Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini o‘qitish texnologiyasi. - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	249.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini o‘qitish texnologiyasi.

Sotib olish

Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini
o‘qitish texnologiyasi.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Kurs ishining vazifasi: Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini o‘qitish
metodikasi haqida tushuncha berish ........................................................................................................... 4
Kurs ishining ob’ekti: “IPv4 va IPv6 TCP/IP protokollari stekining tuzilishi haqida ....................................... 4
Kurs ishining predmeti: Kompyuterning standart tarmoqlari. Tarmoq topologiyalari yoritish. ................... 4
I.Bob.Tarmoq turlari, Server va local tarmoqlar haqida ma’lumot .............................................................. 5
1.1 Kompyuter tarmoqlari haqida ma’lumot ............................................................................................... 5
1.2 Tarmoq turlari, Server va local tarmoqlar haqida ma’lumot .................................................................. 6
II.Bob.Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini o‘qitish metodikasi ............. 13
2.1 “IPv4 va IPv6 TCP/IP protokollari stekining tuzilishi ............................................................................. 13
2.2 Kompyuterning standart tarmoqlari. Tarmoq topologiyalari ............................................................... 19
Xulosa ........................................................................................................................................................ 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: ........................................................................................................... 27

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: : Kompyuter tarmoqlarining paydo bo’lish
sabablaridan biri resurslaridan hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter
imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida
bir xil ma’lumot va fayl nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu
holat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner,
modem, lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi qo’shimcha mablag’ni
asraydi.
Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki juda
oddiy usulda qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va alohida
foydalanuvchilar o’rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq
foydalanuvchilar so’rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o’zida axborotdan
ko’plab mijozlar foydalanish imkonini beradi.
Apparat qurilmalari va tarmoq dastur ta’minoti orqali o’zaro bir-birlari bilan
hamohang ishlay oladigan kompyuterlar majmuiga tarmoq deyiladi.
Tarmoqlarni turli me’yorlarga ko’ra sinflarga ajratish mumkin. Bular:
1) o’tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq:
- past 100 Kbit/ s gacha;
- o’ rta 0,5-10 Mbit/s gacha;
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq.
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik o’lchoviga
muvofiq:
- LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa);
- CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki
modemlar bilan ulanish, ammo etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan
kompyuter lokal tarmoq;
- MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloqa uzatish (100 Mbit/s)
imkoniyatiga, katta radiusga (bir necha o’n km) axborot uzatuvchi kengaytirilgan
tarmoq;

- WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va
dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq;
- GAN (Global -Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq;
3) t armoq tugunlari turi bo’yicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ularning alohida
elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta
kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish
tarmoqlaridagi alohida kompyuterlar (boshqachasiga ularni stantsiyalar deb ham
yuritishadi) tugunlarga misol bo’la oladi. Unchalik katta bo’lmagan alohida
tarmoqlar kampus tarmog’i uchun tugun bo’ladi.
4) tugunlar munosabatiga ko’ra:
- bir xil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo’lmagan, bir xil mavqega ega
kompyuterlar (bu erda hamma kompyuterlar ham «mijoz», ya’ni tarmoqning oddiy
foydalanuvchisi, ham «server», ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat
ko’rsatishni ta’minlovchi bo’lishi mumkin). Macalan, WINDOWS 95 OS tarmog’i
tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga
xizmat ko’rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi;
-server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu erda
tarmoqning bosh elementi serverdir. Qolgan tugunlar serverning resurslaridan
foydalanishi mumkin (masalan, Novell NetWare, Microsoft LAN Mananger va
boshqalar). 5) t armoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha (tarmoq OS):
gomogenli - hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan
foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmog’i);
geterogenli - bir vaqtning o’zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari
ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS).
Kurs ishining maqsadi : Tarmoq turlari, Server va local tarmoqlar haqida
ma’lumot berish.

Kurs ishining vazifasi : Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6
protokollari” mavzusini o‘qitish metodikasi haqida tushuncha berish
Kurs ishining ob’ekti : “IPv4 va IPv6 TCP/IP protokollari stekining tuzilishi
haqida
Kurs ishining predmeti: Kompyuterning standart tarmoqlari. Tarmoq
topologiyalari yoritish.

I.Bob. Tarmoq turlari, Server va local tarmoqlar haqida ma’lumot
1.1 Kompyuter tarmoqlari haqida ma’lumot
Axborot t е xnologiyalarini qo`llashning eng muhim sohalaridan biri –
t е l е kommunikatsiya va aloqa tarmog`i hisoblanadi. Bu е rda axborot tizimlari
axborot oqimlarini boshqarib va trafikni tartibga solib aloqa tarmog`ining uzluksiz
ishlashini ta'minlaydigan zarur vosita hisoblanadi.
Hisoblash t е xnikasi vositalarining rivojlanishi, ayniqsa shaxsiy
kompyut е rlarning paydo bo`lishi mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) d е b
nomlanadigan yangi tipdagi axborot-hisoblash tizimlarining yaratilishiga olib
k е ldi.
Kompyut е r tarmoqlarining paydo bo`lish sabablaridan biri r е surslaridan
hamkorlikda foydalanish, alohida kompyut е r imkoniyatini k е ngaytirishdir. Tarmoq
orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o`zida bir xil ma'lumot va fayl nusxalari,
amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni
t е jaydi.
Bundan tashqari, print е r, skan е r, mod е m, laz е r disklar majmuining birgalikda
ishlatilishi qo`shimcha mablag`ni asraydi.
Kompyut е rlardan turli xil masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin.
Axborot almashinish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki
boshqa kompyut е rlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish k е rak bo`ladi.
Kompyut е rlarning o`zaro axborot almashinish imkoniyatlarini b е ruvchi qurilmalar
majmuiga kompyut е r tarmoqlari d е yiladi ya'ni kompyut е rlarning o`zaro turli
ma'lumotlar programmalar almashish maqsadida biriktirilishi kompyut е r
tarmoqlari d е b yuritilishiga sabab bo’ladi. Tarmoqning asosiy imkoniyatlari
tarmoqqa ulangan kompyut е rlar va axborot ashyolariga bog`liq bo`ladi. Axborot
ashyolari d е ganda arxiv, kutubxona, fondlar,
ma'lumotlar ombori va boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar yig`indisi
tushuniladi.
Tarmoqdagi kompyut е rlarda saqlanayotgan axborot ashyolariga ushbu

