Kompyuter psixodiagnostikasining yutuq va kamchiliklar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	74.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

0 Продаж

Kompyuter psixodiagnostikasining yutuq va kamchiliklar

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
-guruh talabasi
ning
Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Kompyuter psixodiagnostikasining yutuq va kamchiliklar ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva

Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………3-5
I BOB. KOMPYUTER PSIXODIAGNOSTIKASINING
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Psixodiagnostika tushunchasi, maqsadi va rivojlanish
bosqichlari…………………………...……………………..6-17
1.2. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik
jarayonga tatbiqi va ularning afzalliklari…………..…18-26
1.3 Bobning xulosasi……………………………………...….27
II BOB. KOMPYUTER PSIXODIAGNOSTIKASINING
YUTUQLARI VA KAMCHILIKLARINI TAHLIL QILISH
2.1. Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi,
imkoniyatlari va afzallik jihatlari………………..…….28-40
2.2. Kompyuter psixodiagnostikasining amaliyotdagi
kamchiliklari va ularni bartaraf etish
yo‘llari…………………………………………………..…41-50
2.3 Bobning xulosasi……………………………………...….51
XULOSA……………………………………………....….52-53
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..………….54-55
2

KIRISH
Hozirgi davrda inson psixikasini chuqur va aniq o‘rganish, uning shaxsiy
xususiyatlarini tahlil etish hamda ijtimoiy muhitdagi xulq-atvorini ilmiy asosda
baholash psixologiya fanining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Zamonaviy psixologiya fani nafaqat nazariy bilimlarni shakllantirish, balki ularni
amaliyotda qo‘llash orqali inson faoliyatini, fikrlash, his-tuyg‘u va motivatsiya
jarayonlarini chuqur o‘rganishga intilmoqda. Ana shunday yo‘nalishlardan biri —
kompyuter psixodiagnostikasi — bo‘lib, u inson ruhiyatini o‘lchashda raqamli
texnologiyalar, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan tahlil vositalaridan
foydalanishni nazarda tutadi. Kompyuter texnologiyalari zamonaviy psixologiyada
diagnostika jarayonini tez, aniq va obyektiv amalga oshirish imkonini beradi.
Avvallari psixodiagnostik testlar qog‘oz va qalam yordamida o‘tkazilgan bo‘lsa,
hozirda bu jarayonlarning katta qismi elektron shaklga o‘tkazilgan. Bu esa nafaqat
vaqt va resurslarni tejash, balki inson omilidan kelib chiqadigan sub’ektiv
xatoliklarni kamaytirishga ham xizmat qiladi. Kompyuter psixodiagnostikasi
insonning aqliy salohiyati, hissiy holati, shaxsiy tipologiyasi, stressga chidamliligi,
diqqat va xotira darajasini aniqlashda keng imkoniyatlar yaratadi. Ayniqsa, ta’lim,
sog‘liqni saqlash, mehnat psixologiyasi, kadrlar tanlash, klinik psixologiya kabi
sohalarda bu uslub keng qo‘llanilmoqda.
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi globallashuv va raqamli texnologiyalar asrida
inson faoliyatining deyarli barcha jabhalarida axborot texnologiyalaridan
foydalanish keng quloch yoymoqda. Psixologiya sohasida ham bu jarayon istisno
emas. Ayniqsa, shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlash, uning
aqliy, hissiy va ijtimoiy holatini baholashda kompyuter texnologiyalariga
asoslangan psixodiagnostik metodlarning joriy etilishi zamonaviy ilm-fan
yutuqlaridan biridir. Kompyuter psixodiagnostikasi psixologik tekshiruv jarayonini
avtomatlashtiradi, inson omilidan kelib chiqadigan subyektiv xatolarni kamaytiradi
va diagnostika natijalarining aniqligi hamda tezkorligini oshiradi. Shuningdek, bu
usul katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va tahlil qilish imkonini
3

beradi, bu esa psixologik xizmat ko‘rsatish samaradorligini sezilarli darajada
oshiradi. Shu bilan birga, zamonaviy jamiyatda yoshlar, xodimlar, talabalar,
harbiylar va boshqa ijtimoiy guruhlarning psixologik holatini o‘rganishda
kompyuter diagnostikasi keng qo‘llanilmoqda. Bu esa inson resurslarini
boshqarish, kasbiy tanlov, ta’lim va tarbiya jarayonlarida to‘g‘ri qaror qabul qilish
imkonini beradi. Shu sababli kompyuter psixodiagnostikasining yutuq va
kamchiliklarini chuqur o‘rganish, uning ilmiy asoslarini takomillashtirish, mavjud
muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy tavsiyalar ishlab
chiqish bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi. Ayniqsa, O‘zbekiston ta’lim va
sog‘lom avlod siyosatida inson omiliga alohida e’tibor qaratilayotgan bir davrda,
shaxs psixologik holatini ilmiy asosda baholash, uni rivojlantirishda kompyuter
texnologiyalarining o‘rni beqiyosdir. Shu nuqtai nazardan, ushbu mavzuni
o‘rganish amaliy va ilmiy jihatdan nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi — kompyuter
psixodiagnostikasi tizimini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, uning
afzalliklari hamda mavjud kamchiliklarini tahlil qilish, zamonaviy axborot
texnologiyalari asosida shaxs psixologik xususiyatlarini aniqlashda kompyuter
dasturlarining imkoniyatlarini yoritishdan iboratdir. Shuningdek, ishning maqsadi
psixodiagnostik jarayonni avtomatlashtirish orqali psixolog mehnatini
yengillashtirish, inson ruhiy holatini tez, aniq va ishonchli tarzda baholash
imkonini beruvchi metodlarni aniqlash, ularning samaradorligini oshirish yo‘llarini
ko‘rsatishdir. Shu bilan birga, kompyuter psixodiagnostikasining amaliyotda
qo‘llanish tajribasini o‘rganish, uni an’anaviy psixodiagnostika usullari bilan
taqqoslab, afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, ushbu sohada duch
kelinayotgan muammolarni bartaraf etish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish ham kurs ishining asosiy maqsadlaridan biridir.
Kurs ishi vazifalari : Ushbu kurs ishining asosiy maqsadini amalga oshirish
jarayonida quyidagi ilmiy-amaliy vazifalar belgilab olindi:
4

1. Kompyuter psixodiagnostikasining mohiyati va nazariy asoslarini tahlil qilish.
Bu vazifa doirasida psixodiagnostika fanining rivojlanish bosqichlari, uning
klassik va zamonaviy yondashuvlari, shuningdek, kompyuter texnologiyalarining
ushbu sohadagi qo‘llanish mexanizmlari o‘rganiladi.
2. Kompyuter psixodiagnostikasida qo‘llaniladigan usullarni tizimli ravishda tahlil
qilish. Psixometrik testlar, so‘rovnomalar, kuzatish va modellashtirish dasturlari
kabi metodlarning texnik va ilmiy asoslari, ularning afzalliklari va qo‘llanish
sohalari o‘rganiladi.
3. Kompyuter psixodiagnostikasining amaliy yutuqlarini aniqlash. Zamonaviy
psixodiagnostik dasturlarning inson xulq-atvori, intellektual salohiyati, stressga
bardoshlilik, emotsional holat kabi psixologik omillarni aniqlashdagi roli tahlil
qilinadi.
4. Kompyuter psixodiagnostikasining kamchilik va cheklovlarini aniqlash.
Diagnostika natijalarining obyektivligiga ta’sir etuvchi omillar, texnik nosozliklar,
dasturiy xatoliklar, inson psixikasining murakkabligi tufayli yuzaga keladigan
subyektivlik muammolari yoritiladi.
Kurs ishi predmeti: zamonaviy kompyuter texnologiyalari asosida amalga
oshirilayotgan psixodiagnostika jarayoni, uning ilmiy-nazariy asoslari, amaliy
usullari, yutuq va kamchiliklari, shuningdek, inson psixikasini baholashdagi
samaradorlik darajasi hisoblanadi. Predmet sifatida kompyuter yordamida
shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlash, test natijalarini avtomatik
qayta ishlash, diagnostik ma’lumotlarni tahlil qilish hamda ularni psixologik
xizmat amaliyotida qo‘llash jarayonlari o‘rganiladi. Mazkur predmet orqali
psixodiagnostika sohasida axborot texnologiyalarining o‘rni, ularning an’anaviy
metodlarga nisbatan afzalliklari, obyektivlik va aniqlikni ta’minlashdagi roli,
shuningdek, inson omili bilan bog‘liq cheklovlar ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Shu
bilan birga, kurs ishi predmeti sifatida kompyuter psixodiagnostikasining shaxs,
ta’lim, tibbiyot va ishlab chiqarish tizimlarida qo‘llanilishining psixologik
samaradorligi ham o‘rganiladi.
5

I BOB. KOMPYUTER PSIXODIAGNOSTIKASINING
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Psixodiagnostika tushunchasi, maqsadi va rivojlanish
bosqichlari
Psixodiagnostika – bu insonning individual-psixologik xususiyatlarini, ruhiy
holatini, aqliy salohiyatini, shaxsiy sifatlarini aniqlash, o‘lchash va baholash bilan
shug‘ullanadigan psixologiya sohasi bo‘lib, u ilmiy va amaliy faoliyatning muhim
yo‘nalishlaridan biridir. Psixodiagnostika termini yunoncha “psyche” – ruh,
“diagnosis” – aniqlash, tashxis qo‘yish so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, “ruhiy
holatni aniqlash” degan ma’noni anglatadi. Ushbu fan psixologik tadqiqotlarning
eng muhim qismi hisoblanadi, chunki inson ruhiyatini bevosita kuzatish imkoniyati
yo‘qligi sababli uni bilish uchun maxsus ilmiy usullar, testlar, so‘rovnomalar,
kuzatish va tajriba o‘tkazish kabi metodlar qo‘llaniladi. Psixodiagnostikaning
asosiy maqsadi insonning shaxsiy va individual xususiyatlarini, aqliy jarayonlarini,
emotsional holatini hamda ijtimoiy xulq-atvorini o‘lchash orqali psixik faoliyat
mexanizmlarini aniqlashdan iboratdir. U insonning qobiliyatlari, temperament turi,
xarakter xususiyatlari, stressga bardoshliligi, kommunikativ imkoniyatlari,
motivatsiyasi kabi psixologik parametrlarini aniqlashga xizmat qiladi.
Psixodiagnostika nafaqat klinik psixologiya, balki ta’lim, ishlab chiqarish,
menejment, harbiy psixologiya, sport psixologiyasi va boshqa ko‘plab sohalarda
keng qo‘llaniladi. Psixodiagnostikaning maqsadi bir necha yo‘nalishlarda
ifodalanadi. Birinchidan, u insonning individual-psixologik xususiyatlarini
aniqlash va ularni ob’ektiv tarzda o‘lchashni ko‘zda tutadi. Ikkinchidan, bu maqsad
shaxsning imkoniyatlari, muammolari va rivojlanish istiqbollarini aniqlash orqali
unga psixologik yordam ko‘rsatish bilan bog‘liq. Uchinchidan, psixodiagnostika
shaxsning ma’lum faoliyat turlariga mosligini aniqlash, kasbiy yo‘nalishini
belgilash hamda psixoprofilaktik choralarni ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlarni taqdim etadi. To‘rtinchidan, u psixologik tadqiqotlarning
6

ishonchliligi va aniqligini ta’minlash orqali psixologiya fanining ilmiy asoslarini
mustahkamlaydi.
Psixodiagnostika fanining rivojlanish bosqichlariga nazar tashlasak, u bir
necha tarixiy davrlarni o‘z ichiga oladi. Dastlabki bosqich XIX asr oxirlariga
to‘g‘ri keladi. Bu davrda psixodiagnostikaning nazariy asoslari shakllana
boshlagan bo‘lib, asosiy e’tibor inson aqliy qobiliyatlarini o‘lchashga qaratilgan.
Ingliz olimi Frensis Galton insonning sensor sezgirligini o‘lchash orqali intellekt
darajasini aniqlash mumkinligini taklif etgan. U psixodiagnostikaning statistik
asoslarini yaratgan va korrelyatsion tahlilni joriy etgan birinchi olimlardan biridir.
Keyinchalik Alfred Bine va Teodor Simon tomonidan ishlab chiqilgan birinchi
intellekt testi (Bine–Simon testi) psixodiagnostikaning ilmiy asoslangan metodlar
bilan amalga oshirilishiga zamin yaratdi. Ikkinchi bosqich XX asr boshlariga
to‘g‘ri keladi. Bu davrda psixodiagnostika fan sifatida shakllanib, tizimli
yo‘nalishlarga ega bo‘ldi. Xususan, Charlz Spirman intellektni “umumiy omil” (g-
faktor) konsepsiyasi asosida tahlil qildi, Karl Yung assotsiativ eksperimentlarni
ishlab chiqdi, Zigmund Freyd esa psixoanalitik diagnostika usullarini joriy etdi.
Shu davrda psixometrika yo‘nalishi ham jadal rivojlandi, test natijalarini
matematik jihatdan qayta ishlash usullari yaratildi. Uchinchi bosqich – Ikkinchi
jahon urushi davri va undan keyingi yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda
psixodiagnostika harbiy, sanoat va ta’lim sohalarida keng qo‘llanila boshladi.
Shaxs testlari, temperament testlari, kasbiy yo‘nalish testlari keng miqyosda ishlab
chiqildi. MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory), Kettellning 16F
testlari, Rorshaxning loyqa dog‘lar testi kabi metodikalar aynan shu davrda paydo
bo‘lib, bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. To‘rtinchi bosqich – XX
asrning ikkinchi yarmi va XXI asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda
psixodiagnostikada kompyuter va raqamli texnologiyalar faol joriy etila boshlandi.
Kompyuter test tizimlari, avtomatik ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlari,
elektron test banklari yaratildi.
7

Bu esa psixodiagnostika jarayonini soddalashtirdi, tezlashtirdi va inson xatosi
ehtimolini kamaytirdi. Shuningdek, statistik dasturlar (SPSS, STATISTICA,
MATLAB va boshqalar) yordamida test natijalarini tahlil qilish imkoniyati paydo
bo‘ldi. Hozirgi bosqichda esa psixodiagnostika fanining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri — kompyuter psixodiagnostikasi hisoblanadi. Bu yo‘nalishda
diagnostika jarayoni to‘liq raqamli muhitda amalga oshiriladi, test topshiriqlari
elektron shaklda taqdim etiladi, javoblar avtomatik tarzda qayta ishlanadi va
natijalar darhol tahlil qilinadi. Sun’iy intellekt va neyron tarmoqlar asosida ishlab
chiqilgan dasturlar psixologik xulq-atvorni bashorat qilish, emotsional
barqarorlikni baholash, stress va xavotir darajasini aniqlash imkonini beradi.
Shunday qilib, psixodiagnostika fani tarixiy jihatdan inson ruhiyatini ilmiy asosda
o‘rganishning evolyutsion bosqichlarini bosib o‘tgan. U dastlab oddiy kuzatuv va
tajriba asosida shakllangan bo‘lsa, bugungi kunda zamonaviy kompyuter
texnologiyalari, statistik tahlil, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar (Big Data)
tahliliga asoslangan kompleks tizimga aylandi. Psixodiagnostika nafaqat insonni
o‘rganish vositasi, balki uni tushunish, rivojlantirish va unga mos shart-sharoit
yaratishning eng muhim ilmiy yo‘nalishlaridan biridir. Shu boisdan, kompyuter
psixodiagnostikasining paydo bo‘lishi psixologiya fanida yangi davrni boshlab
berdi. Psixodiagnostika fani zamonaviy psixologiyaning asosiy tarmoqlaridan biri
sifatida inson ruhiyatini chuqur o‘rganish, shaxs xususiyatlarini aniqlash, ularning
individual farqlarini baholash hamda psixik jarayonlarning rivojlanish darajasini
aniqlashga xizmat qiladi. Bu yo‘nalish insonning ichki dunyosini, his-tuyg‘ularini,
motivatsiyasini, temperamentini, xulq-atvoridagi o‘ziga xos jihatlarni o‘rganishga
qaratilgan bo‘lib, insonning har tomonlama rivojlanishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Psixodiagnostika, aslida, inson psixikasining murakkab mexanizmlarini
ilmiy asosda o‘lchash va baholash tizimidir. Insonning ruhiy holatini bevosita
ko‘rish yoki o‘lchash imkoni bo‘lmagani sababli, bu fan bilvosita belgilar, test
topshiriqlari, javob reaksiyalari, vaqt ko‘rsatkichlari, xatti-harakatlar va muloqot
jarayonlarini tahlil qilish orqali ruhiy jarayonlarga kirib boradi. Shuning uchun
8

