Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	106.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

34 Sotish

Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab

Sotib olish

OLIY TA ’LIM, FA N VA INNOVASIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang ich ta’lim fakulteti “Boshlang ich ta’lim” bakalavr yo nalishiʻ ʻ ʻ
Boshlang ich ta’lim metodikasi kafedrasi
ʻ
“Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ KONFLIKTLI VAZIYATDA G’AZAB VA QAHR”
Bajardi: __________________________________________________
Kurs ishi rahbari: _________________________________________
JIZZAX-202 5

MUNDARIJA.
KIRISH.
1. Konfliktli vaziyatlarda g‘azab va qahrning namoyon bo‘lishi
2. Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi sifatida: K onfliktogеnlar
3. Konfliktli vaziyatda g’azab va qahr
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Hayot konfliktlarga to‘la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli
ziddiyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr
davomida, har qanday yoshda, har qanday joyda, har qanday vaziyatda to‘qnash
kelish mumkin. Konfliktlar uyda, maktabda, ko‘chada, o‘quvchilar orasida, ota-
onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o‘rtasida
sodir bo‘lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko‘p vaqt odamlar birga bo‘ladigan
hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan va ruhiy muloqotda bo‘ladigan
hollarda, ular ma’lum muddat o‘zaro birga bo‘lishga majbur bo‘lgan paytlarida
ko‘proq sodir bo‘ladi.
Hech bir inson o‘zini konfliktlardan doimiy muhofaza qilinganman deb
hisoblay olmaydi. Chunki konfliktlar ba’zan qo‘qqisdan, hech kutilmagan holda
vujudga kelishi hamda inson hayot tarzini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin.
Konflikt har bir inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, hech bir inson
konfliktlardan o‘zini “kafolatlanganman” deb ishonch bilan ayta olmaydi. Har
birimiz bolalik davrlarimizdan konfliktli vaziyatlarga tushamiz va bu holatlardan
chiqib ketish yo‘llarini, usullarini qidiramiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
konflikt ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Chunki u ko‘pchilik insonlarning kundalik
turmush tarziga oid voqea va hodisalarni qamrab oladi hamda konflikt rivojidan
har bir inson, yaqin qarindoshlar, mehnat jamoasi o‘rtasidagi tinch va totuvlikka
asoslangan osuda hayot tarzi zarar ko‘rishi mumkin.
Ulg‘ayganimiz sari konfliktli voqea, hodisalar o‘z kuchi va ta’sirini ham
kuchaytirib boradi. Ammo biz konflikt nimaligini bilamizmi?! Har doim ham
konfliktli vaziyatga tushib qolganda o‘zimizni to‘g‘ri tutamizmi? Konflikt bizning
hayotimiz uchun tahdid ko‘rsatadimi? Konfliktning o‘z ichki tabiati qanday?
Konfliktdan qanday qutilish ya’ni undan qanday chiqib ketish kerak? Ziddiyat
qanday qonuniyatlar asosida rivojlanadi? Nizoni rivojlantiruvchi omillarni
oldindan bartaraf etsa bo‘ladimi? Inson ziddiyatlarsiz yashashga o‘rganishi
mumkinmi?! kabi savollar butun bir vujudimizni qurshab oladi.

