
2в 1б

манометр контактлари меъёрий ёпиқ бўлади. Ҳимоя занжири иккинчи
гуруҳга тегишли бўлади: ишламаётган агрегатдаги параметрларнинг қиймати
нолга тенг (босим қатнашмайди), яъни авария ҳолатини белгиловчи
миқдордан кичик қийматларда, меъёрий ёпиқ контактли ҳисобланади.
Мойни сиқувчи ва хаво босимлари орасидаги босимлар фарқи ҳимоя 2
РДД-1м ёрдамида амалга оширилади. Бу реле контактининг меъёрий ёпиқ
ҳолати хавони ҳайдаб тозалашда намоён бўлади ва тозалагич релесининг
авария занжирини улайди.
Алангани ўчиши бўйича ҳимоя 3, одатда, фотореле деб аталувичи
махсус асбоб ёрдамида амалга оширилади. Хаво қувурлари мосламаларида
умумий ҳаракат принципига эга, лекин турли схема бўйича ишлайдиган
«Пламя», «Пламя-М», «Факел-4» каби фоторелелардан фойдаланилади.
Аланганинг миқдори ёруғликни сезувчи элементлар (фотоқаршиликли
ва фототриодлар) билан назорат қилинади. Ёниш камерасидаги аланганинг
ёритилиш даражасини пульсациясини ўзгариб туриши сабабли, олинаётган
сигнал ажратувчи конденсатор ёрдамида ўзгарувчан ташкил этувчиларга
бўлинади. Схемаларнинг бундай қурилиши фотоэлементга ёниш камералари
деворларини аланга ўчгандан кейин ҳам сақланиб қолувчи иссиқлик
нурланишини сезмаслиги учун шароит яратади. Шунинг ҳисобига ҳимоя
занжирларининг инерционлиги пасаяди.
Асбобнинг датчиклари (одатда, иккитадан кам бўлмайди) ёниш
камерасининг кузатиш ойналарига ўрнатилади, чунки камера копуси билан
датчик орасидаги масофа 100 мм дан кам бўлмайди. Бу датчикдаги сезгир
элементни алангани иссиқлик нурларидан тўғридан-тўғри куйишидан
сақлайди. Бундан ташқари фотодатчикнинг корпуси сув билан совитилиб
туриши керак. Бу қоидаларнинг бузилиши асбобларни сафдан (ишдан)
чиқишининг бош сабаби ҳисобланади. Асбобнинг иккинчи блоки ҳимоялар
панелига ўрнатилади. - 22 -

Сигнализация ва блокировка учун фойдаланиладиган, аланганинг
оралиқ релесини бевосита бошқарувчи фотореленинг ёпиқ контакти
аланганинг ўчганлиги ва унинг то ёпишгача бўлган тўхтатиш ҳақидаги
сигналларни бошқаради.
Ёниш маҳсулотларининг ҳарорати бўйича ҳимоя 4 термопара
мосламасининг текислигидаги (плоскасти) ҳароратларнинг тенгсизлик
шароитларидаги ўзгаришларни етарли аниқликда, шунингдек, талаб
қилинган тезкорликда етказиб бериш лозимлиги билан мураккаб
ҳисобланади.
Хароратлар тенгсизлигининг миқдорини камайтириш учун термопара
мосламаси ёниш камерасидан мумкин бўлган узоқликка олиб кетилади.
Ўлчам эса кесимдаги хаво ҳароратининг ўрта пропорционал қийматини
берувчи сигнал олиш учун термопаранинг парарлел уланган турли
нуқталарида олиб борилади.
Горизонтал ёниш камерали қувурларда термопаралар қувурлардан
чиқарилган қисқа қувурларнинг вертикал қисмига ўрнатилади. Хавонинг
ҳароратига кўра ҳимоя занжирларида иккиламчи асбоб сифатида электрон
патенциометр ЭПП-09 ёки КСП-2 ишлатилади.
Подшипникларни ҳарорат бўйича ҳимояси 5 тиргак колодкалари ва
тиргак подшипникларнинг қаршилик термометрлари ёрдамида амалга
оширилади. Агрегатнинг ҳар бир тиргак подшипнигига иккитадан
термометр, ҳар бир тиргакка эса тўрттадан (иккитаси ишчи колодкаларга ва
иккитаси ўрнатилган колодкалар) ўрнатилган.
Қаршилик термометрлари – ҳар жуфтидан биттаси подшипник
хароратларини ўлчовчи ва қайд қилувчи, шунингдек, ҳарорат рухсат
берилган қийматдан ортиб кетса, огоҳлантирувчи ва авария сигналларини
берувчи электрон кўприк (ЭМР-109ИМЗ ёки КСМ-2-03ОИ)га уланган
бўлади. Кўприкнинг ўлчаш занжири Нагнетател подшипнигига ўрнатилган
қаршилик хароратлари учун лозим бўлган учқун учун хавфсиз ишлашга эга. - 23 -

Ҳар бир жуфт термометрдан иккинчиси чақирув бўйича индикация ва даврий
қайд қилиш учун мўлжалланган марказлаштирилган назорат тизимида
фойдаланиш учун мўлжалланган.
Титраш бўйича агрегатни ҳимояси 6 (5-расмга қаранг) подшипник
қопқоғига жойлаштирилган датчиклар ёрдамида амалга оширилади. Бунда
вибрация агрегат ўқига перпендикуляр бўлган икки йўналишда ўлчанади:
вертикал ва кўндаланг. Вибрация ўлчаш аппаратураларида 6-расмда
схематик тарзда тасвирланган АВКС-2 типдаги датчикдан фойдаланилади.
Датчикнинг ҳаракатланиши пьезоэлектрик самарага асосланган бўлиб,
чўзилиш ёки сиқилиш кучларига пропорционал, кристалл сиртида пайдо
бўлувчи электр зарядлари ифодаланади. Иккита пьезоэлектрик пластинкалар
1 шундай мўлжалланганки, улардаги сиқилишдан ҳосил бўладиган зарядлар
марказий электрод 3 га йиғилади. Пластинкалар юпқа пружина 4 ва инерцион
масса 2 таъсирида дастлаб сиқилади.
6-расм. Вибродатчик.
Тебранишда сиқилиш кучи, шунингдек, пластинкадан зарядлар
инерцион массаларнинг вибрацион тезланишига пропорционал ўзгаради,
яъни датчикнинг чиқиш сигнали вибрацион тезланишига пропорционал.
Датчикнинг сигнали огоҳлантиришлар берувчи сигнализация блокига келиб
тушади, агар вибрацион тезланиш (унинг амплитудаси) меъёрдан ортса,
авария сигналини беради. Шундай қилиб, АВКС-2 вибрацияни ўлчовчи
аппаратураларнинг ҳимоя канали вибрацион тезланиш бўйича тўғриланади.
Шу вақтгача асбобнинг ўлчаш канали ва шкаласи вибросилжиш - 24 -

амплитудасига кўра даражаланиб келинади (вибрациянинг бу параметрлари
ҳозиргача энг кўп тарқалган ва таниш бўлиб келмоқда).
Оддий гармоник тебраниш билан вибрацион кўчиш ва вибрацион
тезланиш ўртасидаги боғлиқлик формула ёрдамида ифодаланади,
бунда – вибрацион тезланиш амплитудаси; А – вибрацион силжиш
амплитудаси; – доиравий частота; n – қувур валининг айланиш
частотаси, айл/мин.
АВКС-2 га кирувчи сигнализация блоки иккита датчикка уланган
ҳисобланиб, уларнинг ҳар бири компонентли ҳисобланади, яъни иккита
сезгир элементдан ташкил топган (вибрациянинг кўндаланг ва вертикал
ташкил этувчилари учун). Комплект таркибига тезкор бўлмаган, ҳимоялар
панелига ўрнатилган учта сигнализация блоки киради.
Ўқ бўйича кўчишга кўра ҳимоя 7, 8 (5-расмга қаранг) хавони ҳайдовчи
компрессор ва ўқли компрессор валига ўрнатилган ўқ бўйича силжишнинг
гидравлик релеси орқали амалга оширилади. Гидравлик реле ўзида
айланувчи валга ўрнатилган дискни номоён этади. Дискнинг икки томонига
сопло орқали доимий босимда мой келиб туради, у диск ва сопло орасида
ҳосил қилинган тирқиш орқали подшипникларнинг картерига чиқарилиб
юборилади.
Сопло ва шайба орасидаги чизиқлардаги мой босими
электроконтактли А ва Б монометрларда ўлчанади. Роторда ўқ бўйича
силжиш бўлмагандаги меъёрий ишлашда иккала чизиқлардаги босимлар
тахминан бир хил: 0,12–0,18 МПа. Роторнинг ўқ бўйича силжишида диск
айланиб соплолардан бирига яқинлашади. Мойнинг босими соплоларнинг
бирини олдидаги чизиқда ортади, иккинчисиникида эса камаяди. Ротор 1 мм
га силжиганда соплоларнинг бирини олдидаги босими тахминан 0,4–0,45
МПа, бошқасида 0,1–0,14 МПа гача тушади. Электр контактли
манометрларнинг контактлари агрегатнинг ҳимоя тизимига электр
импульсларини соплолар олдидаги босим 0,3-0,35 МПа гача бўлганда
беришни тўғрилайди. Бунга тўғри келувчи роторнинг силжиши тахминан 0,8
мм. - 25 -

Ёқилғи газининг босимига кўра ҳимоя 9 контактли манометрлар
ёрдамида таъминланади. Агрегатни ишлаши давомида ёқилғи хавоининг
босими тушиб кетган ҳолларда манометрнинг меъёрий ёпиқ контактларининг
туташуви хаво босимининг релесини ишдан чиқишига олиб келади.
Чегаравий ҳимоялар мойининг босими контактли манометрлар билан
ўлчанади. Агрегатнинг ишлаётган вақтида чегаравий ҳимоя мойининг
босими тушиб кетган ҳолларда манометрнинг меъёрий ёпиқ контактларининг
туташуви хавфсизлик автоматининг авария релесини ишдан чиқишига олиб
келади.
Чегаравий ҳимоя тизимидаги босим агрегат хавфсизлик
автоматларидан бирининг ишдан чиқишидан сўнг тушиб кетади. Шунда
стопор клапани автоматик тарзда ёпилади ва агрегат иши тўхтатилади. Реле
ёрдамида сигнал агрегатнинг тўхташи билан боғлиқ бўлган барча
операцияларни бажарувчи электр бошқариш тизимига узатилади.
Роторларни айланиш частоталарининг йўл қўйиб бўлмайдиган
даражада ортишининг олдини олиш учун ҳалқасимон типдаги марказдан
қочма улаб-ажратгичидан фойдаланилади. У, одатда, хавфсизлик автомати
ёки сақлагичли улаб-ажратгич деб аталади.
7- а расмда хавфсизлик автоматининг найзасимон типи кўрсатилган.
Автомат найза 1 , пружиналар 3 , гайкалар 5 ва йўналтирувчи втулкалар 2
кувурларидан ташкил топган.
Найза, унинг оғирлик маркази втулкалар 2 томонга  миқдорда вал
ўқига нисбатан силжитиб тайёрланади. Валнинг айланиши натижасида
найзага уни втулкани тирқиши орқали сиқишга ундовчи марказдан қочма куч
таъсир қилади. Маълум айланиш частотасигача валнинг марказдан қочма
кучга қарши ҳаракатланувчи пружинаси найзани гайка 5 га маҳкамлаб
туради.
Валнинг айланиш частотаси етарли миқдорга етгач, найзани
марказдан қочма кучи пружинани ушлаб турувчи кучидан катта бўлгач,
найза хавфсизлик ричагига урилади ва натижада бир вақтда қувурларнинг
ростловчи ва стопорли клапанлари ёпилади. - 26 -

Агар тезлик датчиги сифатида қувур вали билан боғлиқ марказдан
қочма ёки шестернали насос ишлатилса, хавфсизлик автомати гидравлик
бажарилади (7- б расм).
7-расм. Хавфсизлик автоматлари:
а – бойковой; б – гидравлик; в – помпаж
сигнализатори.
Корпус 4 га икки поғонали поршен 6 ўрнатилган. Поршеннинг пастки
d
1 диаметрли поғонасини юзаси F
1 , юқоридаги d
0 диаметрли поғонанинг F
0
юзасидан катта. Поршен пастга тушганда юқори поғонасининг ўзи бир
вақтда В ва Г тирқишлар учун тақсимловчи клапан функциясини бажаради.
Юқорида поршенга пруженалар 5 нинг кучи таъсир қилади, унинг- 27 -
а)
в)
P
Ҳ P
C (-)P
C (+)Инжектордан
Бошқариш тизимидан тукиш
тукишб)

сиқилишини винт 3 билан ростлаш мумкин. А ва Д бўшлиқларга насоснинг
ҳайдовчиси чизиғидан мой юборилса бўлади, бунда Д бўшлиққа кесими катта
бўлмаган ( d = 3  4  10 -3
м) тирқишли шайба 2 орқали юбоилади. Б бўшлиққа
мой инжектордан келади.
Хавфсизлик автомати қуйидагича ҳаракат қилади. Меъёрий
тезликларда поршен 6 пастки таянчигача тушади. А ва Д бўшлиқлардаги мой
босими амалий бир хил бўлади. Бу ҳолатда поршенга А ва Б бўшлиқлар мой
босимлари орасидаги фарқни ҳосиласига тенг бўлган Р куч таъсир кўрсатади
(яъни F = F
1 – F
0 юзага насоснинг Р
н босими). Р куч пружинанинг итариш
кучи Р
0 дан кичик.
Қувурлар роторининг айланиш частотаси тахминан импульсли
насоснинг йўл қўядиган босимигача, яъни поршен пружинани итариш
кучини енгиб, юқорига кўчишигача ортган ҳолда тақсимловчи клапан В ва Г
тирқишларни оча бошлайди. Шу моментдан бошлаб бўшлиқдаги мой босими
Р сезиларли даражада камая бошлайди. Камайиш то босим А бўшлиқдаги
босимга тенглашгунча давом этади.
Айланиш частотасининг тақиқланган диапозонида ишлашдан ҳимоя
10 (5-расмга қаранг) агрегатнинг инструкциясига мувофиқ ТВД валининг
айланиш частотаси 2500–4200 айл/мин га бўлгандан сўнг огоҳлантирувчи
сигнал агрегатга 2 минут ўтиб, авария сигнали эса 5 минут ўтиб
шакллантирилиши назарда тутилади.
Датчик контакти айланишлари кириши ТВД тахометрнинг М1731к
кўрсатувчи асбоби билан боғланган, чиқиши уч позицияли сигнализация ва
ростлаш реле блокининг Н3 контактларига уланган иккита кетма-кетликда
шакллантирилади.
М1731к асбобининг кўрсатувчи стрелкаси ўрнига ёруғлик нуридан
фойдаланилган. Параметрнинг ўрнатилган чегарадан чиқиши билан иккита
фотоэлементлардан биттаси ёқилади (ёки «кам» зонадаги, ёки «кўп»
зонадаги) ва сигналли қурилмага мос келувчи чиқиш релеси ишга тушади. - 28 -

Тортиб олгич (помпаж) худди ҳайдагич учун хавфли бўлганидек,
қувурлар учун ҳам хавфли. Тортиб олиш вақтида баъзан ҳайдаш
компрессорларини подшипниклари эриб кетади (янада жиддийроқ
бузилишлар ҳам келиб чиқиши мумкин) ва қувурларга бўлган юкланиш
даврий равишда ўзгаради. Бундай ҳолатларда керакли тўхтатишларни амалга
ошириш керак. Тортиб олгичдан ҳимоя қилиш учун махсус сигнализация
қўлланилади.
Амалиётдан маълумки, ҳайдовчи компрессорлар кенг диапозондаги
босим ва ҳароратда ишлайди, бу тортиб олгич ҳақида сигнализация берувчи
асбоблар яратиш топшириғини мураккаблаштиради. Бу ўзгарувчи
параметрларни ҳисобга олиш учун уч импульсдан фойдаланилади:
ҳайдашдаги босим Р
Ҳ ; сўришдаги Р
С (+) ва Р
С (-) ( Р
С (+) – ҳайдаш компрессори
олдидаги ўтказиш қувуридаги босим, Р
С (-) – ишчи ҳалқага киришдаги
босим).
Ҳайдаш компрессорини сўрувчи қувурчасининг қаршилиги ҳисобига
Р
С (+) босим Р
С (-) босимга қараганда бир қанча каттароқ бўлади. Бу
босимларнинг айирмаси босимнинг динамик фарқи деб аталади.
,
бунда: Q – c ўришдаги ҳажмий унумдорлик; Т
С – сўришдаги хавонинг
абсолют ҳарорати; А – доимий катталик.
Сигнализаторнинг схемасига мувофиқ (7- в расм) М ва Н речаглар тенг
вазнли ҳолатда.
Сигнал берилишига мувофиқ кичик ва катта сельфонларнинг
томонларидаги кучланиш тенглигига эришилади
,
бунда: F
KC – катта сельфоннинг юзаси; F
КИЧС – кичик сельфоннинг юзаси; М
ва Н ричагларнинг узатиш муносабати.
Бундан, - 29 -

,
– доимий катталик бўлиб, фақат сигнализатордаги ричагларнинг
узатиш муносабатига боғлиқ; – сиқилиш даражаси.
Олинган муносабат ихтиёрий марказдан қочма ҳайдаш
компрессорининг тортиб олгичлари тизими учун бўлган ифодага мос келади.
Тортиб олгич пайдо бўлиши билан М ва Н ричаглар силжийди ва
сигнализация ҳимоя сигналини беради. Бу сигнал берилгач ёки ҳайдаш
компрессорларини тўхтатиш керак ёки ҳайдашдаги хавони сўришга бериш
учун жўмракни очиш керак.
Ўқли компрессор қувурини тортиб олгичдан сақлаш учун хаво
қувурлари мосламаси конструкциясига кирувчи ортиқча ҳавони чиқариб
ташлайдиган гидравлик ёки пневматик клапанлар қўлланилади. ГҚМ ишга
тушгач клапан очилади ва ҳаво улар орқали атмосферага чиқариб
юборилади. Ўқли компрессор хавфли тортиб олгич зонасидан чиққач
клапанлар ёпилади.
ГТК-10 учун бу – ҳамма ТВД ларнинг айланиш частоталари n = 3800–
4000 айл/мин ва компрессорга сўрилаётган ҳаво ҳарорати Т
С =15 °С бўлган
ҳол учун ўринли.
Агар ташқи ҳавонинг ҳарорати келтирилганидан фарқ қилса, унда
клапан қуйидаги айланиш частотада ёпилиши керак:
,
бунда: Т – компрессорга сўрилатган ҳавонинг абсолют ҳарорати.
Агрегатга созлаш ва профилактик хизмат кўрсатиш учун унинг
алоҳида қисм ва механизмларига кўрсатувчи асбоблар ўрнатилади:
манометрлар, термометрлар, лагометрлар, сатҳ кўрсаткичлари ва бошқалар.
Параметрга кўра сигнализация, огоҳлантирувчи ҳимоя ва назорат
тизимларидан ташқари технологик сигнализация ҳам кўриб ўтилади. - 30 -