ham psixodiagnostika psixologik tadqiqotlarning eng nozik, lekin eng muhim
bo‘g‘inidir.
Psixodiagnostikaning maqsadi faqat insonning ruhiy holatini aniqlash bilan
cheklanmaydi, balki bu natijalarni amaliyotga joriy etish, psixologik yordam
ko‘rsatish, shaxsning rivojlanish imkoniyatlarini aniqlash, kasbiy yo‘nalishini
belgilash, ta’lim jarayonini individuallashtirish va shaxslararo munosabatlarni
yaxshilashga ham qaratilgan. Psixodiagnostika yordamida o‘quvchilar
qobiliyatlari, o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasi, stressga bardoshlilik darajasi,
ijtimoiy moslashuv qobiliyati, diqqat, xotira, tafakkur va nutq rivojlanish darajasi
aniqlanadi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish yoki boshqaruv sohasida ham
psixodiagnostika xodimlarning kasbiy mosligini, ishga yaroqliligini, jamoada
o‘zaro munosabatlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Psixodiagnostikaning
rivojlanish bosqichlari jarayonida fan turli ilmiy maktablar, falsafiy yo‘nalishlar va
texnologik yutuqlar ta’siri ostida shakllandi. Dastlabki bosqichlarda inson
psixikasini o‘lchash uchun eksperimental metodlardan foydalanilgan. Masalan, V.
Vundtning laboratoriyasi inson sezgi va idrok jarayonlarini o‘lchashga qaratilgan
eksperimental tadqiqotlar markaziga aylangan. Shundan so‘ng psixodiagnostika
individual farqlar psixologiyasi bilan bog‘lanib, odamlar o‘rtasidagi psixik
xususiyatlar farqlarini ilmiy asosda o‘lchash g‘oyasiga asos soldi. Alfred Bine
tomonidan ishlab chiqilgan intellekt testi esa inson qobiliyatlarini miqdoriy
o‘lchash imkonini berdi va keyingi test tizimlariga asos bo‘ldi. XX asrning
o‘rtalariga kelib, psixodiagnostika fanining amaliy yo‘nalishi jadal rivojlandi. Bu
davrda testologiya, psixometrika, shaxs diagnostikasi, loyihaviy testlar kabi
yo‘nalishlar shakllandi. Psixologik diagnostika jarayonida nafaqat test natijalari,
balki subyektning xulq-atvori, hissiy reaksiyalari, motivatsion holatlari ham tahlil
qilina boshlandi. Psixodiagnostikaning nazariy rivojida K. Levin, G. Ayzenk, R.
Kettell, J. Guilford, D. Veksler kabi olimlarning ishlari muhim o‘rin tutadi. Ular
shaxs strukturasi, intellekt modeli, temperament va xarakterning o‘zaro bog‘liqligi
haqidagi ilmiy konsepsiyalarni yaratganlar. Psixodiagnostika fanining keyingi rivoj
bosqichi texnologik yondashuv bilan chambarchas bog‘liqdir. Raqamli
9

texnologiyalar kirib kelishi bilan diagnostik jarayon avtomatlashtirildi, natijalarni
qayta ishlashda inson omili kamaytirildi, test natijalari aniq, tez va obyektiv tahlil
qilina boshladi. Kompyuter psixodiagnostikasi shu tariqa paydo bo‘ldi. U nafaqat
inson psixikasini tezkor o‘lchash, balki test topshiriqlarini individual darajada
moslashtirish, subyektning javob reaktsiyasini real vaqt rejimida tahlil qilish
imkonini berdi. Shu bilan birga, zamonaviy psixodiagnostika dasturlari insonning
emotsional holatini yuz ifodasi, ovoz ohangi, tana harakati kabi noverbal belgilar
orqali ham baholash imkonini bermoqda. Psixodiagnostikaning rivojlanishida
ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilishning ilmiy uslublari ham muhim rol
o‘ynaydi. Korrelyatsion, regressiv, faktorli va diskriminant tahlil kabi statistik
metodlar psixologik o‘lchovlarning aniqligini oshirdi. Shu sababli
psixodiagnostika fani psixologiyaning boshqa tarmoqlari — eksperimental
psixologiya, pedagogik psixologiya, klinik psixologiya va amaliy psixologiya bilan
bevosita aloqador bo‘lib, ularning ilmiy tadqiqot metodologik bazasini tashkil
etadi. Bugungi kunda psixodiagnostika inson kapitalini rivojlantirish, ijtimoiy
muvozanatni ta’minlash, sog‘lom psixologik muhit yaratish kabi global
masalalarda muhim ahamiyatga ega. U ta’lim tizimida o‘quvchilarning individual
qobiliyatlarini aniqlash, ularga mos o‘quv strategiyasini ishlab chiqish, stress va
zo‘riqish holatlarini kamaytirish uchun keng qo‘llaniladi. Tibbiyotda esa u ruhiy
kasalliklarni erta aniqlash, psixoterapiya jarayonini monitoring qilish, bemorning
ruhiy tiklanish dinamikasini kuzatishda qo‘llaniladi. Psixodiagnostikaning bugungi
taraqqiyoti shuni ko‘rsatadiki, inson psixikasini o‘lchashda yangi texnologiyalar,
sun’iy intellekt, neyropsixologik dasturlar, virtual reallik (VR) texnologiyalari faol
joriy etilmoqda. Bu esa diagnostika jarayonini nafaqat aniq va tezkor, balki yanada
interaktiv, individual va chuqur tahlilga asoslangan tizimga aylantirmoqda. Shu
bois, psixodiagnostika fani nafaqat insonni o‘rganish vositasi, balki uni tushunish,
rivojlantirish va jamiyatdagi psixologik barqarorlikni ta’minlashning ilmiy
mezoniga aylangan.
10

Psixodiagnostika inson ruhiy holatini, shaxsiy sifatlarini, qobiliyatlarini, hissiy
kechinmalarini, tafakkur va xulq-atvor xususiyatlarini ilmiy asosda aniqlashga
qaratilgan psixologik faoliyat turi bo‘lib, u zamonaviy psixologiya fanining eng
muhim va amaliy jihatdan ahamiyatli tarmoqlaridan biridir. Psixodiagnostika
atamasi birinchi bor XX asr boshlarida psixologiya fani rivojlanishida keng
qo‘llanila boshlangan bo‘lib, uning shakllanishi bilan psixologik tekshiruvlar
tizimlashtirilib, ilmiy asosda insonning individual-psixologik xususiyatlarini
aniqlash imkoniyati vujudga keldi. Psixodiagnostikaning asosiy maqsadi — inson
shaxsini chuqur o‘rganish, uning ichki dunyosini, ruhiy holatini, aqliy faoliyati va
xulq-atvorini tahlil qilish orqali psixologik yordam ko‘rsatish, shuningdek, ta’lim,
ishlab chiqarish, tibbiyot, harbiy soha va boshqa ijtimoiy tizimlarda inson omilini
to‘g‘ri baholashdir. Mazkur yo‘nalishning ilmiy rivoji Fransiya, Germaniya,
AQSH, Rossiya kabi mamlakatlarda shakllangan bo‘lib, Alfred Bine, Charlz
Spirmen, Zigmund Freyd, Karl Yung, Xans Ayzenk, R. Kettell, L.S. Vigotskiy,
B.G. Ananev, S.L. Rubinshteyn singari olimlar tomonidan psixodiagnostikaning
nazariy va amaliy tamoyillari ishlab chiqilgan. Alfred Bine birinchi marta
intellektni o‘lchash uchun test yaratgan olim sifatida psixodiagnostika tarixida
muhim o‘rin egallaydi. U tomonidan yaratilgan “Bine-Simon testi” insonning aqliy
rivojlanish darajasini aniqlashda inqilobiy ahamiyat kasb etdi. Keyinchalik, ushbu
metodika Yerkes, Terman va Veksler tomonidan takomillashtirilib, hozirgi kunda
ham keng qo‘llanib kelinmoqda. Psixodiagnostika rivojining keyingi bosqichida
testologiya fanining shakllanishi bilan o‘lchashning statistik asoslari
mustahkamlandi, testlarning ishonchliligi (reliability) va haqiqiyligi (validity) kabi
tushunchalar kiritildi. Bu esa psixodiagnostika natijalarini yanada aniqroq va ilmiy
asoslangan qilishga yordam berdi. Psixodiagnostika fani faqatgina test sinovlari
bilan cheklanmaydi. U kuzatuv, suhbat, anketa, intervyu, sotsiometriya, loyiha
(proyektiv) usullar, hamda zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalangan
holda inson shaxsiyatini tahlil qilishni ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, XXI asrda
raqamli texnologiyalar rivojlanishi psixodiagnostika sohasida yangi bosqichni
boshlab berdi. Kompyuter psixodiagnostikasi inson haqidagi ma’lumotlarni tez,
11

aniq va tizimli ravishda olish, ularni qayta ishlash va natijalarni avtomatik tahlil
qilish imkonini berdi. Buning natijasida psixologlar uchun vaqt tejaldi, sub’ektivlik
darajasi kamaydi va psixodiagnostik jarayonning aniqligi oshdi. Psixodiagnostika
rivojlanishining tarixiy bosqichlariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uni shartli
ravishda to‘rt davrga ajratish mumkin. Birinchi davr — empirik bosqich (XIX asr
oxiri – XX asr boshlarida) bo‘lib, bu davrda psixologik o‘lchovlar hali ilmiy
asoslanmagan, ko‘proq tajriba va kuzatuvlar orqali amalga oshirilgan. Ikkinchi
davr — ilmiy-nazariy bosqich bo‘lib, Alfred Bine va Charlz Spirmen tomonidan
test metodikasining yaratilishi bilan bog‘liq. Uchinchi davr — metodologik
rivojlanish davri (XX asr o‘rtalarida) bo‘lib, bunda psixodiagnostik usullar
psixometrik asosda ishlab chiqila boshlagan. To‘rtinchi davr —
kompyuterlashtirish davri (XX asr oxiri – XXI asr) bo‘lib, unda psixodiagnostika
raqamli texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda yangi bosqichga ko‘tarilgan.
Psixodiagnostikaning maqsadi — inson shaxsini faqatgina baholash emas, balki
uning individual imkoniyatlarini rivojlantirish, psixologik muammolarini aniqlash,
mos ijtimoiy va ta’limiy muhitni yaratish orqali shaxsning o‘zini anglash va o‘zini
rivojlantirish jarayoniga yordam berishdir. Shuningdek, psixodiagnostika o‘quvchi,
talabalar, ishchi-xodimlar va boshqa ijtimoiy guruhlarning psixologik salomatligini
o‘rganishda, kasbiy tanlov, o‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish, iqtidorli bolalarni
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Psixodiagnostika nafaqat individual, balki guruhiy
diagnostika sifatida ham qo‘llaniladi. Guruhiy psixodiagnostika orqali ijtimoiy
munosabatlar, jamoaviy muhit, liderlik, konfliktlar darajasi aniqlanadi. Shu orqali
tashkilot, maktab, oila va boshqa ijtimoiy tizimlarda ruhiy muvozanatni ta’minlash
imkoniyati yaratiladi. Shunday qilib, psixodiagnostika inson ruhiy dunyosini ilmiy
o‘rganishda eng asosiy vosita bo‘lib, uning rivojlanish bosqichlari jamiyat
taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Bugungi kunda psixodiagnostika nafaqat nazariy
fan, balki amaliyotda muhim rol o‘ynaydigan ijtimoiy-psixologik jarayonning
ajralmas qismiga aylangan.
12

Psixodiagnostika fani inson ruhiy holatini o‘rganish jarayonida ilmiy yondashuv va
metodik asosga tayanadi. Ushbu fan shaxsni har tomonlama o‘rganish, uning
individual psixologik xususiyatlarini aniqlash, aqliy va hissiy rivojlanish darajasini
o‘lchash, shaxslararo munosabatlarni tahlil qilish, xulq-atvor sabablari va
motivlarini aniqlash imkonini beradi. Psixodiagnostika — bu faqatgina test
o‘tkazish emas, balki insonni tushunish, uning psixik dunyosini tahlil qilish va
muammolariga ilmiy yechim topish vositasidir. Ushbu jarayonning markazida
inson shaxsining murakkab tabiati, uning o‘zini anglash, o‘zgarish va rivojlanish
qobiliyati yotadi. Psixodiagnostika jarayonida qo‘llaniladigan har bir metod, u test
bo‘ladimi, suhbat yoki kuzatuv, shaxsning ichki olamini yorituvchi oyna vazifasini
bajaradi. Insonning psixik holati o‘zgaruvchan va ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli,
psixodiagnostika ham doimiy ravishda yangilanib boruvchi fan hisoblanadi.
Zamonaviy psixologiya shuni ko‘rsatadiki, inson shaxsini to‘liq baholash uchun
birgina test natijalari yetarli emas, balki turli manbalardan olingan ma’lumotlarni
tahlil qilish, shaxsning ijtimoiy, emotsional, kognitiv va fiziologik holatini
kompleks tarzda o‘rganish zarurdir. Shu sababli, psixodiagnostika ko‘p yo‘nalishli
va integrativ yondashuvga asoslanadi. Psixodiagnostika fanining shakllanishi
insonni ilmiy o‘rganishdagi buyuk inqiloblardan biri bo‘lgan. XIX asr oxirida
psixologiyada eksperimental metodlar paydo bo‘lishi bilan inson ruhiy
jarayonlarini aniq o‘lchash g‘oyasi tug‘ildi. Bu davrda U. Vundt, G. Ebbingxauz,
F. Galton, A. Bine kabi olimlar psixik hodisalarni laboratoriya sharoitida
o‘rganishga kirishdilar. Ayniqsa, A. Bine va T. Simon tomonidan yaratilgan
intellekt testlari psixodiagnostikaning mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos
bo‘ldi. Ularning metodikasi orqali insonning aqliy rivojlanish darajasi aniqlanib,
ilk bor “intellekt koeffitsienti” (IQ) tushunchasi paydo bo‘ldi. Keyinchalik bu
yo‘nalish R. Yerkes, D. Veksler, X. Ayzenk, R. Kettell kabi olimlar tomonidan
takomillashtirildi. XX asr o‘rtalarida psixodiagnostika yanada tizimlashtirildi. Bu
davrda psixometrik usullar ishlab chiqildi, testlarning ishonchliligi va haqiqiyligini
aniqlash usullari joriy etildi. Psixodiagnostika fani nafaqat individual baholash,
balki ijtimoiy guruhlarni tahlil qilish, kasbiy tanlov, ta’lim tizimi, tibbiy
13

psixologiya, harbiy psixologiya kabi sohalarda keng qo‘llanila boshlandi. Ayniqsa,
o‘quvchilarning intellektual va hissiy rivojlanishini baholashda, kasb tanlash
jarayonida, o‘qituvchilarning pedagogik qobiliyatlarini o‘lchashda psixodiagnostik
metodlar keng qo‘llanildi. Shuningdek, psixodiagnostika amaliyotda
psixokorrektsiya va psixoterapiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, diagnostika natijalari
asosida individual yoki guruhiy psixologik yordam dasturlari tuziladi.
Psixodiagnostika insonning hayotidagi deyarli barcha jarayonlarga tegishli bo‘lishi
mumkin. U bolalarning maktabga tayyorgarligini baholashda, o‘smirlarning
shaxsiy rivojlanishidagi inqiroz davrlarini aniqlashda, kattalarda stress darajasini,
ish samaradorligini, motivatsiyasini, ijtimoiy moslashuvini tahlil qilishda muhim
vosita hisoblanadi. Shuningdek, psixodiagnostika klinik psixologiyada ham keng
qo‘llaniladi. Bu yo‘nalishda u psixik buzilishlarni aniqlash, ularning kelib chiqish
sabablarini tushunish va davolash jarayonini rejalashtirish uchun zarurdir.
Shaxsning emotsional beqarorligi, depressiya, xavotirlik, agressivlik, nevrotik
holatlar kabi muammolar psixodiagnostik vositalar yordamida aniqlanadi. Shu
bilan birga, so‘nggi o‘n yilliklarda axborot texnologiyalari rivojlanishi natijasida
kompyuter psixodiagnostikasi shakllandi. Kompyuter asosidagi test tizimlari inson
omilini yanada aniqroq baholash imkonini beradi. Ular natijalarni avtomatik tarzda
qayta ishlaydi, sub’ektiv xatolarni kamaytiradi, vaqtni tejaydi va ko‘p miqdordagi
ma’lumotlarni tahlil qilish imkonini yaratadi. Bunday dasturlar psixologlar uchun
katta qulaylik yaratib, natijalarni tezkor va ishonchli tarzda olishga yordam beradi.
Kompyuter psixodiagnostikasi, ayniqsa, ta’lim, mehnat psixologiyasi, klinik
diagnostika, harbiy psixologiya va boshqaruv sohalarida keng qo‘llanilmoqda.
Biroq, bu sohada inson omilining to‘liq o‘rnini bosuvchi avtomatlashtirilgan tizim
mavjud emas, chunki psixologik tahlilda insonning empatiyasi, intuitiv sezgirligi,
individual yondashuvi muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, kompyuter
texnologiyalari faqat yordamchi vosita sifatida ko‘riladi. Umuman olganda,
psixodiagnostikaning rivojlanish bosqichlari inson ruhiyatini tushunishdagi ilmiy
yutuqlar bilan chambarchas bog‘liq. U jamiyatdagi inson salohiyatini oshirish,
ta’lim sifatini yaxshilash, sog‘lom psixologik muhit yaratish va shaxsiy
14

rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda beqiyos ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan,
psixodiagnostika nafaqat psixologlar, balki pedagoglar, shifokorlar, menejerlar,
kadrlar bo‘yicha mutaxassislar uchun ham zaruriy bilim sohasi hisoblanadi.
Psixodiagnostikaning mazmuni va mohiyati inson psixikasining murakkab
tuzilmasini ilmiy asosda o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u inson xatti-harakati,
hissiy holati, tafakkuri, irodasi, qobiliyati, motivatsiyasi kabi psixik jarayonlarni
chuqur tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Ushbu soha ilm-fanning alohida tarmog‘i
sifatida shakllanib, nafaqat psixologiya, balki sotsiologiya, fiziologiya,
pedagogika, informatika kabi fanlar bilan ham uzviy aloqada rivojlanmoqda.
Psixodiagnostikaning asosiy mohiyati shaxsni to‘liq o‘rganish, uni tushunish va
uning ruhiy imkoniyatlarini aniqlashdir. Insonning ruhiy dunyosi murakkab,
o‘zgaruvchan va ko‘p qirrali bo‘lgani sababli uni baholash uchun oddiy kuzatish
yoki sub’ektiv taxmin yetarli emas, balki ilmiy asoslangan, standartlashtirilgan
metodlarga tayanish zarur. Shu nuqtayi nazardan, psixodiagnostika ilmiy dalillarga
asoslangan yondashuvni talab etadi. Psixodiagnostika fanining maqsadi inson
shaxsini o‘rganishning aniq mezonlarini ishlab chiqish, ularni amaliyotga tadbiq
etish va insonning psixologik imkoniyatlarini real sharoitda aniqlashdir. U
shaxsning individual tipologik xususiyatlarini o‘rganish, temperament, xarakter,
motivatsiya, hissiy barqarorlik, stressga chidamlilik, ijtimoiy moslashuv darajasini
baholashni o‘z ichiga oladi. Bunda psixodiagnostika nafaqat insonni tavsiflaydi,
balki uni rivojlantirish, kamchiliklarni bartaraf etish, imkoniyatlarni ochish
yo‘nalishlarini ham belgilaydi. Shu jihatdan, psixodiagnostika nafaqat diagnostika,
balki psixokorreksiya, maslahat va reabilitatsiya jarayonlari uchun poydevor
hisoblanadi. Psixodiagnostika rivojlanishining tarixiy bosqichlarini tahlil qilganda,
dastlabki urinishlar inson xulqini tashqi belgilar asosida baholashga qaratilgan
bo‘lgan. Antik davrda Gippokrat va Galen temperament nazariyalarini ilgari
surgan bo‘lsa, o‘rta asrlarda insonning ruhiy holatini uning yuz ifodasi, ovoz
tembri yoki jismoniy holati orqali tahlil qilishga urinishlar bo‘lgan. Uyg‘onish
davrida esa insonni ilmiy asosda o‘rganish g‘oyasi paydo bo‘lib, keyinchalik bu
yondashuv psixodiagnostika shakllanishiga asos yaratgan. XIX asrda F. Galton
15

individual farqlarni o‘rganishning ilmiy asoslarini ishlab chiqdi va o‘lchov
usullarini joriy etdi. U insonning idrok, xotira, reaktsiya tezligi kabi
ko‘rsatkichlarini aniqlashga qaratilgan test tizimini yaratdi. Keyinchalik A. Bine va
T. Simon tomonidan bolalarning intellektual rivojlanish darajasini aniqlovchi
birinchi intellekt testi ishlab chiqildi. Bu test asosida “intellekt koeffitsienti” (IQ)
atamasi paydo bo‘ldi va u psixodiagnostikaning markaziy tushunchalaridan biriga
aylandi. XX asrning birinchi yarmida psixodiagnostika alohida ilmiy yo‘nalish
sifatida shakllanib, testologiya, psixometriya, shaxsni baholash metodikasi kabi
sohalarni o‘z ichiga oldi. Shu davrda D. Veksler, X. Ayzenk, R. Kettell kabi
olimlar tomonidan testlarning ishonchliligi va haqiqiyligini aniqlashga qaratilgan
ilmiy mezonlar ishlab chiqildi. Psixodiagnostika amaliyotda keng qo‘llanila
boshlandi, xususan, ta’lim tizimida o‘quvchilarning qobiliyatini aniqlash, mehnat
sohasida kasbiy moslikni o‘rganish, tibbiyotda psixik buzilishlarni aniqlash, harbiy
sohada esa stressga bardoshlilikni baholash maqsadida ishlatila boshlandi. Shu
tariqa, psixodiagnostika inson hayotining turli sohalarida zaruriy vosita sifatida
mustahkam o‘rnashdi. Zamonaviy psixodiagnostika esa texnologik taraqqiyot bilan
bir qatorda rivojlanib, kompyuter, sun’iy intellekt va raqamli tahlil tizimlarining
kirib kelishi bilan yangi bosqichga ko‘tarildi. Kompyuter psixodiagnostikasi
insonning psixik holatini tezkor, obyektiv va statistik jihatdan aniq o‘lchash
imkonini berdi. Endilikda test natijalari avtomatik tarzda qayta ishlanadi, tahlil
qilinadi va foydalanuvchiga individual hisobot ko‘rinishida taqdim etiladi. Bu esa
psixologlarning vaqtini tejaydi, inson omilidan kelib chiqadigan sub’ektiv
xatoliklarni kamaytiradi va tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshiradi. Biroq,
bu yutuqlarga qaramay, psixodiagnostika insonning ichki dunyosini to‘liq
avtomatlashtirilgan tarzda aniqlash darajasiga yetmagan. Chunki inson shaxsini
to‘liq tushunish uchun faqat raqamlar va algoritmlar yetarli emas; bunda
psixologning empatik sezgirligi, tahliliy fikrlashi va individual yondashuvi hal
qiluvchi ahamiyatga ega. Shu bois, kompyuter psixodiagnostikasi an’anaviy
usullarni to‘ldiruvchi, ularning samaradorligini oshiruvchi vosita sifatida qaraladi.
Psixodiagnostika fani bugungi kunda inson resurslarini boshqarish, ta’lim tizimida
16

o‘quv jarayonini individuallashtirish, tibbiyotda psixoterapevtik yondashuvlarni
tanlash, shuningdek, kriminologiyada shaxsni tahlil qilish kabi yo‘nalishlarda
muhim amaliy ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan birga, psixodiagnostika
jamiyatdagi psixologik sog‘lomlikni saqlash, insonlarning o‘zini anglash va o‘z
ustida ishlash qobiliyatini rivojlantirish uchun ham zaruriy fan sifatida e’tirof
etiladi. Demak, psixodiagnostika insonni tushunishning, uning ichki
imkoniyatlarini ochishning va ruhiy muvozanatini tiklashning eng muhim
vositalaridan biri sifatida ilmiy va amaliy jihatdan tobora rivojlanib bormoqda.
17

1.2. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik
jarayonga tatbiqi va ularning afzalliklari
Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi zamonaviy
psixologiya fanining eng muhim va istiqbolli yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Axborot texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi natijasida inson
ruhiyatini o‘rganish, tahlil qilish va natijalarni qayta ishlash jarayonlari sifat
jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Kompyuter psixodiagnostikasi — bu
insonning psixologik holatini, individual-psixik xususiyatlarini, intellektual
darajasini, shaxsiy sifatlarini kompyuter dasturlari yordamida aniqlash, baholash
va tahlil qilish jarayonidir. Ushbu tizimda insondan olingan test natijalari raqamli
shaklda qayta ishlanadi, statistik modellar orqali tahlil qilinadi hamda obyektiv
natijalar sifatida taqdim etiladi. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostikaga
tatbiqi nafaqat psixologik tadqiqotlarning tezligini oshirdi, balki inson omilidan
kelib chiqadigan sub’ektiv xatoliklarni sezilarli darajada kamaytirdi. An’anaviy
test o‘tkazish jarayonida psixologning o‘z fikri, kayfiyati yoki sub’ektiv bahosi
natijalarga ta’sir qilishi mumkin edi, biroq kompyuter texnologiyalari bu omillarni
bartaraf etadi va obyektivlikni ta’minlaydi. Shu sababli kompyuter asosidagi
psixodiagnostika bugungi kunda eng ishonchli, tezkor va ilmiy jihatdan asoslangan
diagnostika usuli sifatida tan olingan. Kompyuter texnologiyalarining
psixodiagnostik jarayonga kiritilishi bir necha bosqichlarda amalga oshirilgan.
Dastlab psixologik testlar kompyuter ekraniga o‘tkazilib, test savollarini avtomatik
chiqarish va javoblarni klaviatura yoki sichqoncha yordamida kiritish imkoniyati
yaratildi. Keyingi bosqichda esa test natijalarini avtomatik tarzda tahlil qiluvchi
algoritmlar ishlab chiqildi. Hozirda esa kompyuter psixodiagnostikasi sun’iy
intellekt va neyron tarmoqlar asosida ishlaydigan dasturlar yordamida yanada
takomillashgan. Bu tizimlar insonning javob tezligi, xatoliklar chastotasi, reaktsiya
va hissiy javoblarini tahlil qilib, chuqur psixologik xulosalar chiqarishga imkon
beradi. Kompyuter psixodiagnostikasining asosiy afzalliklaridan biri —
ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash va tahlil qilish imkoniyatidir. Masalan, bir
18

nechta testlarni o‘tkazishda odatiy usulda bir necha soat vaqt talab etilsa,
kompyuter tizimida bu jarayon bir necha daqiqa ichida yakunlanadi. Shu bilan
birga, kompyuter dasturlari natijalarni avtomatik tarzda saqlaydi, arxivlashtiradi va
ularni istalgan vaqtda qayta tahlil qilish imkonini beradi. Bu esa psixologik
tadqiqotlarda uzluksizlik va tizimlilikni ta’minlaydi. Kompyuter texnologiyalari
yordamida psixologik diagnostika jarayonida ishtirokchining stress darajasi,
reaktsiya tezligi, e’tibor barqarorligi, fikrlashning mantiqiy ketma-ketligi va
emotsional barqarorligi kabi ko‘plab parametrlar o‘lchanadi. Bundan tashqari,
ayrim kompyuter dasturlari insonning yuz ifodasi, ovoz tembri, tana holati va
mikroreaksiyalarni tahlil qilib, yashirin psixologik belgilarni ham aniqlay oladi. Bu
esa psixologga shaxsning holatini yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir muhim afzalligi — natijalarning
obyektivligi va ishonchliligidir. Chunki dastur barcha ishtirokchilarga bir xil
sharoit yaratadi, test savollari o‘zgarmas shaklda beriladi, javoblar esa insonning
xohishidan qat’i nazar avtomatik qayd etiladi. Natijada inson omilidan kelib
chiqadigan noto‘g‘ri talqinlar, xatoliklar va sub’ektiv yondashuvlar deyarli
yo‘qoladi. Shuningdek, kompyuter dasturlari test natijalarini faqat umumiy
ko‘rsatkichlar bilan emas, balki chuqur statistik tahlil orqali, dispersiya,
korrelyatsiya, regressiya kabi matematik modellarga asoslanib baholaydi. Bu esa
diagnostikaning ilmiy darajasini oshiradi. Kompyuter texnologiyalarining
psixodiagnostikadagi yana bir afzalligi — interaktivlikdir. Ishtirokchi testni
o‘tkazish jarayonida vizual va audio stimullarga javob beradi, bu esa insonning
hissiy holatini, e’tiborini va motivatsiyasini yanada aniqroq baholash imkonini
beradi. Masalan, reaktsiya tezligini o‘lchovchi dasturlar, stressga bardoshlilikni
baholovchi interaktiv o‘yinlar yoki diqqatni o‘lchovchi testlar real vaqt rejimida
insonning psixologik javoblarini qayd etadi. Shuningdek, kompyuter diagnostikasi
katta hajmdagi ma’lumotlar bazasini yaratish imkonini beradi, bu esa psixologik
tadqiqotlarda katta statistik namunalar ustida ishlashga imkon beradi. Shunday
qilib, turli yosh, jins, kasb yoki madaniy guruhlardagi insonlar haqida ma’lumot
to‘planadi va ularning psixik xususiyatlarini solishtirish imkoniyati yaratiladi. Bu
19

esa psixodiagnostikaning ilmiy asoslarini mustahkamlaydi. Kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostik jarayondagi yana bir muhim afzalligi —
anonimlik va qulaylikdir. Ba’zi hollarda inson test topshirayotganda o‘z shaxsini
ochiq ko‘rsatishdan tortinadi yoki psixolog huzurida o‘zini noqulay his qiladi.
Kompyuter orqali o‘tkaziladigan testlar esa ishtirokchiga maxfiylikni ta’minlaydi
va bu esa yanada tabiiy, samimiy javoblar olish imkonini beradi. Shu sababli,
kompyuter psixodiagnostikasi o‘smirlar, yoshlar va turli kasbiy guruhlar bilan
ishlashda ayniqsa samarali hisoblanadi. Kompyuter texnologiyalarining
psixodiagnostik jarayonga tatbiqi nafaqat natijalarni yaxshilaydi, balki
psixologning ishini ham soddalashtiradi. Dastur o‘zi natijalarni tahlil qilib, hisobot
shaklida tayyorlab beradi, bu esa psixologga vaqtni tejash va chuqur tahlilga
e’tibor qaratish imkonini beradi. Shu bilan birga, zamonaviy dasturlar natijalarni
grafik, diagramma, jadval ko‘rinishida taqdim etib, ularni tushunarli va vizual
shaklda namoyish etadi. Biroq, shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, kompyuter
texnologiyalari insonning ichki holatini to‘liq aniqlash imkoniyatiga ega emas.
Chunki har bir inson o‘ziga xos, uning hissiy tajribalari, hayotiy qadriyatlari,
madaniy muhitga munosabati ham o‘zgaruvchan. Shu sababli, kompyuter
texnologiyalari psixodiagnostika jarayonida yordamchi vosita sifatida qo‘llanilishi
lozim, ya’ni ular psixologning tajribasi, kuzatuvi va tahliliy fikrini to‘ldiruvchi,
lekin almashtirmaydigan vosita hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi — bu inson ruhiyatini
o‘rganishdagi sifat jihatdan yangi bosqich bo‘lib, u natijalarning obyektivligini
oshiradi, diagnostika tezligini kuchaytiradi, statistik tahlil imkoniyatlarini
kengaytiradi hamda psixologik xizmatning samaradorligini sezilarli darajada
oshiradi. Shu bois, kompyuter psixodiagnostikasi kelajakda psixologik
amaliyotning ajralmas qismi sifatida yanada keng qo‘llanilishi kutilmoqda.
Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi inson psixikasini
chuqurroq, tezroq va aniqroq o‘rganish imkonini beruvchi zamonaviy ilmiy
yondashuvlardan biridir. Bu yondashuv psixologik diagnostika jarayonini
avtomatlashtirish, natijalarni qayta ishlash, saqlash va tahlil qilishda yuqori
20

samaradorlikni ta’minlaydi. Avvallari psixologik testlar qog‘oz asosida o‘tkazilib,
natijalar qo‘lda hisoblanar edi, bu esa ko‘p vaqt talab qilgan, inson omili sababli
xatolik ehtimolini oshirgan. Kompyuter texnologiyalari bu muammolarni bartaraf
etib, psixologik tadqiqotlarda aniqlik, tezkorlik va obyektivlikni ta’minladi.
Kompyuter psixodiagnostikasining asosiy afzalliklaridan biri bu inson omilini
kamaytirish va natijalarning subyektiv talqin qilinishini oldini olishdir. Testlar
avtomatik tarzda ishlab chiqiladi, javoblar kompyuter tizimiga kiritiladi va dasturiy
algoritmlar orqali baholanadi. Shu bois natijalar inson kayfiyati, charchoqligi yoki
subyektiv fikrlar ta’siridan holi bo‘ladi. Bu psixologik tahlilning ishonchliligi va
ilmiy obyektivligini ta’minlaydi. Kompyuter psixodiagnostikasida turli turdagi
testlar, shaxs tiplari, emotsional holatlar, intellekt darajasi, kasbiy yo‘nalish va
temperament xususiyatlarini aniqlovchi elektron dasturlar keng qo‘llaniladi.
Masalan, MMPI, Cattell 16 PF, Raven matritsalari, Luscher testi, Shmishek
so‘rovnomasi, Eysenck shaxs testi kabi metodikalar kompyuter versiyalariga
o‘tkazilgan. Bu esa test topshirish jarayonini interaktiv qiladi, respondentga
qulaylik yaratadi, psixologga esa natijalarni tezda tahlil qilish imkonini beradi.
Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiq etilishi psixologik
tadqiqotlarning ilmiy asoslanganligini kuchaytirdi. Bugungi kunda psixologik test
natijalari avtomatik ravishda statistik tahlil qilinadi, grafik ko‘rinishlarda
chiqariladi, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlar dinamikasi kuzatiladi. Shu orqali
psixologlar nafaqat bir martalik holatni, balki shaxsning rivojlanish yoki regressiya
yo‘nalishini ham tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Kompyuter
texnologiyalarining yana bir muhim jihati — katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash
va arxivlash imkoniyatidir. Bu ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etuvchi yuzlab, hatto
minglab insonlar haqidagi psixologik ma’lumotlarni tizimli tarzda saqlash,
solishtirish va umumlashtirish imkonini beradi. Shu sababli psixodiagnostikada
kompyuter texnologiyalarining qo‘llanilishi nafaqat individual tashxis qo‘yishda,
balki ommaviy tadqiqotlarda ham keng imkoniyatlar yaratadi. Kompyuter
asosidagi testlar insonning psixik holatini ko‘p o‘lchovli tarzda baholash imkonini
beradi. Dasturlar orqali olingan natijalar avtomatik tarzda matematik-statistik
21