Inson hayoti davomida turli xil ijtimoiy vaziyatlarga duch keladi. Ayniqsa,
turli fikrlar, qarama-qarshiliklar va tushunmovchiliklar sababli yuzaga keladigan
konfliktli vaziyatlar hayotimizning ajralmas qismidir. Bunday holatlarda inson
hissiyotlariga, ayniqsa, g‘azab va qahr kabi kuchli emotsiyalarga berilishi mumkin.
G‘azab va qahrning nazoratsiz ifodalanishi salbiy oqibatlarga olib keladi, shu
sababli bu emotsiyalarni o‘rganish va boshqarish usullarini aniqlash dolzarb
masala hisoblanadi.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda jamoa ichidagi nizolar, oilaviy
tushunmovchiliklar, maktab va ish joylaridagi kelishmovchiliklar soni ortib
bormoqda. Bunday holatlarda g‘azab va qahr hissiyotlari insonlar o‘rtasidagi
munosabatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli konfliktli vaziyatda g‘azab va
qahrning qanday shakllarda namoyon bo‘lishi, ularni boshqarish usullari hamda
ijtimoiy muvozanatni saqlashdagi ahamiyatini chuqur o‘rganish bugungi kunda
nihoyatda muhimdir.
Kurs ishining maqsadi. Konfliktli vaziyatlarda insonlardagi g‘azab va qahr
emotsiyalarining psixologik xususiyatlarini aniqlash, ularning sabablari va
oqibatlarini tahlil qilish hamda ularni boshqarish yo‘llarini o‘rganish.
Kurs ishining vazifalari
1. G‘azab va qahr tushunchalarining psixologik mazmunini aniqlash.
2. Konfliktli vaziyatlarda ushbu emotsiyalarning qanday shakllarda namoyon
bo‘lishini tahlil qilish.
3. G‘azab va qahrning ijtimoiy munosabatlarga ta’sirini o‘rganish.
Kurs ishiniong ob’ekti. Inson shaxsining emotsional holatlari va ijtimoiy
munosabatlari.
Kurs ishining predmeti. Konfliktli vaziyatlarda yuzaga keladigan g‘azab va
qahr emotsiyalarining sabablari, ko‘rinish shakllari va ularni boshqarish
mexanizmlari.

I. BOB. KONFLIKTLI VAZIYATLARDA G‘AZAB VA QAHRNING
NAMOYON BO‘LISHI
1. Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi sifatida: K onfliktogеnlar
Inson ilk bolalik davridanoq turli nizolar va ziddiyatlar bilan o‘zi xohlamagan
tarzda to‘qnash keladi. Agar o‘zimizning bolaligimizni esga olsak, oddiy narsalar
ustida juda qattiq qayg‘urganimiz, o‘z his-tuyg‘ularimizga berilib ketib,
manfaatlarmiz himoyasi uchun kurashga kirganimizni anglaymiz. Masalan, urishib
qolgan bolani o‘zimizning ko‘chadan o‘tishga qo‘ymaganimiz, bizga velosipedini
bermagan bolani masxara qilishga uringanimiz, keyinroq esa sizning yangi kiygan
chiroyli ko‘ylagingiz boshqa qizlarning xavasini keltirgani, ular sizni qutlash
o‘rniga “namun-cha o‘zingga zeb beribsan?!” deb piching qilgani, akangiz dars
qilayotganida ataylab kassetani baland ovozda qo‘yib qo‘yganingiz, yoki o‘zingiz
yaxshi ko‘rgan o‘yinchoqlaringizni mehmon boladan yashir ganingiz mana
shunday oddiy konfliktli vaziyatlardir. Bularning barchasi kundalik turmushda
uchrab turadigan odatdagi nizo va kelishmovchiliklar hisoblanadi.
Aytmoqchimizki, ilk bolalikdanoq, biz o‘z maqsadlarimizga yetishish uchun
boshqalar manfaatlari bilan to‘qnashamiz. Ammo ulg‘ayganimiz sari ikki xil
hodisa yuz beradi.
Birinchidan, bolaligimizda bizga katta ta’sir o‘tkazgan kelishmovchiliklar
ulg‘ayganimiz sari bizga e’tiborsiz, kichik, jiddiy bo‘lmagan hodisalarga, ba’zan
esa kulgili holatlarga aylanadi. Ko‘nglimizda, nima uchun shunchalik kuyingan
ekanman, deb o‘ylaymiz. Shu oddiy bir narsa menga shunchalik ta’sir qilgan
ekanda, deb xulosa qilamiz. Tabiiy ravishda, katta bo‘lganimizda yoshligimizda
urishgan bolani ko‘chamizdan o‘tkazmaslik, yoki mehmondan biror narsani
yashirish hayolimizga ham kelmaydi. Bolalik davrimizda hammamiz ham juda
oddiy narsalar uchun kurashganmiz. Ammo hozir hech qaysi birimiz mehmon
boladan o‘z o‘yinchoqlarimizni, o‘yinchoqlar bizga qanchalik qadrli bo‘lmasin,
yashirib qo‘ymaymiz. Ya’ni, biz ulg‘aygan sari konfliktlarga aqli rasolik va
sipolik, sog‘lom fikrlilik asosida yondoshamiz. Shubha yo‘qki, ulg‘aygan insonlar
ya’ni kattalar konfliktlarga kichiklarga nisbatan boshqacharoq yondoshishadi.