tarmoqqa ulangan boshqa kompyut е rlar yordamida kirish mumkin. Kompyut е rlar
uchun shunday tarzda (tarmoqqa biriktirilgan holda) foydalanish juda ko`p
afzalliklarga ega. Masalan kompyut е r tarmog`iga ulangan bir print е rni barcha
foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi biror tashkilot miqyosida xisobotni t е z
tayyorlash uchun uni bo`limlarga bo`lib har bir bo`lagini alohida tarmoq
kompyut е rida tayyorlash mumkin. Fayllar, kataloglar, print е r, disklar tarmoqda
birgalikda foydalanishi mumkin. Bu esa o`z navbatida t е jamlarga olib k е ladi.
Shuning uchun ham kompyut е rlar tarmoqlarga biriktiriladi. Kompyut е rlarning
fizik jihatdan birlashtirilishi (simlar yoki boshqa yo`llar bilan) tarmoq o`zidan-o`zi
ishlayv е radi d е gani emas. Tarmoqdagi kompyut е r tarmoq op е ratsion sist е masi
boshqaruvida ishlaydi. Hozir ko`p ishlatilayotgan Windows XP tarkibida mahalliy
tarmoqda ishlash imkoniyatini b е ruvchi programmalar mavjud.
1.2 Tarmoq turlari, Server va local tarmoqlar haqida ma’lumot
 mahalliy (lokal) tarmoq - LAN ( Local Area Network );
 mintaqaviy tarmoq - MAN ( Metropolitan Area Network );
 global tarmoq - WAN ( Wide Area Network ).
1-rasm. Axborot-hisoblash tizimlarining tiplari
Mahalliy (Lokal) tarmoqlar bir korxona yoki muassasalardagi bir n е cha yaqin
binolardagi abon е ntlarni (kompyut е rlarni) maxsus kab е llar bilan bog‘laydi yani
local tarmoq - bir binoda yoki bir-biriga yaqin binolarda joylashgan

kompyuterlarda o’zaro axborot almashish imkonini beruvchi tarmoq. Mahalliy
tarmoq - (LAN-Local Area Network), ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan hudud
(bir korxona, ofis, bir xona)da joylashgan kompyut е rlarning birlashuviga mos
k е ladi. MHT uchun mavjud standartlar (t е gishlicha Ethernet va ARCNET) 2,5 km
dan 6 km gacha bo`lgan masofadagi kompyut е rlar orasida aloqani ta'minlaydi.
Mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) – kompyut е rlar, boshqa p е rif е riya qurilmalari
(print е rlar, disk kontroll е rlari va boshqalar)ning bog`lanishini ta'minlaydigan va
ularga umumiy disk xotirasidan, p е rif е riya qurilmalaridan birgalikda
foydalanishga, ma'lumotlar bilan almashishga imkon b е radigan apparat vositalari
va algoritmlar to`plamidir.
Mintaqaviy tarmoqlar - MAN (Metropolitan Area Network) uncha katta
bo‘lmagan mamlakat shaharlari va viloyatlari foydalanuvchi kompyut е rlarini va
local tarmoqlarni maxsus aloqa yoki t е l е fon aloqa kanallari orqali birlashtiradi yani
mintaqaviy tarmoq- biror tuman, viloyat yoki respublika miqyosidagi
kompyuterlarni o’zida mujassamlashtirgan tarmoq hisoblanadi.
Global tarmoqlar - WAN (Wide Area Network) o‘ziga butun dunyo bo‘yicha
hamma abon е ntlarni, lokal va mintaqaviy tarmoqlarni o‘ziga t е l е fon yoki sputnik
aloqa tarmog‘i orqali birlashtiradi yani global tarmoq — dunyoning ixtiyoriy
davlatidagi kompyuterlarni o’zida birlashtirish imkoniga ega bo’lgan tarmoq.
Mahalliy (Lokal) tarmoqlar bir korxona yoki muassasalardagi bir n е cha yaqin
binolardagi abon е ntlarni (kompyut е rlarni) maxsus kab е llar bilan bog‘laydi yani
local tarmoq - bir binoda yoki bir-biriga yaqin binolarda joylashgan
kompyuterlarda o’zaro axborot almashish imkonini beruvchi tarmoq. Mahalliy
tarmoq - (LAN-Local Area
Network), ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan hudud (bir korxona, ofis, bir
xona)da joylashgan kompyut е rlarning birlashuviga mos k е ladi. MHT uchun
mavjud standartlar (t е gishlicha Ethernet va ARCNET) 2,5 km dan 6 km gacha
bo`lgan masofadagi kompyut е rlar orasida aloqani ta'minlaydi.

Server haqida ma’lumot
S е rv е r - tarmoq ishini ta'minlovchi maxsus kompyut е r. S е rv е r disklarida
kompyut е rlarni birgalikda ishlash imkonini b е ruvchi dasturlar, ma'lumotlar bazasi
va boshqa fayl ma'lumotlari saqlanadi.
Konts е ntrator haqida ma’lumot
Konts е ntrator (HUB) - tarmoqda kompyut е rlarni o‘zaro axborot almashuvini
ta'minlovchi maxsus qurilma. U o‘ziga 12, 16, 24 ta kompyut е rlarni o‘zaro
bog‘lash mumkin.
Lokal tarmog haqida ma’lumot
Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir n е chta yaqin binolardagi
komp'yut е rlarni o’zaro bog’lagan tarmoq.
Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida
kompyut е rlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki t е l е kommunikatsiya
kanallari orqali o’zaro bog’lagan tarmoqlar.
S Е RV Е R - Bu tarmoqning barcha ishchi stantsiyalar so’rovlarini qayta
ishlash uchun ajratilgan ko’p foydalanuvchili kompyut е r bo’lib, u bu stantsiyalarga
umumiy tizim r е surslariga murojaat qilish imkonini b е radi va bu r е surslarni ta
LHT topologiyasi - bu tarmoq uz е llari birlashuvining o`rtacha g е om е trik sx е masi.
Hisoblash tarmoqlari topologiyasi turlicha bo`lishi mumkin, l е kin lokal hisoblash
tarmog`i uchun uchta tur umumiy hisoblanadi. Bular: aylanma , shinali va
yulduzsimon turlardir. Ba'zan soddalashtirib aylana, shina, yulduz d е gan atamalar
ishlatiladi. Biroq bu atamalar topologiya turi tom ma'noda aylana, to`g`ri chiziqli
yoki aynan yulduz shaklida d е gan fikrni bildirmaydi.
Har qanday kompyut е r tarmog`ini uz е llar majmui sifatida ko`rishi mumkin. Uz е l
– tarmoqning uzatish vositasiga ulangan har qanday qurilma. Topologiya tarmoq
uz е llarini ulash sist е masini o`rtalashtiradi. Masalan, ellips ham yopiq egri, ham
yopiq siniq chiziq aylanma topologiyaga, yopiq bo`lmagan siniq chiziq esa - shina
topologiyaga mansub. Aylanma (doira) topologiya - tarmoq uzellarining yopiq
egri (uzatish o`rtasidagi) kabel bilan birlashuvini hosil qiladi. Uzatish (peredatchik)