usullar bilan qayta ishlanadi, bu esa ilmiy xulosalarning ishonchliligini oshiradi.
Kompyuter psixodiagnostikasining afzalliklaridan yana biri bu test topshirish
jarayonining qulayligi va tezligi. Respondent ekranda ko‘rsatmalarga amal qiladi,
javoblarni sichqoncha yoki klaviatura orqali kiritadi, bu esa insonning diqqatini
charchatmaydi, test jarayonini yanada samarali qiladi. Bundan tashqari, dastur test
natijalarini avtomatik tahlil qilib, psixologga aniq, to‘liq va tizimli hisobot taqdim
etadi. Shu jihatdan olganda, kompyuter texnologiyalarini psixodiagnostikaga joriy
etish nafaqat ish samaradorligini oshiradi, balki inson omili ta’sirini kamaytirish
orqali ilmiy natijalarning aniqligini ham ta’minlaydi. Kompyuter texnologiyalari
yordamida psixologik testlar nafaqat diagnostika, balki korreksion ishlar uchun
ham moslashtirilmoqda. Masalan, ayrim dasturlar insondagi stress, tashvish yoki
depressiya darajasini aniqlabgina qolmay, ularni kamaytirishga qaratilgan
interaktiv mashqlarni ham taklif etadi. Shu tariqa, psixodiagnostika jarayoni
diagnostikadan tashqari, reabilitatsiya va profilaktika yo‘nalishlariga ham xizmat
qila boshladi. Kompyuter texnologiyalari shuningdek masofaviy psixodiagnostika
imkoniyatlarini yaratdi. Endilikda inson o‘zining psixologik holatini internet orqali
o‘tkaziladigan testlar yordamida aniqlay oladi, psixolog esa masofadan turib tahlil
va maslahat bera oladi. Bu imkoniyat, ayniqsa, chekka hududlarda yashovchi yoki
psixologik markazlarga bora olmaydigan shaxslar uchun juda muhimdir. Shunday
qilib, kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi inson
psixikasini o‘rganish, tahlil qilish va baholashning sifat jihatidan yangi bosqichini
boshlab berdi. Bu jarayon zamonaviy psixologiya fanining rivojlanishida katta
ahamiyat kasb etib, ilmiy izlanishlar, amaliy psixologiya va ta’lim sohasida keng
qo‘llanilmoqda. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga joriy
etilishi inson psixikasini o‘rganishdagi an’anaviy yondashuvlarni tubdan
o‘zgartirdi. Bu texnologiyalar psixologik tadqiqotlarda yangi imkoniyatlar yaratdi,
chunki ular insonning kognitiv, emotsional va xulqiy xususiyatlarini chuqur tahlil
qilishga yordam beradi. Kompyuter asosidagi psixodiagnostika orqali test
topshirish, javoblarni qayd etish, natijalarni tahlil qilish va ularni vizual tarzda
ifodalash jarayonlari avtomatlashtirilgan bo‘lib, bu nafaqat vaqtni tejaydi, balki
22

tahlil aniqligini ham oshiradi. Bugungi kunda ko‘plab ilg‘or psixodiagnostik
dasturlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular shaxsiy xususiyatlar, intellekt darajasi,
stressga bardoshlilik, hissiy muvozanat, motivatsiya tizimi, temperament tipi kabi
ko‘plab psixik omillarni baholash imkonini beradi. Kompyuter texnologiyalari
yordamida psixologlar o‘z ishini yuqori darajada avtomatlashtirgan holda olib
boradilar, bu esa subyektiv xatoliklarni sezilarli darajada kamaytiradi. Misol
uchun, an’anaviy testda psixologning talqini, diqqatning chalg‘ishi yoki hisobdagi
kichik xatolik natijaga ta’sir qilishi mumkin, kompyuter esa barcha ma’lumotlarni
qat’iy algoritm asosida tahlil qiladi, shu sababli natijalar obyektiv bo‘ladi.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir muhim jihati — uning interaktivligi va
moslashuvchanligidir. Dasturlar foydalanuvchining harakatlariga qarab o‘zgarib
boradi, savollarni tartib bilan yoki adaptiv tarzda beradi, bu esa testning
samaradorligini oshiradi. Shuningdek, kompyuter orqali test o‘tkazish paytida
vaqt, reaktsiya tezligi, javob berishdagi kechikishlar kabi mikrodinamik
ko‘rsatkichlar ham qayd etiladi. Bu esa inson psixikasini yanada chuqurroq
o‘rganish imkonini beradi. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostikadagi
afzalliklaridan yana biri — ma’lumotlarning katta hajmda qayta ishlanishi va
saqlanishidir. Bitta kompyuter tizimi minglab respondentlar haqidagi test
natijalarini tahlil qilishi, ularni solishtirishi va umumiy xulosalar chiqarishi
mumkin. Bu esa ilmiy tadqiqotlarda statistik ishonchlilikni oshiradi va tahlillarni
ko‘p omilli darajaga olib chiqadi. Psixologlar uchun bu imkoniyat shaxslararo
solishtirishlar, demografik guruhlar bo‘yicha tahlil, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlarni
aniqlash va regressiya yoki korrelyatsion modellash orqali chuqur ilmiy tahlil
o‘tkazish imkonini beradi. Kompyuter psixodiagnostikasining amaliy afzalliklari
nafaqat psixologik markazlarda, balki ta’lim muassasalari, korxonalar, harbiy
qismlar, tibbiyot markazlari va hatto sport tashkilotlarida ham keng
qo‘llanilmoqda. Masalan, kadrlarni tanlash jarayonida kompyuter diagnostikasi
orqali nomzodlarning stressga bardoshliligi, motivatsion holati, muloqot qobiliyati
va kasbiy mosligi aniqlanadi. Bu esa inson resurslarini boshqarish jarayonida ilmiy
asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, kompyuter
23

texnologiyalari yordamida psixologik profilaktika va reabilitatsiya jarayonlari ham
samarali yo‘lga qo‘yilmoqda. Ayrim dasturlar shaxsning emotsional holatini
o‘lchab, stressni kamaytiruvchi interaktiv mashqlarni taklif etadi yoki ijobiy
fikrlashni rivojlantiruvchi treninglarni avtomatik tarzda tashkil qiladi. Bu holat
psixologik xizmatni faqat diagnostika bilan cheklab qo‘ymasdan, uni kompleks
yondashuvga aylantiradi. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostikadagi eng
dolzarb yutug‘i shundaki, ular inson haqidagi ma’lumotlarni real vaqt rejimida
tahlil qilish imkonini beradi. Shaxsning testga bergan javoblari, ularning
davomiyligi, reaktsiya tezligi, javobdagi izchillik kabi parametrlar onlayn tarzda
kuzatilib, psixolog tomonidan darhol baholanishi mumkin. Bu esa diagnostika
jarayonining tezkorligini oshirib, psixologga to‘g‘ri va individual yondashuvni
tanlash imkonini beradi. Bunday tizimlar, ayniqsa, maktab psixologlari, klinik
psixologlar va tashkilot psixologlari uchun katta ahamiyatga ega, chunki ular
ko‘plab mijozlar bilan ishlashda vaqtni tejaydi va har bir shaxsning psixik
xususiyatlarini batafsil o‘rganish imkonini beradi. Kompyuter texnologiyalarining
psixodiagnostikadagi yana bir afzalligi ularning statistik tahlil bilan
integratsiyalashganligidir. Dasturlar avtomatik tarzda korrelyatsion, dispersiya,
faktor yoki regressiya tahlilini amalga oshiradi. Shu bilan psixolog inson omilining
ta’siridan xoli bo‘lgan aniq statistik natijalarga tayanadi. Bu ilmiy tadqiqotlarning
aniqligini oshiradi va psixologik modellarni shakllantirishda muhim manba
vazifasini bajaradi. Shuningdek, kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi bilan
psixodiagnostika jarayonida sun’iy intellekt (AI) elementlaridan foydalanish
imkoniyati ham kengaymoqda. Sun’iy intellekt asosidagi tizimlar insonning
javoblari, yuz ifodalari, ovoz ohangi, harakat tezligi kabi noverbal belgilarni ham
tahlil qilib, psixologik holatni yanada chuqurroq baholaydi. Bu esa an’anaviy
psixodiagnostika uchun deyarli imkonsiz bo‘lgan nozik psixik signallarni aniqlash
imkonini beradi. Shu tariqa, kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik
jarayonga tatbiqi nafaqat zamonaviy ilmiy psixologiyani rivojlantiradi, balki inson
psixikasini o‘rganish, tushunish va boshqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Shu
sababli, kompyuter psixodiagnostikasi bugungi kunda nafaqat bir metod, balki
24

psixologik tadqiqotlarning yangi paradigmasi sifatida qaralmoqda. Kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostika sohasiga kirib kelishi psixologik tadqiqotlar
metodologiyasida sifat jihatdan yangi bosqichni boshlab berdi. Zamonaviy texnik
vositalar yordamida inson ruhiy jarayonlarini o‘lchash, ularni aniqlash, kuzatish va
tahlil qilish jarayonlari ilgari mavjud bo‘lmagan aniqlik, tezlik va obyektivlik
darajasiga erishdi. Bugungi kunda kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat test
topshirishning avtomatlashtirilgan shakli, balki butun psixologik tashxislash
tizimining integratsiyalashgan modeli sifatida qaraladi. Bu tizim nafaqat natijalarni
hisoblaydi, balki psixologik xulosalarni shakllantirish, ma’lumotlarni saqlash,
ularni grafik yoki statistik shaklda tahlil qilish imkonini ham beradi. Bunday
integratsiyalashgan tizimlar yordamida psixolog test natijalarining dinamikasini
kuzatishi, bir nechta test turlarini birlashtirgan kompleks diagnostika o‘tkazishi,
shuningdek, shaxsning psixik holatini real vaqt rejimida tahlil qilishi mumkin.
Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi shaxsni
o‘rganish jarayonini individuallashtirish imkonini ham beradi. Har bir respondent
uchun test topshirish jarayoni uning psixologik holati, diqqat darajasi, reaktsiya
tezligi yoki qiziqishlariga mos ravishda avtomatik o‘zgaradi. Bu esa test
topshiruvchi shaxsni ortiqcha zo‘riqtirmasdan, tabiiy muhitda, qulay tarzda
o‘rganish imkonini yaratadi. Masalan, agar foydalanuvchi murakkab savolga uzoq
vaqt javob bera olmasa, tizim keyingi bosqichda soddaroq topshiriqni taqdim etadi
— bu adaptiv testlash deb ataladi. Shu tarzda o‘lchovning aniqligi va mosligi
yuqori darajaga ko‘tariladi. Shuningdek, kompyuter texnologiyalarining
psixodiagnostikadagi afzalliklaridan biri — ularning multimodal imkoniyatlaridir.
Ya’ni, inson faqat test savollariga javob berish bilan cheklanmay, balki dastur
orqali uning mimikasi, ovoz ohangi, yurak urish tezligi, nafas olish chastotasi,
hatto ko‘z harakatlari kabi fiziologik belgilar ham qayd etilishi mumkin. Bu
ma’lumotlar psixologik holatni yanada aniqroq tahlil qilish imkonini beradi.
Masalan, stress holatini o‘rganishda foydalanuvchi test savollariga javob
berayotganda yurak urish tezligi yoki teri qarshiligi o‘zgarishi kuzatilsa, tizim buni
avtomatik tarzda tahlil qiladi va psixologga holat bo‘yicha chuqurroq xulosa
25

chiqarish uchun asos beradi. Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir ustunligi
— inson omilining kamaytirilishidir. An’anaviy psixodiagnostika jarayonida
psixologning shaxsiy fikri, kayfiyati yoki subyektiv qarashlari natijaga ta’sir qilishi
mumkin, kompyuter esa faqat algoritmik va matematik modellar asosida ishlaydi,
bu esa xolislikni ta’minlaydi. Shu sababli, kompyuter orqali o‘tkazilgan
diagnostika natijalari ilmiy ishonchlilik jihatidan yuqori bo‘ladi. Bundan tashqari,
kompyuter texnologiyalari yordamida test natijalari tezkorlik bilan qayta ishlanadi,
bu esa psixologik tahlil vaqtini bir necha barobarga qisqartiradi. Masalan, ilgari 2-
3 soat davom etgan testni tahlil qilish bugungi kunda bir necha daqiqada
yakunlanadi. Bu holat psixologik xizmat ko‘rsatish samaradorligini oshiradi va
katta miqdordagi respondentlar bilan ishlash imkonini beradi. Kompyuter
texnologiyalari shuningdek, psixologik ma’lumotlarni uzluksiz monitoring qilish
imkoniyatini ham yaratadi. Psixolog o‘z mijozining holatini ma’lum vaqt
oralig‘ida kuzatib, ularning o‘zgarish dinamikasini aniqlay oladi. Masalan,
depressiya yoki stress darajasi bilan ishlayotgan shaxsda davolash jarayonida
qanday o‘zgarishlar sodir bo‘layotgani, ularning psixik holati yaxshilanayotganini
yoki yomonlashayotganini tizim avtomatik tarzda tahlil qilib beradi. Bu esa
psixologik yordamni individuallashtirishda va shaxsga yo‘naltirilgan terapiya
usullarini tanlashda beqiyos yordam beradi. Bundan tashqari, kompyuter
psixodiagnostikasi ma’lumotlarni saqlash va himoya qilish sohasida ham
afzalliklarga ega. Dasturlar ma’lumotlarni shifrlangan holatda saqlaydi, bu esa
maxfiylikni ta’minlaydi. Shaxsiy test natijalari yo‘qolib ketmasligi,
o‘zgartirilmasligi va faqat ruxsat etilgan mutaxassis tomonidan ko‘rilishi
mumkinligi tizim xavfsizligining muhim jihatlaridan biridir. Kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostikadagi afzalliklaridan yana biri — ularning
ta’lim va o‘quv jarayoniga integratsiyalashganligidir. Ko‘plab o‘quv
muassasalarida o‘quvchilarning bilim darajasi, motivatsiyasi, muloqot
ko‘nikmalari yoki stress holatini o‘lchash uchun elektron test tizimlari
qo‘llanilmoqda. Bu tizimlar pedagoglarga o‘quvchilarning individual psixologik
xususiyatlarini inobatga olgan holda ta’lim jarayonini tashkil qilishga yordam
26

beradi. Shuningdek, ishlab chiqarish va kadrlar tanlash sohasida ham kompyuter
psixodiagnostikasi keng qo‘llaniladi. Ish beruvchilar kompyuter testlari orqali
xodimlarning mehnatga munosabati, jamoada ishlash qobiliyati, stressga
chidamliligi va kasbiy layoqatini aniqlab, to‘g‘ri tanlov qilishadi. Shu bilan birga,
kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostikadagi qo‘llanilishi ilmiy tadqiqotlar
uchun ham keng imkoniyat yaratmoqda. Tadqiqotchilar katta hajmdagi
ma’lumotlar bilan ishlash, ularni statistik modellar orqali tahlil qilish, vaqt o‘tishi
bilan o‘zgarishlarni kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda. Bu holat psixologik
hodisalarni yanada chuqurroq o‘rganish, yangi qonuniyatlarni aniqlash va ilmiy
xulosalar chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostikadagi roli zamonaviy psixologiyaning ajralmas
qismi bo‘lib, u inson ruhiyatini o‘rganishda yangi ufqlarni ochmoqda. Ularning
qo‘llanilishi nafaqat tashxislash, balki psixologik maslahat, terapiya va korrektsiya
jarayonlarida ham tobora kengayib bormoqda. Demak, kompyuter
texnologiyalarining psixodiagnostik jarayonga tatbiqi inson psixikasini o‘rganish
sohasida yangi davrni boshlab bergan, aniqlik, tezkorlik va obyektivlikni
ta’minlovchi eng ilg‘or yondashuvlardan biri sifatida o‘z o‘rnini topgan.
27

II BOB. KOMPYUTER PSIXODIAGNOSTIKASINING
YUTUQLARI VA KAMCHILIKLARINI TAHLIL QILISH
2.1. Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi,
imkoniyatlari va afzallik jihatlari
Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi va afzalliklari bugungi
kunda psixologiya fanida eng muhim yangiliklardan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
An’anaviy diagnostika usullaridan farqli o‘laroq, kompyuter texnologiyalariga
asoslangan psixodiagnostika inson psixikasini o‘rganish, tahlil qilish va natijalarni
qayta ishlashda yuqori aniqlik, tezkorlik va ishonchlilikni ta’minlaydi. Ushbu
yondashuvning samaradorligi birinchi navbatda inson omilining kamaytirilishi va
obyektiv natijalarni ta’minlash bilan belgilanadi. An’anaviy test o‘tkazishda
psixologning shaxsiy fikri, talqinidagi subyektivlik yoki insoniy xatolar natijaga
ta’sir qilishi mumkin bo‘ladi, kompyuter esa qat’iy matematik algoritmlar va
dasturiy modellar asosida ishlaydi, bu esa subyektiv ta’sirlarni istisno etadi.
Shuningdek, kompyuter psixodiagnostikasi yordamida o‘lchov natijalari avtomatik
tarzda qayta ishlanadi, grafik, jadval yoki statistik shaklda ifodalanadi, bu esa
natijalarni tahlil qilishni osonlashtiradi. Kompyuter psixodiagnostikasining
samaradorligi uning vaqtni tejovchi xususiyati bilan ham izohlanadi. Masalan,
ilgari psixolog bir necha soat davomida test natijalarini qo‘lda tahlil qilgan bo‘lsa,
endi bu jarayon bir necha soniya ichida yakunlanadi. Bu imkoniyat psixologga
ko‘proq respondentlar bilan ishlash, ularning psixik holatini tezda baholash va
zarur hollarda darhol psixologik yordam ko‘rsatish imkonini beradi. Ayniqsa,
maktab, korxona, tibbiyot yoki harbiy sohada bu samaradorlik muhim ahamiyat
kasb etadi, chunki qisqa vaqt ichida katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish talab
etiladi. Kompyuter texnologiyalarining psixodiagnostikadagi afzalliklaridan biri
ularning yuqori aniqlikda ishlashidir. Dastur insonning test savollariga bergan
javoblaridan tashqari, ularning berilish vaqti, reaktsiya tezligi, javobdagi izchillik,
tutilishlar va tafakkur dinamikasini ham qayd etadi. Bu esa nafaqat test natijalarini,
balki psixik jarayonlarning ichki mexanizmlarini tahlil qilish imkonini beradi.
28