Ikkinchi tomondan esa, ulg‘ayganimiz sari, bizning hayotimizdagi
kelishmovchilik, nizo va ziddiyatlar ham o‘sib, ulg‘ayib, kattaroq mazmun va
mohiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, talabalar o‘rtasida ko‘p uchrab turadigan
holatlardan bir misol: bir yigit bir qizni yoqtirib qoldi. Ammo u yigitga emas,
yigitning do‘stiga e’tibor qaratdi. Yigitni “Nima q ilish kerak?” degan savol
qiynaydi. O‘sha bola bilan bir “chekkaga” chiqib, alohida gaplashib olish lozimligi
haqida o‘ylaydi. Ammo mana shu niyat to‘g‘rimikin, yigit buni bilmaydi. Yigit o‘z
emotsiyalariga bo‘ysunishga majbur bo‘ladi. Emotsiyalar esa yigitni qasd olishga,
baxti chopgan bolani bir “o‘qitib” qo‘yishga, orani “o‘g‘il-bolachasiga” ochiq qilib
olishga chaqiradi. Ammo 17-18 yoshimizdagi bu his-tuyg‘ular - 40-50 yoshli
odamga jizzakilik, hovliqmalik, o‘ylamasdan ish tutish bo‘lib ko‘rinishi aniq.
Chunki, 40-50 yoshli inson ko‘ngil ishi qiyin ekanligini, aslida qizni birovni
tanlashga majburlab bo‘lmasligini, bu uning shaxsiy huquqi ekanligini, shu bilan
birga, qiz ko‘nglini o‘zi tomon og‘dirib olish zo‘ravonlik, kuch ishlatish, zo‘rlik
qilish orqali emas, balki boshqa, qizning ko‘nglini oladigan ishlar orqali amaliyroq
bo‘lishini bilishadi. Shu bois, 40-50 yoshli odam o‘zi yoqtirgan insonga nisbatan
mehrliroq bo‘lish, o‘zining va uning manfaatlarini muhofaza qilish yo‘lidan
boradi. O‘zi yoqtirib qolgan qiz bolaning aslida boshqa o‘zi yoqtirgan yigiti
borligini ko‘rib, bu yigitni do‘pposlash orqali masala hal bo‘lmasligini biladi va
anglaydi. Chunki gap yigitda emas, balki qiz bolaning ko‘nglida.
Demak, yosh o‘tgan sari konfliktlarning mazmuni ham, ularga bo‘lgan
munosabat ham o‘zgarib boradi. Konfliktlar murakkablashib boradi, shunga
yarasha odamlarning hayot tajribasi ham bosiqlik, mulohazakorlik, jiddiylik tomon
o‘zgarib boradi. Chunki inson ulg‘aygan sari o‘z his-tuyg‘ularini jilovlashga,
ularni ma’lum tartibga solishga, ularni boshqarishga o‘rganadi. O‘z emotsiyalarini
boshqarish esa ziddiyatli vaziyatlarda nizolarning kuchayib ketmasligi, ularning
chuqurlashmasligi, konfliktlarning to‘g‘ri yechimlari topilishi uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Hayotda shunday konfliktli vaziyatlar bo‘ladiki, oddiy narsa bahona bo‘lib,
oilalar buzilib ketadi, odamlar bir-birini o‘ldirib qo‘yadi, birovning joniga qasd