va qabul qilish (priyomnik) o`rtasidagi har bir oraliq uzel yuborgan xabarni
retranslyatsiya qiladi. Qabul qiluvchi uzel faqat uziga yuborilgan ma'lumotnigina
aniqlaydi va qabul qiladi. Aylanma topologiya nisbatan kichikroq kenglikda
shug’ullanuvchi tarmoq uchun juda mos keladi. Unda markaziy uzel yo`qligi bois
tarmoqning ishonchliligini oshiradi.
Axborotni retranslyatsiya qilish uzatish vositasi sifatida har qanday turdagi
kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday tarmoq uzellari xizmat ko`rsatish
tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, uzellardan birining ishdan
chiqishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saqlash uchun
choralar ko`rishni talab qiladi.
Yulduzsimon topologiya markaziy uzel kontseptsiyasiga asoslanadi. Unga
sirtqi uzellar ulanadi. Har bir sirtqi (periferiya) uzel markaziy uzel bilan alohida
o’z aloqa tarmog`iga ega. Barcha ma'lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi.
Markaziy uzel tarmoqdagi axborot oqimini retranslyatsiya qiladi va yo’lga soladi.
Yulduzsimon topologiya LHT uzellarining bir-biri bilan o’zaro ta'sirini
osonlashtiradi. Ayni paytda LHTning yulduzsimon topologiya bilan ishlash
qobiliyati markaziy uzelga bog`liq. Mavjud hisoblash tarmoqlarida nisbatan
murakkab topologiyadan foydalanilishi mumkin.
Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biri. U uzatish vositasi sifatida
koaksial kab е ldan foydalanish bilan bog`liq. Ma'lumotlar tarmoq uzatish uz е lidan
shina bo`yicha har ikki tomonga tarqaladi. Oraliq uz е llar k е layotgan axborotlarni
translyatsiya qilmaydi. Axborot barcha uz е llarga k е lib tushadi, l е kin kimga
jo`natilgan bo`lsa, faqat o`shagina qabul qila oladi. Xizmat ko`rsatish tartibi
parall е l. Bu xol shinali topologiya bilan LXTning t е zkor harakatini ta'minlaydi.
Tarmoqni ko`chaytirish va konfiguratsiyalash, shuningd е k turli tizimlarga
moslashtirish oson. Shinali topologiya tarmog`i alohida uz е llarning buzilish
extimolligiga chidamli. Ushbu turdagi topologiya tarmog`i hozirgi kunda joriy
etilgan. Shuni ta'kidlash lozimki,ularning ko`lami kichkina va bir tarmoq doirasida
turli xildagi kab е ldan foydalanish imkonini b е radi.

Lokal (mahalliy) tarmoq kichik bir hududda joylashgan abonentlarni
birlashtiradi, ya’ni lokal tarmoqlar bir binoda yoki bir – biriga yaqin binolarda
joylashgan kompyuterlarda o’zaro axborot almashish imkonini beruvchi tarmoq
hisoblanadi. Bunday tarmoq odatda aniq bir joyga bog’langan bo’ladi.
Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Mahalliy tarmoqning uzunligini 2—3 km
bilan cheklash mumkin. Bunday tarmoqlarda axborot almashinish aloqa kabellari
(ba’zan, telefon tizimi yoki radiokanal) orqali amalgam oshiriladi. Bunda
foydalanuvchilar tarmoqqa ulangan kompyuterlardagi ma’lumotlarni ayirboshlash
va dastur, chop etish qurilmasi, modem va boshqa qurilmalardan birgalikda
foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishadi.
Kompyuterlarning o'zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi
qurilmalar majmuyiga kompyuter tarmoqlari deyiladi.
Kompyuterlar soniga qarab, tarmoqlar lokal, mintaqaviy va global
tarmoqlarga bo'linadi.
Lokal tarmoqlar bir binoda yoki bir-biriga yaqin binolarda joylashgan
kompyuterlarda o'zaro axborot almashish imkonini beruvchi tarmoq hisoblanadi
Shuning uchun, bittadan ko'p kompyuterga ega bo'lgan firmalar o'z
kompyuterlarini lokal tarmoqqa birlashtiradi.
Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa yaqin bo'lganligi bois, telefon
kanallaridan foydalanmasdan axborotni uzatish tezligini oshirish mumkin.
Lokal tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va
seleksiyalash lozim bo'ladi.
Marshrutlash bu — kerakli manzilga axborot blokini uzatish yo'lini aniqlash
jarayonidir.
Seleksiyalash — tegishli manziJdagi axborotni saralash demakdir.
Lokal tarmoqlar axborotni marshrutlash va seleksiyalash usuli bo'yicha ikki
sinfga ajratiladi.
Lokal tarmoqlar seleksiyalash orqali axborotni bir abonent tizimidan boshqa
tizimga uzatishni ta'minlaydi.

Ishchi tizimlar katta miqdordagi ma'lumotni saqlash, izlash, murakkab
hisoblashlar, modellashtirish, dasturiy ta'minotni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ma'muriyat tizimlari tarmoqni boshqaradi. Kommunikatsion tizimlar abonent
tizimlar orasida axborotlarni uzatish uchun marshrutlash va bog'lanishlarni
kommutatsiya qilish vazifasini bajaradi.
Mintaqaviy tarmoq— biror tuman, viloyat yoki respublika miqyosidagi
kompyuterlarni o'zida mujassamlashtirgan tarmoq.
Global tarmoq— dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuter larni o'zida
birlashtirish imkoniga ega bo'lgan tarmoq. Bu tarmoq internet (Internet) deb ham
yuritiladi.
Internet bilan birga «intranet» tushunchasi ham ishlatiladi.
Intranet— bu internet texnologiyasi, dastur ta'minoti va bayonnomalari
asosida tashkil etilgan, ma'lumotlar ombori va elektron jadvallar bilan jamoa bo'lib
ishlash imkonini beruvchi korxona yoki tashkilot miqyosidagi yangi axborot
muhitini tash kil etuvchi kompyuter tarmog'idir.
Intranet boshqa kompyuter tarmoqlaridan quyidagi jihati bilan farqlanadi: bir
yoki bir nechta serverdan tashkil topgan tarmoq mijozi undagi ma'lumotlardan
foydalanish uchun ularning qaysi serverda, qaysi katalogda, qanday nom bilan
saqlanayotganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo'ladi.
Internetda esa bunday noqulayliklarning oldi olingan bo'lib, uning
foydalanuvchisi bunday ma'lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashqari, internet
tarmog'ida mavjud bo'lgan barcha elek tron hujjatlar va ma'lumotlar omborini
giperbog'lanishlar yor damida o'zaro bog'lab, yagona axborot muhiti qurish, unda
qulay axborot qidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin bo'ladi.
Tarmoqlarning texnik vositalari
Kompyuter tarmoqlari (qisqacha tarmoqlar) server (yoki xizmatchi
kompyuter), konsentrator (HUB), axborot uzatish kabellari va modemdan tashkil
topadi. Har bir qurilmaning xususiyatini qisqacha yoritib o'tamiz.
Server — tarmoq ishini ta'minlovchi maxsus kompyuter.
Server disklarida kompyuterlarni birgalikda ishlash imkonini