Masalan, shaxsning diqqat barqarorligi, fikrlash sur’ati, stressga bardoshliligi yoki
hissiy holatini aniqlashda bu parametrlar juda muhimdir. Shu tariqa, kompyuter
psixodiagnostikasi inson ruhiy holatini an’anaviy testlarga qaraganda chuqurroq va
kengroq o‘rganish imkonini yaratadi. Yana bir muhim afzallik — ma’lumotlarning
ishonchliligi va ularni avtomatik saqlash tizimidir. Kompyuter test natijalarini
markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasida saqlaydi, ularni istalgan paytda qayta
chaqirish, solishtirish yoki tahlil qilish mumkin. Bu ilmiy tadqiqotlarda katta
ahamiyatga ega, chunki ma’lumotlarning yo‘qolish xavfi kamayadi va ular ustida
statistik ishlov berish imkoniyati kengayadi. Bundan tashqari, kompyuter
tizimlarida respondentlar haqidagi ma’lumotlar maxfiy tarzda saqlanadi, bu esa
psixologik diagnostika jarayonida etik me’yorlarning buzilmasligini ta’minlaydi.
Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi, shuningdek, uning adaptivligi
bilan bog‘liq. Adaptiv test tizimlari foydalanuvchining javoblariga qarab
savollarning murakkablik darajasini avtomatik o‘zgartiradi. Bu holat insonning
psixik imkoniyatlarini aniqroq baholashga yordam beradi, chunki test topshiruvchi
haddan tashqari oson yoki murakkab savollarga duch kelmaydi. Shu orqali test
natijalari yanada real va individual xususiyatlarga mos bo‘ladi. Bundan tashqari,
bu yondashuv respondentni charchatmaydi, motivatsiyani saqlaydi va stress
omilini kamaytiradi. Kompyuter psixodiagnostikasi inson resurslarini
boshqarishda, kadrlarni tanlashda, kasbiy moslikni aniqlashda ham samarali
qo‘llanilmoqda. Ish beruvchilar kompyuter testlari orqali nomzodlarning stressga
bardoshliligi, muloqot ko‘nikmalari, yetakchilik qobiliyati, analitik fikrlash
darajasi kabi jihatlarni aniqlash imkoniga ega bo‘lishadi. Bu esa ilmiy asoslangan,
xolis va tezkor kadr tanlash tizimini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
kompyuter psixodiagnostikasi yordamida xodimlarning ish unumdorligini, hissiy
holatini, jamoada ishlash ko‘nikmalarini doimiy ravishda monitoring qilish
mumkin.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir afzalligi — vizual va interaktiv
test muhiti yaratish imkoniyati. An’anaviy testlarda inson faqat matnli savollarga
javob bersa, kompyuter testlarida video, audio yoki grafik elementlar qo‘shilishi
29

mumkin, bu esa testni yanada qiziqarli va real hayotiy vaziyatlarga yaqinlashtiradi.
Masalan, emotsional barqarorlikni aniqlashda inson yuz ifodalariga, tovush
ohangiga yoki ko‘z harakatlariga javoban test o‘tkazilishi mumkin. Bunday testlar
nafaqat verbal, balki noverbal psixik ko‘rsatkichlarni ham o‘lchash imkonini
beradi. Samaradorlikning yana bir jihati — natijalarni statistik tahlil qilish
imkoniyatidir. Kompyuter dasturlari test natijalarini avtomatik tarzda tahlil qilib,
korrelyatsiya, dispersiya, regressiya, faktor tahlili kabi ilmiy usullar asosida
psixologik bog‘lanishlarni aniqlaydi. Bu ilmiy tahlilni soddalashtiradi va
tadqiqotchi yoki amaliyotchi psixolog uchun tayyor xulosalar shaklida natijalarni
taqdim etadi. Shu sababli, kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat amaliy, balki
ilmiy jihatdan ham samarali vosita sifatida tan olingan. Kompyuter
psixodiagnostikasining imkoniyatlari orasida sun’iy intellekt texnologiyalarining
integratsiyasi alohida o‘rin tutadi. Sun’iy intellekt asosidagi tizimlar insonning yuz
ifodasi, ovoz tembri, nutq tezligi, harakatlari va hatto tana harorati kabi noverbal
belgilarni tahlil qilib, psixik holatni chuqur baholay oladi. Bu, ayniqsa, klinik
psixologiyada, stressni aniqlashda yoki travmadan keyingi holatlarni o‘rganishda
nihoyatda samaralidir. Sun’iy intellekt insondagi mikromimik o‘zgarishlarni sezib,
ularni ma’lum psixologik holatlar bilan bog‘lay oladi. Bundan tashqari, kompyuter
psixodiagnostikasining afzalligi uning global tarmoq orqali qo‘llanish
imkoniyatida ham namoyon bo‘lmoqda. Onlayn test tizimlari yordamida
psixologik tadqiqotlarni masofadan turib o‘tkazish, turli mintaqalardagi
respondentlar ma’lumotlarini yig‘ish, ularni solishtirish va umumlashtirish
mumkin. Bu esa ilmiy tadqiqotlarda katta statistik bazani shakllantirish,
natijalarning ishonchliligini oshirish va turli madaniy guruhlar psixologiyasini
taqqoslash imkonini beradi. Shu bois kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat amaliy
psixologlar, balki ilmiy tadqiqotchilar uchun ham bebaho vosita sifatida e’tirof
etilmoqda. Xulosa qilib aytganda, kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi
va afzalliklari uning ilmiy asoslanganligi, obyektivligi, tezkorligi, interaktivligi,
moslashuvchanligi va keng tatbiq sohasida namoyon bo‘ladi. U inson ruhiyatini
o‘rganish jarayonini yangi bosqichga olib chiqdi, psixologik tashxislashni ilmiy,
30

texnologik va innovatsion yondashuvlar bilan boyitdi. Shu sababli, bugungi kunda
kompyuter psixodiagnostikasi zamonaviy psixologik amaliyotning ajralmas
tarkibiy qismi bo‘lib, uning imkoniyatlari yanada kengayib bormoqda. Kompyuter
psixodiagnostikasining samaradorligi, imkoniyatlari va afzallik jihatlarini tahlil
qilishda, avvalo, bu tizimning inson psixikasini o‘rganish jarayonida qanday
o‘zgarishlar yasaganini chuqur tahlil etish zarur. An’anaviy psixodiagnostik usullar
asosan qo‘lda bajarilgan, test natijalari psixolog tomonidan o‘lchanib, qayta
ishlangan va tahlil qilingan bo‘lsa, zamonaviy kompyuter texnologiyalari bu
jarayonni avtomatlashtirish orqali samaradorlikni bir necha barobar oshirdi. Eng
avvalo, kompyuter psixodiagnostikasi inson xatti-harakati, fikrlash jarayoni,
emotsional holati, motivatsiya va shaxsiy xususiyatlarini aniqlashda tezkorlik,
aniqlik va ishonchlilikni ta’minlaydi. Bunday tizimlarda inson omilining ta’siri
minimal darajaga tushadi, bu esa subyektivlikni kamaytiradi va ob’yektiv
natijalarni kafolatlaydi. Psixodiagnostik dasturlar yordamida nafaqat natijalarni
tahlil qilish, balki ularni vizual shaklda, ya’ni grafik, diagramma yoki jadval
ko‘rinishida aks ettirish ham mumkin bo‘lib, bu psixologga shaxs holatini yanada
chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Kompyuter psixodiagnostikasining yana
bir muhim afzalligi – vaqt tejalishidir. An’anaviy testlar o‘tkazilganda, psixolog
har bir savolni tushuntirib, natijalarni qo‘lda hisoblab chiqishga majbur bo‘ladi.
Kompyuter esa bu jarayonni avtomatik ravishda amalga oshiradi, natijalar real vaqt
rejimida qayta ishlanadi va darhol tahlil natijalari taqdim etiladi. Bu esa diagnostik
jarayonni tezlashtiradi, bir kunda ko‘proq bemor yoki ishtirokchilar bilan ishlash
imkonini beradi. Bundan tashqari, kompyuter psixodiagnostikasi katta hajmdagi
ma’lumotlarni saqlash va ularni keyinchalik tahlil qilish imkonini beradi. Bu
psixologik tadqiqotlar uchun muhim, chunki vaqt o‘tishi bilan to‘plangan
ma’lumotlar asosida shaxsning rivojlanish dinamikasi, o‘zgarish tendensiyalari
aniqlanadi. Samaradorlik jihatidan yana bir muhim omil — insonning
psixofiziologik holatini real vaqt rejimida kuzatish imkoniyati. Masalan, ba’zi
kompyuter psixodiagnostik dasturlar test topshirish jarayonida ishtirokchining
yurak urish tezligini, nafas olish ritmini, ko‘z harakatlarini yoki miya faoliyatini
31

qayd etuvchi biofeedback texnologiyalari bilan integratsiyalangan. Bu esa
insonning psixik reaksiyalarini yanada chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Shu
bilan birga, kompyuter texnologiyalari yordamida psixologlar individual
yondashuvni shakllantira oladi. Har bir shaxs uchun mos test tizimini tanlash,
savollarni moslashtirish va shaxsiy natijalar asosida avtomatik tavsiyalar berish
imkoniyati mavjud. Bu yondashuv, ayniqsa, klinik psixologiya, ta’lim tizimi va
kadrlar tanlash jarayonida nihoyatda samarali hisoblanadi. Kompyuter
psixodiagnostikasining afzallik jihatlaridan biri – uning interfaolligidir. Test
jarayonida inson faqat savollarga javob beruvchi emas, balki tizim bilan o‘zaro
muloqotda bo‘luvchi faol ishtirokchiga aylanadi. Dastur insonning javob tezligi,
e’tiborining barqarorligi, qaror qabul qilishdagi kechikishlarni qayd etadi. Natijada
nafaqat test javoblari, balki insonning test topshirishdagi psixologik dinamikasi
ham tahlil qilinadi. Bu an’anaviy test usullarida deyarli imkonsiz edi. Shuningdek,
kompyuter psixodiagnostikasi ilmiy tadqiqotlarda katta ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy psixologik laboratoriyalar test natijalarini katta hajmda yig‘ish va tahlil
qilish orqali statistik modellar yaratadi. Bu modellar inson xulqining umumiy
qonuniyatlarini aniqlash, turli yosh, jins yoki kasbiy guruhlar o‘rtasidagi farqlarni
o‘rganish imkonini beradi. Shu bois, kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat amaliy
psixologiyada, balki ilmiy tadqiqotlarda ham muhim vosita hisoblanadi. Biroq
samaradorlik faqat texnik imkoniyatlarga emas, balki test dasturlarining
psixometrik sifatiga ham bog‘liq. Kompyuter testlari ilmiy asoslangan, validlik va
reliabilitet ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lishi shart. Aks holda, natijalar ishonchli
bo‘lmaydi. Shu sababli, psixologik dasturlarni ishlab chiquvchilar ularni sinovdan
o‘tkazish, normativ ma’lumotlar bazasini yaratish va foydalanuvchi interfeysini
qulaylashtirish ustida doimiy ishlaydilar. Kompyuter psixodiagnostikasining
imkoniyatlari insonning psixik holatini har tomonlama o‘rganishga xizmat qiladi.
Masalan, shaxsning emotsional holatini aniqlashda yuz ifodalarini tahlil qiluvchi
dasturlar, ovoz ohangini tahlil etuvchi modullar, yozma nutqdagi hissiy ranglarni
aniqlovchi algoritmlar qo‘llanilmoqda. Bunday tizimlar sun’iy intellekt asosida
ishlaydi va natijalarni tezkor tarzda tahlil qiladi. Shu jihatdan qaraganda,
32

kompyuter psixodiagnostikasi inson psixikasini o‘rganishda yangi bosqichni
boshlab berdi. U an’anaviy usullarni to‘ldiradi, ularning samaradorligini oshiradi
va inson ruhiyatining murakkab jarayonlarini chuqurroq anglash imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi – bu
nafaqat texnik jihatdan tezlik va qulaylikni ta’minlash, balki psixologik
ma’lumotlarning chuqur, ishonchli va tizimli tahlilini amalga oshirish
imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, bugungi kunda bu yo‘nalish
psixologiya fanida, ta’lim, tibbiyot, kadrlar boshqaruvi, harbiy va sport sohalarida
keng qo‘llanilmoqda. Kompyuter texnologiyalari yordamida inson ruhiyatining
eng nozik jihatlarini tahlil qilish, individual yondashuvni ta’minlash va diagnostika
jarayonini yanada takomillashtirish imkoniyati mavjud bo‘lib, bu esa psixologik
fanlarning amaliy qiymatini oshirishda muhim qadamdir. Kompyuter
psixodiagnostikasining samaradorligi, imkoniyatlari va afzalliklarini chuqurroq
tahlil qilganda, ushbu tizimning inson psixologik faoliyatini o‘lchash, tahlil qilish
va tushunishda tub o‘zgarish yasagani yaqqol ko‘zga tashlanadi. Birinchi navbatda,
kompyuter asosidagi psixodiagnostika inson xatti-harakatining mikrodinamikasini
qayd etish imkonini beradi. Masalan, test topshirish jarayonida har bir javob berish
vaqti, tugmalarni bosish tezligi, pauzalar, ikkilanmalar, qayta o‘ylash holatlari
tizim tomonidan avtomatik tarzda qayd etiladi. Bu ko‘rsatkichlar shaxsning diqqat
barqarorligi, impulsivligi, qaror qabul qilish mexanizmlarining tezligi va
emotsional holatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu tariqa, kompyuter
psixodiagnostikasi nafaqat yakuniy natijani, balki insonning test jarayonidagi
psixik dinamikasini ham tahlil qilish imkonini beradi. Bu esa psixologik tahlilni
yanada chuqurlashtirib, diagnostik xulosaning ilmiy asoslanganligini oshiradi.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir samarali jihati — natijalarning
obyektivligi va standartlashtirilganligi. An’anaviy usullarda psixologning shaxsiy
tajribasi, kayfiyati yoki subyektiv fikrlari test natijalariga bilvosita ta’sir ko‘rsatishi
mumkin edi. Kompyuter esa inson aralashuvini cheklaydi va baholash mezonlarini
qat’iy algoritmlar asosida amalga oshiradi. Shu sababli, natijalar bir xil test
sharoitida barcha ishtirokchilar uchun teng darajada aniqlik va adolatni
33

ta’minlaydi. Aynan shu xususiyat tufayli kompyuter psixodiagnostikasi xalqaro
miqyosda keng qo‘llanilib, turli madaniyat va til guruhlari uchun moslashtirilgan
universal diagnostik tizimlarga asos bo‘lmoqda. Kompyuter
psixodiagnostikasining samaradorligi, ayniqsa, katta miqdordagi ishtirokchilar
bilan ishlashda yaqqol namoyon bo‘ladi. Dastur bir vaqtning o‘zida yuzlab
testlarni qayta ishlash, natijalarni saqlash, tahlil qilish va statistik modellar shaklida
aks ettirish imkoniga ega. Bu imkoniyat ilmiy tadqiqotlarda katta ahamiyatga ega,
chunki psixologik ma’lumotlarni ommaviy miqyosda qayta ishlash natijalarning
ishonchliligini oshiradi. Bundan tashqari, sun’iy intellekt texnologiyalarining
rivojlanishi kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligini yangi bosqichga
olib chiqdi. Zamonaviy dasturlar insonning matnli javoblarini semantik tahlil
qilish, yuz ifodalarini emotsional spektrda baholash, ovozdagi stress
ko‘rsatkichlarini aniqlash va hatto psixologik kasalliklarning dastlabki belgilari
haqida taxmin qilish imkoniyatiga ega. Afzallik jihatidan qaraganda, kompyuter
psixodiagnostikasining interaktivligi shaxsning diagnostik jarayonidagi
motivatsiyasini oshiradi. Ko‘pgina test dasturlari o‘yinlashtirish (gamification)
elementlarini o‘z ichiga oladi, bu esa ayniqsa o‘smirlar va bolalar bilan ishlashda
yuqori natija beradi. Ishtirokchi o‘zini odatiy test topshirayotgan inson emas, balki
jarayonning faol qahramoni sifatida his qiladi, bu esa natijalarni yanada tabiiy va
ishonchli qiladi.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir muhim afzalligi — ma’lumotlarni
uzoq muddat saqlash va ularni solishtirish imkoniyatidir. Masalan, bir shaxsning
ma’lum davr oralig‘ida o‘tkazilgan test natijalari o‘zaro taqqoslanib, ruhiy
holatdagi o‘zgarishlar tahlil qilinadi. Bu jarayon shaxs rivojlanish dinamikasini,
kasbiy moslashuvni yoki stress darajasidagi o‘zgarishlarni aniqlashda muhim
ahamiyatga ega. Kompyuter texnologiyalarining yana bir samarali jihati — ular
diagnostika jarayonini psixofiziologik o‘lchovlar bilan integratsiyalash imkonini
beradi. Masalan, EEG (elektroensefalografiya), EMG (elektromiografiya), GSR
(teri galvanik reaksiyasi) kabi o‘lchovlar bilan birgalikda ishlaydigan kompyuter
tizimlari insonning miya faoliyati, mushak tonusi, emotsional stress holatini test
34

natijalari bilan uyg‘un holda tahlil qiladi. Bu integratsiyalashgan yondashuv inson
ruhiyatining fiziologik asoslarini aniqlashda muhim ilmiy natijalar beradi.
Kompyuter psixodiagnostikasi samaradorligining yana bir muhim ko‘rsatkichi —
adaptiv test tizimlaridir. Bu tizimlarda savollar insonning oldingi javoblariga
moslashtiriladi, ya’ni test jarayoni dinamik tarzda o‘zgarib boradi. Agar ishtirokchi
bir savolga to‘g‘ri javob bersa, tizim keyingi savolni murakkablashtiradi, agar xato
qilsa, yengillashtiradi. Natijada testning aniqligi ortadi va shaxsning haqiqiy
darajadagi bilim yoki psixologik xususiyatlari aniqroq baholanadi. Bu metodika,
ayniqsa, kognitiv salohiyatni o‘lchashda va iqtidorli shaxslarni aniqlashda samarali
qo‘llaniladi. Kompyuter psixodiagnostikasining afzalliklaridan yana biri — test
o‘tkazishning geografik cheklovlardan holi bo‘lishidir. Onlayn test platformalari
yordamida dunyoning istalgan nuqtasida turgan inson test topshirishi mumkin. Bu,
ayniqsa, pandemiya davrida yoki uzoq hududlardagi aholiga psixologik yordam
ko‘rsatishda beqiyos ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu tarzda, psixodiagnostika jarayoni
masofadan turib ham yuqori sifatda amalga oshirilmoqda. Shu o‘rinda kompyuter
psixodiagnostikasining samaradorligi nafaqat test natijalari aniqligida, balki
psixologik xulosa chiqarish jarayonining optimallashtirilishida ham namoyon
bo‘ladi. Dasturlar insonning javoblaridagi yashirin naqshlarni, kognitiv og‘ishlarni,
emotsional disbalansni avtomatik tarzda aniqlaydi va psixologga tahliliy tavsiyalar
beradi. Bu psixologning vaqtini tejaydi va uning e’tiborini chuqurroq tahlilga
qaratish imkonini yaratadi. Natijada, kompyuter psixodiagnostikasi bugungi kunda
inson ruhiyatini o‘rganish, baholash va rivojlantirishda eng samarali vositalardan
biriga aylandi. Uning imkoniyatlari doimo kengayib bormoqda: zamonaviy
dasturlar sun’iy intellekt, neyron tarmoqlar, katta ma’lumotlar (Big Data)
texnologiyalari bilan uyg‘unlashib, inson psixikasini chuqurroq, aniqroq va tezroq
o‘rganishga xizmat qilmoqda. Shu bois, kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat
psixologiya fani uchun, balki butun insoniyat uchun katta ilmiy va amaliy yutuq
hisoblanadi.
35

Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi, imkoniyatlari va afzalliklarini
yanada chuqur tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, ushbu yo‘nalish inson psixikasini
o‘rganishdagi yangi davrni boshlab berdi. Psixologik diagnostika tarixan ko‘p
bosqichlarni bosib o‘tgan bo‘lib, dastlabki davrlarda subyektiv kuzatish va qo‘lda
test o‘tkazish asosida shakllangan. Ammo kompyuter texnologiyalari kirib kelishi
bilan inson ruhiy jarayonlarini o‘lchashda mutlaqo yangi sifat darajasi paydo
bo‘ldi. Bugungi kunda kompyuter psixodiagnostikasi shaxsning individual psixik
holatini aniqlash, ularning emotsional, intellektual va motivatsion xususiyatlarini
aniqlashda tezkor, aniq, ishonchli va ob’ektiv yondashuvni ta’minlaydi. Eng
muhimi, bu jarayonda inson omilining ta’siri kamayadi, natijalar esa
standartlashtirilgan mezonlarga asoslanadi. Kompyuter psixodiagnostikasining
samaradorligi, avvalo, uning ilmiy asoslangan algoritmlar va psixometrik
metodikalar bilan uyg‘unlashganligida namoyon bo‘ladi. Har bir test dasturi
murakkab matematik modellar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, insonning xatti-
harakati, javob tezligi, fikrlash mantiqi va diqqat barqarorligi kabi jihatlarni
o‘lchaydi. Bunda oddiy test natijalari bilan bir qatorda yashirin psixik
mexanizmlar, shaxsning ijtimoiy moslashuv darajasi, stressga chidamlilik
ko‘rsatkichlari ham tahlil qilinadi. Bunday imkoniyatlar tufayli kompyuter
psixodiagnostikasi an’anaviy usullardan bir necha barobar samaraliroq bo‘lib,
insonning ruhiy dunyosini ko‘p o‘lchovli va dinamik tizim sifatida o‘rganish
imkonini beradi. Kompyuter psixodiagnostikasining eng katta ustunliklaridan biri
— u inson haqidagi ma’lumotlarni katta hajmda, tizimli ravishda to‘plash, saqlash
va avtomatik qayta ishlash imkonini beradi. Masalan, o‘quvchilar, xodimlar yoki
bemorlar haqidagi ma’lumotlar yillar davomida jamlanib boradi va ularning ruhiy
rivojlanish dinamikasini kuzatish imkonini yaratadi. Shu bilan birga, bu
ma’lumotlar asosida statistik tahlillar olib borish, guruhlararo taqqoslashlar qilish,
normativ me’yorlarni aniqlash imkoniyati paydo bo‘ladi. Bunday yondashuv
psixologik diagnostika sifatini oshiradi va inson resurslaridan samarali
foydalanishga xizmat qiladi.
36

Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligini ta’minlovchi yana bir
omil — testlarning moslashuvchanligi va interfaolligidir. Dastur insonning oldingi
javoblarini inobatga olib, keyingi savollarni moslashtiradi, bu esa testni
individuallashtiradi. Natijada inson o‘zining qobiliyat darajasiga, tafakkur tezligiga
va emotsional holatiga mos testni o‘tadi. Shu tariqa, kompyuter tizimi insonning
haqiqiy psixologik salohiyatini, kuchli va zaif tomonlarini aniqroq aks ettira oladi.
Bu usul ayniqsa klinik psixologiyada, kadrlar tanlashda, ta’lim tizimida va harbiy
psixodiagnostikada nihoyatda samarali hisoblanadi. Kompyuter
psixodiagnostikasining afzalliklari orasida yana bir muhim jihat — psixofiziologik
o‘lchovlarni birgalikda qayd etish imkoniyati. Masalan, test topshirish paytida
insonning yurak urish tezligi, ko‘z harakati, nafas olish ritmi yoki teri galvanik
reaksiyasi o‘lchanadi. Bu ma’lumotlar insonning stress holati, asab tizimi faoliyati
va emotsional reaktsiyalarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Natijada
psixodiagnostika faqat subyektiv javoblarga emas, balki obyektiv fiziologik
ko‘rsatkichlarga ham tayanadi, bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi.
Kompyuter psixodiagnostikasi samaradorligining yana bir sababi — insonning test
jarayonidagi xatti-harakatlarini real vaqt rejimida tahlil qilish imkoniyatidir.
Masalan, dastur insonning test davomida qaysi savolda ko‘proq ikkilanib qolgani,
qaysi savollarga tez javob bergani, qaysi nuqtalarda kechikish kuzatilgani haqida
ma’lumot beradi. Bu holatlar insonning diqqat markazining o‘zgarishi, kognitiv
charchoq yoki emotsional bosim holatini aniqlashga yordam beradi. Shu tarzda,
kompyuter psixodiagnostikasi inson ruhiyatini dinamik jarayon sifatida kuzatadi,
bu esa an’anaviy diagnostika vositalarida deyarli imkonsiz edi. Bundan tashqari,
kompyuter psixodiagnostikasi test o‘tkazish jarayonini inson uchun qulay shaklga
keltiradi. Test interfeysi intuitiv tarzda ishlab chiqilgan bo‘lib, foydalanuvchi
o‘zini erkin his qiladi, bu esa test natijalarining tabiiyligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zi dasturlar o‘yin elementlarini o‘z ichiga olgani sababli, test topshiruvchi
shaxs jarayonni stresssiz, tabiiy holatda bajaradi. Shu jihatdan, kompyuter
psixodiagnostikasi insonning haqiqiy psixologik holatini aniqlashda qulay
psixologik muhit yaratadi.
37

Kompyuter psixodiagnostikasining afzalliklari orasida ma’lumotlarning himoyasi
va maxfiyligi ham alohida o‘rin tutadi. Zamonaviy dasturlar foydalanuvchi
ma’lumotlarini shifrlangan shaklda saqlaydi, bu esa shaxsiy ma’lumotlarning
tarqalish xavfini kamaytiradi. Bundan tashqari, test natijalari faqat ruxsat etilgan
mutaxassislar tomonidan ko‘riladi, bu esa etik tamoyillarga to‘liq mos keladi. Shu
tariqa, kompyuter psixodiagnostikasi nafaqat samarali, balki axloqiy jihatdan ham
xavfsiz tizimdir. Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligi bugungi kunda
sun’iy intellekt va mashinaviy o‘rganish texnologiyalari bilan yanada oshmoqda.
Dasturlar inson javoblaridagi murakkab naqshlarni tahlil qiladi, yashirin
aloqadorliklarni aniqlaydi va insonning ruhiy holatini oldindan prognoz qilish
imkonini beradi. Masalan, stress darajasining oshishi, depressiv kayfiyat yoki
charchash belgilari oldindan aniqlanadi va psixologga ogohlantirish tarzida
bildiriladi. Bu esa ruhiy salomatlikni erta bosqichda aniqlash va oldini olishda
katta ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, kompyuter
psixodiagnostikasining samaradorligi nafaqat texnik qulaylikda, balki inson
ruhiyatini tizimli, chuqur va ilmiy asosda o‘rganish imkoniyatida namoyon bo‘ladi.
U nafaqat diagnostika vositasi, balki shaxs rivojlanishining monitoring tizimi,
ruhiy salomatlikni nazorat qilish mexanizmi sifatida ham xizmat qilmoqda. Shu
sababli, kompyuter psixodiagnostikasi bugungi kunda psixologiya fanining
ajralmas qismi, inson psixikasini tushunishning yangi bosqichi va kelajakda
psixologik xizmatning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligini chuqur tahlil qilganda, avvalo,
uning inson psixikasini o‘rganish jarayonidagi aniqlik, tezlik va xolislikni
oshirishdagi o‘rni alohida ta’kidlanadi. Psixologik diagnostika sohasida kompyuter
texnologiyalarining joriy etilishi inson omilidan kelib chiqadigan xatoliklarni
kamaytirish, subyektiv fikrlarning ta’sirini minimallashtirish va olingan natijalarni
aniq matematik hisob-kitoblar asosida qayta ishlash imkonini beradi.
Kompyuterlashtirilgan psixodiagnostika tizimlari nafaqat shaxsning individual
psixologik xususiyatlarini aniqlash, balki ularning rivojlanish dinamikasini tahlil
qilish, psixik holatdagi o‘zgarishlarni monitoring qilish va psixologik
38

muammolarning ildiz sabablarini aniqlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
bois bu yo‘nalish zamonaviy psixologiyada eng istiqbolli ilmiy-amaliy
yo‘nalishlardan biri sifatida qaraladi. Kompyuter psixodiagnostikasining
samaradorligi uning tezkorlik darajasi bilan ham belgilanadi. An’anaviy test
o‘tkazish va tahlil qilish jarayonida psixolog ko‘p vaqt sarflaydi, natijalarni tahlil
qilishda inson xatosi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Kompyuter esa testlarni bir necha
daqiqa ichida o‘tkazib, javoblarni avtomatik tarzda qayta ishlaydi, grafik va
statistik tahlillarni tayyorlaydi. Bu esa nafaqat vaqtni tejaydi, balki psixologning
diqqatini natijalarni talqin qilish va shaxs bilan ishlashning keyingi bosqichlariga
qaratish imkonini beradi. Yana bir muhim afzallik shundaki, kompyuter
psixodiagnostikasi natijalarning obyektivligini ta’minlaydi. Inson omilidan kelib
chiqadigan ta’sir, masalan, psixologning kayfiyati, shaxsga nisbatan subyektiv
munosabati yoki test o‘tkazish sharoitidagi farqlar natijaga ta’sir qilmaydi.
Kompyuter esa bir xil algoritm asosida barcha ishtirokchilarga bir xil sharoit
yaratadi, bu esa natijalarning ishonchliligini oshiradi. Boshqa tomondan,
kompyuter psixodiagnostikasi inson psixikasining murakkab jihatlarini aniqlashda
yangi imkoniyatlar yaratadi. Masalan, dastur yordamida test topshiriqlariga javob
berish tezligi, javobni tanlashdagi ikkilanish vaqti, klaviatura yoki sichqoncha
bilan ishlash dinamikasi kabi mikromehanizmlar ham qayd etiladi. Bu
ko‘rsatkichlar oddiy an’anaviy test o‘tkazish jarayonida e’tibordan chetda qoladi,
ammo ular insonning psixik jarayonlari haqida chuqurroq ma’lumot beradi.
Shuningdek, kompyuter tizimlari psixologik ma’lumotlarni katta hajmda saqlash,
ularni tahlil qilish, boshqa shaxslarning natijalari bilan solishtirish imkonini ham
beradi. Masalan, bir o‘quvchi yoki xodimning psixologik holatini o‘tgan davr
natijalari bilan taqqoslab, uning rivojlanish yo‘nalishini aniqlash mumkin. Bu esa
ta’limda yoki mehnat psixologiyasida individual yondashuvni ta’minlashda muhim
omil hisoblanadi. Kompyuter diagnostikasining yana bir samarali tomoni — uning
moslashuvchanligi.
39

Xulosa
Zamonaviy dasturlar foydalanuvchining yoshiga, ta’lim darajasiga yoki
tahlil qilinayotgan soha xususiyatlariga qarab avtomatik tarzda moslashadi.
Masalan, o‘smirlar uchun mo‘ljallangan testlar bilan kattalar uchun mo‘ljallangan
testlar bir xil shaklda o‘tkazilmaydi, lekin kompyuter algoritmlari buning o‘zidan
kelib chiqib test strukturasini avtomatik o‘zgartiradi. Bu esa test natijalarining
aniqligini yanada oshiradi. Bundan tashqari, kompyuter psixodiagnostikasi
natijalarning statistik ishonchliligini baholashda juda qulay. Dasturlar
ma’lumotlarni matematik modellar yordamida tahlil qilib, korrelyatsiya,
dispersiya, regressiya kabi tahlil usullarini avtomatik tarzda bajaradi. Bu jarayon
inson tomonidan bajarilganda murakkab va vaqt talab etuvchi bo‘lsa, kompyuter
uchun bu bir necha soniya davom etadigan oddiy jarayon hisoblanadi. Natijada
psixolog ko‘p vaqtini ma’lumotni qayta ishlashga emas, balki uni talqin qilish va
amaliy xulosa chiqarishga sarflaydi. Kompyuter diagnostikasi, shuningdek,
ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda ham samarali qo‘llaniladi. Guruhli psixologik
testlar o‘tkazishda kompyuter tizimlari bir vaqtning o‘zida ko‘plab ishtirokchilar
bilan ishlay oladi. Bu, ayniqsa, o‘quv muassasalari, korxonalar yoki tadqiqot
markazlarida samaradorlikni sezilarli darajada oshiradi. Har bir ishtirokchining
javobi alohida qayd etilib, tahlil natijalari bazaga joylanadi. Shu tariqa, kompyuter
psixodiagnostikasi inson resurslarini tejash, tahlil tezligini oshirish va natijalarni
yuqori aniqlik bilan ta’minlash orqali psixologik tadqiqotlar samaradorligini yangi
bosqichga olib chiqmoqda. Shu bilan birga, bu yo‘nalishning rivojlanishi
zamonaviy psixologiyaning ilmiy asoslarini mustahkamlash, psixologik xizmat
sifatini oshirish va inson salomatligi hamda rivojlanishini yanada chuqur o‘rganish
imkonini bermoqda.
40

2.2. Kompyuter psixodiagnostikasining amaliyotdagi
kamchiliklari va ularni bartaraf etish yo‘llari
Kompyuter psixodiagnostikasining amaliyotdagi kamchiliklari ham mavjud
bo‘lib, bu yo‘nalishning mukammal darajada ishlashi uchun hali ham yechimini
kutayotgan masalalar talaygina. Eng avvalo, kompyuter psixodiagnostikasining
asosiy kamchiliklaridan biri — inson psixikasining murakkabligi va individual
xususiyatlarini to‘liq raqamli ko‘rinishda aks ettira olmasligidir. Har bir insonning
hissiy, ijtimoiy, kognitiv va motivatsion xususiyatlari o‘ziga xos bo‘lib, ular faqat
test natijalari asosida emas, balki shaxsning hayotiy tajribasi, muhit, madaniy
qadriyatlar va shaxslararo munosabatlar bilan chambarchas bog‘liq. Kompyuter
tizimi esa ushbu omillarni to‘liq aniqlab, chuqur talqin qilishga hali to‘liq qodir
emas. Shu bois, ko‘p hollarda natijalar psixologning subyektiv tahlili bilan
to‘ldirilmasa, xulosalar yuzaki bo‘lib chiqadi. Yana bir kamchilik — dasturiy
vositalarning sifat darajasi va metodik asoslarning yetarli darajada ishlab
chiqilmaganligidir. Ko‘plab psixodiagnostik dasturlar xorijiy metodikalarga
asoslangan bo‘lib, ular milliy madaniyat, til va ijtimoiy xususiyatlarga to‘liq mos
kelmaydi. Masalan, G‘arb mamlakatlarida ishlab chiqilgan testlarda savollar yoki
vaziyatlar mahalliy aholining dunyoqarashi, qadriyati yoki odatlari bilan to‘g‘ri
kelmasligi mumkin, bu esa natijalarning aniqligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli, kompyuter psixodiagnostikasi dasturlarini mahalliy sharoitga
moslashtirish, milliy madaniyat va til xususiyatlarini hisobga olgan holda yangi
testlar ishlab chiqish zarurati mavjud. Yana bir muhim kamchilik — texnik
vositalarga qaramlik. Kompyuter, internet yoki maxsus dasturiy ta’minot mavjud
bo‘lmagan joylarda psixodiagnostik testlarni o‘tkazish imkoni cheklangan.
Xususan, ayrim ta’lim muassasalari yoki tibbiy markazlarda texnik infratuzilma
yetarli emasligi sababli, kompyuter asosidagi testlarni amalga oshirish
murakkablashadi. Shuningdek, kompyuter bilan ishlash ko‘nikmasi past bo‘lgan
ishtirokchilar test jarayonida qiynalib, bu natijalarga bevosita ta’sir qilishi
mumkin. Masalan, kattalar yoki keksalar orasida kompyuter texnologiyalariga
41