qilinadi. Keyinchalik umr bo‘yi nima uchun mana shunday amallarni qilganini ular
tushuntirib bera olmaydi. Bunday voqealarni OAV (ommaviy axborot vositalari)
orqali juda ko‘p kuzatsa bo‘ladi. Masalan, televizorda qaysi ko‘rsatuvni ko‘rishga
kelisha olmagan o‘gay ona va o‘g‘il bahsi oqibatida, mast bo‘lgan o‘g‘il o‘gay
onasini o‘ldirgan. Politsiyadagi tergov jarayonida o‘g‘il qaysi ko‘rsatuvni ko‘rishni
istaganini eslay olmaydi. Yoki, qurilishda ishlaydigan ikki do‘st orasida bahs kelib
chiqadi. Biri ikkinchisini haqoratlab, buralab so‘kadi. Bunga chiday olmagan odam
uni itarib yuboradi. Do‘sti boshi bilan betonga tushadi va o‘ladi. Yana bir hayotiy
voqea, qo‘shnilar orasida janjal kelib chiqadi. Janjallashayotgan qo‘shnilar yonidan
o‘tib ketayotgan umuman ularga notanish odam, otilgan o‘qdan nobud bo‘ladi.
Qo‘shnilardan biri qotillik uchun qamoqqa hukm qilinadi. Yosh oila, ya’ni yangi
turmush qurgan eru-xotin ko‘chada ketayotgan bo‘ladi. Bir notanish yigit ularga
kulib qaraydi. Er “Nimaga senga qarayapti?”- deb jahli chiqadi. Uyga kelganda
aybi bo‘lmagan xotinini urib, do‘pposlaydi. Shu bilan, ko‘chada xotiniga qaragan
odamni jazolaganday bo‘ladi, ammo xotini ko‘nglida urish-do‘pposlashdan so‘ng
mehr qoldimi, bu masala bilan qiziqmaydi. Bu voqealar oddiy hayotdan olingan.
Demak, konfliktlar hayotimizning har bir bosqichida kelib chiqishi mumkin
bo‘lib, inson ulardan o‘zini himoya qilishga doim tayyor turishi kerak. Chunki
konfliktlar qo‘qqisdan, odam ularni batamom kutmagan vaqtda, konflikt kelib
chiqishining umuman ilojisi bo‘lmagan hollarda ham vujudga kelishi va inson
hayoti va tinchligini buzishi mumkin.
Konfliktlar kattalar hayotida ancha keng uchrab turadigan hodisa hisoblanadi.
Chunki kattalar juda keng ravishda turli muloqotlarga kirishadi. Masalan, rahbar
organlarda ishlagan odamlar hayotida ular faoliyatining 70-80 % turli ochiq-oydin
yoki yashirin ziddiyatlar sharoitida o‘tadi, ularning inobatga olinmasligi, ularga
bee’tiborlilik esa konfliktlarning chuqurlashib ketishiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shuning uchun, konfliktlarning kelib chiqish qonuniyatlari qanday vujudga
kelgan konfliktning ildizlari va sabablarini tahlil qilish yo‘llari nimalardan iborat
degan masalalar dolzarblik kasb etadi. Konfliktlarning kelib chiqish
qonuniyatlarini o‘rganish ularni ilk vujudga kelish jarayonidayoq bilib olish va

oldini olish choralarini ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Konfliktning kelib chiqish
sabablarini tahlil qila olish esa, vujudga kelgan konfliktning to‘g‘ri yechimini
topishga qo‘l keladi.
Tahlillarga ko‘ra, qariyib 80 % konflikt ishtirokchilarining mojaroga
moyilligi aniqlangan. Bu odamlardagi o‘ziga xos psixik tushuncha bo‘lib,
konfliktni kelib chiqishida konfliktogenlar muhim rol o‘ynaydi. Konfliktogen –
konfliktga bo‘lgan layoqatni anglatadi, ya’ni ziddiyatga moyillikdir.
Konfliktogenning mazmuni shuki, biz o‘zimiz gapirayotgan gapga u qadar e’tibor
qaratmaymiz, ammo boshqa gaplarga shu qadar e’tibor beramizki, unga jiddiyroq
tus berishga xarakat qilamiz.
Insonni shaxsiy psixologiyasi shundayki, u tashqi noxush psixologik ta’sirga
nisbatan ixtiyorsiz, o‘zi bilmagan holda himoyaga kirishadi. Konfliktning dastlabki
bosqichida bu hissiyot insonning istak va mayliga bo‘ysinmagan holda ixtiyorsiz
ravishda ishga tushadi. Konfliktga kirishish davrida o‘z-o‘zini himoya qilish
natijasida konfliktogenlar eskalatsiyasi, ya’ni konfliktni keng qamrovga yoyilishi
kuzatiladi. Konfliktni kelib chiqish sabablarini bilmaslik va uni hal etishga
kirishmaslik oqibatida, uni qamrovi kengayib boradi va bunda “zo‘r himoya – bu
xujum» degan psixologik aqida ustuvorlik qiladi. Natijada:
Konflikt javob-javob, konfliktogen-konfliktogen “konfliktogen sxemasi”
vujudga keladi.
Bu sxema konfliktni kelib chiqish sabablarini ko‘rsatib, insonlardagi
“Men”ning ustunligi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Konfliktogenlarni mazmun-mohiyatiga ko‘ra quyidagi shakllardan biriga
kiritishimiz mumkin:
1. Barchadan ustun bo‘lishga intilish.
2. Tajovuzkorlikni namoyon qilish.
3. Xudbinlikni (egoizm) namoyon qilish.
Barchadan ustun bo‘lishga intilishda insonda: ko‘ngilchan bo‘lish; manmanlik
qilish; o‘ziga yuqori baho berish; ishonish; majburlash; suhbatdoshini yakson