beruvchi dasturlar, ma'lumotlar omborlari va boshqalar saqlanadi.
Bundan tashqari, serverlar modemli va faksli aloqalarni, ma'lumot
larni bosmaga chiqarish ishlarini amalga oshiradi. Serverda joylashgan
dasturlardan foydalanish doirasi umumiy masalaning qo'yilishiga ko'ra
cheklangan bo'lishi mumkin.
Konsentrator (HUB)—tarmoqda kompyuterlarni o'zaro axborot almashinuvini
ta'minlovchi maxsus qurilma. Ular 8, 12, 16 ta kompyuterni o'zaro bog'lashi
mumkin.
Axborotni uzatish kabellari tar moqda axborotni bir kompyuterdan boshqasiga
uzatish uchun xizmat qiladi (odatda, koaksial kabel ishla tiladi).
Modem — axborotni kompyuterdan uzatish kabeliga o'tkazuvchi maxsus
elektron qurilma.
Tayanch iboralar: «Halqa», «Shina», «Yulduz», analogli (uzluksiz), raqamli,
simleksli, yarim dupleks, dupleksli.
Kompyuter tarmog‘ining topologiyasi jovlashtirilishi, tuzilishi, tarkibi
deganda, odatda, biz bir-biriga nisbatan kompyuterlar tarmoqda joylashganligi va
aloqa yo‘llarini ulash usullarini tushunamiz. Muhimi shundaki, topologiya
tushunchasi, avvalam- bor, mahalliy tarmoqlargagina tegishlidir, chunki bu
tarmoqlarda aloqaning tuzilishini osongina kuzatish imkoni mavjud. Global
tarmoqlarda esa, aloqaning tuzilishi foydalanuvchidan berkitilgan va bilish juda
ham muhim emas, chunki har bir ulanish o‘zining alohida yo‘li bilan amalga
oshirilishi mumkin.
Kompyuter tarmoqlarida “yulduz” topologiyasi bo‘yicha kompyuterlar
ulanadigan markaziy apparat tuguni; agar konsentrator faol turdagi bo‘lsa, u
signallarni tiklashi va retranslyatsiya qilishi mumkin; passiv konsentratorlar esa
shunchaki kommutator, ya’ni bog‘lovchilik vazifasini bajaradi.
Konsentrator (HUB)—tarmoqda kompyuterlarni o'zaro axborot almashinuvini
ta'minlovchi maxsus qurilma. Ular 8, 12, 16 ta kompyuterni o'zaro bog'lashi
mumkin

II.Bob. Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini
o‘qitish metodikasi
2.1 “IPv4 va IPv6 TCP/IP protokollari stekining tuzilishi
TCP/IP protokoltar steki turli xil tarmoqlarni yagona ma'lumotlar uzatish tizimiga
birlashtirilgan transport tizimini yaratish uchun mo'ljallangan ierarxik tartibga ega
protokollar to'plamidir. Tarmoqlarning xilma-xilligi OSI modelining fizik va kanal
sathlarida "mahalliy" tarmoqlarni qurish texnologiyasidagi farq sifatida
tushuniladi. Hozirgi vaqtda TCP/IP protokollari steki Internetdagi asosiy
ma'lumotlar uza tish protokollaridir. Stekning nomi asosiy protokollarning
nomlaridan kelib chiqqan: TCP (Transmission Control Protocol) uztishlarni
boshqarish protokoli va IP (Internet
protocol) tarmoqlararo protokol. Ko'pincha birlashtiriladigan tarmoqlarga tarmoq
osti deb
ataladi va birlashgan tarmoq intertarmoq yoki Internet deb ataladi.
Internet protokollarining texnik spetsifikatsiyasi RFC (Request
for Comments)ning hujjatlari shaklida chiqariladi. RFCning hujjatlari Internetda,
masalan , http://www.rfc-editor.org saytidada chop etiladi.
TCP/IP protokollari steki modeli 4 ta sathdan iborat (RFC 1122).
Tarmoq interfeyslari sathi “mahalliy” texnologiyalar asosida qurilgan tarmoqlarn
i murakkab tarmoqlarga birlashtirishni ta’minlaydi. Mahalliy texnologiyalar degan
da mahalliy tarmoql (tarmoq osti)larning qurilish texnologiyalari va nuqta-
nuqta kanallari tushunliladi. Bu sathning asosiy vazifasi quyidagilar:
deytagrammalarni qabul qilishga va ularni aniq tarmoq bo’yicha uzatishga javob b
eradi;
tarmoq tarkibiga kiruvchi tarmoq texnologiyalarining o’zaro aloqasini tashkil qilis
hga javob beradi;
OSI modelining fizik va kanal sathlaridan farqli ravishda tarmoq interfeyslari sathi
fizik v a kanal sathlarida ma’lumotlarni uzatish prinsiplarini aniqlamaydi.
Tarmoq sathi paketlar harakati uchun marshrutni tanlash va paketlarni deytagram
mali usulda uzatishga (bog’lanish o’rnatilmasdan) javob beradi.

Tarmoq sathi protokollari:
➢ IP Internet Protocol) asosiy protokol –
murakkab tarmoqlarda uzellar orasida paketlarni deytagrammali usulda
uzatishni ta’m inlab beradi (RFC 791);
➢ Marshrutlash protokollari –
marshrutizatorlarning o’zaro tarmoq konfiguratsiyasi haqidagi ma’lumotlarni
almashi
nishi va marshrutlash jadvalini tuzish uchun mo’ljallangan. Marshrutlash
protokollarig a misollar: BGP (RFC 4271), OSPF (RFC 2328), RIP (RFC
1058);
➢ IGMP (Internet Group Management Protocol) guruhini boshqarish protokoli –
IP-protokoliga asoslangan tarmoqlarda ma’lumotlarni guruhli (multicast)
uzatishni boshq
arish uchun mo’ljallangan.
IGMP ma’lumotlarni bir vaqtning o’zida tarmoqning bir nechta tugunlariga
uzatish uc hun foydalaniladi, masalan, tele va radioeshittirishni tashkillashtirish
uchun (RFC 3376).
➢ Tarmoqlararo xabarlarni boshqarish protokoli ICMP (Internet Control Message
Protocol) tarmoqda yordamchi vazifani o’ynaydi va u
IP protokolni to’ldirishga xizmat qiladi.
U paketni uzatishda yuzaga keladigan muammolarni to’g’rilash uchun
mo’ljallanmaga n: agar paket yo’qolsa, ICMP uni qayta jo’nata olmaydi. ICMP
protokolining vazifasi boshqacha bo’lib,
u foydalanuvchiga uning paketi bilan yuz bergan nostandart holatlarda xabar
berish vo sitasi hisoblanadi. Bu vaqtda IP protokol paketni uzatadi va u haqida
unutadi. ICMP protokol esa tarmoq bo’yicha paket harakatini «kuzatadi» va,
agar marshrutizator tomonidan paket tashlab yuborilsa, bu xabar manba-
bog’lamaga yetkaziladi.
Bu orqali jo’natilgan paket va jo’natuvchi o’rtasida teskari aloqa o’rnatiladi.