nisbatan begonalik hissi mavjud bo‘lib, ular testni o‘tkazish jarayonida
asabiylashadi yoki e’tiborini to‘liq jamlay olmaydi. Bu holat esa psixologik tahlilni
noto‘g‘ri yo‘nalishga olib boradi. Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir
kamchiligi — insoniy muloqotning cheklanishidir. Psixologik diagnostika faqat
test natijalariga asoslanmasligi kerak, chunki insonning ruhiy holati, hissiy
tajribalari va o‘zini tutishidagi noverbal signallar ham muhim ahamiyatga ega.
Kompyuter esa bu holatlarni sezish yoki tahlil qilish qobiliyatiga ega emas.
Psixolog bilan bevosita muloqotda inson ko‘proq o‘zini ochadi, ichki
kechinmalarini ifoda etadi, biroq kompyuter ekranida bu tabiiy jarayon yuzaga
chiqmaydi. Shu sababli, kompyuter diagnostikasi natijalarini faqat yagona haqiqat
sifatida qabul qilish noto‘g‘ri, ularni psixologik suhbat va kuzatuv natijalari bilan
birgalikda tahlil qilish zarur. Boshqa tomondan, dasturiy xatolar va texnik
nosozliklar ham muhim kamchiliklardan biri hisoblanadi. Dasturdagi kichik xato
yoki noto‘g‘ri sozlangan algoritm butun test natijalarini buzib qo‘yishi mumkin.
Shuningdek, ayrim hollarda ma’lumotlar xavfsizligi masalasi ham dolzarbdir.
Psixologik test natijalari shaxsga oid maxfiy ma’lumot hisoblanadi, ularning
uchinchi shaxslarga yetib borishi insonning shaxsiy hayotiga jiddiy zarar
yetkazishi mumkin. Shu bois, kompyuter psixodiagnostikasi tizimlarida axborot
xavfsizligi, ma’lumotlarni himoyalash va foydalanuvchi maxfiyligini ta’minlash
mexanizmlari mukammal ishlashi zarur. Mazkur kamchiliklarni bartaraf etish
uchun bir qator ilmiy va amaliy yo‘nalishlarda ish olib borish talab etiladi. Avvalo,
milliy psixodiagnostik dasturlarni yaratish, mavjud xorijiy metodikalarni lokal
sharoitga moslashtirish lozim. Bunda mahalliy psixologlar, dasturchilar va
tilshunoslarning hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, kompyuter
texnologiyalaridan foydalanishni o‘rgatuvchi treninglar, seminarlar tashkil etish
orqali foydalanuvchilarning texnik savodxonligini oshirish ham zarur. Psixologlar
uchun esa kompyuter natijalarini talqin qilish, tahlil qilish va ularni insoniy
muloqot natijalari bilan integratsiya qilish bo‘yicha maxsus malaka oshirish
kurslarini tashkil etish foydali bo‘ladi. Shuningdek, axborot xavfsizligini
ta’minlash maqsadida shifrlash, parol tizimlari va yopiq ma’lumotlar bazalaridan
42

foydalanish shart. Kompyuter psixodiagnostikasining insoniy omil bilan
uyg‘unlashuvi, ya’ni “kompyuter + psixolog” modeli asosida ishlash esa eng
maqbul yo‘l sifatida e’tirof etiladi. Bunda kompyuter texnik vosita sifatida tezlik
va aniqlikni ta’minlaydi, psixolog esa natijalarni tahlil qilishda insoniy idrok,
empatiya va tajribasini qo‘llaydi. Natijada diagnostika jarayoni kompleks,
ishonchli va samarali bo‘ladi. Shu tarzda, mavjud kamchiliklarni tizimli ravishda
bartaraf etish orqali kompyuter psixodiagnostikasi kelajakda inson psixikasini
o‘rganishning eng mukammal, zamonaviy va ishonchli usullaridan biriga aylanishi
mumkin. Kompyuter psixodiagnostikasining kamchiliklarini yanada chuqurroq
tahlil qilganda, ularning ko‘pchiligi nafaqat texnik, balki metodologik va etik
jihatlarga ham bevosita taalluqli ekanligini ko‘rish mumkin. Birinchi navbatda,
psixodiagnostik dasturlar inson ongining murakkab, ko‘p qatlamli va dinamik
tabiati bilan to‘liq uyg‘unlasha olmaydi. Har bir shaxs o‘ziga xos psixik tuzilma,
tajriba va emotsional tizimga ega bo‘lgani sababli, standartlashtirilgan test
modullari ularning ichki holatini bir xil mezon orqali o‘lchay olmaydi. Masalan,
bir xil test savoliga ikki insonning butunlay qarama-qarshi javob berishi mumkin,
lekin bu javoblar bir xil psixologik holatni anglatmasligi mumkin. Kompyuter
tizimi esa bu farqlarni chuqur kontekstda tahlil qilish qobiliyatiga ega emas,
natijada yuzaki yoki noto‘g‘ri xulosalar chiqish ehtimoli ortadi. Bundan tashqari,
inson va mashina o‘rtasidagi o‘zaro muloqotning tabiati ham psixologik jarayonga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Psixodiagnostik jarayonning muhim jihatlaridan biri —
bu ishonch, iliqlik va samimiylik muhiti bo‘lib, aynan shu muhitda inson o‘zini
erkin ifoda eta oladi. Kompyuter muhitida esa bu tabiiylik yo‘qoladi, test
topshiruvchi inson o‘zini “baholanayotgan obyekt” sifatida his qiladi, bu esa uning
hissiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ba’zi hollarda test
natijalari shaxsning haqiqiy ruhiy holatini emas, balki kompyuter bilan muloqot
jarayonida paydo bo‘lgan tashvish yoki sovuqqonlik holatini aks ettiradi. Bu holat
psixologik ishonchlilikni pasaytiradi. Yana bir muhim kamchilik — bu
dasturlarning doimiy yangilanmasligi yoki ilmiy jihatdan eskirib qolishidir.
Psixologiya fani doimiy ravishda rivojlanib borayotgan, yangi konsepsiyalar,
43

model va metodlar paydo bo‘layotgan soha hisoblanadi. Shu bois, diagnostik
dasturlar muntazam ravishda qayta ishlab chiqilmasa, ular zamonaviy psixologik
nazariyalar bilan mos kelmay qoladi. Bu esa natijalarni ilmiy jihatdan
zaiflashtiradi. Shuningdek, ayrim dasturlar tajribasiz yoki yetarli psixologik
bilimga ega bo‘lmagan mutaxassislar tomonidan tuziladi, natijada metodik asoslar,
statistik ishonchlilik va validlik darajasi yetarli darajada ta’minlanmaydi.
Kompyuter psixodiagnostikasining yana bir murakkab jihati — shaxsiy
ma’lumotlar bilan ishlash etikasi. Psixologik test natijalari insonning eng nozik
ruhiy holati, shaxsiy e’tiqodi va emotsional zaif tomonlarini o‘z ichiga oladi.
Bunday ma’lumotlarning maxfiyligi ta’minlanmasa, bu inson huquqlarining
buzilishiga, hatto psixologik travmaga olib kelishi mumkin. Ayrim hollarda
tashkilotlar yoki ish beruvchilar test natijalaridan xodimlarni tanlashda yoki
baholashda noto‘g‘ri, noxolis maqsadlarda foydalanishi ehtimoli ham mavjud. Shu
sababli, psixodiagnostik ma’lumotlarni himoya qilish mexanizmlari nafaqat texnik,
balki huquqiy va axloqiy darajada ham mustahkam bo‘lishi lozim. Bundan
tashqari, kompyuter psixodiagnostikasi shaxsning ijtimoiy, madaniy, til va
ma’naviy xususiyatlarini yetarlicha inobatga olmaydi. Masalan, turli madaniyat
vakillari testdagi bir xil savolga turlicha ma’noda yondashishlari mumkin. G‘arbga
yo‘naltirilgan test metodikalari Sharq xalqlarining ijtimoiy qadriyatlari yoki
dunyoqarashi bilan to‘liq mos tushmaydi. Natijada o‘zbek yoki boshqa millat
vakillarida test natijalari noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin. Shu sababli, milliy
psixologik xususiyatlarni hisobga olgan holda lokal dasturlar yaratish zarurati
kuchaymoqda. Bularning barchasidan ko‘rinadiki, kompyuter psixodiagnostikasini
mukammallashtirish uchun faqat texnik yangilanish emas, balki chuqur ilmiy-
metodik islohotlar ham zarurdir. Buning uchun quyidagi yo‘nalishlarda ish olib
borish muhim: birinchidan, psixodiagnostik dasturlarni ishlab chiqishda malakali
psixolog, dasturchi, matematik va tilshunoslarning hamkorligini ta’minlash;
ikkinchidan, dasturlarni har yili qayta tahlil qilib, yangi ilmiy yondashuvlar asosida
yangilab borish; uchinchidan, axborot xavfsizligi tizimini mustahkamlash;
to‘rtinchidan, foydalanuvchilarning kompyuter savodxonligini oshirish uchun
44

treninglar va o‘quv kurslarini tashkil etish. Bundan tashqari, kompyuter
psixodiagnostikasi natijalarini insoniy muloqot, suhbat va kuzatuv bilan
birlashtirish zarur. Chunki faqat raqamli natijalarga asoslangan xulosa har doim
ham to‘liq bo‘lavermaydi. Psixologik tashxisning eng muhim mezoni — bu
insonni tushunish, uning his-tuyg‘ulariga kirish va holatini empatik tarzda
baholashdir. Bunday qobiliyat esa hozircha faqat tirik psixologga xos. Shu sababli,
eng samarali model — bu “inson va texnologiya integratsiyasi”dir. Bu
yondashuvda kompyuter tezlik, obyektivlik va ma’lumotlarni qayta ishlash
imkonini beradi, psixolog esa insoniy tahlil va chuqur ruhiy idrokni amalga
oshiradi. Natijada diagnostika jarayoni yanada mukammal, aniq va ishonchli natija
beradi. Shu tarzda, mavjud kamchiliklarni tizimli tahlil qilish, ularning ildiz
sabablari va yechimlarini topish orqali kompyuter psixodiagnostikasini nafaqat
texnik, balki ilmiy va axloqiy jihatdan ham takomillashtirish mumkin. Kelajakda
bu soha inson ruhiyatini chuqurroq o‘rganish, psixologik xizmatlar sifatini oshirish
va diagnostik jarayonni yanada obyektivlashtirish yo‘lida muhim o‘rin tutadi.
O quvchilarning nutqini rivojlantirishda sintaktik birliklarni o rgatish jarayoniningʻ ʻ
ahamiyati va samaradorligi haqida so z borganda, eng avvalo, sintaksis til
ʻ
tizimining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida inson nutqini to g ri
ʻ ʻ
shakllantirish, fikrni aniq va mantiqiy ifoda etish imkonini berishini ta’kidlash
zarur. Sintaktik birliklar — so z birikmasi, gap va matn — tilning fikr ifodalovchi,
ʻ
muloqot vositasi sifatidagi funksiyasini bajarishda asosiy vositadir. Shuning uchun
boshlang‘ich ta’lim jarayonida sintaktik birliklarni o rgatish o‘quvchilarning
ʻ
og zaki va yozma nutqini rivojlantirishning poydevorini tashkil etadi. Bu jarayon
ʻ
orqali o‘quvchilar so‘zlarni o‘zaro bog‘lashni, gaplarni mantiqan to‘g‘ri tuzishni,
matn tuzish ketma-ketligini anglab yetadilar. Natijada ularning fikrlash doirasi
kengayadi, nutq madaniyati oshadi va til vositalaridan maqsadga muvofiq
foydalanish malakalari shakllanadi. Sintaktik birliklarni o‘rgatish o‘quvchining
grammatik tafakkurini rivojlantirish bilan bir qatorda, uning mantiqiy fikrlashini,
ifoda vositalarini tanlay olish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Masalan, so‘z
birikmasini o‘rganish orqali o‘quvchi so‘zlarning bog‘lanish usullarini, ularning
45

o‘zaro sintaktik aloqasini tushunib oladi, bu esa keyinchalik gap tuzish jarayonida
muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Gap ustida ishlash esa o‘quvchining fikrni to‘liq,
mantiqiy va grammatik jihatdan to‘g‘ri ifoda etish malakasini shakllantiradi. Gap
tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, kesimning ega bilan, aniqlovchining
aniqlanmish bilan, to‘ldiruvchining fe’l bilan aloqasi haqida bilimlar
o‘quvchilarning nutqida grammatik to‘g‘rilikni ta’minlaydi. Shu boisdan sintaktik
ishlar o‘quvchilarning grammatik bilimlarini amaliy nutqga tatbiq etish imkonini
beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sintaktik birliklarni o‘rgatish
darslarida o‘qituvchi turli xil didaktik usullar, interfaol metodlar va ko‘rgazmali
vositalardan samarali foydalanishi lozim. Masalan, “Gapni to‘ldir”, “So‘z
birikmasini top”, “Gap qismlarini bog‘la” kabi mashqlar orqali o‘quvchilarning
faol ishtirokini ta’minlash, ularni mustaqil fikrlashga undash, muloqotda sintaktik
birliklardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish mumkin. Bu mashg‘ulotlar orqali
o‘quvchilar nutqiy faoliyatda faollik ko‘rsatadi, gapni tuzishda va fikrni
ifodalashda o‘zining grammatik bilimlariga tayanishni o‘rganadi. Shuningdek,
sintaktik birliklarni o‘rganish o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki o‘quvchi matn tuzishda avvalo gaplarni to‘g‘ri
tanlay bilishi, ularni izchil bog‘lab, mantiqan bir butun fikr yaratishi zarur. Bu esa
sintaktik birliklar ustida muntazam ishlash orqali shakllanadi. Har bir yangi
grammatik birlik o‘rganilganda uni amaliy nutq bilan bog‘lash, o‘quvchilarning
kundalik hayotiy tajribalariga asoslangan topshiriqlarni bajarish orqali ularning
o‘zlashtirish darajasini oshirish mumkin. Bundan tashqari, sintaktik birliklarni
o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarning estetik didini, nutq madaniyatini va adabiy til
me’yorlariga rioya qilish odatini ham shakllantiradi. Fikrni ifodalashda to‘g‘ri gap
tuzish, tinish belgilarini o‘rinli qo‘llash, nutq ohangini tanlay bilish kabi
ko‘nikmalar ham sintaktik o‘rganish jarayonida rivojlanadi. Shu jihatdan, sintaktik
ishlar faqat grammatik bilim berish emas, balki o‘quvchining shaxsiy rivojiga,
tafakkurining kengayishiga, muloqot madaniyatining shakllanishiga xizmat qiladi.
Umuman olganda, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda sintaktik birliklarni
o‘rgatish darslari o‘zining tarbiyaviy, ta’limiy va rivojlantiruvchi ahamiyati bilan
46

ajralib turadi. U o‘quvchiga nafaqat to‘g‘ri so‘zlash va yozishni, balki mantiqan
fikrlashni, izchil bayon etishni, o‘z fikrini erkin ifoda etishni ham o‘rgatadi. Shu
sababdan, sintaktik birliklarni o‘rganishga oid ishlar o‘quvchilarning umumiy til
kompetensiyasini shakllantirishda, ularni keyingi bosqichdagi til ta’limiga
tayyorlashda muhim o‘rin egallaydi. O‘quvchilarning nutqini o‘stirishda sintaktik
birliklarni o‘rgatish jarayonida o‘qituvchi asosiy e’tiborni o‘quvchilarning fikrlash
faoliyatini faollashtirishga, ularning nutqiy muloqotdagi ishtirokini kengaytirishga,
fikrni grammatik jihatdan to‘g‘ri, izchil va mantiqan asoslangan tarzda ifodalash
malakasini shakllantirishga qaratishi kerak. Sintaktik birliklarni chuqur o‘rganish
orqali o‘quvchi nutqning tuzilishini, gaplar orasidagi mantiqiy aloqalarni,
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qonuniyatlarini anglaydi. Bu jarayon ularning
tafakkurini rivojlantiradi, sabab-oqibatli fikrlashga, aniq va lo‘nda ifoda qilishga
o‘rgatadi. Sintaktik bilimlar faqat nazariy bilim emas, balki nutq amaliyotida
qo‘llaniladigan muhim ko‘nikmadir. Masalan, o‘quvchi so‘z birikmalarini
o‘rganish orqali tilning bog‘lovchi tizimini tushunadi, gapni tuzishda esa mantiqiy
izchillikni, ifoda aniq-ligini ta’minlaydi. Bu o‘rinda o‘qituvchi dars jarayonida
o‘quvchilarga gapning tuzilishini amaliy misollar orqali tushuntirishi, ularni
mustaqil gap tuzishga, matndan kerakli gaplarni ajratib olishga, ularni grammatik
jihatdan tahlil qilishga yo‘naltirishi maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilar gapning
tuzilish qonuniyatlarini amalda o‘zlashtirgach, o‘z fikrlarini to‘liq va mantiqan
asoslab bayon etishlari osonlashadi. Sintaktik birliklarni o‘rgatish o‘quvchining
og‘zaki nutqini ham, yozma nutqini ham boyitadi. Gap tuzish mashqlarida
o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri tartibda joylashtirish, fikrni boshlanishidan
yakunigacha izchil ifodalash, ortiqcha yoki noo‘rin so‘zlarni qo‘llamaslik kabi
nutq madaniyatiga oid malakalarni egallaydilar. Shu bilan birga, ular o‘z fikrini
grammatik jihatdan to‘g‘ri, mantiqan asosli va badiiy ifodali tarzda ifodalashni
o‘rganadilar. O‘qituvchi bu jarayonda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini
hisobga olgan holda, ularning fikrlash darajasiga mos topshiriqlarni tanlashi
muhimdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun “So‘zlardan gap tuz”, “Gapni
kengaytir”, “Berilgan so‘z birikmalarini qo‘llab gap tuz” kabi topshiriqlar sintaktik
47