qilmoq; habarlarni yashirish; etikani qo‘pol ravishda buzish; tegajog‘liq; yolg‘on
gapirish kabi hislatlari namoyon bo‘ladi.
Tajovuzkor (agressiv) lotincha so‘z bo‘lib, hujum ma’nosini anglatadi.
Tajovuzkor odamlar tabiatan kamchilikni tashkil etadi. Shunga ko‘ra
tajovuzkorlikni namoyon bo‘lishida quyidagi shakllar muhim o‘rin tutadi:
 Kuchli tajovuzkor odam o‘zining ichki muammolarini atrofidagi odamlar
hisobiga hal etishga intiladi.
 Kuchli tajovuzga ega bo‘lmagan odamlar esa boshqalarga tajovuz
o‘tkazishga harakat qilishdan oldin uni natijasini o‘ylab ko‘radilar va ayrim
hollarda tavakkal qilib ko‘radilar.
 Konflikt davridagi tajovuzkorlik kayfiyat va hissiyot bilan bog‘liq bo‘lib
kutilmagan pallada namoyon bo‘ladi va mavjud konfliktogenga qarshi javob
tariqasida vujudga keladi.
Mana shunday holatlar ko‘pchilikni o‘ylantirishi tabiiy. Har bir inson
konfliktlar bilan to‘qnash kelishi aniq bo‘lganligi sababli konfliktlar haqida keng
bilimlarni tarbiyalash va shakllantirish muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi. Shu
bois konfliktlar to‘g‘risida ham nazariy bilimlar, ham amaliy ko‘nikmalarga ega
bo‘lish hozirgi zamonda yoshlarni mustaqil hayotga tayyorlash hamda jamiyatda
o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘lishida zarur ehtiyojlardan bo‘lib, ana shunday
bilimlarni targ‘ib etish davrimizning dolzarb vazifalaridandir.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, 80% konfliktlar ularning ishtirokchilari hoxish
va irodasiga qarama-qarshi o‘laroq, ular istagiga qarshi ravishda vujudga keladi.
Ya’ni, kamdan-kam hollarda konflikt ataylab tayyorlanib, amalga oshiriladi.
Ammo nima uchun, biz konfliktni ataylab tayyorlamagan bo‘lsak ham, ular yuzaga
keladi?
Chunki bizning psixikamiz va psixologiyamiz o‘zimizga qaratilgan
agressiyaga qarshi agressiya bilan javob qaytarishga, ziddiyatda eng avvalo o‘zini
himoya qilishga, kezi kelganda, o‘zini muhofazalash uchun, xujum qilishga
tabiatan kodirovka qilingan bo‘ladi, mana shunday o‘zini tutishga biz tabiatan
ma’lum darajada o‘rgatilgan, tayinlanganmiz.