Технологик сигнализация агрегат панелига агрегат қисмлари ва
механизмлари ҳолатини акслантириш учун мўлжалланган. Механизмлар
ҳолати ҳақидаги сигнализация мувофиқ жойларга ўрнатилган шартли сигнал
ёриткичлари бор мнемосхемалар ёрдамида амалга оширилади. Схемаларнинг
катта қисми икки чироқли символлар асосида қурилган бўлиб, икки
позицияли ҳисобланади, яъни механизмнинг иккала ҳолати «уланган» -
«узилган» ёки «очиқ» - «ёпиқ» ларни сигнал ёриткичлари билан акс
эттиради. Сигнализаторлар ҳолат релеси (барча жўмраклар ва ёқилғи
клапанлар учун) билан ёки ишга туширувчиларнинг контакти (двигателлар
учун) уланади. Бошқарув панелида сигнализатор чироқлари шундай
тақсимланганки, улар учун манба сифатида 24 В кучланиш танланган ва иш
бажарувчи механизмларга таъминот манбаи сифатида 220 В кучланиш
олинган. Схема шундай қурилганки, кучланиш манбаларидан йўқолиб
қолиши ёлғон сигнал узатишга олиб келмайди, бироқ бупайтда информация
ҳажми чегараланиб қолади.
Огоҳлантирувчи сигнализация операторни назорат қилинаётган
параметрини ўрнатилган чегарага чиққанлиги ҳақида хабардор қилади.
Сигнализация учун агрегатпанелида тақсимланган, икки чироқли таблолар
гуруҳидан фойдаланилади. - 31 -

1.2.4 ГПА-Ц6,3 агрегатини автоматлаштириш ва унинг функционал схемаси.
ГПА-Ц6,3 ГХА ни автоматик ишга
тушириш ва нормал аварияли тўхтатиш
ГПА-Ц63 автоматика тизими реле-контактли элементлар асосида
қурилган бўлиб, ГТК-10-4 учун шу элементлар бажарадиган функциларни
бажаради. Назорат аппаратураларининг қўлланилишида ва агрегатни ишга
тушириш–тўхтатишнинг технологик кетма-кетлиги билан фарқланади.
Агрегат ишга тушишдан олдин совуткич вазифасини бажаради («совуқ
айлантириш» бажарилади). У агрегатнинг ВС-12 типдаги ҳаво статори (ВС)
дан НК-12СТ двигателининг асосий тизимлари ва ёрдамчи механизмлари иш
қобилиятини текшириш учун ишлатиш имкониятини беради.
Вақт бўйича ишга тушириш жараёнини дастурли вақт релеси
бошқаради. Автоматик ишга туширишдан олдин ишга тушириш олди
шартлари бажарилиши керак: газли ўрамларнинг технологик жўмраклари 1 ,
2 , 4 , 6 , 11 , 12 ёпилиши; газли ўрамларнинг 5 , 9 , 10 жўмраклари очилиши; НК-
12СТ двигателининг ВЦ-22Б марказдан қочма улаб-ажратгичининг кичик
улаб-ажратгичи берк (ёпиқ); ёғлаш тизими мой баки (МБС) 20 даги мой
сатҳининг меъёрдалиги; зичлаш тизими мой баки (МБУ) 19 даги мой
сатҳининг меъёрдалиги; ёғлаш тизими мой баки 14 даги мой ҳарорати 5
0
С; зичлаш тизими мой баки 13 даги мой ҳарорати 5 0
С; асбоблар манбаси
ва бошқариш, ҳимоя, сигнализация занжирларига узатилган 115 В 400 Гц ва
27 В ўзгармас ток.
Ишга тушириш олди шартлари бажарилгандан кейин ва автоматик
ишга тушириш тугмаси (АИТ) босилгач двигател ишга тушади. Ёғлаш
(ПМНС) ва зичлаш тизимларининг ишга тушириш насослари (МНУ)
уланади. Ёғлаш ва зичлаш мойи меъёрий босимга етганда бош мойли насос
(ГМНС) ишга киришади, ҳаво тозаловчи қурилманинг (ВОУ) пардаси - 32 -

(жалюз) ва жўмрак К4 очилади, 10–15 с ҳаво орқали тозалаш амалга
оширилади, ундан кейин жўмрак К5 ёпилади ва 20 с утгандан сўнг жўмрак
К1 ва К6 очилади. Бу жўмраклар очилгандан кейин жўмрак К11 очилади ва
жўмрак К10 ёпилади. Кейин бир вақтда киришга йўналтирувчи аппаратнинг
(ВНА) электромагнити, кам ёқилғи газининг электромагнити (ЭМГ), газ
дозатори ДГ-12 нинг ишга тушириш электромагнити қўшилади (ЭЗ) ва
жўмрак К13 очилади. 10 сек ўтиб ўт олдириш амалга оширилади, бунга
параллел равишда эркин қувур (СТ) ростлагичи қайта қурилади.
Ёниш камерасининг асосий форсункаларига газ кириш йўли очилган
лаҳзадан бошлаб газ дозатори ДГ-12 нинг ишга тушириш электромагнити
двигател эркин қувурига киришдаги газ ҳароратини чеклашни таъминловчи
ҳарорат ростлагичи УРТ-19А назоратига ўтади. Ҳарорат ростлагичи рухсат
этган ҳароратдан ортган ҳолда, газ дозаторининг ишга тушириш
электромагнитига қисқа муддатли импулслар таъсир этиб ёниш камерасига
узатилаётган газ камайтирилади.
Двигателнинг талаб қилинган иш режими созловчи қурилма ОГ-12 22
ни тумблер ёрдамида ўзгартириб ўрнатилади ва айланиш кўрсатмалари
бўйича назорат қилинади. Газ дозатори ДГ нинг мой босими 15 МПага тенг
ёки катта бўлганда ва двигателнинг айланиш частотаси 1800 айл/мин га
етганда, жўмрак К12 очилади ва жўмрак К9 ёпилади. Газ ёқилғисининг
босими р 2 МПа бўлганда, жўмрак К15 очилади ва t =1–2 с ушланиш билан
ишга тушириш электромагнити ўчирилади (ўт олдириш тўхтатилади). Бунда
двигателнинг айланиш частотаси 4500 айл/мин га етади. n =4500 айл/мин
бўлса, кам ёқилғи газининг электромагнити (ЭМГ) ўчирилади, К13 , К11 , К15
жўмраклар беркилади, жўмрак К10 очилади. 3 дақиқа ўтгандан сўнг, қачонки
мой ҳарорати t
М 313 К (40 0
С) бўлганда, жўмрак К2 очилади ва жўмрак К6
ёпилади.
Схемада ҳаво тозалаш қурилмаси (ВОУ) винтеляторлари 21 ни, зичлаш
мой насослар двигателлари 24 ни ва ёғлаш мой насослар- 33 -

электродвигателлари 25 ни ҳамда мойни ҳаво билан совутиш блоклари (БВО)
26 ни масофадан бошқариш кўриб чиқилади. Меъёрий ҳолда бошқарувчи
органларни тўхташ кетма-кетлиги 9-расмда кўрсатилган.
Авариявий-огоҳлатирувчи ҳимоя ва сигнализация 1-жадвалда
кўсатилган параметрлар бўйича амалга оширилади. Назорат қилиш тизимида
қўшимча равишда ёнғиндан ва метал қириндиси билан мой таъминоти
тизимини ифлосланишдан ҳимоялаш кўзда тутилади. Метал қисми қиринди
сигнализаторларининг занжирларига тушганда метал қириндиси билан
тизимнинг ифлосланганлиги ҳақидаги сигнал берилади. Ёнғин пайдо
бўлганда ёнғинни ўчириш тизимининг дифференциал датчиклар ДТБГ дан
чиққан импулс 20 сонияда ўт ўчириш пиропатронларини ишга туширадиган
ижро этувчи блок БИ-2И га берилади. Ҳайдайдиган насосга қарши ҳимоя
тизими агрегат иш режимига чиққандан кейин ҳимоя занжирига уланади. - 34 -
Меъёрий тўхташ жумраги
Ж ў мрак К6 нинг очилиши
Ж ў мрак К2 нинг ёпилиши
t = 5 мин кутиб туриш КПВ 1,5 нинг очилишиОГ-12 га қайтиш
ЭМГнинг уланиши ЭЗ нинг уланишиМНУ нинг уланиши ПМНС нинг уланиши
ВНА нинг уланишиЭО нинг уланиши
К12 нинг ёпилиши,
К9 нинг очилиши ВНА нинг ўчирилишиКПВ 2,3,4 нинг очилиши
Ж ў мрак К1 ни ёпишЖ ў мрак К6 ни ёпиш
ВА
Ж ў мрак К5 ни очилишиМеъёрий ҳолда тўхташ

9-расм. ГПА-Ц6,3 агрегатининг меъёрий ҳолда бошқарувчи органларни
тўхташ кетма-кетлиги. - 35 -

1-жадвал
Параметрларнинг ҳимоя ишга тушадиган қиймати
Параметр Ўлов асбоби
ёки қурилмаси
тури Параметрларнинг сигнализация
ишга тушадиган қиймати
Огоҳлантирувчи
сигнализация Ҳимоя ва
авария
сигнализацияси
Дам берувчи подшипникларининг
ҳарорати КСМ2-030И +80  С –
Зичлаш тизими мой бакидаги мой
ҳарорати КСМ2-030И +5  С –
Ёғлаш тизими мой бакидаги мой
ҳарорати КСМ2-030И +5  С –
Двигател киришидаги мой ҳарорати КСМ2-030И +40  С –
Двигател чиқишидаги мой ҳарорати КСМ2-030И – +85  С
Эркин қувур (ЭҚ) олдидадаги газ
ҳарорати КСМ2-016
УРТ-19А 620  С 700  С
Дам берувчи ёғлаш тизимидаги босим ВЭ-16рб 0,10 Мпа 0,08 МПа
Автоматик ростлаш тизими АРС
киришидаги газ босими ВЭ-16рб 2,0 Мпа 1,0 МПа
Двигател киришидаги мой босими ВЭ-16рб – 0,3 МПа
Газ дозатори ДГ киришидаги мой
босими МСТ-15С – 1,5 МПа
ЭҚ киришидаги мой босими ВЭ-16рб – 1,5 МПа
Ёғлаш тизимидаги мой босими ВЭ-16рб – 0,3 МПа
Жўмраккача бўлган газ босими ВЭ-16рб – 0,5 МПа
Форсункалардан олдинги газ босими ССК – 1,2 МПа
НК-СТ12 двигателнинг тебраниши ИВ-500СТ-1 40 мм/с 60 мм/с
ЭҚ нинг айланиш частотаси СПО-2Р – 9300 айл/мин
Ёғлаш тизими мой бакидаги сатҳ СУУЗ-2 Юқори сатҳ –
Зичлаш тизими мой бакидаги сатҳ СУУЗ-2 Юқори сатҳ –- 36 -

1.2.5. А–705–15 автоматлаштириш тизими
Газ қувурли агрегатларни автоматлаштириш тизимларини
унификация (бир хиллаштириш) учун А–705–15 мосламасидан
фойдаланилади. У марказдан қочма ҳайдаш компрессори ва қуйидаги
модификациялар қаторига эга газ қувурлари агрегатлари учун ишлаб
чиқилган:
01 ……. ГТН-25 04…….ГТН-6
02 ……. ГТН-16 05…….ЭГПА
01 ……. ГТК-10-4 04…….ГПА-Ц-6,3
Барча модификациялар бир хил принцип асосида қурилган бўлиб,
агрегатнинг конструктив афзалликларида иштирок этади ва қуйидаги
функцияларни бажаради: агрегатни ишга туширишни дастурий-параметрик
ва масофадан бошқариш ҳамда агрегатни меъёрий (нормал) тўхтатиш;
назорат қилинаётган параметрларни меъёрдан оғганда сигнализация ва
огоҳлантирувчи ҳимоялаш; назорат қилинаётган параметрларни аналог
шаклда узлуксиз ва ўлчов талабига кўра қайд қилиб бориш; бевосита
ўлчаниши мушкул бўлган параметрлар қатори (ТВД дан олдин ёниш
маҳсулотларининг ҳарорати, ҳайдовчи компрессорнинг ҳажмий
унумдорлиги) ни ҳисоблаш; марказлаштирилган назорат ва бошқариш
тизимларига назорат қилинаётган параметрларнинг жорий қийматини бериш.
Мослама агрегатга мос принципда қурилган. Мосламадаги
сигнализация ва ўлчаш структуравий – функционал схемасига (10-расм)
мувофиқ қуйидаги тарзда амалга оширилади: назорат қилинаётган
параметрлар датчикларининг сигналлари доимий ва ўзгарувчан ток
сигналларини ўзгарувчи индивидуал блок БН га узатилади, датчиклар
занжирига чизиқли боғланган назорат қилинаётган параметрлар сигналлари
юқори сатҳ 0–10 В гача бир хиллаштирилиб ўзгартирилади. - 37 -

БН дан чиқаётган 0-10 В сигнал узлуксиз сигнализация блоки (УСБ)
нинг киришига узатилади. УСБ да назорат қилинаётган параметр ўрнатилган
(ўрнатилган чегара) Ў қиймат билан солиштирилади ва назорат қилинаётган
параметрни МЕЪЁР ва ТЎХТАТИШ ҳолатидаги дискрет сигнални
шакллантиради (МТ кўринишдаги контакт).
Назорат қилинаётган параметрларнинг аналог сигналлари аналог
датчиклар (АД) дан автоматик ростлаш қурилмаси (АРҚ) ва рақамли ўлчаш
ва қайд қилиш қурилмаси (РЎҚҚ) га узатилади. Шу билан бир вақтда барча
аналог сигналларни кўп шкалали кўрсатиб турувчи асбоб (ККТА) га ҳам
узатилади. Шундай қилиб, барча технологик параметрлар танлаб олинган
аналогли ўлчашлар (ТАЎ) ККТА нинг каналлари ёрдамида назорат қилинади.
РЎҚҚ даги барча назорат қилинаётган параметрларни танланган рақамли
ўлчаш 32 параметрга кўра 8 гуруҳли табло ёрдамида амалга оширилади.
Сигналлар РЎҚҚ дан АБТ ва бошқа тизимларга чиқиб кетади. - 38 -
Д БН УСБ
АД ПАҲ УСБ ҲД
МҚИҚ
ДРҚҚБ РҲҚҚБ МО
ПГЁАА ПАЎИА ТАЎККТА МО
РЎҚҚ
АРҚСТ
ВҚҚБ
БП
АЭҲИ0-10В
Ў
Ў
БТ
АБТ ИЭМ0-5 мА
МБПИЭМ
10-расм. А-705-15 мосламасининг структура-функционал схемаси.