Hozirgi vaqtda tarmoqlararo birgalikda harakatlanishni amalga oshiruvchi eng
keng tarqalgan protokol IP protokolining 4-versiyasi (IPv4) hisoblanadi. IP-
protikolining 6-versiyasi (IPv6) bosqichma-bosqicha joriy etilmoqda.
Transport sathi ning asosiy vazifasi amaliy dasturlar o’rtasidagi aloqani ta’minlas
hdan iborat.
Transport sathi axborotlar oqimini boshqaradi va ishonchli uzatilishini
ta’minlaydi.
Buning uchun to’g’ri qabul qilinganlikni tasdiqlovchi mexanizmdan
foydalanilgan bo’lib, yo’qolgan yoki xatolik bilan yetib kelgan paketlar qayta
uzatiladi.
Transport pog’onasining asosiy protokollari:
• TCP (Transmission Control Protocol) ulanishni boshqarish protokoli –
amaliy jarayonlar o’rtasida xabarlarni ishonchli uzatishni ta’minlab beradi.
Ishonc hli yetkazib berishni amalga oshirish uchun mantiqiy bog’lanish,
uzatilayotgan ma ’lumotlarning to’liqligini nazorat qilish, ma’lumotlarni
yetkazib berishni nazorat qi lish va uzatilayotgan axborot oqimlarini
boshqarishdan foydalanadi;
• UDP (User Datagram Protocol) foydalanuvchi diagrammalari protokoli –
ma’lumotlarni deytagrammali usulda uzatishni ta’minlaydi, tarmoq
pog’onasi va a maliy jarayonlar o’rtasida aloqa vazifasini bajaradi.
• Amaliy pog’ona OSI modeli pog’onalarining yuqori qismiga mos keladi.
Bu bosqichda amaliy pog’onada keng foydalaniluvchi servislar amalga
oshirilgan:
masofadagi tizimlar o’rtasida fayllarni uzatish protokoli (FTP), masofadagi
termin alni emulyasiyalash protokoli (Telnet), elektron pochta protokoli,
nomlarga ruxsat etish protokoli (DNS), gipermatnni uzatish protokoli
(HTTP), IMAP, POP3,
SNMP, SMTP, SSH, LDAP. Amaliy dasturlar pog’onasidagi protokollar
foydalanuvchining kompyuterl arida joylashadi.
• OSI modeli va kommunikatsion protokollar orasidagi bog’lanishlar

Tarmoq sathi protokollari
Tarmoq sathida 2 xil protokol ishlaydi:
• Tarmoq protokollari – tarmoq orqali paketlarni harakatini yo’lga qo’yadi.
• Marshrutlash protokollari –
marshrutizator tarmoqlararo bog’lanishlar topologiyasi to’g’risida axborot to’play
di.
Tarmoq protokoli vazifalariga quyidagilar kiradi:
Murakkab tarmoqlarning qurilmalari o’rtasidagi paketlar uzatilishi;
Biron bir me’zon asosida paketlarni uzatish uchun eng muqobil marshrutni
aniqlash;
Kanal pog’onasi protokollarini moslashtirish (murakkab tarmoq miqiyosida).
Tarmoq protokollariga IPv4 va IPv6 protokollari kiradi.
Marshrutlash protokollari
TCP/IP protokollari stekining yo’nalish axborotlari bilan almshishning hamma
protokolla ri adaptiv protokollar sinfiga kiradi. Ular o’z navbatida ikki guruhga
bo’lingan, ularning har biri quyidagi algoritmlar turi bilan bog’langan:
• Masofa-vektor algoritmi (Distance Vector Algorithms , DVA);
•
Aloqa holati algoritmi (Link State Algorithms , LSA).
Masofa-vektor algoritmida eng ko’p qo’llaniladigan protokol – bu RIP. Aloqa
holati algoritmi protokoli bu – OSPF.
• IPv4 protokoli
IP-protokolining asosiy vazifasi –
tarmoq tarkibidagi uzellar orasida paketlarni deytagrammali usulda uzatish. IP-
protokoli tarmoq uzellari orasida paketlarni bo’g’anish o’rnatilmasdan yetkazib
berishni, yetkazib berishni nazorat qilishni, ma’lumotning to’qliqligini nazorat
qilishni va paketlar oqimini boshqarishni ta’minlab beradi (protokol paketni
ishonchli yetkazib berishni kafol atlamaydi).
IP-protokolining ma’lumot birligi IP-paket hisoblanadi. IP-paket sarlavha va
ma’lumot maydonlaridan tashkil topgan. Sarlavha 20 dan 60 baytgacha hajmga

ega bo’ladi va IP-
protokolining xizmatchi axborotlarini saqlaydi. Ma’lumotlar maydoni
uzatilayotgan ma’l umotni o’zida saqlaydi.
Sarlavha quyidagi maydonlardan iborat:
IP-protokoli sarlavhasining tuzilishi
• Versiya (4 bayt) – IP-protokolining versiyasining identifikatori hisoblanadi. IP-
protokolining 4-versiyasi (IPv4) hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan.
• Sarlavha o’lchami (4 bayt) - qiymati ham 4 bit joy oladi va 32-
bitli so’zda o’lchanadi. Odatda sarlavha 20 bayt (beshta 32-
bitli so’z) o’lchamga ega bo’ladi, lekin parametrlar maydoniga xizmatchi zaruriy a
xborotlarni qo’shish hisobiga oshishi mumkin. Sarlavhaning eng katta qiymati 60 b
aytni tashkil qiladi.
• Servis turi (8
bit) maydoni paketning prioritetini va marshrutni tanlash mezonlarini ko’rsatish uc
hun mo’ljallangan.
• RFC 791 bilan mos ravishda,
“Xizamat turni” maydonining dastlabki 3 biti paketning prioritetini (shoshilinchlik
) ko’rsatadi. Bu bitlar 0 (past prioritet)dan 7 (yuqori prioritet)gacha qiymat qabul
qiladi. Paket prioritetini hisobga oluvchi mars hrutizatorlar, birinchi navbatda
yuqori prioritetli paketlarni qayta ishlaydi. Keyingi 3 bit marshrutni tanlash
mezonlarini belgilash uchun ishlatiladi.
• 6,7 va 8 qiymatli bitllarni sharhlash uchun variantlar:
• Paket kechikishini minimallashtirish;
• O’tkazish qobiliyatini maksimallashtirish;
• Yetkazib berish ishonchliligini maksimallashtirish.
• Paketning o’lchami (2 bayt) –
paketning umumiy o’lchamini blgilash uchun ishlatiladi. Paketning o’lchami bu m
aydon kengligi bilan chegaralangan va 65535 dan oshib ketmaydi. Ko’pchilik
tarmoqlarda 1500 bayt o’lchamli paketlar ishlatila di (Ethernet II kadrining
ma’lumot maydonining maksimal o’lchami).