Agar inson konfliktning ilk qadamlaridanoq, “mana, konfliktning birinchi
xususiyatlari boshlandi, ular nima oqibatlarga olib kelishi mumkin, kel, ulardan aql
bilan o‘zimni omon saqlab qola qolay”, desa, demak, u konflikt vaziyatlarga to‘g‘ri
munosabat bildirgan bo‘ladi. Chunki, ziddiyatni boshlayotgan odamning bir, ikki
daqiqadan so‘ng emotsional-psixologik kayfiyati umuman o‘zgarishi mumkin,
boshqa emotsional-psixologik kayfiyatda u o‘zini batamom boshqacha tutishi
mumkin. Shu bois, ko‘pchilik oilalarda, erining qo‘li yengilligini bilgan xotinlar
erining jahli chiqsa, hech bo‘lmaganda qo‘shnining uyiga chiqib, jon saqlaydi.
Chunki, bir-ikki soatdan keyin, eri o‘ziga kelganida, balki u o‘z xotinini
urganligiga ichida achinar...
Konfliktli vaziyatlarning kelib chiqishida biz bilishimiz zarur bo‘lgan narsa
shuki, konfliktlarning kelib chiqishida “ konfliktogen” lar juda muhim rol o‘ynaydi.
Konfliktogen – konfliktga imkon beruvchi, konflikt uchun sharoit yaratuvchi
sifatida tarjima qilinadi.
Konfliktga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar, amallar yoki harakatlar
konfliktogen deb ataladi.
Bu ta’rifda muhim bo‘lgan so‘zlardan biri “mumkin bo‘lgan”dir. Chunki u
konfliktogenlarning havfini, ularning ichki tahdidini to‘g‘ri belgilab beradi.
Konfliktga olib kelishi aniq bo‘lmagan, ya’ni konfliktga olib kelishi “mumkin
bo‘lgan” narsalar ziddiyatga nisbatan uyg‘oqligiz va sezgirligingiz, ogohligingizni
tinchlan tirib, sizni aldab qo‘yishi mumkin. Tanishingizga nisbatan har doim
salom-alikni quyuq qilsangiz-u, bir marta o‘z ishlaringiz bilan o‘ylanib, unga har
doimdagidek e’tibor qaratmasdan, oddiy “Salom?” deb o‘tib ketsangiz, u sizdan
qattiq hafa bo‘lib qolishi mumkin. “O‘zini katta tutyapti, behurmatlik qildi, nima
men uning arpasini xom o‘rdim-mi?! Salom bermasa o‘ziga?! Ja, katta ishga
o‘tdim deb, dimog‘i ko‘tarilib ketibdi-mi?....” Orada noqulay ahvol kuzatiladi.
Keyingi gal u siz bilan sovuq, rasmiy muomala qiladi. Endi siz o‘ylanasiz. “Nima
bo‘ldi bunga?! Nimaga o‘zini bunday tutyapti?! Xuddi men bilan urishib
qolganday.. Uni hafa qilmovdim, shekilli...”