Мосламадаги технологик параметрларни ўлчаш каналларининг
структуравий ишончлилиги параллел ўлчаш каналлари тузилмаси ҳисобига
таъминланади. РЎҚҚ ва ТАЎ ККТА га мурожаат оператори (МО) орқали
бажарилади. Аналог датчиклардан сигналлар бошқа тизимларга (БТ) ҳам
узатилиши мумкин, масалан ҳисоблаш техникасининг аналог тизими (ҲТАТ)
билан бириктирилган РЎҚҚ орқали АБТ га, АРҚ орқали ижро этувчи
механизм (ИЭМ) га А-705-15 мажмуасида параметрларни график тарзда
ёзувчи аналог асбоблар (ПГЁАА) ва параметрларни аналог ўлчашни
индивидуал асбоблари (ПАЎИА) ҳам мавжуд. Д ва АД датчиклардан
келаётган сигналлар параметрларни аналог ҳисоблаш (ПАҲ) қурилмасига
узатилади. Мослама назорат қилинаётган параметрлар қаторини берилган
алгоритмга мувофиқ билвосита ўлчашни таъминлайди.
Танлаб ўтказиладиган аналог ўлчашлар мурожаат ва
сигнализациянинг индивидуал ҳамда гуруҳий таблолари ёрдамида
бажарилади.
Гуруҳий табло ҳар бирида танлаб ўтказиладиган аналог ўлчаш
клавишалари билан бириктирилган 8 тадан гуруҳий индикаторлари бўлган,
авариявий оғишлар ва огоҳлантирувчи сигнализация учун мўлжалланган
икки гуруҳдан таркиб топган бўлади. Танлаб ўтказиладиган ўлчашлар
клавишалари билан бириктирилган 48 та индикатор индивидуал таблони
ташкил этади.
Гуруҳий ва индивидуал сигнализация ҳамда мурожаатларни
ташкиллаштириш учун барча назорат қилинаётган параметрлар гуруҳларга
бўлинади. Технологик жиҳозлар бўйича гуруҳлар саккиздан ортмаслиги
керак. Агрегатнинг тақсимланган гурҳий ва индивидуал сигнализация ҳамда
мурожаат таблосидаги параметрлар назорат ва бошқарув жараёнидаги
технологик боғлиқликка мувофиқ, физик умумийликка кўра (ҳарорат, босим,
титраш, сарф, айланишлар ва ҳоказо) 48 дан кўп бўлмаслиги лозим. Бир
тоифали кўп сонли параметрлар (масалан, ёниш камерасининг турли
нуқталаридаги ишчи газларнинг ҳарорати) сигнализация таблосида шартли
рақамлар берилган индикаторлар билан технологик гуруҳларга ажратилади. - 39 -

Гуруҳий ва индивидуал сигнализация ҳамда мурожаатнинг таблоси
қуйидагича бошқарилади: белгиланган нисбий қийматдан оғган назорат
қилинаётган параметрларнинг сигналлари УСБ сигнализация ячейкасига МТ
контактларнинг туташуви кўринишида узатилади ва бошқариш схемаси
ёрдамида сигнализация таблоси (СТ) берилган технологик гуруҳдаги
параметрларнинг оғганлиги ҳақидаги сигнални кўрсатувчи
индикаторларнинг рангларини ўзгаришини амалга оширади. Белгиланган
типдан келиб чиқиб индикатор гуруҳий таблода огоҳлантирувчи ёки халокат
сигнализациясини ёқади. Бу билан бир вақтда оғишнинг овозли
сигнализациясига мос келувчи сигнал қўшилиш учун шакллантирилади.
Тугмаларни босганда гуруҳий индикаторлар таблосида индикатор бир
маромдаги рангда милтиллаб туради, индивидуал индикаторлар таблосида
эса параметрлар оғишининг индикатори бир маромдаги рангда ёритилиб
турилади. Параметрнинг янги оғиши номоён бўлганда берилган технологик
гуруҳдаги (гуруҳий индикаторлар тугмалари ҳолатидан мустақил) индикатор
янги милтилловчи ранг билан ёритилади. Назорат қилинаётган параметр
меъёрий ҳолатга қайтгач гуруҳий ва индивидуал индикаторлар бир вақтда
ўчади.
Мантиқий қайта ишлаш қурилмаси (МҚИҚ) да агрегатнинг ижро
этувчи механизм (ИЭМ) ларини бошқариш сигналлари ва умум-марказий
бошқариш пульти (МБП) чиқишдаги сигналлар шакллантирилади.
Воқеиликни қайд қилиш блоки (ВҚҚБ) да ишлаш режимининг
ўзгариши ҳақидаги буйруқлар ва дискрет сигналлар ёки тўрт разрядли
иккилик-ўнлик шаклидаги вақт кўрсаткичларига эга 50 та мустақил каналлар
бўйича диаграмма қоғозига агрегат ҳолатини узлуксиз чизиқ кўринишида
қайд қилинади.
Дискрет сигналлар ва буйруқлар ВҚҚБ нинг киришига ҳолатлар
датчиклари (ҲД) дан қайта улагичлар, блок-контактлар, реле ва шу
кабиларнинг МТ контактларини туташуви ёки ажралиши кўринишида
узатилади. Бунда ВҚҚБ га диаграмма босмасини узатувчи механизм
киритилади. Узатиш вақти қайта улагич билан олдиндан ўрнатилган бўлиши
мумкин (15 ёки 60 сек). Қоғознинг узатиш тезлиги ўзгармас бўлиб, 2 мм/с га - 40 -

тенг. 50 та каналнинг барчаси параллел қайд қилиб боради, бунда воқеилик
ёзуви чизиқ – сигнал миқдори, узилишлар – сигнал узилишини билдиради.
Қайд қилишда сигналнинг ўчиши ҳам буйруқ бўлиб хизмат қилади.
Шундай қилиб, воқеиликни қайд қилиш функцияси ихтиёрий онда
муҳим параметрлар мажмуи бўйича объектнинг ҳолатини аниқлаш,
агрегатнинг иш режимини, операторнинг ҳаракатини, газ қувурли
агрегатларни бошқариш ва марказлаштирилган назорат мосламаларининг
функциялаштиришни аниқлаш имконини беради.
Мосламадаги рақамли қайд қилиш рақам-ҳарф қайд қилиш блоки
(РҲҚҚБ) ёрдамида амалга оширилади. Бу – мурожаат ва аварияни қайд
қилиш буйруғи бўйича ёки муддатли дастур (10, 20 мин, 1, 2 соат) бўйича
олинган 64 та параметрга кўра тузилган тўрт гуруҳда амалга оширилади.
Даврий рақамли қайд қилиш блоки (ДРҚҚБ) да параметрларни даврий
рақамли қайд қилиш амалга оширилади.
Автоматик ишга тушириш режимидаги газ қувурли агрегатларда
автоматик бошқариш функциялари, меъёрий аварияли тўхтатиш ва аварияли
ҳимояни маълумотларни мантиқий қайта ишлаш қурилмаси (МҚИҚ)
бажаради. МҚИҚ нинг киришига узатилувчи сигналлар қуйидагилар
ҳисобланади: алоҳида агрегатлар ва таянч арматураларнинг ҳолатларини
сигналари; бошқарув объектидан келувчи сигналлар (ДП датчиклари); УСБ
дан келувчи, назорат қилинаётган параметрлар ҳолатининг сигналлари;
бошқариш пультидан келувчи, агрегатнинг ишлаш режимини ўзгариши
ҳақидаги буйруқлар.
Агрегат элементларининг ҳолатини индукцияси (АЭҲИ) мустақил
таблосига чиқарилади.
Технологик параметрларнинг ҳолати бўйича аварияли ҳимоя
сигналари фойдаланишдаги ишончни ошириш учун реленинг чиқиш
контактлари олтин билан қопланган УСБ нинг сигнализацияси ва
меъёрлаштириш қурилмаларида шакллантирилади. УСБ да аварияли ҳимоя
ва бошқарув сигналларини шакллантириш УСБ нинг берилган дастур билан
мос бўлган коммутацион майдонида бажарилади. - 41 -

Блокировка бошқаруви МҚИҚ нинг шакллантирувчи дискрет
сигналлари бошқарув босқичларини аниқлайди: дастурий ишга тушириш ва
тўхтатиш; параметрик ишга тушириш ва тўхтатиш; аварияли тўхтатиш
режимидаги блокировка; тезлик ростлагичининг топшириқ берувчи
двигатели билан масофада қўлда бошқариш.
Аналог сигналар ростлаш блокининг қонунига кўра ўзгартирилиб,
бошқарув сигналлари шакллантирилади, ўз навбати билан агрегат иш
режимини аниқлайдиган ёқилғини ростловчи клапаннинг, мой ҳаракатини
ростловчиси двигателнинг, тезлик ростлагичининг топшириқ берувчи
двигателарининг ҳолатини белгиловчи ҳисобланади.
Назорат қилинаётган (ростланаётган) параметрларнинг ўзгариши
(ғалаёнланиши) ростлаш блоклари киришига келаётган сигналларнинг
ортишига олиб келади. Берилган тавсиф сифати орқали ўзгарилаётган
бошқариш сигналлари агрегатнинг берилган режимга мос келувчи режимини
ўрнатади (стабиллаштиради). Агрегатнинг иш режими ростловчиларнинг
топшириқ берувчилари ёрдамида қўлда ёки бошқариш пульти билан
масофадан ўрнатилади.
Мосламанинг структуравий схемаси максимал даражада содда ва ҳар
бир каналнинг автоном бўлишини назарда тутади. Шунинг учун ҳам
блоклардан бирининг носозлиги бошқа параллел каналларни ишдан
чиқишига олиб келмайди, балки маълум вақт давомида объектни
чегараланган сондаги ахборот бўйича бошқариш имконини беради ва
носозликни локаллаштиришнинг катта имконияти ҳамда эҳтиёт жиҳозлар
ҳисобига объектни тўла ҳажмда бошқариш ва назорат қилиш функцияларини
тиклашни таъминлайди.
II БОБ. МАГИСТРАЛ ГАЗ ҚУВУРЛАРИДА КОМПРЕССОР
СТАНЦИЯЛАРИНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА БОШҚАРИШ - 42 -

2.1. Электр юритмали газ ҳайдаш агрегати (ГҲА) га эга бўлган
компрессор станциясини автоматлаштириш ва бошқариш
2.1.1. Электрюритмали ГҲА КСда автоматлаштиришдаги асосий масалалар
Магистрал газ қувурларининг компрессор станцияларида марказдан
қочма ҳаракатлантириш қуввати 4; 4,5 ва 12,5 минг кВт бўлган
электрюритмали газ ҳайдаш агрегатлари қўлланиб, улар нормал ҳолатда
ишлайдиган СТД-4000-2, СТМ-4000-2, СДС3-4500-1500, СТД-12500-2 ва
портлашдан ҳимояланиш шароитида ишлайдиган электрюритмали синхрон
электродвигателларга эга.
СТД-4000-2 ва СТМ-4000-2 агрегатларини автомалаштириш «Эра-1»
тизими орқали, «Электра-2» тизими орқали, СТДП-4000-2 ва СТДП-12500-2
агрегатларини А-705-15 (мажмуанинг ишлаш принципи П.1.2.5 да баён
қилинган) мажмуанинг базасидаги тизими орқали амалга оширалади.
Электра-1 тизими юритмали электродвигателларни одатдаги реактор
ёрдамида ишга тушириш учун ва синхрон электродвигателларни ҳар хил
кўринишда ғалаёнлантиришни қўллашга мўлжалланган, шунингдек
станциянинг бошқариш пульти (СПБ)дан ёки жойларидаги бошқариш шчити
(ЖБШ)дан ГҲА ларини ишга тушириш ва тўхтатиш жараёнларини
автоматик бошқаришни таъминлайди; сихрон электродвигателни
ғалаёнлантириш бўйича тартибга келтириб туришни автоматлаштириш,
бунда у электромагнит орқали ғалаёнлаштирувчи доимий токли генераторга
эга бўлади; заҳирадаги насосларни автоматик киритиш; ГҲА алоҳида
механизмларини масофадан бошқариш; ҳалокат юз бериши режимлари пайдо
бўлганда ГҲА ҳимоя қилиш; ГҲА ҳолатини ва унинг иш режимини
аниқлайдиган асосий параметрларини ўлчаш; ГҲА алоҳида
механизмларининг ҳолатини, носозликлари ва ҳимоялашни
сигналлаштириш; ЖБШ ва СБП ёрдамида автоматик бошқариш
операцияларини синаб кўриш; заҳирадаги ГҲА учун гуруҳ танлаш шулар
жумласидандир. - 43 -

Тизим – 50 дан +50 0
С гача ҳароратда ва +35 0
С да нисбий намлик
95±3% қийматга эга бўлганда фойдаланиш (эксплуатация қилиш) учун
мўлжалланган.
2.1.2. ЭГХА функционал схемаси. ЭГХАни автоматик ишга тушириш.
ЭГХАни нормал ва аварияли тўхтатиш
ГҲА ишга тушириш. Бошқариш қурилмаси ГҲА ни ишга тушириш
бўйича иккита вариантини амалга ошириш имкониятини кўзда тутади –
юкланмаган ва юкланган.
Юкланмаган ҳолатдаги ишга туришда босим берувчи мослама унинг
бўшлиғидаги босим атмосфераникига тенг бўлганда ( К5 жўмрак очиқ) айлана
бошлайди, юкланиш эса ғалаёнлаштирувчи қурилманинг юритмали
электродвигатели (ЭД) (бунда электродвигател синхрон айланиш частотасига
эришади) улангандан ва ишга туширилган ёғлаш насоси ИТН тўхтатилгандан
кейин бошланади (11-расм).
Юкланган ҳолатда ишга туширишда – босим берувчи мослама асосига
газ босими остида ишга тушириш – электродвигател уланишга қадар босим - 44 -
~ ~
~
=МНАН
ЁБ ЭД
K3K5 K2 K4
K1
ЁЗ ЁЗ2
ЁЗ1 ЁМ
ЁМЁМЁМЁМ
ЁМ
PHИТ
HK Збис
11-расм. Электроюритмали марказдан қочма босим берувчи мосламанинг
соддалаштирилган технологик схемаси.

берувчи мосламага юкланади: унинг улама жойига жўмракларни уланиши ва
босим берувчи мослама бўшлиғи газ билан тўлдирилиши орқали. Бошқариш
нуқтаи назаридан электродвигателлар уланишга қадар жўмракларни уланиши
юкланган ҳолатда ишга туширишнинг ижобий онларидан бири бўлиб
ҳисобланади, чунки бу нарса барча унчалик ишончли бўлмаган
операцияларни (жўмракларни бошқариш бўйича) қўзғалмас босим берувчи
мослама бўлган пайтда бажаришга имкон беради. Шунинг учун ГҲА ни ишга
тушириш бекор қилинганда, масалан, жўмраклардан бирининг уланишига
имкон бўлмаса, у ҳолда юритмали электродвигателни тармоққа улаш ёки
ундан узиш амалга оширилмайди. Натижада юкламали электродвигателни
улаш (ишга тушириш) умумий сони камаяди, бу эса жуда муҳим аҳамиятга
эга, чунки ҳар бир ишга тушириш жараёни электродвигателни яроқсиз ҳолга
олиб келишини тезлаштирадиган мос ҳолдаги динамик ва термик юкламалар
билан боғланган.
ГҲА ни ишга туширишдан олдин ҳамма ишга туширишгача бўлган
шартлар бажарилган бўлиши керак, яъни уларни назорат қилиш ГҲА барча
механизмларининг бошланғич ҳолатини қамраб олади: «носозлик»
сигналининг мавжуд эмаслиги, бошқаришнинг барча бўғинларидаги
тезкорликнинг пайдо бўлиши бунга мисол бўлади. ГҲА ни ишга туширишга
тайёр эканлиги СБП ва ЖБШ лардаги яшил лампалар орқали сигнал
берилади. Ишга туширишгача бўлган шартларга қуйидагилар: схеманинг
барча қисмларида кучланиш ва жўмракларнинг бошлағич ҳолатини мавжуд
эканлиги тегишли.
ГҲА ишга тушириш ЖБШ ёки СБП дан бериладиган буйруқ бўйича
амалга оширилиб, бунда бир вақтнинг ўзида ишга туширилувчи ёғлаш
насоси ИТН ва зичлаштирувчи насослардан (ЗН) бири тармоққа уланади ва
натижада улар ёғ баки (ЁБ) дан ёғни олиб, уни ёғ мойлаш (ЁМ) ва ёғ
зичлаштириш (ЁЗ) тизимига узатади.
Ёғ мойлаш бакини 6,0 кПа гача кўтарилгандан кейин ва газ-ёғ
босимининг тушиши 1,0 кПа га етгандан кейин ГҲА ишга туширишни
автоматик тарзда амалга ошириш бўйича операцияларнинг бажарилиши учун
автоматик тизимдан буйруқ берилади. Агар 240 сек вақт давомида ёғ мойлаш - 45 -

босими кўтарилмаса ва газ-ёғ босимининг тушиши ўрнатилмаса, у ҳолда
ГҲА барча механизмлари ва қурилмасининг аввалги ҳолатига қайтариш
билан тўхтатишга буйруқ берилади (тугалланмаган ишга тушириш деб
аталади).
Босим берувчи мосламанинг юритмали портлашдан ҳимояланган дам
берувчи электродвигатели бўлганида ишга туширишнинг биринчи
босқичидан олдин электродвигателга дам бериш босқичи қўлланилади.
Юритмали электродвигателни ишга тушириш босқичи унинг токни
улаш-узиш калитини тармоққа улашдан бошланади. Асинхрон режимдаги
ишга туширгичнинг электродвигатели ғалаёнлантириладиган қурилмага
улангандан кейин сихронлашишга интилади. Асосий ёғлаш насоси (АН)
ишга туширилиши натижасида ёғ-мойлаш босими Р
с ≥12,0 кПа гача
кўтарилади, ундан кейин ишга туширилувчи мойлаш насоси тўхтатилади.
Агар улаш-узиш калитини улашдаги вақтдан ИТН тўхтагунча 25 сек дан
ортса, у ҳолда ГҲА тўхтатилади.
ГҲА ишга тушириш жараёни К3бис (юкланмаган ҳолатда ишга
туширишда) жўмраги беркитилгандан кейин ёки ИТН тўхтатилгандан кейин
(юкланган ҳолатда ишга тушириш) К3 жўмрагини беркитиш билан
тугалланади. Агар КЗ жўмраги 120 сек вақт давомида беркитилмаса, уҳолда
«тугалланмаган ишга тушириш» сигнали берилади. Бу ҳолда ишга
туширишни бекор қилувчи буйруқ берилмайди, чунки ГҲА да ишга
тушириш бўйича деярли барча операциялар бажарилган бўлади. К3 жўмраги
автоматик тарзда қўшилмагани учун уни масофадан ёки қўл билан беркитиш
мумкин. ГҲА ишга тушириш К3 жўмраги билан тугалланади.
ГҲА тўхтатиш. Автоматик операцияларнинг иккита алгоритми ГҲА
тўхтатиш пайтида кўзда тутилади: нормал ва ҳалокат юз берганда тўхтатиш.
Нормал ҳолатда тўхтатишда операцияларнинг кетма-кет бажарилиши тахмин
қилинади, бунда босим берувчи мосламанинг нотўғри иш режими билан
ишлаши истисно қилинади, чунки бунинг оқибатида қисмларнинг ечилиши
ва бузилишига олиб келади. Шунинг учун К3 жўмрагини очиш фақат К6
жўмрагининг босим берувчи мосламаларини шунтловчи гуруҳи очилгандан
кейин кўзда тутилади, натижада қолганлари ГҲА гуруҳида ишлашга ноқулай - 46 -