• Paket identifikatori (2 bayt) - kiruvchi paketni qismlarga (bo’laklarga)
ajratish yo’li bilan paketlarni idrok etish uchun foydalaniladi. Bitta
paketning barcha qismlari (bo’laklari) bu maydonda bir xil qiymatga ega
bo’lishi lozim.
• Bayroqlar –
bu maydon paket bo’laklarining belgilarini ko’rsatish uchun ishlatiladi.
Maydonni
ng uzunligi 3 bit.
• Bo’laklarni ko’chirish maydoni (13 bit) – qismlarga ajratilmagan boshlang’ich
paketning ma’lumot maydoni boshlanishiga nisbatan bu bo’laklarning
ma’lumot maydonini siljitish baytda beriladi. Yig’ish/bo’laklashda paket
bo’laklaridan foydalaniladi. Ko’chirish qat’iy tarzda 8 baytga karrali
bo’lishi kerak.
• Hayot vaqti (8bit) – bu maydon paketning tarmoqqa o’tishi uchun ketadigan
belgilangan vaqtni berish uchun foydalaniladi. Paketning hayotiy vaqti
sekundda o’lchanadi va manba tomonidan beriladi.
• Protokol (8 bit) – bu paketning ma’lumot maydonida joylashgan axborot
qaysi yuqori pog’onadagi protokolga tegishli ekanligini ko’rsatuvchi
identifikatordan tashkil topadi. Identifikator qiymati turli xil protokolllar
uchun standartga mos holda beriladi. Masalan, 6 raqami paketda TCP
xabari , 17 – UDP xabari , 1 – ICMP xabari borligini bildiradi.
• Sarlavhaning nazorat yig’indisi (16 bit) –
paket sarlavhasining nazorat yig’indisi qiymati.
Bu maydon uzatish jarayonida paket sarlavhasining to’liqligini tekshirish uchun
is hlatiladi. Nazorat yig’indisini paket manbasi hisoblaydi va paket o’tadigan har
bir marshrutizator tomonidan tekshiriladi va qayta hisoblanadi. Nazorat
yig’indisini qa yta hisoblash paket sarlavhasi maydoning o’zgarishi bilan bog’liq,
masalan, har bir marshrutizator “Hayot vaqti” maydonini o’zgartiradi. Nazorat
yig’indisini h isoblashda “Nazorat yig’indisi” maydonining qiymati 0 ga teng deb
qabul qilinadi.

• Manba IP-manzili (32 bit) – paket yuborilgan uzel manzili.
• Parameter – bu maydon paketni uzatishning qo’shimcha parametrlarini yoki
paketning o’tish marshruti haqidagi yozuvlarni ko’rsatish uchun mo’ljallangan.
Maydon zarur hisoblanmaydi va odatda faqat tarmoqni sozlashda is hlatiladi.
• Baravarlash –
maydon paket sarlavhasini 32 bitli chegarada baravarlash uchun ishlatiladi.
• IPv4 da manzillash
TCP/IP protokollar stekida 3 turdagi manzillar ishlatiladi:
• Mahalliy (qurilmaviy) –
tarmoq ostilarida paketlarni yetkazib berish uchun “mahalliy” texnologiyalar tomo
nidan ishlariladigan manzillar. Misol uchun, Ethernet , FDDI, WiMAX va boshqa
tarmoqlardagi MAC-manzillar.
• IP-manzillar – Internetda tarmoq interfeyslarini identifikatsiyalovchi tarmoq
bosqichi manzillari.
Bu manzillash tizimi universal va bir qiymatli usul bilan asosiy tarmoqning ixtiyori
y interfeysini identifikasiyalash imkonini berishi kerak. Buning hayratlanarli yechi
mi tarmoqdagi barcha tarkibiy tarmoqlarni noyob raqamlash bo’lib, bundan keyin
har bir shunday tarmoqlardagi barcha bog’lamalar raqamlanadi.
Domen nomlar - kompyuterlarni identifikasiya qilish uchun TCP/IP tarmoqlaridagi
apparat-dasturiy ta’minot IP-manzilning sonli ifodalanishiga asoslanadi. Biroq
odatda foydalanuvchilar bir muncha qu lay belgilar (domenli) kompyuter nomidan
foydalanishni afzal ko’rishadi
2.2 Kompyuterning standart tarmoqlari. Tarmoq topologiyalari
Bu qurilmalar va kabelning (DSL, Ethernet), mikroto'lqinli yoki optik tolali optik
tolalar kabi tarmoqlarning o'zaro aloqalarini loyihalashni nazarda tutadi.
Quyidagi rasmda ko'rsatilgandek va keyinroq tavsiflangan bir nechta umumiy fizik
topologiyalar mavjud.
Avtobus tarmog'I Har bir qurilma chiziqli yo'l bo'ylab ketma-ket ulangan. Ushbu
tartib bugungi kunda asosan keng polosali simli tarqatish tarmoqlarida uchraydi.

Yulduzli tarmoq Ushbu tarmoqda markaziy qurilma boshqa barcha qurilmalarga
bevosita ulanadi. Ko'pgina simli ofis tarmoqlari kabi chekilgan kalitlarni
ishlatadigan mahalliy tarmoqlar (LAN) yulduz konfiguratsiyasiga ega.
Qo'ng'iroq tarmog'i Ushbu konfiguratsiyada qurilmalar aylana sifatida tarmoqqa
ulangan. Ba'zi tarmoqlar signalni faqat bitta yo'nalishda, boshqalari esa har ikki
yo'nalishda ham yuborishi mumkin.
Ushbu ikki yo'nalishli tarmoqlar avtobus tarmoqlariga qaraganda kuchliroqdir,
chunki signal qurilmaga erishish uchun har ikki yo'nalishda ham harakatlanishi
mumkin.
To'r to'ri
Ushbu tarmoq qurilmalarga ulanishlarni tarmoqning hech bo'lmaganda ba'zi
nuqtalari o'rtasida bir nechta marshrutlar mavjud bo'ladigan tarzda bog'laydi.
Faqatgina ba'zi qurilmalar boshqalarga ulanganda tarmoq qisman to'rlanadi va
barcha qurilmalar boshqalar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'lganda to'liq
tarmoqqa ulanadi.
Ko'p yo'lli mash nosozlikka chidamliligini oshiradi, shuningdek narxni oshiradi.
Daraxtlar to'ri Yulduzlar yulduzi deb ham ataladigan bu yulduz konfiguratsiyasida
turli xil yulduzlar topologiyalari ulangan tarmoq.
Ko'pgina yirik chekilgan tarmoq tarmoqlari, masalan, turli xil ma'lumotlar
markazlari orasidagi tarmoqlar daraxtga o'xshashdir.
Gibrid tarmoq Bu ikki yoki undan ortiq topologiyalarning aralashmasi. Masalan,
agar bitta ofis shinalar topologiyasidan foydalansa, boshqa idora yulduzlar
topologiyasidan foydalansa, bu ikkita topologiyaning aloqasi natijasida gibrid
topologiya paydo bo'ladi: shinalar topologiyasi
va yulduzlar topologiyasi.
Mantiqiy topologiyalar
Tarmoq uchun mantiqiy topologiya biroz ko'proq strategik va mavhumroq. Odatda
bu tarmoq qanday qilib va nima uchun u qanday tashkil etilganligi va u orqali
ma'lumotlar qanday harakatlanishini kontseptual tushunishga erishishdan iborat.
Qurilmalar va ulanishlar o'rtasidagi mantiqiy munosabatlarga ishora qiladi.