bilimlarni amaliyotda mustahkamlashda samarali hisoblanadi. Shuningdek,
interfaol metodlardan – “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Zanjirli gap tuzish”,
“Munosabat bildir” kabi usullardan foydalanish ham o‘quvchilarni faol ishtirok
etishga undaydi. Bu mashg‘ulotlarda har bir o‘quvchi o‘z fikrini erkin ifoda etish
imkoniyatiga ega bo‘ladi, bu esa ularning kommunikativ kompetensiyasini
rivojlantiradi. Sintaktik birliklarni o‘rganish jarayonida matn ustida ishlash ham
alohida o‘rin tutadi. O‘quvchilarga qisqa matnlar berilib, ulardagi gaplarning
bog‘lanishiga e’tibor qaratish, matndagi asosiy fikrni ajratish, gaplarni tahlil qilish
orqali matnning tuzilma jihatdan yaxlitligini tushunish o‘rgatiladi. Bu orqali
o‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini aniqlay olish, fikrlar orasidagi bog‘liqlikni
anglash, gaplarning o‘zaro mantiqiy munosabatini tushunish ko‘nikmasiga ega
bo‘ladi. Bunday faoliyat ularning yozma nutqini mustahkamlaydi, insho yozish,
hikoya tuzish, voqeani bayon etish jarayonlarida grammatik jihatdan to‘g‘ri
gaplardan foydalanish ko‘nikmasini shakllantiradi. Sintaktik birliklarni
o‘rganishning yana bir muhim tomoni shundaki, bu jarayon o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, kuzatuvchanlik va tahlil qilish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Masalan, gap tahlili topshiriqlarida o‘quvchi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishini
aniqlaydi, har bir gap bo‘lagining nutqdagi o‘rnini tushunadi, bu esa uning
tafakkurini faollashtiradi. Shuningdek, o‘quvchilarning sintaktik bilimlari o‘zaro
muloqotda nutqni to‘g‘ri tuzish, fikrni aniqlik bilan ifodalash, tinglovchini
tushunishga majbur etish, suhbat davomida mantiqan izchillikka rioya qilish kabi
nutqiy madaniyat unsurlarini shakllantiradi. Shu sababdan sintaktik birliklarni
o‘rganish darslari o‘quvchilarda faqat grammatik bilim emas, balki kommunikativ
malakani ham rivojlantiradi. O‘quvchi bu orqali so‘z boyligini kengaytiradi,
grammatik jihatdan to‘g‘ri va estetik nutqni egallaydi, o‘z fikrini ishonarli tarzda
ifoda etishga o‘rganadi. Demak, sintaktik birliklarni chuqur o‘rganish – bu nafaqat
grammatika darsi, balki o‘quvchining intellektual, nutqiy va ijtimoiy rivojlanishini
ta’minlovchi muhim jarayondir. Shu boisdan o‘qituvchi sintaktik ishlarni faqat
qoidalarni o‘rgatish bilan cheklamasdan, balki ularni o‘quvchilarning hayotiy
tajribasi bilan bog‘lash, har bir mashqni amaliy ahamiyatga ega qilish orqali
48

o‘quvchilarning nutqiy faolligini ta’minlashi zarur. Ana shundagina sintaktik
birliklarni o‘rganish jarayoni o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirishda,
ularni mustaqil fikrlaydigan, o‘z fikrini erkin bayon eta oladigan shaxs sifatida
tarbiyalashda eng samarali vositaga aylanadi. Kompyuter psixodiagnostikasining
amaliyotdagi kamchiliklarini tahlil qilganda, birinchi navbatda inson omili va
texnologik cheklovlar o‘rtasidagi muvozanat masalasiga e’tibor qaratish zarur.
Psixodiagnostika mohiyatan inson ruhiyatining nozik jihatlarini aniqlash, baholash
va tahlil qilish jarayonidir. Bu esa faqat texnik vositalar orqali emas, balki
mutaxassisning tajribasi, empatiyasi, kuzatuvchanligi va psixologik sezgirligi
orqali ham amalga oshadi. Kompyuter texnologiyalari esa bu jihatlarni to‘liq aks
ettira olmaydi. Shuning uchun kompyuter psixodiagnostikasining asosiy
kamchiliklaridan biri bu — inson omilining yetishmasligi, ya’ni dasturiy
tizimlarning insoniy sezgirlikni, muloqotdagi hissiy holatni va noverbal belgilarni
to‘liq qamrab ololmasligidir. Masalan, inson bilan jonli suhbatda psixolog uning
yuz ifodasi, ovoz ohangi, tana harakati orqali ruhiy holatini aniqlay oladi,
kompyuter esa bunday imkoniyatga ega emas yoki juda cheklangan ko‘rinishda
ega. Yana bir muhim kamchilik — bu texnik xatoliklar va dasturiy ta’minotdagi
nosozliklar. Psixodiagnostika jarayonida kichik texnik xatolik ham natijani
noto‘g‘ri talqin qilishga olib kelishi mumkin. Masalan, dastur algoritmidagi kod
xatosi, noto‘g‘ri sozlangan parametrlar yoki foydalanuvchi tomonidan noto‘g‘ri
kiritilgan ma’lumotlar natijada shaxs haqidagi noto‘g‘ri psixologik xulosa
chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Bu esa amaliyotda psixologik xatolarga, noto‘g‘ri
maslahat yoki tavsiyalarga olib keladi. Yana bir muhim jihat — bu kompyuter
testlariga haddan tashqari ishonch. Ba’zi mutaxassislar texnologik natijani mutlaq
haqiqat sifatida qabul qiladilar, biroq psixodiagnostika har doim kompleks
yondashuvni talab qiladi: suhbat, kuzatish, test natijalari, tahliliy xulosalar va
psixologik intervyular bir butun tizim sifatida baholanishi kerak. Faqat raqamli
natijaga tayanish inson ruhiyatining murakkabligini inobatga olmagan holda bir
yoqlama qaror chiqarish xavfini tug‘diradi. Kompyuter psixodiagnostikasining
yana bir amaliy muammosi — bu madaniy, ijtimoiy va til omillarini yetarli
49

darajada hisobga olmasligi. Ko‘pgina test dasturlari xorijiy model asosida
yaratilgan bo‘lib, ular mahalliy madaniyat, til, urf-odat va qadriyatlar tizimiga
to‘liq mos kelmaydi. Natijada olingan test natijalari subyektiv va noto‘g‘ri talqin
qilinishi mumkin. Shu sababli kompyuter psixodiagnostikasining lokalizatsiya
masalasi — ya’ni, uni milliy kontekstga moslashtirish — dolzarb masalalardan
biridir. Bundan tashqari, kompyuter testlaridan foydalanishda shaxsiy
ma’lumotlarning maxfiyligi ham jiddiy muammo hisoblanadi. Ba’zi hollarda
foydalanuvchilarning test natijalari, shaxsiy ma’lumotlari yoki ruhiy tahlil
natijalari xavfsiz saqlanmasligi yoki uchinchi shaxslarga o‘tib ketishi xavfi
mavjud. Bu esa psixologik etika tamoyillariga zid bo‘lib, insonning shaxsiy
daxlsizligini buzadi. Shu bilan birga, kompyuter testlarining natijalarini to‘g‘ri
talqin qilish uchun ham psixologning malakasi juda muhim. Chunki har qanday
test natijasi insonning ruhiy holatini to‘liq ochib bermaydi — u faqat ko‘rsatkich,
yo‘nalish yoki taxminiy baho beradi. Shuning uchun kompyuter testlari natijalariga
asoslanib shoshma-shosharlik bilan psixologik tashxis qo‘yish amaliy jihatdan xato
bo‘lishi mumkin. Kamchiliklardan yana biri shuki, ba’zi foydalanuvchilar yoki
sinovdan o‘tayotgan shaxslar test savollariga ongli ravishda noto‘g‘ri javob
berishadi, ya’ni o‘zlarini ijobiy yoki salbiy tomondan ko‘rsatishga urinadilar.
Kompyuter dasturlari esa bu niyatni aniqlay olmaydi, natijada noto‘g‘ri tahlil
yuzaga keladi. Bu holat ayniqsa ishga qabul qilish, ta’lim muassasalarida baholash
yoki klinik diagnostika jarayonida sezilarli xatoliklarga sabab bo‘ladi. Shuningdek,
test natijalariga tashqi muhit omillari — yorug‘lik, shovqin, vaqt bosimi yoki
internet uzilishi kabi holatlar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularni bartaraf etish
uchun maxsus sharoit, sifatli texnik baza, tajribali mutaxassis va xavfsiz muhit
zarur.
50

II Bobning Xulosasi
Kompyuter psixodiagnostikasidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun esa bir
nechta yo‘nalishda ish olib borish kerak: birinchidan, dasturiy mahsulotlarni milliy
psixologik maktab tamoyillariga moslashtirish, ya’ni o‘zbek tilidagi, mahalliy
madaniyat va qadriyatlar asosida yaratilgan test tizimlarini ishlab chiqish zarur.
Ikkinchidan, test natijalarini faqat kompyuter emas, balki tajribali psixolog
tomonidan kompleks tarzda tahlil qilish amaliyotini yo‘lga qo‘yish lozim.
Uchinchi yo‘nalish sifatida, foydalanuvchi ma’lumotlarini himoya qilish bo‘yicha
zamonaviy kriptografik texnologiyalarni joriy etish, test bazalarini maxfiy tarzda
saqlash va faqat ruxsat etilgan mutaxassislar tomonidan foydalanish tizimini
yaratish muhimdir. To‘rtinchidan, kompyuter psixodiagnostikasi bo‘yicha
psixologlar va pedagoglar uchun muntazam malaka oshirish kurslarini tashkil
etish, ularni yangi texnologiyalar bilan tanishtirish, natijalarni talqin qilish
bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar berish zarur. Shuningdek, psixologik testlarni
ishlab chiqishda sun’iy intellekt imkoniyatlarini ehtiyotkorlik bilan qo‘llash, inson
omilini to‘liq chiqarib tashlamaslik kerak. Chunki psixodiagnostika – bu insonni
tushunish san’ati, va bu jarayonning markazida har doim insonning o‘zi turadi. Shu
bois kompyuter texnologiyalari psixolog ishini to‘liq almashtirmasligi, balki uni
qo‘llab-quvvatlovchi vosita sifatida xizmat qilishi kerak. Ana shundagina
kompyuter psixodiagnostikasi amaliyotda ishonchli, samarali va insonparvar tizim
sifatida shakllanadi.
51

Xulosa
Kompyuter psixodiagnostikasi zamonaviy psixologiya fanining eng dolzarb va
tez rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. U inson psixikasini
o‘rganish, tahlil qilish va baholash jarayonlarini avtomatlashtirish orqali
diagnostika jarayonini tez, aniq va obyektiv shaklga keltirish imkonini beradi.
Hozirgi kunda ta’lim, tibbiyot, ishlab chiqarish va kadrlar boshqaruvi tizimlarida
psixodiagnostik tekshiruvlarni kompyuter yordamida o‘tkazish tobora keng
qo‘llanilmoqda. Bunday yondashuv psixologik tahlil jarayonini soddalashtiradi,
katta hajmdagi ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida qayta ishlash imkonini yaratadi
hamda inson omili bilan bog‘liq xatoliklarni kamaytiradi. Shu bilan birga,
kompyuter psixodiagnostikasining yutuqlari uning afzalliklarida yaqqol namoyon
bo‘ladi. Eng avvalo, bu usul test natijalarining aniqligi, qayta ishlash tezligi va
obyektivligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, dasturiy vositalar yordamida turli
yosh, kasb, ijtimoiy guruhlarga moslangan psixologik testlarni ishlab chiqish,
ularni avtomatik tahlil qilish va saqlash imkoniyati mavjud. Kompyuter tizimlari
yordamida insonning kognitiv, emotsional, motivatsion va shaxsiy sifatlarini bir
vaqtning o‘zida kompleks o‘rganish mumkin bo‘lmoqda. Shu bilan birga, sun’iy
intellekt texnologiyalari, neyron tarmoqlar va avtomatik tahlil algoritmlarining
rivojlanishi psixodiagnostika sohasida yangi bosqichni boshlab berdi. Biroq
kompyuter psixodiagnostikasi, barcha texnologik yutuqlariga qaramay, o‘zida bir
qator cheklov va kamchiliklarni ham mujassamlashtiradi. Eng avvalo, bu tizimlar
insoniy sezgirlik, empatiya, muloqotdagi hissiy jihatlarni to‘liq aks ettira olmaydi.
Shuningdek, test natijalari ba’zida madaniy yoki lingvistik farqlar tufayli noto‘g‘ri
talqin qilinadi. Kompyuter dasturlarining texnik nosozligi, ma’lumotlarni himoya
qilishdagi zaifliklar, foydalanuvchi tomonidan noto‘g‘ri ma’lumot kiritilishi yoki
test savollariga ongli ravishda noto‘g‘ri javob berilishi kabi omillar ham
diagnostika aniqligini pasaytiradi. Shu sababli kompyuter psixodiagnostikasini
inson omilini to‘liq almashtiruvchi emas, balki uni qo‘llab-quvvatlovchi vosita
sifatida ko‘rish zarur. Psixologning professional tajribasi, tahliliy fikrlashi va
52

muloqot madaniyati har qanday texnologik tizimdan ustun turadi. Shuning uchun
amaliyotda psixodiagnostika natijalarini faqat kompyuter emas, balki psixolog
mutaxassis tomonidan ham talqin qilish talab etiladi. Buning natijasida insonning
ruhiy holatini yanada to‘liq, chuqur va real baholash mumkin bo‘ladi. Kelajakda
kompyuter psixodiagnostikasining samaradorligini yanada oshirish uchun bir
necha yo‘nalishda ish olib borish lozim. Birinchidan, test dasturlarini milliy
psixologik maktab tamoyillariga moslashtirish, ya’ni o‘zbek tilida, mahalliy
mentalitetga mos bo‘lgan psixodiagnostik platformalarni yaratish zarur.
Ikkinchidan, foydalanuvchi ma’lumotlarini himoya qilish, etik me’yorlarga qat’iy
rioya etish, ma’lumotlar bazalarini xavfsiz saqlash tizimlarini joriy etish kerak.
Uchinchidan, psixolog mutaxassislarning axborot texnologiyalari bilan ishlash
ko‘nikmalarini oshirish, kompyuter diagnostika natijalarini talqin qilish bo‘yicha
maxsus tayyorgarlik kurslarini tashkil etish maqsadga muvofiq. To‘rtinchidan,
diagnostik jarayonlarda sun’iy intellekt elementlarini ehtiyotkorlik bilan tatbiq
etish, ularni insoniy sezgirlik va psixologik tafakkur bilan uyg‘unlashtirish lozim.
Shundagina texnologiya va inson o‘rtasida to‘g‘ri muvozanat vujudga keladi.
Umuman olganda, kompyuter psixodiagnostikasi psixologiya fanining yangi
bosqichga ko‘tarilishiga, inson psixikasini o‘rganishning obyektiv, tizimli va ilmiy
asoslangan shaklini yaratishga xizmat qilmoqda. U an’anaviy usullarni to‘liq inkor
etmay, balki ularni zamonaviy texnologiyalar bilan boyitmoqda. Natijada
psixologik diagnostika jarayonlari tezlashdi, ilmiy tadqiqotlar aniqligi oshdi, inson
ruhiyatini o‘rganish imkoniyatlari kengaydi.
53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh. M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
2. Mirziyoyev Sh. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iy davom ettirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
3. Mirziyoyev Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2017.
4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
5. Qodirova G. T. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Noshir, 2016.
6. G‘ulomov A. A., Abdurahmonov G‘. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2005.
7. To‘xtasinov H. Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2019.
8. Hoshimov O., Normurodova N. Nutq o‘stirish metodikasi. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2014.
9. Abduazizov A. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2002.
10. Rasulov R. Ona tili darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish. – Toshkent: Noshir,
2018.
11. Mahmudov N. Til va nutq madaniyati. – Toshkent: Fan, 2010.
12. Jumaniyozova G. O‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish usullari. –
Toshkent: Noshir, 2020.
54

13. Rahmonov N. Sintaksis asoslari va o‘qitish metodikasi. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2015.
14. Yo‘ldoshev M. Boshlang‘ich sinflarda grammatika va nutq o‘stirish. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2017.
15. G‘ulomova M. Nutq madaniyatini shakllantirish. – Toshkent: O‘zbekiston,
2019.
16. Shodmonova D. Til va tafakkur aloqasi. – Toshkent: Fan, 2012.
17. Qayumova G. Tilshunoslik nazariyasi asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2018.
18. Rahimova N. Boshlang‘ich ta’limda ona tili o‘qitishning innovatsion metodlari.
– Toshkent: Noshir, 2021.
19. Yoqubov A. Ona tili darslarida interfaol metodlar. – Toshkent: O‘qituvchi,
2020.
20. Sobirova M. Nutqiy faoliyatni rivojlantirishda sintaktik mashqlar. – Toshkent:
Fan, 2018.
21. Mamarasulov S. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida grammatik ko‘nikmalarni
shakllantirish. – Toshkent: Noshir, 2019.
22. Abdullayeva Z. Til o‘qitishning zamonaviy usullari. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
23. Ergashova D. O‘quvchilar nutqini o‘stirishda mustaqil ishlash usullari. –
Toshkent: Noshir, 2020.
24. Omonova N. Tilshunoslik va nutq madaniyati asoslari. – Toshkent: Fan, 2015.
25. Xoliqova S. Ona tili darslarida nutqiy faoliyatni tashkil etish. – Toshkent:
Noshir, 2022.
55

55

Купить