ҳолатга тушиб қолмайди. К1 ва К2 жўмракларини беркитилиши эса – фақат
электродвигателни ўчиргандан кейин ва К3бис жўмрагини очгандан кейин
амалга оширилади, оқибатда ГҲА ни тўхтатиш енгиллашади.
Ҳолакат юз берганада тўхтатиш ГҲА ишлаш жараёнидан максимал
тезликда чиқаришни мақсад қилиб қўйилади: босим берувчи мослама
айланишини зудлик билан тўхтатиш ва унинг бўшлиғини газлардан тозалаш
шулар жумласига киради. Шунинг учун ГҲА ҳалокат юз берганда
тўхтатишга буйруқ берилганда электродвигател дарров тармоқдан узилади ва
ҳамма жўмраклар босим берувчи мосламанинг улама жойида қўшилади.
Нормал тўхтатиш билан таққосланганда газнинг босим берувчи мосламага
келиш вақтини 3–4 марта камайтиришга имкон беради, бу эса босим берувчи
мослама бузилганда ёнғин ва портлашлар юз бериш эҳтимоллигини
пасайтиради. Электродвигателни зудлик билан ўчириш электр
носозликларни локализация (чегаралаш) қилиш ва бошқа ГҲА ишлашини
сақлаш учун унинг релели ҳимояси ишлаб кетган пайтда ҳамда ҳалокат юз
берганда тўхтатиладиган ГҲА мумкин бўлган механик бузилишлари
кўламини камайтириш учун технологик ҳимоя воситаси ишлаб кетганда
зарур бўлади.
Нормал ва ҳолокат юз берган ҳолатдаги тўхтатишлар бўйича қолган
операциялар бир хил бажарилади. Электродвигателни тармоқдан узганда
кейин ИТН ишга туширилади, К5 жўмраги очилгандан кейин ва босим
берувчи мослама бўшлиғидаги газ босими пасайганидан кейин ЗН
(зичлаштирувчи насос) тўхтатилади. ГҲА тўхтатиш 480 сек ўтгандан кейин
ИТН (ишга тушириш насоси) тўхтатиши билан тугалланади, бундай вақт
давомида ишлаб туриш зарурати шу билан изоҳланадики ГҲА ҳали ишлаш
маромини йўқотмаган ва унинг подшипниклари ҳам совушга улгурмаган
бўлади.
Агар босим берувчи мосламанинг улама жойида К3 жўмраги ўрнига
тескари клапан ўрнатилса, схемаларда К3 жўмраги билан мос келадиган
операциялар бажарилиши ўтказиб юборилади. Масалан, ГҲА нормал
тўхтатиш ҳолатида электродвигателлар К6 жўмраги очилгандан кейин
ўчирилади. - 47 -

Электр юритмали ГҲА автоматлаштириш схемаси . ГҲА ишга
туришириш ва тўхатиш жараёнларини автоматлаштириш 1 бўлимда баён
қилинган принциплар бўйича реле-контактли элементлар асосида қурилган.
Электр юритмали ГҲА автоматлаштириш тизимининг хусусияти – юритмали
электродвигателларни боқариш ва уни ҳимоялашдир.
Босим берувчи мосламанинг юритмали электродвигателини бошқариш
– бу энг аввал унинг юқори вольтли улаш-узиш калитини бошқариш
ҳисобланади (реакторли ишга туширишда иккита улаб-ажратгични
бошқариш), синхрон электродвигател учун унинг ғалаёнлаштирувчи
қурилмасини бошқариш кўзда тутилади. Бу элементларни биргаликда, ўзаро
боғланишда бошқариш электродвигателни ёндиришни ва ҳар хил ташқи
таъсирлардан кейин унинг иш режимини автоматик тарзда қайта
тикланишини, шунингдек технологик ҳимоя ва электродвигателнинг релели
ҳимоя воситаси ишлаб кетганда ГҲА тўхтатилишини таъминлайди.
Электродвигателни ишга тушириш унинг улаб-ажратгичини улаш
орқали ва асинхрон режимдан сихрон тезликкача эришишдан бошаланади,
ундан кейин ғалаёнлантириш автоматик тарзда узатилиб, электродвигателни
сихрон ҳолда ишлашига имконият яратилади. Реакторли ишга туширишда
электродвигател синхрон тезликкача эришиш учун ғалаёнлантириш
узатилишидан олдин реакторни шунтлайдиган иккинчи улаб-ажратиш
тизимига уланади.
Ишлаб турган электродвигателнинг чиқишига берилган кучланиш 0,2-
0,3 сек дан ортса (масалан, ташқи қисқа туташувлар натижасида), у ҳолда
электродвигател синхрон ишлаш имкониятини йўқотиши мумкин.
Бундай ҳолатда электродвигател майдонининг сусайтирилишини
таъминлайдиган мос келувчи ҳимоя ва қурилмалар ишга тушади, шунингдек
уни кейинги ўз-ўзини асинхрон режимда ишга тушишини (синхрон
тезликкача эришиш) ва ғалаёнлантириш берилгандан кейин уни синхрон
ҳолда ишлашини таъминлаш кўзда тутилади. Бу жараён босим берувчи
мослама юкланмаган пайтда ёки автоматик юкланишсиз амалга оширилади.
Нормал режимда ишлашни тиклаш бўйича бундай автоматик операцияларни
амалга ошириш имконияти бўлмаса, у ҳолда электродвигател ўчирилади ва - 48 -

ГҲА эса тўхтатилади. ГҲА нормал иш режимини автоматик тиклаш учун бу
ҳолда автоматик такрорий ишга тушириш (аниқ имкониятларга боғлиқ
равишда юкланган ёки юкланмаган режимларда) амалга ошиши мумкин.
Электродвигателда ҳар хил электр бузилишлар пайдо бўлганда ва иш
режимидан четлашганда, яъни электродвигател учун хавф юзага келганда
унинг релели ҳимояси ишга тушади, натижада улаб-ажратгич узилади ва
ғалаёнлантириш майдони сўндирилади.
Синхрон электродвигателлар автотрансформатор ёки реактор орқали
паст кучланиш берилиши натижасида асинхрон ишга туширилиши мумкин.
Аввал двигател асихрон режимда ишга туширилади, бунда ротор ўрамлари
сўндирувчи қаршиликка (СҚ) уланган бўлади (12-расм).
Ишга тушириш эса бетонли реактор БРА орқали ёғли чизиқли улаб-
ажратгични В2 улаш ёрдамида амалга оширилади, унда номинал кучланиш
35% гача сўндирилади, натижада реактив шиналарда 65% чегарасида
кучланиш пасайиши содир бўлади. Электродвигателдаги айланишлар сони
номинал қийматининг 95% ини ташкил этганда майдонни сўндирувчи
контактор М уланиб, у битта НЗ ва бошқа НО контактларга эга бўлади. НЗ
контакт орқали ротор занжирига В ғалаёнлантиргичдан бевосита
ғалаёнланиш узатилади, контакторнинг М нормал беркитилган контакти
роторнинг ўрамларини сўндирувчи қаршиликдан ( СҚ ) узади. Бир вақтнинг
ўзида ёғли улаб-ажратгич В1 (тезлаштирувчи) уланади, ёғли чизиғий улаб-
ажратгич В2 эса узилади ва двигател синхрон ишлаш имкониятига эга
бўлади. Ёғли улаб-ажратгичлар В1 ва В2 орасига блокировка
жойлаштирилган бўлиб, у улаб-ажратгич В2 уланган пайтда улаб-ажратгич
В1 ни тизимга уланиш учун йўл қўймайди. Синхрон режимга тушиб
олингандан кейин ғалаёнланиш даражаси тартибга келтирилади ва минимал
ток ўрнатилади. - 49 -
ЭД
12-расм. Электродвигателни бошқаришнинг электр схемаси. ТТ6
ТТ7 ТТ5
ТТ4 ТТ3ТТ1
ТТ2 ТТ8
ТТ9В2В1 6-10 кВ
6-10 кВТТ3
В2 БРА
ҒЎ
ҒҒЎ
В
ЖК
ЖК
M2M1 MСҚ
Ғ
ТМР

Синхрон двигател реактив қувватли генератор режимида ишлайди.
Ғалаёнланиш токи қанча катта бўлса, тармоққа реактив қувват шунча кўп
(ўзининг минимал қуввати чегарасида) берилади. Ғалаёнланиш токи
камайганда тармоққа бериладаган реактив қувват «0» гача камайиши
мумкин, бу ҳолда cos =1 га тенг. Ғалаёнланиш токи янада камайиши
натижасида электродвигател реактив қувват истемолчига айланади. Шундай
қилиб, синхрон электродвигател реактив қувватнинг осон тартибга келтириб
туриладиган манбаи бўлиб ҳисобланади. Двигателни бошқариш схемасида
реле ТМР (ток мавжудлиги релеси) киритилган бўлиб, у ғалаёнланиш токини - 50 -

занжирда узилиш ҳосил бўлганда назорат қилади. Жадаллаштириш
контактори (ЖК) тармоқдаги кучланиш кескин пасайганда автоматик
уланади.
Фазали ротори бўлган асинхрон электродвигателлар ротор
занжиридаги қаршиликлар ёрдамида ишга туширилади, бунда улар вақт
функциясини бажарувчи реле контакторли аппаратлар орқали бошқарилади.
Релели ҳимоялаш электродвигателни ички электр шикастланишлардан
ва нормал иш режимидан четланишлардан сақлайди, чунки улар
электродвигателни бузилишига олиб келиши мумкин. Босим берувчи
мосламаларнинг қуввати 4–12,5 МВт бўлган юритмали электродвигателлари
учун қуйидаги ҳимоя чоралари кўзда тутилган: фазалар орасидаги
туташувдан – икки фазали, уч релели воситалар орқали бўйлама
дифференциал токли ҳимоялаш; статор ўрамидаги ер билан боғланган
туташувдан ва ерга нисбатан иккиламчи туташувдан – нолинчи кетма-
кетликдаги максимал токли ҳимоялаш; катта қийматли ток билан
юкланганлик ва асинхрон режимдан – бир релели восита ёрдамида максимал
токли ҳимоялаш; манба йўқолиб қолишдан – кучланиш ва частотани
минимал ҳимоялаш (электродвигателлар гуруҳи учун умумий). Қўшимча
равишда, шунингдек, ғалаёнланиш занжири шикастланишидан ҳимоялаш ва
ишга тушириш жараёни чўзилиб кетишидан ҳимоялаш кўзда тутилган.
Ҳимоялаш ишлари учун сигналларни ток трансформаторлари ТТ1-ТТ9
орқали электр занжирларидан олинади.
Одатда, дифференциал ҳимоялашдаги ток қийматини юқори
коэффициентли мустаҳкамликка эга бўлган электродвигателнинг номинал
ток қийматидан катта қилиб танлаб олинади. Шу билан бир вақтда у ток
занжиридаги шикастланишлардан ҳимоя қилади: I
д.ҳ = (1,3 – 1,4) I
ном , I
ном –
электродвигателнинг номинал токи.
Электродвигателларда дифференциал ҳимоялашни бажаришда
ҳимоялаш зонасига, шунингдек ишга тушириш реактори ҳам уланади. - 51 -

Номинал кетма-кетликдаги максимал токли ҳимоялаш ток релеси ва ТЗ, ТЗП,
ТЗРЛ типли нолинчи кетма-кетликдаги ток трансформатори ёрдамида амалга
оширилади.
КРБ (кабел-релели бошқариш) шиналари КС да секцияланган ва
секциялар алоҳида (гальваник ҳолда боғланмаган) ишлайди, шинанинг ҳар
бир секциясини ерга сиғим туташув токи қоида бўйича 5А дан ортмайди.
Улар, асосан, барча кабел ва электродвигателларнинг сиғим токлари
йиғиндиси сифатида аниқланади:
I
й = I
й,к + I
й,д, n ,
бунда: I
й,к – барча кабелларнинг йиғинди сиғим токи бўлиб, у шина
секцияларига уланган; I
й,д – битта электродвигателнинг сиғим токи; n –
секцияга уланган электродвигателлар сони.
Кабелларнинг сиғим токи маълумотнома бўйича ёки тақрибий формула
ёрдамида аниқланади:
I
й,к =0,11 U
ном l ,
бунда: U
ном – номинал ночизиғий кучланиш, кВ; l – кабелларнинг йиғинди
узунлиги, км; I
й,д =0,18 U
ном С, бу ерда С – электродвигател статори ўрамининг
уч фазали сиғими ерга нисбатан, мкФ.
Туташув ток қиймати 5А дан кичик бўлганда электродвигател статори
ўрамининг ерга нисбатан туташувидан ҳимоялаш кўзда тутилмаслиги
мумкин. Лекин дифференциал ҳимоялаш икки фазали бўлганлиги учун
нолинчи кетма-кетликдаги максимал токли ҳимоялашни барча ҳолларда ерга
нисбатан иккиламчи туташувдан ҳимоя қилиш лозим, бунда ерга
туташувнинг битта жойи электродвигател статори ўрамининг фазаси В да
бўлади, иккинчи туташув жойи – электродвигателдан ташқаридаги А ёки С
фазаларда бўлади. Ерга бундай иккиланган туташув ток оқими билан давом
этиши мумкин, бунда унинг қиймати икки фазали қисқа тутушув токлари
қийматига яқин бўлиши керак. - 52 -

Ерга иккиланган туташувдан ҳимоялаш вақтни ушлаб турмасдан ток
релеси ёрдамида амалга оширилади, бунда ток релеси қўшимча равишда
нолинчи кетма-кетликдаги ток трансформатори занжирига уланади. Биринчи
ток бўйича ҳимоялаш токининг ишлаб кетиши 100–150 А оралиғида
ўрнатилиб, ишга туширишдаги ва ташқи қисқа туташувлардаги ҳар хил ўтиш
жараёнлари токидан созланишини таъминлайди. Ишга тушириладиган
токдан ҳимоя қилиш вақт бўйича тўғриланади. Ҳимоя токининг ишлаб
кетиши электродвигател номинал токидан тўғриланади I
ҳ.т = (1,3 – 1,4) I
ном .
Электродвигателнинг асинхрон режимда узоқ муддат ишлаши статор
ўрамларининг қизиб кетиши ва демпфер контурларининг ҳам ҳаддан
ташқари ҳарорати ортиб кетиши билан биргаликда давом этади, бундай
бўлишга сабаб уларнинг шу шаротда ишлашга мўлжалланганидир. Айниқса,
ғалаёнлантирилган электродвигателнинг асинхрон режимда ишлаши хавфли
ҳисобланади.
Асинхрон режимдан ҳимоялаш юкланиш остида электродвигателни
синхрон ҳолатга олиб келиш имконияти мавжуд бўлганда
ресинхронлаштиришга ўтиш орқали амалга оширилиши мумкин; босим
берувчи мосламадан автоматик тарзда юкланишни йўқотиш, бунинг
натижасида электродвигателни синхрон ҳолатга ўтиши
(ресинхронлаштириш) таъминланади ва бу жараён электродвигателни
ўчириш (ГҲА тўхтатиш) кейинчалик автоматик такрорий ишга тушириш
билан амалга оширилади.
Автоматик такрорий ишга тушириш ёки ресинхронлаштириш
мўлжалланган ҳолларда эса электродвигател чўзилиб ишга туширилишда
ҳимояланади, яъни у тармоқда дарҳол узилади.
Кучланиш ва частотатанинг минимал ҳимояси гуруҳли услубда
бажарилади – барча электродвигателлар учун умумий бўлиб, улар 6–10 кВ
қийматли шиналарнинг битта секциясига уланади. Одатда, кучланишнинг
минимал ҳимояси вақт бўйича иккита ўрнатилган интервалга эга бўлади.
Агар ГҲА нинг ўз-ўзини ишга тушириши кўзда тутилган бўлмаса, у ҳолда
ток манбаи йўқолганда электродвигателлар вақтнинг 0,5–1,5 сек ушлаб - 53 -

туриладига оралиғида тармоқдан узилади. Ўз-ўзини ишга тушириш амалга
оширилса, кучланишни минимал ҳимояси вақтнинг 8–10 сек ушлаб
туриладиган оралиғида бажарилади. Биринчи ҳолда минимал кучланиш
релеси ишлаб кетишининг ўрнатилган интервали 70% тартибида танлаб
олинади, иккинчи ҳолда эса – 6–10 кВ шиналарнинг номинал қийматидан
50% ни ташкил этади.
ГҲА ўз-ўзини ишга тушириши мўлжалланган бўлмаса,
электродвигателлар частотасини минимал ҳимояси блокировка орқали
таъминланади (фаол қувват йўналиши бўйича, частоталар фарқи бўйича),
яъни тизимдаги частоталар пасайганда электродвигателларни тармоқдан узиб
қўйилишдан сақлайди.
ГҲА электродвигателларининг ўз-ўзини ишга туширишда босим
берувчи мослама юкланмаган ёки юкланган ҳолатда бўлганида
ресинхронлаштирадиган махсус қурилмалардан фойдаланиш мўлжалланган
бўлса, у ҳолда частотани минимал ҳимояси мана шу ресинхронлаштирадиган
қурилмаларга таъсир қилади.
Ғалаёнлантирадиган қурилмалар. Юритмали синхрон электродвигател
роторининг ўрамини (яъни ГҲА босим берувчи мосламаси таркибига киради)
доимий ток билан таъминлаш учун уч хилдаги (13-расм) ғалаёнлантирадиган
қурилмалардан ( ҒҚ ) фойдаланилади; электр машинали ( ЭҒҚ ); тристорли
( ТҒҚ ); чўткасиз ( ЧҒҚ ). - 54 -
Ғ
Ў
А
ҒК ЖК
АҚ 220 В
+
–БСЭҒ
ҒРR
Р
ЭД
Ш ҒҒЎ6-10 кВ а)
Ғ
Ў ББ
Аб)
Ш6-10 кВ 380В Т
Р
ҒР
ТҒR
Р
ЯК
ЭД
ҒЎ ББв)
Т
Р
6-10 кВ
 220В
ҒҒЎ БСҒР
Т
СҒ
ЭД
13-расм. ГҲА юритмали электродвигателларининг ғалаёнлантирувчи
қурилмаларини принципиал схемаси:
а – электормашинали; б – тристорли; в – чўткасиз.