Ma'lumot qidiruv nuqtalarda ko'rinmas sakrashni amalga oshirishi mumkin
bo'lganda, mantiqiy aloqa fizik yo'ldan farq qiladi.
Optik tarmoqlarda optik multipleksorlar (ADM) mantiqiy optik yo'llarni hosil
qiladi, chunki ADM hop so'nggi nuqta tugunlariga ko'rinmaydi.
Virtual sxemalardan tashkil topgan tarmoqlar haqiqiy ulanish doirasiga
muvofiq fizik topologiyaga, masalan, kabelga va sxemalarga asoslangan
mantiqiy topologiyaga ega bo'ladi.
Ba'zan mantiqiy topologiya foydalanuvchi ko'rganidek konfiguratsiyaga mos
keladi, bu tarmoq ulanishini anglatadi.
IP va Ethernet tarmoqlari
Bugungi kunda eng ko'p ishlatiladigan ikkita tarmoq - IP va Ethernet ulanish
darajasida bir-biriga bog'langan, chunki istalgan foydalanuvchi istalgan odamga
ulanishi mumkin, agar keraksiz ulanishlarni blokirovka qilish uchun ba'zi bir
vositalar, masalan, xavfsizlik devori.
Umumiy ulanish tarmoqdagi protokollar bilan bog'liq, masalan Ethernet, va
bunday tarmoqning fizik topologiyasiga emas. Shu sababli, odamlarga har
qanday jismoniy tarmoq topologiyasi to'liq bir-biriga bog'langan bo'lib
ko'rinishi mumkin.
Misollar
Avtobus tarmog'I Ethernet kabeliga asoslangan avtobus tarmog'ining
topologiyalari o'rnatilishi nisbatan oson va arzon, garchi ular mavjud bo'lgan
kabelning maksimal uzunligi bilan cheklangan.
Masalan, to'rtta kompyuterdan tashkil topgan avtobus tarmog'i deylik: PC-A, PC-
B, PC- C va PC-D.
Ko'pgina yirik chekilgan tarmoq tarmoqlari, masalan, turli xil ma'lumotlar
markazlari orasidagi tarmoqlar daraxtga o'xshashdir.
Gibrid tarmoq Bu ikki yoki undan ortiq topologiyalarning aralashmasi. Masalan,
agar bitta ofis shinalar topologiyasidan foydalansa, boshqa idora yulduzlar
topologiyasidan foydalansa, bu ikkita topologiyaning aloqasi natijasida gibrid
topologiya paydo bo'ladi: shinalar topologiyasi va yulduzlar topologiyasi.

Mantiqiy topologiyalar Tarmoq uchun mantiqiy topologiya biroz ko'pr oq
strategik va mavhumroq. Odatda bu tarmoq qanday qilib va nima uchun u qanday
tashkil etilganligi va u orqali ma'lumotlar qanday harakatlanishini kontseptual
tushunishga erishishdan iborat. Qurilmalar va ulanishlar o'rtasidagi mantiqiy
munosabatlarga ishora qiladi.
Ma'lumot qidiruv nuqtalarda ko'rinmas sakrashni amalga oshirishi mumkin
bo'lganda, mantiqiy aloqa fizik yo'ldan farq qiladi.
Optik tarmoqlarda optik multipleksorlar (ADM) mantiqiy optik yo'llarni hosil
qiladi, chunki ADM hop so'nggi nuqta tugunlariga ko'rinmaydi.
Virtual sxemalardan tashkil topgan tarmoqlar haqiqiy ulanish doirasiga
muvofiq fizik topologiyaga, masalan, kabelga va sxemalarga asoslangan
mantiqiy topologiyaga ega bo'ladi.
Ba'zan mantiqiy topologiya foydalanuvchi ko'rganidek konfiguratsiyaga mos
keladi, bu tarmoq ulanishini anglatadi.
IP va Ethernet tarmoqlari
Bugungi kunda eng ko'p ishlatiladigan ikkita tarmoq - IP va Ethernet ulanish
darajasida bir-biriga bog'langan, chunki istalgan foydalanuvchi istalgan odamga
ulanishi mumkin, agar keraksiz ulanishlarni blokirovka qilish uchun ba'zi bir
vositalar, masalan, xavfsizlik devori.
Umumiy ulanish tarmoqdagi protokollar bilan bog'liq, masalan Ethernet, va
bunday tarmoqning fizik topologiyasiga emas. Shu sababli, odamlarga har
qanday jismoniy tarmoq topologiyasi to'liq bir-biriga bog'langan bo'lib
ko'rinishi mumkin.
Avtobus tarmog'i Ethernet kabeliga asoslangan avtobus tarmog'ining topologiyalari
o'rnatilishi nisbatanoson va arzon, garchi ular mavjud bo'lgan kabelning maksimal
uzunligi bilan cheklangan.
Masalan, to'rtta kompyuterdan tashkil topgan avtobus tarmog'i deylik: PC-A, PC-
B, PC- C va PC-D. Agar PC-A PC-C-ga ma'lumot yuborsa, u holda tarmoqdagi
barcha kompyuterlar ushbu ma'lumotlarni oladi, lekin faqat PC-C ularni qabul
qiladi. Agar PC-C javob bersa, faqat PC-A qaytarilgan ma'lumotlarni qabul qiladi.

Ikkita avtobus kabelining ulanishi kengayishga erishishi mumkin, ammo bu
topologiya cheklangan miqdordagi qurilmalarda, odatda bitta avtobusda o'n
ikkitadan kam qurilmalarda yaxshi ishlaydi.
Yulduzli tarmoq
Yulduzli tarmoq topologiyalari uy tarmog'ida keng tarqalgan bo'lib, markaziy
ulanish nuqtasi yo'riqnoma yoki tarmoq uyasi bo'lishi mumkin.
Himoya qilinmagan o'ralgan juftlik (UTP) chekilgan kabellari odatda
qurilmalarni markazga ulash uchun ishlatiladi, ammo koaksiyal yoki optik
tolali kabeldan ham foydalanish mumkin.
Avtobus topologiyasiga duch keladigan yulduzlar tarmog'i odatda ko'proq kabel
o'tkazishni talab qiladi.
portli xablar mavjud. Ular 10 yoki 100 Mb/s uzatish tezligiga ega bo‘lishi mumkin.
Yana Dual-Speed-Hubs (10 yoki 100 Mb/s) olinishi mumkin, ular, kommutator
ko‘rinishida ulanib, ikki xablardan iborat bo‘ladi.
Shuningdek xablar ma’lumotlarni bita stansiyadan hamma b о shq а larg а uzatishi
mumkin, ya’ni, hamma unga ulangan stansiyalar polosalar enini bo‘lishi kerak.
Ular eng past apparatli ta’minlangan darajasida (1031-darajasi) ishlaydilar.
Xablar yordamida ma’lumotlarni uzatish Xab ma’lumotlar paketini olganda, u
oddiy ravishda ularni hamma portlar chiqishlariga yuboradi. Ularning bittasida,
mantiqga asosan, qabul qiluvchi joylashgan.
(CSMA/CD) uzatish jarayonida, Ezernetta ishlatilishi sababli, Xabni bunday
o‘zini tutishi unumdorlik muammolariga olib keladi.
Hamma portlarga barcha paketlarni yuborish, uzatish unumdorligini bekorga
sarflash bilan bog‘liq. Buning ustiga ma’lumotlar paketlari qidirilayotgan qabul
qiluvchi yo‘q kanallarga tushadi. Bu yerda ma’lumotlar paketlari ulangan oxirgi
qurilm а larg а ma’lumotlarni uzatishga halaqit beradi va ular bilan kolliziyaga olib
kelishi mumkin. Tarmoq katta yuklanganda bunday kelishmovchiliklar aynan ko‘p
bo‘lib turadi, bu esa hamma tegishli stansiyalarda ma’lumotlarni qayta uzatishga
olib keladi.
Bunday holatda, gap segmentlar kolliziyalari to‘g‘risida ketadi. Bir segmentga