ЭҒҚ электр машинали ғалаёнлаштирувчидан ЭҒ (доимий ток
генератори) бошқариш станциясидан БС ва разрядли қаршиликдан R
p ташкил
топган (13- а расм). Электр машинали ғалаёнлантирувчи электродвигател
(ЭД) ни вали орқали (тўғри ғалаёнланиш) ёки алоҳида асинхрон
электродвигател ёрдамида (билвосита ғалаёнланиш) айлантирилади.
Ғалаёнланиш конкатори ( ҒК ) ёрдамида – бошқарувчи станцияга
ўрнатилган майдонни сўндирувчи автомат ( МСА ) орқали электродвигател
( ЭД ) нинг ғалаёнланиш ўрамини ( ҒЎ ) ғалаёнлантирувчидан ЭҒ узиш мумкин
ва разрядли қаршиликга R
p уланади. Бундай ўтиш ғалаёнланиш ўрами ( ҒЎ )
занжирини узмасдан амалга оширилади.
Ғалаёнланиш ток кучини ўзгартириш учун ўзгарувчан қаршиликдан
(шунтли ростлагич) фойдаланилади ( ҒР ), у ғалаёнлантирувчининг
ғалаёнланиш ўрами ( ҒҒЎ ) занжирига кетма-кет уланади. Ғалаёнланишни
жадаллаштириш бевосита жадаллаштирувчи контактор ( ЖК ) ёрдамида
амалга оширилади. Бошқариш станциясида бошқариш аппаратлари,
шунингдек назорат қилиш ва ЭҒҚ ҳимоялаш аппаратлари жойлаштирилиб, - 55 -

улар мустақил ток манбаидан – аккумлятор батареясидан 220 В
таъминланади.
Ғалаёнланишни автоматик рослаш (ҒАР) учун РВСД серияли ишлаб
чиқарилаётган ғалаёнланиш ростлагичидан фойдаланилади. Ростлагич
ёрдамида шиналардаги кучланиш 6–10 кВ автоматик ҳолда сақлаб турилади,
шунингдек, синхрон электродвигателнинг ишлаши мустаҳкамлигини
ошириш таъминланади, бу эса унинг ғалаёнланиш токини максимал
қийматгача ортиши ҳисобига амалга ошади. РВСД типли ғалаёнланиш
ростлагичлари учун датчиклар ва ток манбаи сифатида ток ҳамда
кучланишни ўлчайдиган трансформаторлар ишлатилади.
ТҒҚ статистик тристорли ўзгартгич бўлиб, у электродвигател ( ЭД )
ўрамидаги ҒЎ ғалаёнланиш токининг узатилиши ва автоматик тартибга
келтириб турилишини таъминлайди, бу эса уч фазали кўприк схемаси бўйича
уланган бошқариладиган ярим ўтказгич вентиллар – тристорлар ёрдамида
амалга оширилади (13- б расм). Разрядли қаршилик R
р контаксиз
яримўтказгич коммутатор ( ЯК ) билан коммутацияланади. ТҒҚ ток манбаи
билан таъмнлаш қоида бўйича 100–200 кВ  А қувватга эга бўлган мословчи
трансформатор орқали ўзгарувчан ток 380 В занжири ёрдамида амалга
оширилади. Тристорларни бошқариш эса бошқариш блокига ( ББ )
жойлаштирилган фаза импульсли қурилма ёрдамида амалга оширилади.
Ғалаёнлашни тартибга келтириб туриш интервали ўзгарувчан қаршилик ҒР
ёрдамида ўрнатилади.
ТҒҚ нинг асосий афзаллиги шундаки, унинг айланувчи қисмлари йўқ.
ТҒК да ғалаёнланиш токини ҒЎ ўрамига узатиш ЭҒҚ каби чўтка ва контакт
ҳалқалари орқали амалга оширилади. Бу жиҳатдан ТҒҚ ва ЭҒҚ чўтка
қурилмаси бўлмаган ЧҒҚ лардан устун бўла олмайди.
ЧҒҚ асосий элементларидан бири синхрон ғалаёнлаштирувчи бўлиб
СҒ , унинг ротори электродвигателнинг ЭД битта валида ўрнатилган. СҒ
якорнинг уч фазали ўрамига эга. Унинг ғалаёнланиш ўрами ( ҒҒЎ ) статорида
жойлашган ва доимий ток манбасидан таъминлаб турилади, яъни тўғрилагич
Т ёрдамида. Якорнинг уч фазали ўрами эса электродвигателнинг ( ЭД ) уч
фазали тўғрилагич кўпригини ғалаёнланиш ўрами орқали ток билан
таъминланади.
ЧҒҚ таркибига ғалаёнлаштирувчидан ЧҒ ташқари бошқариш
станцияси ( БС ), бошқариш блоки ( ББ ) ва ЧҒҚ назорат қилиш ва бошқариш- 56 -

учун бошқа аппаратлар киради. ЧҒҚ бошқариш занжири 60 В  А қувватга эга
бўлган трансформатор Т
Р – 220/110 В орқали ўзгарувчан ток занжири
ёрдамида таъминлаб турилади. ЧҒҚ ғалаёнланишни автоматик тартибга
келтириб туриш ҒРСД типли серияли ғалаёнланиш ростлагичи орқали амалга
оширилади.
2.1.3.Умумстанцияли ва режимли жўмракларни бошқариш (Вега-2)
Юкланиш остида электрюритмали агрегатларни автоматик ишга
туширишнинг берилган иш режимини сақлайдиган компрессор
станцияларнинг ўз-ўзини ишга тушириши деб аталади. Ҳалокат бўйича
статистик маълумотлар, асосан, юқори вольтли тармоқлардан шуни
кўрсатадики, тармоқ узилишининг катта қисми ўтувчан ва қисқа муддатли
бўлади. Масалан, мамлакатнинг энергетик тизимларида кейинги йилларда
заҳирадагини автоматик улаш (ЗАУ) ўртача 95% ташкил этади, 110–220 кВ
эга бўлган тармоққа автоматик такрорий уланиш (АТУ) 76–78% ташкил
этади.
Электр юритмали ГҲА ўз-ўзини ишга тушириш қуйидагича амалга
ошади: электр энергиянинг қисқа муддатли узилиши натижасда айланиш
частотасини пасайтирган электродвигателлар (асинхрон ва синхрон) ўзининг
коммутацияли аппаратларидан узилмайди ва станция шиналарига
бериладиган кучланиш тикланганда автоматик ўз-ўзини ишга туширади
ҳамда номинал айланишлар сони аввалги даражада бўлади.
Кучланиш пасайганда ёки электр токи билан таъминлаш тўлиқ
узилганда электродвигателларининг айланишлар сони камаяди, улардаги
ўрамлар қаршилиги кескин тушади, шунинг учун кучланиш тикланганда ва
двигателлар ўз-ўзини ишга туширганда унинг ишга тушириш токи тўлиқ
қийматга эришади (айланишлар сонига боғлиқ равишда), бу эса тармоқнинг
энергия тизими ва электродвигателлар орасига уланган трансформаторлар,
коммутацияли аппаратлар, кабеллар ва бошқа қурилмалар қаршиликларида
кучланиш тушишига олиб келади.
Кучланиш йўқотилиши жуда катта бўлганда ўз-ўзини ишга тушириш
амалга ошмайди. Ўз-ўзини ишга туширувчи электродвигателлар қуввати
ҳисоблаш орқали аниқланади. Электродвигателларнинг ўз-ўзини ишга
тушириш учун қуйидаги муносабат бажарилиши лозим U
в 0,7 U
н , бунда U
в –- 57 -

шиналардаги кучланиш, уларга тикланишдан кейин двигател уланган (ўз-
ўзини ишга туширишда); U
н – тармоқнинг номинал кучланиши. Бунда
компрессорли агрегат двигателининг тўлиқ олдинги ҳолатини тиклаш вақти
t
ў = t
ит агрегатни тўлиқ ишга тушириш вақтидан катта бўлмайди.
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, U
в 0,55 U
н муносабат ўринли бўлганда
ҳам электродвигателларни ўз-ўзини ишга туширишда амалга оширилиши
мумкин, бироқ бунда ўз-ўзини ишга тушириш вақти t
ў = 30-35 0
С дан ортиши
мумкин ( t
ў = t
ит +35 0
С).
Пневма юритмали газ жўмракларини бошқариш.
Пневма юритмали газ жўмракларини масофадан бошқариш
жўмракларни бошқариш блоки (ЖБ) ва электр пневматик тугун (ЭПТ)
ёрдамида амалга оширилади (14- а расм). Жўмракни очишдаги «О» ва
беркитишдаги « Б » бошқарувчи буйруқ импульси шчитдан (БШ) блокка ЖБ
берилади. ЖБ блокда буйруқ импульсини хотирада сақлаш ва кучайтириш
бажарилади, шунингдек уни тугунга ЭПТ узатиш, бунда уни гидравлик
қурилмага (ГҚ) импульсли газни узатиш учун пневматик буйруқга
айлантирилади. Ўз навбатида жўмрак юритмасини (ЖЮ) ҳаракатга
келтиради ва натижада жўмракнинг (Ж) затворини бурайди. Гидравлик
қурилма бўлмаган пайтда ЭПТ дан келадиган импульсли газ бевосита
жўмрак юритмаси (ЖЮ) га етиб боради. Жўмрак Ж затворнинг четки
ҳолатлари охирги улаб-ажратгич ЖУА орқали аниқланади, унинг ёрдамида
затворнинг ҳолатлари тўғрисидаги электр сигналлар ЭПТ ва ЖБ орқали
бошқариш шчитига БШ ҳамда назорат қилишга узатилади. - 58 -
14-расм. Масофадан бошқаришнинг структурали схемаси ( а ) ва газ
жўмрагини бошқаришнинг ( б ) принципиал схемаси: 1 – жўмракни очишдаги
буйруқлар занжири; 2 – очиш клапанининг ЭО ва реле вазиятининг РО электромагнит
занжири; 3 – беркитиш клапанининг ЭБ ва реле вазиятининг РБ электромагнит занжири; 4
– жўмракни беркитишдаги бўйруқлар занжири; 5 – мультиплекатор клапанининг ЭМ
электрмагнит занжири; 6 – иккита лампа ёрдамидаги жўмрак вазияти; 7 – бошқариш
занжирларининг узилиш жойи; 8 – буйруқ ажратувчи тугма ёрдамида жўмрак вазияти. 3 0РО РБ ЛҚ ЭМ
РБРБРҲБ
РҲБ
РҲБ
РҲБРО
РО
РОРМУ
ВНБУАБR
R
RРҲО РҲО РҲО
СРҲО С С
УАК
О
ЭБ ЭОТуО
ТуБ
РБ
ЛЯ
5
6
7
8 4 32 1-220 В
+220 В б
РҲО+24 В
-24 В
РҲБ РБ РО БК
+(ШМ)
УА контакти
УАО
УАБе Жўмраклар холати
Берк Очиқ
Гал сигналгаЖБ
ЭПТ Ж
УА
ББе 00
Бе а
ЖЮГҚ
ГҚ
Б
БШ

БК блокда жўмракнинг зичлаштирилган қурилмаларини бошқариш
бўйича буйруқ шаклланади, бу эса жўмрак беркитилгандан кейин затворнинг
зарур бўлган герметиклигини яратишни таъминлайди. Шу буйруқ бўйича
ЭПТ ёрдамида зичлаштирилган қурилмаларни бошқариш учун импульсли
газни узатиш амалга оширилади.
14- б расмда жўмракни бошқариш бўйича принципиал электр схема
кўрсатилган. Жўмракни бошқариш занжири 220 В кучланишли доимий ток
билан таъминланади. Жўмракни бошқа ҳолатга ўтказиш буйруғи
тугмаларнинг контактлари ТуО ва ТуБ орқали берилади. Булар исталган
бошқа бошқариш органларининг контактлари ёки автоматика релеси бўлиши
мумкин. Буйруқлар давомийлиги 100 мс дан кам бўлмаган қисқа вақтли
бўлиши мумкин. Улар жўмрак релесининг ҳаракати РҲО ва РҲБ томонидан
ушлаб турилади.
Бир вақтда иккита қарама-қарши буйруқнинг берилишини олдини
олиш ва релени ушлаб туриш РҲО занжирига берилган буйруқни бекор
қилиш учун ажратувчи буйруқлар РҲБ уланган ва аксинча. Реле РҲО ва РҲБ
ёрдамида буйруқ импульси кучайтирилади.
Контактлар РҲО ва РҲБ жўмракни очиш ҳамда беркитиш
клапанларининг электр магнитлари ЭО ва ЭБ куч занжирларини улайди.
Улаш параллел уланган қаршилик R ва конденсатор С орқали бажарилади
(ишга тушириш конденсатори). Ишга тушириш конденсатори С нинг заряди
ҳисобига буйруқ берилгандан кейинги дастлабки моментда электромагнит
ғалтагининг ўрамига орттирилган кучланиш берилади, конденсатор С
зарядидан кейин қаршилик R орқали у 50–60 В га тенг қилиб ўрнатилади, бу
эса клапанни ишлаб кетадиган ҳолатда ушлаб туриш учун етарли
ҳисобланади. Шу билан бирга бундай кучланишда ток кучи пасаяди,
электромагнит ғалтаги қизиб кетмайди, натижади клапан узоқ муддат
давомида ишлаб кетадиган ҳолатда туради. Электромагнит занжирида ток
кучининг камайиши, етарли қувватга эга бўлмаган контактлар РҲО ва РҲБ
томонидан буйруқ бекор қилинганда, шу занжирни узиш имкониятини
таъминлайди.
Жўмрак бошқа ҳолатга ўтказилгандан кейин ишлаб турган клапаннинг
электромагнит занжири, охиридаги улаб-ажратгичларнинг контактлари - мос
равишда УАО ва УАБ орқали узилади. Бунда мос келадиган реле (вазиятлари
РО ва РБ ) тушириб қўйилади, улар жўмракнинг оралиқ ҳолатларида ишлаб
кетадиган ҳолатда туради. Бу реле ёрдамида (охиридаги улаб-ажратгичлар
вазиятини такрорлайди) қўшимча контактлар олинади ва жўмракни
бошқариш бўйича навбатдаги операциянинг электр занжири бутунлигини - 59 -

назорат қилишни амалга оширади. Бошқариш занжирининг нормал ҳолатида
битта ёки реле вазиятининг иккови ҳам ишлаб кетадиган ҳолатда туради. Бир
вақтда РО ва РБ вазиятлардаги иккала релени тушириб қўйиш бошқариш
занжирининг узилиб қолганлигидан ёки шу занжирдан кучланиш манбаини
олиб қўйилганидан далолат беради. Кетма-кет уланган ажратувчи
контрактлардан РО ва РБ эса «Бошқариш занжири уланган» сигналини
бериш учун фойдаланилади. Одатда, бундай сигнал барча назорат
қилинадиган занжирлар учун умумий сигнал кўринишида берилади,
шунингдек сигнализация лампалари бўйича жўмракнинг вазияти баён
қилинади, масалан ЛЯ (яшил лампа – «Берк») ва ЛҚ (қизил лампа – «Очиқ»).
Л3 ва ЛҚ лампалар охиридаги контактлар РО ва РБ орқали уланади.
Баъзи бир жўмраклар учун бошқаришнинг электр схемаси қўшимча
равишда мультипликаторни бошқариш занжирига эга бўлади. Жўмракни
зичлаштириш учун берилган буйруқ (консистент мойлаш мультипликатори
ёрдамида киритилади) жўмрак беркитилгандан кейин реле РМБ (реле
мультипликаторли бошқариш) контактлари орқали узатилади ва 10-35 сек
давомида ушлаб турилади. Бу буйруқ БК-8 типдаги жўмракни бошқариш
блокида иссиқ реле ва оралиқ реле РМБ ёрдамида шаклланади. Б гуруҳи
жўмраклари учун затворнинг ҳаракати давомида мойлашни тўхтатиш
мақсадида электромагнит ( ЭМ ) билан кетма-кет равишда охиридаги улаб-
ажратгичнинг БКК тугалланувчи контактлари уланади.
Умумстанцияли ва режимли жўмракларни бошқариш «Вега-2» тизими
ёрдамида амалга оширилади. 14-расмда ҳар бир жўмракни бошқариш
схемаси кўрсатилган принциплар бўйича бажарилади.
Компрессорли цехдан жўмракларни сайланма бошқарилиши эса
бошқариладиган жўмракни Ж2 танлаш қайтаулагичи ва иккита тугма ТуО
(«Очиш») ва ТуБ («Беркитиш») ёрдамида амалга ошади. Қайтаулагич
контактларини Ж2 (КР2) бошқариш занжирига ва жўмраклардан бирининг
сигнализациясига уланади, ТуО ва ТуБ тугмалари орқали жўмракни бошқа
вазиятга ўтказиш учун мос буйруқ берилади.
Жўмракни очиш ва беркитишдаги бериладиган буйруқ қайтаулагич Ж2
(КР2) вазиятига боғлиқ бўлмаган равишда ҳар хил ташқи автоматик
қурилмаларнинг контактлари томонидан узатилади. Бунда кириш
занжирларининг диодли очилиши қўлланилади, улар алоҳида жўмракларнинг
бошқариш занжирларини бир-бирига ўзаро таъсирини йўқотиш учун хизмат
қилади ва бевосита бир неча жўмраклар учун умумий бўлган коммутацияли
қурилмалар ёрдамида берилган буйруқлар орқали амалга оширилади. - 60 -

Жўмракларни индивидуал бошқариш СПБ орқали ҳам амалга
оширилиши мумкин. Бошқариш жойи (КЦ ва СПБ) калит Ж1 (КР1) ёрдамида
танланади ва бир вақтнинг ўзида иккита жойдан бошқаришга йўл
қўйилмайди.
СПБ дан жўмракни бошқа вазиятга ўтказиш бўйича буйруқлар, буйруқ-
ажратувчи калит БК орқали ва бир неча жўмраклар учун умумий бўлган
тугмалар ТуО ва ТуБ ёрдамида берилади. Бу жараёнда иккита операция
бажарилади: аввал калит БК буралади, кейин эса мос келган тугмалар ТуО
ёки ТуБ босилади. Жўмракни бошқариш операциясини иккитага ажратилиши
(дастлабки ва командали) кўп ҳолларда хизмат кўрсатувчи ходимларнинг
хато ҳаракатларининг олдини олишга имкон беради, бу айниқса режимли
жўмракларни бошқа вазиятларга ўтказилиши талаб қилинади. Диспетчер
шчитида КЦ уланиш жойидаги мнемосхемаларга ўрнатилган буйруқда –
ажратувчи калитлар ёрдамида шундай ўтказишлар тезкор ҳолда бошқа
вазиятларга ўтказишда максимум яққолликни ҳосил қилади ва дастлабки
операцияларни бажаришда хатолар аниқланган бўлса, уни бекор қилишга
имкон беради.
ДП даги жўмракларнинг вазиятини назорат қилиш жўмракларни
бошқариш блокидаги мос келган контактлар гуруҳи ёрдамида ва буйруқ-
ажратувчи калит орқали амалга оширилади. Диспетчер жўмракларни
бошқариш КЦ га, СПБ га ўтказилганини билиши учун калит Ж1 (КР1)
контактлари томонидан уланадиган сигнал берувчи лампа «Бошқариш
узилган» кўзда тутилган.
Калитнинг Ж1 (КР1) КЦ вазиятида ДП дан жўмракларни бошқариш,
улар вазиятларининг сигнализацияси ва занжирлар узилиб қолган
сигнализациси тармоқдан узилади. Кейингиси эса жўмракларни бошқариш
қурилмасини синаш пайтида ва ҳар хил таъмирлаш ишларида КЦ дан ёлғон
сигнализация берилишини истисно қилиш учун зарур бўлади.
КЦ ни ҳалокат юз берганда тўхтатиш учун СПБ дан бериладиган
буйруқлар «Вега-2» тизими ёрдамида амалга оширилади, шунингдек барча
ГҲА ҳалокат юз берганда тўхтатиш ва умум станцияли жўмракларга ўтказиш
бўйича бериладиган буйруқлар шаклланади.
ГҲА гуруҳидаги кетма-кет ишлаётганлардан бири ҳалокат юз берганда
тўхтатилганда «Вега-2» тизими ёрдамида ГҲА қолганларини ишлаши учун
кутилмаган ҳолатлардан ҳимоялаш таъминланади. Ҳимоялаш К6 ва К3бис
жўмракларини очади, ГҲА қолганларининг ишлаши уларнинг беркилиши
билан таъминланади. - 61 -