birlashtirilgan hamma kompyuterlar 10-100 Mbit/s (Shared LAN) li polosalar enini
o‘zaro bo‘lib olishadi. Kelishmovchilik chiqib
qolganda polosa enining ma’lum bir qismi
ishlatilib bo‘lmaydi. Farast qilaylik,
100 Mbit/s polosa enini o‘zaro 100
kompyuter bo‘lib oladi, bunda
ma’lumotlar almashuvi juda sekin
o‘tadi.
Ekstremal holatda u hatto
to‘xtab qoladi, chunki tarmoq yangi
paketlarni uzatish o‘rniga retransmissiya bilan ko‘pr о q bog‘liq.
Shuning uchun ruterlar va svitchalar yordamida katta tarmoqlarni
kichik segmentlarga bo‘linadi Ruter yoki svitchadagi har bir port o‘zini
segmentiga ega. Agar har bir kompyuter o‘zini svitch-port, ya’ni o‘zini segmenti,
bunda gap mikrosegmentatsiya to‘g‘risida ketadi.
Intellektual xab (HUB)
Intellektual xabning har bir portini boshqarish pulti yordamida qiyofalash,
nazorat qilish, yopish va o‘chirish mumkin. Intellektual xablardan foydalanganda
ko‘p s о nli tarmoq parametrlari to‘g‘risida axborot yig‘ish mumkin bo‘ladi. Qancha
paketlar xabga yetib bordi va uning har bir portlari, qaysi paketlar to‘g‘risida gap
ketayapdi, xatoli paketlar bo‘lganmi, qancha kollizitlar paydo bo‘ladi va h.k.
to‘g‘risida ma’lumotlar olish mumkin.
Xabarlarni ishlab chiqaruvchilar qurilmalar bilan birga menejment – paketlarni
taklif qilishadi. Agar yig‘ilishi mumkin bo‘lgan, axborotlar soni bo‘yicha,
shuningdek foydalanadigan komandalar bilan va axborot qanday ko‘rinishda
tarmoq adminstratoriga taqdim etilish bilan farqlanadi.

Dualspeed – Xab (Hub)
10 yoki 100 Mbit li xablar qatorida ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bir vaqtda
ikki tezlikni ushlab turuvchi qurilmalar taklif qilmoqda. Nazariy nuqta tomonidan
bu shubhali: bir segmentdagi barcha qurilmalar ma’lumotlarni bir xil tezlikda
jo‘natish va qabul qilishligi kerak.
Bunday qurilmalar quyid а gi xolda ishlatiladi: ular ichida ikki segmentlarni
boshqaradi – bittasi 10 li qurilmalar uchun, ikkinchisi – 100 Mbit/c uchun. Ular
orasida vositachi bo‘lib mini-svitch joylashgan, u ma’lumotlar paketlarining
tezligiga moslashib segmentlarga yo‘naltiradi. Bu svitch faqat ikki segmentlarni
boshqarish sababli, bunda u, MAC – Adreslar va ma’lumotlar paketlari uchun yana
minimal (eng kam) xotiraga ham ega.

Xulosa
Tarmoqning imkoniyati uning foydalanuvchiga ko`rsatadigan xizmati bilan
ulchanadi. Tarmoqning har bir xizmat turi hamda unga kirish uchun dasturiy
ta'minot ishlab chiqiladi. Tarmoqda ishlash uchun belgilangan dastur bir
vaqtda ko’plab foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan bo`lishi kerak. Hozirda
shunday dasturiy ta'minot tuzishning ikki xil asosiy tamoyili joriy etilgan.
Birinchi tamoyilda tarmoqning dasturlashtirilgan ta'minoti ko`pgina
foydalanuvchilarga hamma kirishi mumkin bo`lgan bosh kompyuter
resurslarini taqdim etishga mo’ljallangan. U fayl-server deb yuritiladi. Bosh
kompyuterning asosiy resursi fayllar bo`lgani uchun u shu nomni olgan. Bu
dasturli modullar yoki ma'lumotlarga ega fayllar bo`lishi mumkin. Fayl-server
- bu serverning eng umumiy turi. Shunisi qiziqki, fayl-serverini disk hajmi
odatdagi kompyuterdagidan ko’p bo`lishi kerak, chunki undan ko`pgina
kompyuterlarda foydalaniladi. Tarmoqda bir qancha fayl-serverlar bo`lishi
mumkin. Tarmoqdan foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga taqdim
etiladigan fayl-serverning boshqa tur serverlarini sanab utish mumkin.
Masalan: printer, modem, faksimil aloqa uchun qurilma. Fayl-server
resurslarini boshqaruvchi va ko`pgina tarmoq foydalanuvchilari uchun ruxsat
beruvchi dasturiy tarmoq ta'minoti tarmoqning operatsion tizimi deb ataladi.
Uning asosiy qismi fayl-serverda joylashadi;
ishchi stantsiyada faqat resurs va fayl-server orasidan murojaat qilinadigan
dasturlar oraligidagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta bo`lmagan qobiq
joylashtiriladi. Ushbu tamoyil doirasida ishlashga mo’ljallangan dastur tizimlari
foydalanuvchiga fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Т .: O ’
zbekiston, 1999.
- 48 b.
2. I.Karimov. Barkamol avlod – О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.
T.: “О‘zbekiston”. – 1998
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat»,
2008.
4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T: 1997.
5. A.A.Abduqodirov, A.X.Pardayev Ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish
hazariyasi va metodologiyasi. Toshkent – 2012
6. Азизходжаева H.H. Педагогические теaологии и педагогическое
мастерство. Учеб. пособие. - Т.: ТДПУ 2003. - 192 с.
7. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T.,
2005. – 202 b.
8. Астранов М.Ж., Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Проблемно –
моделноэ обучениэ: вопроси теории и теaологии. – Алма – Ата:
“Мектеп” 1980. 208 с.
9. Чошанов М. А Гибкая теaология проблемно-модульного обучения.
М.:1996.
10. Щуркова Н. Е Педагогическая теaология: Педагогическое воздействие
в процессе воспитания школника. – М.: 1992. – 88с
11. Никишина И.Б Использование интерактивных форм и метод в процессе
обучения учащихся и педагогов. 2-у изд., стереотип. – Волгоград:
«Учитель», 2008. – 91с
12. Монахов В.М Теaологическиe основы проектирования и
конструирования учебного процесса. – Волгоград, 1995.
13. Makarova N.V. “Informatika”T.:”Talqin”2005,344 b.
1. www.ziyonet.uz
2. www.tatu.uz
3.www.edu.uz

Kompyuter tarmoqlari fanidan “IPv4 va IPv6 protokollari” mavzusini o‘qitish texnologiyasi.

Sotib olish