2.2. Компрессор станциядаги ёрдамчи хўжаликларни автоматлаштириш
Магистрал қувурли компрессор станцияларида электр энергия, сув,
мой, ҳавонинг тўрғун сарфисиз ҳамда ишлаб чиқариш ва хўжалик узатиш
йўлларининг тўпловчи ҳамда йўналтирувчи тизимисиз технологик
ускуналарнинг ишлаши ва технологик жараёнларнинг бориши мумкин эмас.
Ишлаб чиқариш майдонларида асосий технологик объектлар билан
биргаликда турли мақсадга хизмат қилувчи бир тоифадаги ёрдамчи
объектлар ҳам қурилади. Ёрдамчи объектларни автоматлаштириш, қоида
бўйича уларнинг ишлашини доимий ишловчи кишисиз таъминлай оладиган
ҳажмда ҳосил қилинади.
Автоматлаштириш воситалари ва аппаратлари бевосита объектга
жойлаштирилади. Компрессор ва насос станциялари ёки нефт базанинг
оператор ёки марказий бошқарув пунктига умумий авариявий ҳамда
қурилманинг ишдан чиқиши тўғрисидаги огоҳлантирувчи сигналлар
чиқарилади. Ёрдамчи объектларни автоматлаштириш тизимлари
объектларнинг кўринишига қараб бўлинади.
Электр таъминотини автоматлаштириш тизими трансформатор
остстанциялари, суюқ ёки газсимон ёқилғида ишловчи электр станциялари,
ўзгарувчан ёки ўзгармас токнинг заҳира манбалари (аккумлятор батареялари)
ни қамраб олади.
Сув таъминотини автоматлаштириш тизими сув насоси станцияси,
ишлаб чиқариш, хўжалик ва ёнғинга қарши мақсадларда сув тўплаш
ҳажмлар, технологик агрегатлар ва аппаратуралар орқали ўтувчи сувни
совутиш қурилмасига киради.
Ёнғинни ўчиришни автоматлаштириш тизими машина залларидаги ва
тортиш станциялари, резервуар парклари майдонидаги ёнғиннинг тарқалиши
олдини олишга мўлжалланган.
Иссиқлик таъминотини автоматлаштириш тизими асосий
кўринишда қозонхона қурилмаларида қурилади. Бу қурилмалар технологик
мақсадларда қайноқ сув ёки буғ узатиш ҳамда ишлаб чиқариш ва маиший
хоналарни иситишга хизмат қилади. - 62 -

Мой таъминотини автоматлаштириш тизими кўп цехли компрессор
станциялари каби йирик истеъмолчилар учун бўлиб, тортувчи насос
қурилмасига эга бўлган, мой сақлашга мўлжалланган резервуар парклари
ҳамда қайта ишланган мойни тозалаш қурилмаларини назорати ва
бошқаришни ҳосил қилади. Бу тизимлар нефтбаза резервуар паркларни
автоматлаштириш тизимларидан принципиал фарқларга эга эмас.
Канализация иншоотларини автоматлаштириш тизимлари саноат
майдонларидан чуқурликларда тўпланганларни ишлаб чиқариш ва хўжалик
йўллари орқали даврий автоматик тарзда чиқариб ташлашни таъминлайди.
Ҳаво компрессорли қурилмаларини автоматлаштириш тизимлари
газомоторли компрессорларга, пневмоавтоматик тизим ва назорат ўлчов
асбоблари (НЎА) нинг ишлашини таъминловчи, дизель ёки газсимон
ёқилғида ишловчи мотор-генераторга ишга туширувчи ҳаво узаткичга ҳизмат
қилади.
Вентеляция қурилмаларини автоматлаштириш тизимлари компрессор
цехлари хоналарини портловчи газ концентрацияларидан тозалаш ва ҳаво
вентеляторларини ёқишга хизмат қилади.
Газ ёқилғисини узатишни автоматлаштириш тизими газни тозалаш,
қуритиш ва белгиланган ўзгармас босимда газ турбинасига,
газомотокомпрессорга ва ёрдамчи қурилма КС га узатишни таъминлайди.
2.2.1. КСда ҳаво таъминотини автоматлаштириш
Бу қурилмаларни автоматлаштириш ресивер Р (сиғимлар) да ҳаво
босимини берилган ҳолда ушлаб туришни кўзда тутади (15-расм). Одатда,
истеъмолчини ҳаво билан ишончли таъминлаш учун иккита компрессор
ўрнатилади – бири ишчи, бошқаси захира компрессори. - 63 -
РАВ1
КЛ1
КЛ2АВ2
М1
М2
К1 К2
ЭКМ1
ЭКМ2а) б) R д ЛС1
УП1
КЛ1
КЛ2
КЛ1РП1
Ручн. авт.
Ст1 П1
РП2
Ст2 П2
ЭКМ1
min КЛ2
РП 1
РП 2
РП 3
РВ 1
2
3
4
М1
М2УП2
РП2
РП4
РП2
РП3
ЭКМ1
maxЭКМ2
min
ЭКМ 2 max РП3
Кд
ЛС2
РП4
PB

15-расм. Икки компрессорли ҳаво компрессор қурилмаларининг
соддалаштирилган функционал ( а ) ва принципиал ( б ) электр схемаси.
Иккиталик компрессор қурилмаларини бошқариш схемасида
электродвигател М1 ва М2 лар истеъмолчига узатиладиган еридан ресивер Р
га сиқилган ҳаво (газ) берувчи компрессор К1 ва К2 нинг юритмаларини
таъминлайди. Тизимдаги босим икки электроконтактли манометр ЭКМ1 ва
ЭКМ2 лар билан назорат қилинади. ЭКМ1
max ва ЭКМ2
max контактлар қисқа
туташуви содир бўлганда босимнинг юқори чегарали бир хил бўлиши
мумкин. ЭКМ1
min ва ЭКМ2
min контактларда ўрнатилган босимлар хар ҳил
бўлади.
Схемада шундай кўзда тутилганки, ресиверда босим пасайиши билан
бошида автоматик тарзда битта компрессор ишга тушади, агар босим
пасайишда давом этса, иккинчиси ҳам уланади. Универсал қайта улагич УП1
нинг мос ҳолатга ўрнатилишига қараб иш режими (қўлда ёки автоматик)ни - 64 -

аниқлайди. Автоматик бошқаришда ( УП1 ўнгга бурилган) релелар РП1 ва
РП3 лар ейилиши билан чизиқли контактлар КЛ1 ва КЛ2 лар уланади. Булар
электроконтактли манометрлар билан бевосита ( ЭКМ1
min ) ёки оралиқ
релелари РП3 ва РП4 лар билан бошқарилади ( ЭКМ2
min , ЭКМ1
max , ЭКМ2
min ).
Универсал қайта улагич УП2 компрессорларнинг иш режимини аниқлайди
(бири – ишчи, бошқаси – заҳира).
Агар тизимдаги босим юқори чегарага мос келса, иккала компрессор
ҳам ишламайди. ЭКМ
max контактда ЭКМ1 ва ЭКМ2 манометрлар ёпиқ
бўлади, ЭКМ
min контактда эса очиқ бўлади. Босим тушиши билан аввало
ЭКМ
max контактлар очилади, босим ЭКМ1 да белгиланган биринчи қуйи
даражага етиб келса, узувчи контакт ЭКМ1
min ёпилади ва компрессор К1 ишга
тушади. Босим тушишида давом этаверса ЭКМ2
min контакт ёпилади ва
компрессор К2 ишга тушади. Босим юқори чегарага етиб, ЭМК
контактларида қисқа туташув ҳосил бўлса, иккала компрессор ҳам
ўчирилади. Бунда реле РП4 ейилади, РП1 ва РП2 компрессорларни
бошқариш релесидаги ғалтак занжирининг ишчи контакти очилади. Бу
контакт КЛ1 ва КЛ2 ларни узиш ҳамда электродвигателни тўхтатишни
таъминлайди. Компрессор К1 ва К2 ларни қўлда бошқариш мос келувчи
бошқариш тугмалари ёрдамида бажарилади.
2.2.2. Иссиқлик таъминотини автоматлаштириш
Иситиш агрегатларининг ишлаши давомида юз берувчи технологик
жараёнлар ўзаро боғлиқ катталиклар тўплами билан тавсифланади. Бу
катталиклардан биттаси (мисол учун буғ сарфи) нинг ўзгариши қолган барча
катталикларга таъсир қилади. Буларга буғ босими, чиқарилувчи тутун-газлар,
ўтхонага берилувчи ёқилғи ва ҳавонинг миқдори, қозонга қуйилувчи сув
сарфи киради. - 65 -

Қозонхоналарни автоматлаштириш ишлаб чиқариш жараёнларини
автоматик ростлашда, автоматик назорат, масофадан бошқариш ва меъёрий
иш режимида четланишлар тўғрисида маълумот чиқаришда кўрилади.
Қозонхона қурилмаларини автоматлаштиришнинг асосий вазифалари
қуйидагилар: буғ босими (ёки сув иситиш қозонларидаги сув ҳарорати) ни
ўзгармас қилиб ушлаб турган ҳолда қозонларнинг юкланишидан келиб
чиқиб, ҳаво ва ёқилғи узатишни ростлаш, оғирлик кучини ростлаб туриш,
қозонларни сув билан таъминлаш ва ўта қизиган буғлар ҳароратини ростлаб
туриш. Қозоннинг юкланишига боғлиқ тарзда ҳаво ва ёқилғини автоматик
ростлаш, буғ босими (ёки сув ҳарорати) ни берилган меъёрда ушлаб туриш ва
оғирликни ростлаш (ўчоқда сийраклаб туриш) ни ёниш жараёнларини
автоматлаштириш деб аташ қабул қилинган. Қозонни таъминлаб туришни
автоматлаштиришга боғлиқ тарзда қозонга сув етказиб туришни ростлаш ва
қозоннинг чархидаги (барабан) сув миқдорини бир меъёрда ушлаб туриш
киради.
Қозонхона қурилмаларидаги ишлаб чиқариш жараёнларини автоматик
ростлаш қуйидаги турли структур схемалар асосида бажарилиши мумкин:
параллел, кетма-кет ва параллел-кетма-кет боғланган ростлагичлар.
Қозонхона қурилмаларидаги ёниш жараёнлари гидравлик, электрик ва
электрон тизимлардан фойдаланиб ростланиши мумкин. Аралаш тизимлар
ҳам қўлланилади.
2.2.3.Иситиш қозонхона қурилмаларини автоматик ростлаш
Қозонхонада қуйидаги параметрлар ростланади: газ босими, баъзи
ҳолларда горелкага тушувчи, газ ва ҳаво ҳажмининг ўзаро нисбати; сув
иситиш қозонларидаги сувнинг ҳарорати ёки буғ қозонларидаги буғнинг
босими. Бундан ташқари, газ босимининг чегарадан ташқари ортиб ёки - 66 -

тушиб кетишидан автоматик ҳимоя ҳамда ўтнинг ўчиб қолишидан ҳимоя ҳам
эътиборга олиниши лозим.
Ишлаб чиқарувчанлиги кичик иситиш қозонларидаги ёнишни
автоматик ростлаш тизими кўриб чиқилади (16-расм).
16-расм. Иситиш қозонларидаги газнинг ёниш жараёнларини
автоматик ростлаш схемаси
Газ босимни ростлагич 1 орқали ўтади. Трубка 2 қозон ишламаётганда
сизиш содир бўлса, газни атмосферага чиқариб ташлашга мўлжалланган,
қозон ишлаганда бу трубка қайта беркитилади. Сўнгра газ узгич-клапан 12 га
тушади. Узгич клапан ўтиши бунда ёпиқ бўлиб, газ фақат узгич-клапан
орқали ҳайдовчи горелка 9 га ҳамда электромагнит клапан 4 га ва
дилатометрик термореле 5 га ўтиши мумкин. Ишламаётган вақтда - 67 -
Иссиқ сувАтмосферага

электромагнит клапан ва иссиқлик ростлагич клапанлари бўлади ва узгич-
клапаннинг мембраналари устидаги бўшлиқни газ тўлдиради. Бунда
мембрана устидаги ва остидаги босим тенглашади ҳамда пружина ўз
оғирлигининг таъсири остида мембрана ётади ва газ ўтишини беркитади.
Тизимни ишга тушириш учун электромагнит клапан 4 нинг тугмасини босиш
лозим. Бунда газ свечаси 8 га газ ўтиши очилади. Термопара 7 нинг уланган
жойи қизиганда клапан очиқ ҳолда ушлаб турилади ва газ плитали горелка 6
га берилади. Сўнгра асосий горелканинг клапани 10 ни қўлда очиш керак.
Горелкадан чиқувчи газ плитали горелка чўғидан ёнади.
Электромагнит реленинг очиқлигида клапан-узгич мембрана усти
соҳасида пастки соҳасига нисбатан сезиларли кичик босим ўрнатилади
(худди дроссель шайбалари 3 ва 11 да газ босими кескин тушиб кетгани
каби). Сўнгра бу клапан-узгич очилади ва горелкага газни ўтказиб юборади.
Қозондаги сув ҳарорати берилган чегаргача кўтарилганда
дилатометрик термореле клапани очилади ва газ мембрана усти соҳасига
ўтказилади. Мембрана ости ва устидаги газлар босими тенглаштирилади
(дроссель ўзида катта қаршилик намоён қилиши билан) ва клапан-узгич
ёпилади: қозон горелкасига газнинг ўтиши тўхтатилади.
Плитали горелка ёнишда давом этади, чунки электромагнит клапан
очиқлигича қолади. Сувнинг ҳарорати тушиши билан термореле клапани
ёпилиб, мембрана остидаги бўшлиқни бўлиб қўяди. Газ дроссель орқали
плитали горелкага чиқиб кетиши билан босим тушиб кетади. Ажраткич-
клапан очилади ва қозоннинг горелкасига газ ўта бошлайди.
Оловни ўчиб қолишидан сақлаш қуйидаги кўринишда амалга
оширилади. Ўт ўчиб қолса, электромагнит клапанни ток билан таъминловчи
термопараларнинг электр юритувчи кучи йўқолади ва клапан ёпилади. Газ
оқими тўхтайди ва ажраткич-клапаннинг хар икки тарафидаги газнинг
босими тенглашади. Клапан ёпилади ва қозон горелкасига газ узатиш
тўхтайди.
2.2.4. Буғ қозонхонаси қурилмаларини автоматлаштириш - 68 -

«Кристалл» тизимини ростлагичлар ёрдамида буғ қозони
қурилмаларини автоматлаштиришнинг функционал схемаси 17-расмда
кўрсатилган.
17-расм. Қозон қурилмаларини автоматлаштиришнинг функционал схемаси.
Газ тақсимлагич пунктдан қозон ўчоғи 1 га узатилади, бу ерда ёниб,
керакли миқдорда иссиқлик ажратилади. Қозоннинг охирги газ ўтиш жойида
жойлашган пурковчи шомоллаткич VI ва ҳавоиситкич V орқали ёқилғининг
ёниши учун керакли ҳаво узатилади. Чиқувчи газларнинг иссиқлигини қабул
қилиб олган ҳаво иситкич уни ҳавога ўтказади. Биринчидан, чиқувчи
газлардаги иссиқлик йўқолиши камаяди: иккинчидан, қозон ўчоғига
иситилган ҳаво узатиш билан ёқилғининг ёниш имконияти ортади. Ўчоқда
иссиқликнинг бир қисми қозоннинг буғланиш юзасидан ўчоқ деворларини
ёпувчи экран 11 га берилади. Узлуксиз айланувчи экранда сув ва буғ - 69 -
Тутун газлар Ҳаво СувБуғ Махаллий
асбоблар
Қозон ўчоғи шчити

аралашмаси ҳосил бўлиб, у қозоннинг барабани III га чиқиб кетади.
Барабанда буғ сувдан ажратилади, тўйинган буғ деб аталувчи буғ ҳосил
қилинади, у асосий буғ магистралига тушади. Ўчоқдан чиқувчи тутун
газлари истеъмол сувини иситувчи илонсимон сув тежагичи IV ни ёнлаб
ўтади. Тежагичда сувни иситиш ёқилғини тежаш нуқтаи назарида мақсадга
мувофиқдир.
Тежагичдан сўнг чиқинди газлар ҳаво иситкич V ни ёнлаб ўтади ва
тутун торткич VII орқали атмосферага чиқариб юборилади. «Кристалл»
тизими буғ босими 3, 4 ни, қозон барабанидаги истеъмол сувининг миқдори
6,7 ни ва қозон ўчоғидаги сийраклаштириш 10, 16 ни таъминлайди.
Буғ босимини ростлаш учун импульс индукцион узатишли босим
датчиги 4б дан электрон кучайтиргичга қабул қилинади. Унинг чиқиши
электрогидравлик ўзгартиргич 3б да гидравлик сигналга айлантирилади, бу
сигнал қозон ўчоғига газ узатиш линиясидаги ростловчи қопқоқ (шибер)
ҳолатини ўзгартирувчи поршенли механизмларни бошқаради. Ростлагичда
ижрочи механизм штокининг чизиқли кўчишига боғлиқ равишда
ҳаракатланувчи изодром тескари алоқа механизм 4в кўрилади.
Босим ростлагичининг ҳаракати буғ сарфи ва қозоннинг буғ ишлаб
чиқариши орасидаги мосликни таъминлайди. Бу мосликнинг шарти қозон
барабанидаги буғ босимининг доимийлигидир. Ўчоққа ёқилғи узатиш буғ
ишлаб чиқаришни аниқлайди. У буғ босимига боғлиқ тарзда қуйидагича
ўзгариши лозим, яъни қозон барабанидаги босим ўзгармасдан қолиши керак.
Изодром тескари алоқанинг буғ босими ростлагичида мавжуд бўлиш
зарурияти ростлаш контуридаги кечикишини ҳосил қилувчи ёндириш
қурилмасининг катта инерцияга эга бўлишини белгилайди.
Буғ қозонининг таъминотини ростлаш барабанда сув миқдорини
берилган чегарада ушлаб туришни ва муҳими қозонга сув етказиб бериш
ҳамда буғ ишлаб чиқариш орасидаги мувофиқликни сақлаб туришни
таъминлаш лозим. Қозондаги сув миқдори қозонга ажратувчи идиш 7 а
орқали уланган индукцион узатишли дифференциал манометр 7б ёрдамида
ўлчанади. Импульс дифманометрдан худди буғ босими ростлагичига
узатилгандек, электрон кучайтиргич 7в га, сўнгра ростловчи қисм ёрдамида- 70 -

қозонга сув узатиш линиясига сувни бошқарувчи электрогидроўзгартиргич
6б га узатилади. Ижрочи механизм штокининг кўчиши тескари
боғланишдаги, кучайтиргич киришига сигнал берувчи қурилманинг
емирилишига олиб келади. Ўчоқдаги сийраклатишни ростлаш ўчоқдаги
электр чиқишли тягомер 10б билан ўлчанувчи доимий босимни ушлаб
туришга қўшилади. Чиқиш сигнали кучайтиргич 10в да кучайтирилади,
электроўзгатиргич 16б да гидравлик кўринишга ўтказилади. Гидравлик
сигнал ижрочи механизм 16а ёрдамида тутун сўрувчи VII нинг йўналтирувчи
аппаратининг ҳолатини ўзгартиради. Сийраклатишнинг ростлагичида
тескари боғланиш қаралмайди.
Қозонхонани автоматлаштиришда юқорида кўрилган ростлагичлардан
ташқари асбобларни ўрнатиш ҳам қаралади. Бу асбоблар қуйидаги шартларда
қозон учун: қозондаги босим рухсат этилганда 9 ортиб кетса, қозондаги сув
миқдори 8 камайиб кетса; қозон горелкасига ёқилғи узатиш линияси 5 да
босим кўтарилиб ёки тушиб кетса; горелка 11 даги ҳаво босими тушиб кетса;
горелка ёки плита 14 да аланга ўчиб қолса ёки узилиш бўлса буйруқ беради.
Ёқилғи узатиш линияси кўрсатилган катталикларни назорат қилувчи
асбоблар емирилганда электромагнит клапан 1,2 лар орқали беркитилади.
Ҳимоя асбобларининг емирилиши чироқли ва овозли сигнализация
билан кузатилади. Қозонхона қурилмаларидаги жараёнларни юритиш учун
муҳим бўлган катталиклар бевосита қозон ёки бошқариш шчитига
ўрнатилаган кўрсатувчи асбоблар ёрдамида назорат қилинади. Уларга тутун
газларнинг сийраклашишини ва чиқинди газларнинг сув тежагичлари 13,15
ларгача ва улардан кейинги ҳароратни ўлчаш, чиқинди гази 12 даги СО
2 нинг
миқдорини ўлчаш асбоблари киради.
III БОБ. ХАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ - 71 -

3.1. Кириш
Ҳар қандай демократик жамиятда шу жамият тараққиёти қай даражада
бўлишидан қатъий назар, ўзининг ҳуқуқий манфаатларидан келиб чиқиб ва
инсон ҳуқуқларини ҳимоялашга асосланган қонун асослари, яъни
Конституцияси бўлиши зарур. Бу Конституция, аввало, инсон ҳуқуқларини
ҳимоя қилиши, шу билан бир қаторда иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар ҳам
ҳимояланиши керак.
Мустақил Ўзбекистон республикаси 1992 йил 8-декабрла ўзининг
биринчи демократик Конституциясини эълон қилди.
Бу Конституциянинг IX боби Ижтимоий ва иқтисодий ҳуқуқларни
ҳимоялашга қаратилган. 37-моддада «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин
касб танлаш, одилона меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган
тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир» дейилган, матн
давомида «суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки
қонунда кўрсатилган бошқа ҳолларда (ҳарбий хизмат чоғида, фавқулодда
ҳолат шароитида ва ҳ.к.) ташқари мажбурий меҳнат таъқиқланади» деб
қўйилган. Бу аввалги Конституциядаги тарқоқ умумий жумлалар асосида
берилган ва ишёқмас, дангаса шахслар учун асосий истеҳком базаси бўлиб
хизмат қиладиган барча фуқаролари иш билан таъминланади деган жумладан
тубдан фарқ қилиши кўриниб турибди.
Шу бобнинг 38-моддасида «Барча ёлланиб ишлаётган фуқаролар дам
олиш ҳуқуқига эгадирлар. Иш вақти ва ҳақ тўланадиган меҳнат таътилининг
муддати қонун билан белгиланган» дейилган жумла ҳам ижобий
хусусиятларга эга. Дам олиш ҳуқуқини таъминлаш мана шу ҳуқуқнинг
амалга оширилишини таъминлайдиган ижтимоий базага асосланиши керак.
Бу бандда ана шу базани таъминлаш имконияти бериладиган қонун барпо
этилиши мумкинлиги белгиланган. - 72 -

3.2. Хавфсизлик талаблари
Жараённи хавфсиз олиб боришнинг асосий қоидалари
Газ ва газконденсат конларини ишлатишда, аварияли вазиятларнинг
келиб чиқишининг олдини олиш ва хизмат кўрсатувчи ходимларнинг шахсий
хавфсизлигини таъминлаш максадида, «Ўзбекистан Республикасининг
нефтгазқазибчиқариш саноатида хавфсизлик қоидалари» га риоя килиниши
шарт. Бунда, хизмат кўрсатувчи ходимлар унун хавф куйидаги омиллар
билан белгиланганлигидан келиб чикиш тавсия этилади:
-портлашхавфли ва ёнгинхавфли хоналарда ишлаш зарурияти билан,
паст (минусли) ва юқори ҳароратлар, юқори босим остида бўлган
сепараторлар, насос-компрессор ускуналари,оловли регенераторлар ва бошқа
ускуналарнинг беркитувчи мосламаларига хизмат кўрсатиш зарурияти билан;
-хизмат кўрсатувчи ходимларнинг заҳарланишини келтириб чикарувчи
компонентлар - газ ва конденсатни ажралиб чикиши билан, аниқ бир
шароитларда эса, портлаш ёки ёнғин хавфи билан;
-назорат-ўлчов мосламалари ва симоб, ДЭГ, гидрат ҳосил килишга
қарши ингибиторлар, емирилиш ингибиторлари («ДОДИКОР 4543»,;
«АМИНКОР-А» ёки бошқ.), зарарли кимёвий моддалардан технологии
жараёнларда фойдаланиш билан;
-ишлаб турган технологик ускуналар яқинида газхавфли ва оловли
ишларни олиб бориш зарурияти билан;
-турли хил метеорологик шароитларда ПҲС қурилмаларининг
ускуналарига кечаю-кундуз хизмат кўрсатиш зарурияти билан.
Демак, газ ва газ конденсатини тайёрлаш ва ташишда хавфли ва
аварияли ишлаб чикариш вазиятлари, асосан, хавфсизлик техникаси бўйича
йўриқномаларга риоя қилмасдан таъмирлаш ва оловли ишларни олиб
боришда,технологик ускуналарни ишлатишда технологик регламентнинг
бузилиши туфайли келиб чикади. - 73 -

ПҲС қурилмаларида ёнғинлар ва портлашлар, газ, конденсатнинг ва
гидрат хосил бўлишига карши ингибиторларнинг окиб чикишининг рўй
бериш вазиятларининг олдини олиш мақсадида, хизмат кўрсатувчи ходимлар
қуйидагиларга амал килишлари шарт:
Технологик ускуналарга, НЎМваА механизмларига, буғ ва иссиқ сув
қувурўтказгичларига, газўтказгичлар, конденсатўтказгичлар ва насос-
компрессор ускуналарга хизмат кўрсатиш бўйича амалдаги ишчи
йўриқномалар қўлланмаларига қатъий риоя қилиш.
Иш жойларида ва ишлаб чиқариш ҳудудларида хавфсизлик техникаси
қоидаларига қатъий риоя қилиш, шу жумладан технологик режим
меъёрларига асосан, саноат оқовалари ва атмосфера отқинлари бўйича
технологик жараённи олиб бориш.
Технологик режимни белгиланган меъёрлардан оғишларини ўз вақтида
тузатиш, МЎМваА воситаларининг созлигини доимий кузатиб туриш, содир
бўлган дефектларни дарҳол бартараф қилиш.
Сепараторларда, ажраткичларда, трапларда, буғлагичларда, сиғим-
идишларда сатҳнинг технологик режимнинг рухсат этилган чегарадаги
меъёрларидан юкори ёки пастга кўтарилиши ёки пасайишига йул кўймаслик.
Насос-компрессор ускуналарининг мўътадил ишлашини кузатиб
бориш, ўз вақтида заҳирадагисига уланиш.
Беркитувчи, тартиблаштирувчи ва эҳтиёт сақловчи мосламалар
ҳаракатининг созлигини ўз вақтида текшириб туриш: тартиблаштирувчи
арматурани беркитувчи сифатида ва беркитувчи мосламани
тартиблаштирувчи сифатида ишлатишга йўл қўйиб бўлмайди.
Аппаратларда ва қувурутказгичларда задвижкалар ва вентилларни
мунтазам равишда айлантириб туриш ва ускуналар тўхтатилганда мойлаб
туриш зарур. Арматураларни очиш ва ёпиш учун қандайдир ричагларни
қўллаш тақиқланади. - 74 -

Қувурўтказгичларда гидравлик зарбларнинг олдини олиш мақсадида
беркитувчи ва тартиблаштирувчи арматура секин ва оҳиста очилиши шарт.
Мазкур қоидага риоя қилмаслик, қувурўтказгичнинг, арматура корпусининг
ёрилишига, қувурўтказгичнинг қийшайишига, устун, таянчларнинг
бузилишига олиб келиши мумкин.
Сатҳўлчагич колонкалардан шламлар ва лойқаларни чиқариб юбориш
учун, улар сменада камида бир марта дренаж чизикдари оркдли дамланиши
шарт.
Сатҳнинг беркитувчи ва тартиблаштирувчи клапанларининг байпас
арматуралари, мўътадил ишлаш вақтида ёпиқ ҳолатда бўлиши ва фақат,
босим остидаги аппаратларни бўшатганда, уларни тўхтатганда ёки ишлаб
турган технологик схемалардан узиб қўйганда очилиши шарт. Суюқлик
сатҳини автомат тартиблаштириш тизими ҳолатини тўғрилаш ва ундаги
носозликларни бартараф қилишда байпас арматурасидан қисқа муддатли
фойдаланишга рухсат этилади, бунда визуал кўрсаткич бўйича сатҳнинг
ҳолати устидан доимий кузатиб туриш, уни берилган чегараларда ушлаб
туришни таъминлаш зарур.
Сепарацияловчи ва фильтрловчи элементлар холати устидан назоратни
амалга ошириш учун, бир йилда камида бир марта уларни қўрикан ўтказиш,
зарурий ҳолларда тозалаш, таъмирлаш ва алмаштириш амалга оширилади.
Қиздирилувчи змеевикга узатиладиган, иссиқликташувчининг
босимини оширувчи, қиздирилган мухит босими билан технологик
аппаратларни киздириш учун куйидагиларни бажариш зарур:
-узиб қўювчи арматура (задвижкалар, вентиллар) олдидаги аппаратга
иссиқликташувчини киритиш жойида айланма клапан ўрнатиш;
-сувли буғ конденсата, қиздиргич-змеевикдан сунг конденсатчиқаргич
орқали, иссиқликтаъминоти циклида буғ конденсатидан такрорий
фойдаланиш имкониятини аниқлаш мақсадида сувли буғ конденсатини - 75 -

тўплаш ва уни қиздириладиган махсулот билан ифлосланишини назорат
килищ учун очиқ ҳавода ўрнатиладиган сиғим-идишларга чиқарилади.
Сепараторлар, иссиқликалмаштиргичлар ва бошқа ускуналар
корпусида окиб чикишлар аниқланганда, дарҳол аппаратлар иши тўхтатилиб,
босим атмосфера даражасигача пасайтирилиши зарур.
Қувур ўтказгич умумий тизимдан узиб қўйилади, музлаган чегарасини
ва шикастланишини апиклаш максадида кувурўтказгич участкасини ташки
кўрикдан ўтказиш амалга оширилади.
а) Қувурўтказгични узиб кўйишнинг иложи булмаган ва авария хавфи
бўлганда, қурил мани тўхтатиш зарур (ушбу чоралар, қувурўтказгичларда
махсулотлар музлаганда қўлланилади).
б) Музли тикин буғ ёки кайноқ сув билан киздирилади, қиздириш
музлаган участка охиридан бошланади.
Туширувчи (дренаж) қувурўтказгичлар ва аппаратларни беркитувчи
мосламанинг очиқ ҳолатида қиздириш тақиқлаиади. Очиқ олов билан
қиздириш тақиқланади.
Гидратлар ёки музлар ҳосил бўлиши шароитларида ПҲСҚ технологик
қаторларининг иш лашига рухсат этилмайди.
Насос ускунасини ишлатишда қувурўтказгичлар ва насосларнинг
герметиклиги устидан назор урнатилган бўлиши шарт.
Насосларнинг ёнлама зичлагичларида ва қувурутказгичларнинг
бирикмаларида содир бўлган оқиб чиқишлар дарҳол бартараф қилниши
шapт. Алоҳида эътиборни ДЭГни ҳайдаш насосларидаги оқиб чиқишларга
қаратиш керак. Насослар, дренаж чизиғига дренаж килиш ва ДЭГ ни тўплаш
учун таглик билан жихозланган бўлиши шарт.
Портлашхавфли муҳит эҳтимоли бўлган портлашхавфли хоналарда ва
очиқ ишлаб чиқариш майдонларидаги барча таъмирлаш ишлари зарб
бўлганда учқун чиқармайдиган материалдан тайёрланган асбоблар билан
амалга оширилиши шарт. Пўлат асбобларни қўллаш тақиқланади. - 76 -

Портлашхавфли моддаларнинг буғ концентрациялари устидан доимий
назорат қилиш учун хоналарда, аварияли вентиляция билан блокировка
қилинган тўрғун автомат газанализаторлари урнатилган булиши шарт.
Зарарли ва портлашхавфли моддаларнинг ажралиши ва уларнинг тўпланиши
мумкин булган барча хоналарда автомат газанализаторлар урнатилган
булиши шарт. Портлашхавфли хоналарда ўрнатиладиган турғун
газанализаторлар,портлашнинг пастки чегараси (метан учун .1 % об.) дан 20
% га тенг газнинг портлашхавфли концентрацияси ҳавода мавжуд бўлганда
ёруғлик ва товуш сигналини бериши шарт. Портлашхавфли ва санитар
концентрацияларни назорат тартибида даврий улчашлар учуш кўчма
газанализаторларни қўллаш тавсия этилад.
Хоналарнинг иш жойлар ва очиқ майдончалардаги газларнинг
ажралиши ва тўпланиши мумкин бўлган кўпрок хавфли бўлган сатҳларда
ҳаводан намуна олишни амалга ошириш керак. Газанализаторларнинг
портлашхавфли концентрациягача намуна олиш мосламасини, ҳароратга
тўғрилаган ҳолда газ буғларининг зичликларига асосан хоналарнинг
баландлик қисмида жойлаштириш керак.
Кайноқ ва заҳарли маҳсулотлари бўлган технологик аппаратларга
эҳтиёт сақдовчи клапанларни ўрнатишда, уларнинг ишлаб кетишининг
минимал частотасини таъминловчи чораларни кўзда тутиш зарур. Барча
ишлар «Эхтиёт сакловчи, тартиблаштирувчи ва беркитувчи мосламаларга
хизмат кўрстишда хавфсизлик техникаси ва меҳнат муҳофазаси бўйича
Йўриқномалар» талабларига мувофик равишда бажарилади. Эхтиёт сақловчи
клапанларнинг ўтказувчанлиги «Босим; остида ишловчи идишларнинг
тузилиши ва уларнинг хавфсиз ишлатилиши қоидалари» га мос келиши шарт.
Барча эҳтиёт сақловчи клапанлар, ишга туширилишидан олдин ўрнатилган
босимга тарировка ва ревизия қилиниши, затвор зичлиги текширилиши,
шунингдек корпус мустаҳкамлиги гидравлик синовдан ўтказилиши шарт. - 77 -

Манометрлар, уларни текшириш ва уларга хизмат кўрсатиш
«Ўзстандарт» Агентлигининг меъёрий ҳужжатлари талабларига мос келиши
шарт. Манометрларни пломбаланиши ёки тамҳаланишини бўйича текшириш
12 ойда камида бир марта амалга оширилиши шарт. Манометр циферблатида
қувурўтказгич, аппаратдаги рухсат этилган ишчи босимга мос келувчи
бўлиниш бўйича қизил чизик бўлиши шарт.
Қурилманинг операторлик хонасида қуйидагилар осилган бўлиши
шарт:
-беркитувчи, тартиблаштирувчи ва эҳтиёт сақловчи арматурачарнинг
жойлашувини кўрсатувчи қурилма ва унинг алоҳида боғламларининг
технологик схемаси;
-алоҳида технологик чизиклар, боғламларни ишга тўшириш ва
тўхтатиш қоидаси ва уларга бир маромда ҳизмат кўрсатиш коидаси;
-аварияли ҳолатда қурилмани тўлиқ ва алоҳида технологик чизиқларни
тўхтатиш тартиби.
Газни тайёрлаш бўйича оператор ва катта оператор, кўрилмани
текшириши учун қуйидаги берилган режимнинг ушлаб турилишига алохида
эътиборни қаратиши шарт:
-КҚБ да босим;
-сепарациялаш ҳарорати ва босими;
- гидратҳосилқилишга қарши ингибитор (ДЭГ) ни киритиш;
-сепаратор, ажраткич, қатлам суви дегазатори сулоқликларининг сатҳи;
-боғламларнинг қиздириш ҳарорати.
Технологик ускунани таъмирга тайёрлаш, қўрикдан ўтказиш ва
таъмирлашни олиб бориш қоидаси
Аппаратлар, қувурўтказгичлар ва бошқа ускуналарни курикдан
ўтказиш ва тозалашга тайёрлаш, ишларни олиб боришга тайёрлашга масъул - 78 -

бўлган шахсни кўрсатган ҳолда наряд-рух c атнома бўйича амалга оширилиши
шарт.
Бажарилиши шарт бўлган ишлар, курилма бошлиғининг ёзма рухсати
бўйича амал га оширнладн. Ишларни олиб борилишига масъул бўлган шахс,
муҳандис-техник ходимлар орасидан тайинланади. Ишларни олиб боришга
масъул бўлган шахс, бажарилиши шарт бўлган ишнинг жойи ва шароитини
шахсан кўздан кечириши шарт. Ишни бошланишдан олдин барча
ишловчилар хавфсиз ишлаш услуби бўйича йўл-йўриқ олган бўлишлари
керак. Йўриқлардан ўтказмасдан ва ишларни олиб боришнинг хавфсиз
шароитларини таъминловчи тадбирларсиз ишга киришиш тақиқланади.
Таъмирлашга, демонтаж қилишга ёки реконструкцияга қўйилган барча
техник ускуналар, беркитувчи мослама билан узиб кўйилган бўлиши шарт.
Таъмирлаш, кўрикдан ўтказишга қўйилган ускунага келувчи ва кетувчи
барча қувурўтказгичларда задвижкалар ўрнатилади. Уларнинг ўрнатилиш
жойи махсус китобда кайд килинади.
Таъмирлашга, кўрикдан ўтказишга ускунани тайёрлаш буйича
тадбирлар бажарилгандан сўнг, масъул шахс ускунанинг таъмирга тайёрлиги
туғрисидаги далолатномани тақдим қилади. Далолатномада, унинг тузилган
санаси, таъмирлаш тури кўрсатилади ва далолатномани тузувчи томонидан
имзоланади. Ишлар, қурилма бошлиғи имзолаган ва корхонанинг бош
муҳандиси тасдиқлаган нефтгазқазибчиқариш саноатида хавфсизлик
қоидаларига мувофиқ наряц-рухсатнома мавжуд бўлганда олиб борилади.
Аппаратларнинг ичкарисидаги барча ишлар камида 3 кишилик бригада
билан амал га оширилади, шулардан иккитаси - кузатувчи ва дублёр.
Аппарат ичкарисида ишлар бошланишигача, у кўпи билан 30 °С
ҳароратгача совутилган бўлиши шарт. 50 °С дан юқори ҳароратда ишлаш
тақиқланади. - 79 -

Таъмирлаш ишларини олиб бориш вақтида, ишчилар каска кийишлари,
иш жойларида эса, огохлантирувчи белгилари бўлган плакатлар ва ишларни
хавфсиз олиб бориш бўйича плакатлар осилган бўлиши шарт.
Таъмирлаш ишларини олиб бориш учун зарур бўлган вақтинчалик
тахтасупа (подмосткалар) ва ҳавозалар (леса) қўрилиш меъёрлари ва
қоидалари (ҚМваҚ) га риоя қилган холда бажарилган бўлиши шарт.
Тўсиклари бўлмаган ҳолатда баландликдаги ишлар, эҳтиёт сақловчи
белбоғларни қўллаган ҳолда бажарилиши шарт.
Таъмирлаш ишларини бажаришда, ПҲС қурилмаларига ва ёнғин
гидрантларига, шунингдек атрофида турли хил ускуналар, материаллар,
қўрилиш чикиндилари бўлган ҳудудларга ўтиш жойларини тиқилинч қилиб
юборишга рухсат этилмайди.
Ёнгин ёки авариялар келиб чиққанда, шунингдек ПҲСҚ-I-IV да
технологик режим бузилиб атрофдагиларга хавф солганда, масъул раҳбар ёки
масъул ижрочи дарҳол ишни тўхтатиши ва хавфли ҳудудцан, агар зарур
бўлса цехдан одамларни чиқариб юбориши керак.
Электр ускунанинг жорий ва ўрта таъмирлаш унинг ўрнатилган жойида
амалга оширилади, зарурий ҳолларда эса, унинг алоҳида қисмлари
таъмирлаш учун электр цехининг устахонасига жунатилиши мумкин.
Таъмирлаш тугагандан сўнг, юқори вольтли электр ускунани
текшириш. смена муҳандиси (катта муҳандис) ва электр цехининг участка
бошлиги иштирокида амалга оширилади.
Дастлабки кўрикдан сўнг электр ускунани ишга тушириш мумкинлиги
тўғрисида китобга ёзиб қўяди. Электр ускунанинг техник ҳужжатларига ҳам
тегишли ёзув киритилади.
Қурилмада аварияли холат ва уни тугатиш чоралари
Электр ускунани нотуғри ишлатиш ёки унинг эскириши оқибатида
конденсат ёки табиий газнинг анча миқдорда ёриб чиқишида, ёнғин келиб - 80 -

чиққанда, тўсатдан электр энергияси, айланма сувлар, НЎМваА ҳавоси
узилиб қолганда, ишлаб чиқариш хоналари, қурилмалар майдончалари
ҳавосида углеводородлар ёки зарарли моддалар концентрациялари рухсат
этилган чегарадаги концентрациялардан юқори эканлиги аниқланганда,
шунингдек технология бўйича ёнма-ён қурилмалар аварияли тўхтатилганда,
ПҲСҚда аварияли холат эълон қилинади.
Цехдаги аварияли ҳолат қурилманинг катта оператори томонидан
эълон қилинади, аварияли ҳолатнинг барча ҳолатлари тўғрисида устага,
смена бошлиғига, ишлаб чиқариш буйича ўзаро боғлиқ булган
диспетчерларга, тегишли хизматларга, зарурий ҳолларда эса ШҲО ва ҲЎЎҚ
га хабар қилинади.
Ҳимоя кийимлари ва ҳимоя мосламалари
Индивидуал ҳимоя воситалари билан-ишловчиходимларни таъминлаш
лойиҳада кўзда тутилади. Индивидуал ҳимоя воситаларннинг барчаси улар
қайси органларни эҳтиёт сақлашига қараб турларга бўлинади: инсон
танасини, нафас олиш, кўриш, эшитиш органларини, тери юзасини ҳимоя
қилиш воситалари.
Инсон танасини ҳимоя қилиш, махсус кийим, махсус пойабзал,
қўлқоплар, каскалар, шлемлар, изоляцияли тагликлар, резинали гиламчалар
ва пойандозлар,шчитлар,диэлектрик қўлқоплар,калишлар ва ботинкалар,
эҳтиёт сақловчи белбоғлар, ток йуналишини кўрсаткичлар, ниқоблар ва
ҳокозалар билан амалга оширилади.
Махсус пойабзал мис михли кирзали ботинкалардир. Махсус кийим
бўлиб, турли хил ўлчамдаги пахталик кийимлар ҳисобланади.
Кўриш органларини ҳимоя қилиш, турли хил эҳтиёт сақловчи
кўзойнаклар ёрдамида амалга оширилади. Одатда қуйидаги турдаги
кўзойнаклар қўлланилади: - 81 -

а) ён тарафдан, тўғридан кўзга тушиши мумкин бўлган, учиб келадиган
жисм парчалари, қириндилари ва бошқа чиқиндилари бўлган механик
шикастланишлардан кўзни ҳимоя қилиш учун;
б) зарарли буғлар ва газлар, ишқорлар, кислолаларнинг томчилари,
сачрашлари ва чангларидан кўзни ҳимоя қилиш учун;
в) шамол ва чангдан кўзни ҳимоя қилиш учун;
г) нурли энергиялар, ультрабинафша, инфрақизил нурлар ёки ярақлаган
ёруғликнинг зарарли таъсиридан кўзни ҳимоя қилиш учун.
Нафас олиш органларини ҳимоя қилиш, хар-хил турдаги респираторлар
ва противогаздарни қўллаш билан таъминланади.
Респираторлар одам ўпкасини ҳавода муаллақ турган чанглар
таъсиридан, противогазларгазлар ва зарарли буғлардан ҳимоя қилиш учун
хизмат қилади. Ҳаводаги кислород микдорига караб, куйидаги противогазлар
кулланилади:
а)фильтрловчи - ҳавода кислород миқдори 19 % дан юқори бўлганда
кўлланилади. Курилманинг хизмат кўрсатувчи ходимлари «БКФ» қутилари
туридаги противогазлар билан таъминланади, «КД2» ва «В» қутиларини
қўллаш ҳам мумкин.
Фильтрловчи противогазлардан фойдаланишда қуйидагиларга риоя
қилиш зарур:
-ниқоб остида биринчи бор кучсиз ҳид пайдо бўлганидаёқ, газланган
ҳудудан шамолли томонга чиқиш ва қутини янгисига алмаштириш зарур;
-противогаз қутисини, унинг шикастланишини олдини олиш мақсадида
зарблардан асраш керак. Пачоқланган ва эзилган қутилардан фойдаланиш
мумкин эмас;
-ҳар бир противогазга, противогаз сумкасида сақланувчи паспорт
бўлиши шарт.
-ҳар бир ишловчи газланган муҳитга келган вақтини паспортга ёзади; - 82 -

- фойдаланишнинг уч ойлик муддати тугагандан сўнг, противогаз
текширишга топширилади.
-ҳар сафар, газланган атмосферага киришдан олдин, противогазнинг
жами тўпламининг герметиклиги текширилиши зарур;
-ишловчиларнинг бегона противогазлардан фойдаланиши қатъиян
тақикланади;
-ниқоб ойнасининг терланиб қолинишининг олдини олиш учун ойна
маҳсус қалам билан мойланади.
б) шлангли – ҳавода кислород миқдори 20 % дан кам бўлганда ва
ҳавода зарарли газлар- нинг катта концентрациялари (0,5 % об.дан юкори)
мавжуд бўлганда қўлланилади.
Аппаратлар, резервуарлар ва бошқа шунга ўхшаш ёпиқ аппаратуралар
ичида, канализа- цияли ва сувўтказгичли қудукларда ишларни олиб боришда
шлангли противогазларни қўллаш мажбурий хисобланади.
Шлангнинг узунлиги 10 метргача бўлганда ПШ-1 противогазидан
фойдаланиш мумкин, шлангнинг узунлиги 10 метр дан кўп бўлганда, ҳавони
механик узатувчи ПШ-2 шлангли противогазидан фойдаланиш керак. ПШ-2
шлангли противогазининг асосий хусусиятларидан бири бўлиб, нафас олиш
қаршилигининг йуқлиги ҳисобланади ва бу ПШ-1 га қараганда узоқроқ вақт
давомида оғир ишларни амалга ошириш имконини беради.қ Шлангли
противогазда ишловчи, даврий равишда, ҳар 15-30 дақиқада, тоза ҳавода
(камида) 15 дақиқа мобайнида дам олиши шарт.
в) кислородли ва ҳаволи изоляцияловчи противогазлар аварияли
ҳолларда фойдаланилади.
- 83 -

VI БОБ. ТЕХНИК-ИҚТИСОДИЙ ҲИСОБ
4.1. Кириш
Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигига эришгач, мамлакат
ҳаётида ишлаб чиқариш кучларини янада ривожлантириш, фан-техника
тараққиётини (ФТТ) жадаллаштириш, аҳолининг турмуш тарзини яхшилашга
қаратилган улкан ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар рўй берди ва рўй
бермоқда.
Корхоналар эндиликда Ўзбекистон Республикаси «Корхоналар
тўғрисида»ги қонун ва бозор талабларига асосан фаолият юритмоқда.
Корхоналарнинг барқарорлиги иқтисодий фаолиятнинг ҳолатига, яъни
ишлаб чиқаришни режалаштириш, ташкил этиш, меҳнатга ҳақ тўлаш, бозор
талабларига ўз вақтида жавоб бериш, техник ва инвестицион қарорларни
қабул қилиш ва ҳоказоларга боғлиқ бўлади.
Мустақиллик ҳамда барча хўжалик тизимларининг бозор
муносабатларига ўтиши иқтисодиётнинг асосий бўғини ҳисобланувчи
корхона мақомининг сезиларли равишда ўзгаришига сабаб бўлди. Улар
ўзларига керак бўлган ишчи ва ходимлар сонини, ишлаб чиқариш техникаси
ва технологияси, айланма маблағлар, асосий фондлардан самарали
фойдаланиш масалалари билан шуғулланмоқдалар.
Малакавий битирув ишининг мақсади – магистрал газ қувурларида
компрессор станцияларини автоматлаштириш ва бошқаришни ўрганишдан
иборатдир. Магистрал газ қувурларида компрессор станцияларини
автоматлаштириш ва бошқаришни жараёнини такомиллаштириш ва
самарадорлигини ошириш бугунги кунда долзарб масалалардан бири бўлиб
келмоқда. - 84 -

4.2. Лойиҳани яратишга сарфланадиган харажатлар ҳисоби
I. Лойиҳани техник-иқтисодий асослаш
II. Инвестиция ҳажмини аниқлаш
 Бино, иншоотлар, дастгоҳларнинг ижара қиймати инвестиция ҳажми
 Материал ишлаб чиқариш заҳираси қиймати инвестиция ҳажми
 Тез емириладиган ва арзон буюмларнинг ижара қиймати инветиция
ҳажми
 Назорат – ўлчов асбобларининг ижара қиймати инвестиция ҳажми
 Лойиҳани ишлаб чиқаришга сарфланган инвестиция ҳажми қиймати
III . Йиллик даромад, иқтисодий самарадорликни аниқланг
IV. Харажатларни қоплаш муддатини аниқланг
I . Лойиҳани техник-иқтисодий асослаш
 Лойиҳанинг мақсади, вазифалари, аҳамияти, ҳозирги талабларга
жавоб бера олиши
 Лойиҳанинг иқтисодий самарадорлиги, қўлланиш сфералари.
II . Инвестиция ҳажмини аниқлаш
Битирув иши бўйича сарфланадиган харажатларни қуйида келтирилган
жадвалларда келтирамиз: - 85 -

ХУЛОСА
Малакавий битирув ишининг биринчи бобида газомотокомпрессорли
компрессор станциялар ва газотурбинали агрегатларни автоматлаштириш ва
бошқариш берилган бўлиб , газомотокомпрессорли компрессор
станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш ( газомоторли компрессор
станциялар , газоматорли компрессорли автоматлаштиришнинг функционал
схемаси , агрегатни автоматик ишга тушириш , агрегатни нормал ва аварияли
тўхтатиш ) ва газотурбинали агрегатларни автоматлаштириш ва бошқариш
( газтурбинали агрегатларнинг тавсифи , ни ишга тушириш ва тўхтатиш
опарецияларининг кетма - кетлиги , автоматик назорат ва сигнализация , газ
қувурли агрегатини автоматлаштириш ва унинг функционал схемаси .
Автоматик ишга тушириш ва нормал аварияли тўхтатиш, автоматлаштириш
тизими) келтирилган. Иккинчи бобда эса магистрал газ қувурларида
компрессор станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш кўрилган бўлиб,
электр юритмали газ ҳайдаш агрегатига эга бўлган компрессор станциясини
автоматлаштириш ва бошқариш, шунингдек, компрессор станциядаги
ёрдамчи хўжаликларни автоматлаштириш кенг ёритилган. Ундан ташқари
хаёт фаолияти хавфсизлиги қисмида жараённи хавфсиз олиб боришнинг
асосий қоидалари, ҳимоя кийимлари ва ҳимоя мосламалари тўғрисида
маълумотлар кенг асосланган. - 86 -

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Исакович Р.Я., Логинов В.И., Паподько В.Е. Автоматизация
производственных процессов нефтяной и газовой промышленности. Учебник
для вузов. М., Недра, 1983.
2. Дамиров А.И. Основные процессы Справочник, Недра, 2002.
3. Бурров А.В. Автоматизированное управление единой системой
газоснабжения». М., Недра, 1980.
4. Мовсумзаде А.Э., Сощенко А.Е. Развитие систем автоматизации и
телемеханизации в нефтегазовой промышленности. Недра-Бизнесцентр,
2004.
5. Основы технологии ремонта газового оборудования и трубопроводных
систем. Учебное пособие, Масловский В.В., Капцов И.И., Сокруто И.,
Высшая школа, 2004.
6. Клюев А.С. Проектирование систем автоматизации технологических
процессов (справочное пособие) М., Энергия, 1980.
7. Андреев Е.Б., Попадько В.Е. Технические средства систем управления
технологическими процессами в нефтяной и газовой промышленности.
Книжный интернет-магазин, 2005.
8. Дейл П.Ж. Автоматизация компрессорных станций с электроприводными
газоперекачивающими агрегатами. Л., Недра, 1981. - 87 -

				бет
КИРИШ ………………………………………………………………………				4
1 БОБ.	КОМПРЕССОР СТАНЦИЯЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА БОШҚАРИШ …………………..			5
1.1.	Компрессорли станцияларини автоматлаштириш ва бошқариш ………………………………..			5
1.1.1.		Компрессор станцияларининг тавсифи …		5
1.1.2.		Компрессорли автоматлаштиришнинг функционал схемаси …………………………………………..		8
1.1.3.		Агрегатни автоматик ишга тушириш, агрегатни нормал ва аварияли тўхтатиш ……………………………………………..		11
1.2.	Агрегатларни КEЙСда автоматлаштириш ва бошқариш …………………………………………………………			17
1.2.1.			Агрегатлар нинг тавсифи ………………	17
1.2.2.			Автоматни ишга тушириш ва тўхтатиш опарецияларининг кетма-кетлиги …………………………………………………..	18
1.2.3.			автоматик назорат ва сигнализация ……………………..	24
1.2.4.			Компрессорли агрегатини автоматлаштириш ва унинг функционал схемаси. газ ҳайдаш агрегатини автоматик ишга тушириш ва нормал аварияли тўхтатиш ………………………………………………………..	35

Sotib olish