Konfliktogen larning ayyorligi shundaki, biz o‘zimizning so‘zlarimiz va
amallarimizga emas, balki bizga aytilgan boshqa odamlarning so‘zlari va
amallariga ko‘proq e’tiborliroqmiz. Boshqa odamlarning so‘zlaridagi intonatsiya,
mimika va ma’no bizga uning bizga nisbatan munosabati haqidagi axborot, ya’ni
ma’lum informatsiyani bildiradi va beradi. Ammo o‘zimiz birovlarga so‘z
aytganimizda, har doim ham, so‘zlar ma’nosi nimani anglatmoqda, bizning
mimikamiz, ovozimiz, qo‘l harakatlarimiz, intonatsiyamiz yana qanday
qo‘shimcha axborotni birovlarga uzatayotganligiga e’tibor bilan qaramaymiz.
Ko‘pchilik hollarda bu narsa intuitiv tarzda kechadi.
Demak, biz boshqalardan kelayotgan informatsiyani diqqat bilan filtrlaymiz,
o‘zimiz jo‘natayotgan informatsiyani esa – filtrlamasdan, to‘g‘ri jo‘natamiz. Shu
nuqtai nazardan, hammamiz o‘zgalardan kelayotgan axborotga emotsional
yondoshamiz, o‘zimizdan ketayotgan informatsiyani esa ko‘proq shundayligicha,
ya’ni boricha jo‘natamiz. Ba’zan xotin-qizlar haqida “Ayollar o‘zi aytgan gaplarga
diqqat qilmaydi, ammo o‘zi haqida boshqalar aytgan so‘zlarni diqqat bilan
eshitadi”, deyiladi. Ammo aslida biz hammamiz shunday qilamiz. Bu holat, o‘z
manfaatlarini muhofaza qilishga qaratilgan intuitiv himoyaning natijasi
hisoblanadi. Ammo birovlarning manfaatlarini ham muhofaza qilish, yoki
hurmatlash lozimligi hayolimizga ham kelmaydi. Demak, konflikt vaziyat - biz
jo‘natayotgan va qabul qilayotgan axborotlar orasidagi xissiy-emotsional hamda
psixologik muvozanat buzilganda yuzaga keladi. Ana shunday hayotda uchrab
turadigan konfliktogen vaziyatlar chuqur ziddiyatlarning kelib chiqishini
ta’minlashi mumkin.
Konfliktogen lar ko‘payib, ular majmuaga aylanganda, konflikt tug‘iladi.
Konfliktogenlar eskalatsiyasi qonuniy ravishda konfliktga olib keladi. Bizga
kelayotgan axborotlar konfliktogenlar bilan to‘lgan bo‘lsa, biz unga tabiiy ravishda
o‘zimizdagi konfliktogenlar bilan javob beramiz. Talabalar o‘rtasida turmush
qurgan yangi kelinlar bo‘lganligi sababli, kelinlar hayotidan bir misol: faraz qiling,
oila. Qaynona va kelin. Kelin yangi tushgan. Hali oilaning tartiblarini yaxshi
o‘zlashtirmagan hamda ovqat pishirishni bilmaydi. Bu borada qaynona erinmay

hammaga axborot berib o‘tadi. Kelinining uddaburon emasligidan muntazam
noliydi. Kelin o‘zicha eziladi, yaxshi kelin bo‘lishga astoydil harakat qiladi, ammo
unda tajriba yo‘q. Kelin qaynonaga o‘zining ahvoli haqida gapirishdan qo‘rqadi.
“Ular meni tushunmaydi, o‘zim aybdorman”, deb o‘ylaydi. Asta-sekin turli
qochirim gaplardan zerikkan kuyov ham kelinni ovqat pishira olmaslikda ayblay
boshlaydi. Aslida kelin ovqat pishirishni bilmasa ham, yaxshi inson bo‘lishi
mumkinligi hech kimning aqliga kelmaydi. Kelin – ovqat pishirishi shart!
Vassalom. Mazkur axborot, ya’ni kelinning qo‘li shirin emasligi atrofdagilar
ongiga singib boradi. Kelin esa ovqat pishirishni astoydil o‘rgana boshlaydi. Shu
bois, kelin ancha yaxshi ovqat pishira boshlaganini ular sezishmaydi. Kelin esa
yangi oiladagi yaqin qarindoshlardan o‘ziga nisbatan yaxshi muomala kutadi.
Biroq, uning asta yaxshi pazanda bo‘lib qolganini xech kim kelinga aytmaydi va
bildirmaydi. Uning peshonasiga umrbod “ovqat pishirishni bilmagan kelin” muhri
bosilib bo‘lingan va uni o‘chirishning ilojisi yo‘q.
Kelinning ko‘nglida qaynonaning muntazam ayblari asosida konfliktogen lar
haddan ziyod ortadi, ular yig‘ila boshlaydi. Izza bo‘lgan kelin qalbi har qanday
axborotlarni passiv va salbiy tarzda qabul qilishga qo‘nikib boradi. Qaynona
kunlarning birida, yana bir marta, qaynotasi, qarindoshlar va kelinning o‘zi oldida,
uning ayblari haqida gap boshlaganda, qaynona konfliktogenlari kelin
konfliktogenlari bilan to‘qnashib, kelin qalbida emotsional portlash yuz beradi.
Mazkur emotsional portlash hammani dovdiratib qo‘yadi. Kim aybdor, kim
haqligiga o‘rgangan odamlar darrov o‘zini oqlashga o‘tishadi. Bir tomonda kuyov -
o‘z xotini va o‘z onasi o‘rtasida kimning yonini olishni bilmaydi. Qaynota,
kelindan ko‘ra, o‘z xotiniga ko‘proq ishonadi. Har holda kelinning qo‘li shirin
emasligi ayon. Natijada, oila hayotiga “rejali ravishda kiritilayotgan,
tarbiyalanayotgan va o‘stirilayotgan” janjal - konfliktogenlarning haddan ziyod
ortishi oqibatida kutilmagan holda kirib keladi. Aslida mazkur holatda oilaviy
janjalni “kutilmagan” deyish noo‘rin, chunki adolatsizlik adolat o‘rnatilishini talab
etadi. Haddan ziyod yerga urilgan insono‘z haqqi va huquqlari uchun kurasha
boshlaydi.

Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Ularning barchasini
umumlashtirgan narsa shundaki, insonlararo konfliktogenlarning to‘qnashuvi
konfliktga olib kelishidir. Agar siz hayotingizda ro‘y bergan biror konfliktni mana
shunday tarzda tahlil qilsangiz umumiy ssenariy o‘xshash bo‘lganligiga iqror
bo‘lasiz.
Yuqoridagi oilaviy muojaroning xususiyati shundaki, unda na qaynona, na
kelin, na boshqalar mana shu holat juda qattiq ziddiyatga olib kelishini
tushunmaganlar, yoki bilmaganlar. Qaynona “Kelinni tarbiyalayapman” deb
o‘ylagan, kelin “Men rosa harakat qilyapman” deb o‘ylagan. Ularning ikkalasi
ham, biz oilamizda ataylab janjal ko‘taramiz, - deb harakat qilmagan. Yuqoridagi
vaziyatda qaynonaning ham, yoki kelinning ham o‘z oilasida konflikt chiqqanidan
xursand bo‘lgan deb ham bo‘lmaydi. Ular buni istamagan edi, ammo janjal bo‘ldi.
Mazkur vaziyatning davom etishi oilaviy janjal bilan tugashi tabiiy edi.
Konfliktogenlar tahdidiga uchragan odam, odatda, o‘zining psixologik va
emotsional holatini himoya qilishga o‘tadi. Shu bois, u konfliktogenga nisbatan
o‘zidagi emotsional tahdid bilan munosabat bildiradi. Mazkur emotsional tahdid
ko‘pchilik hollarda ovoz, mimika, intonatsiyadagi agressiya bilan ifoda qilinadi.
Agressiyaga doim o‘ziga yarasha agressiya bilan javob qaytariladi. Ammo o‘ziga
qaratilgan agressiyani bosib ketish uchun javobiy agressiya yanada kuchliroq
bo‘ladi. Chunki odam “buni adabini berib qo‘ymasam, shunday bo‘laveradi”, - deb
o‘ylaydi. Natijada har ikki tomonda konfliktogenlar miqdori keskin orta boradi.
Inson emotsional va psixologik holati unga qarata yo‘naltirilgan haqorat, piching,
kesatiq, so‘kish, nafsoniyatga tegish, zo‘ravonlik, o‘z fikrini o‘tkazishga intilish,
taziyq kabilarga, doimiy ro‘y beradigan adolatsizlikka bundan o‘zgacha munosabat
bildira olmaydi.
Insonlar orasidagi turli munosabatlarni tartibga solish uchun har bir millatda
etik va estetik qadriyatlar shakllantiriladi. Shu bois, odamlar milliy axloqiy
qadriyatlar va normalar asosida tarbiya qilinadi.
Bizga eng kichik paytimizdanoq birovni bekordan bekorga hafa qilmaslik,
uning nafsoniyatiga tegmaslik, so‘kmaslikni o‘rgatishadi. Ammo hamma ham ana

shu normalarga rioya qilmaydi. Eng qiyin bo‘lgan narsalardan biri, o‘zingni juda
qattiq hafa qilgan odamni kechirish hisoblanadi. Ayb qilgan odamni kechirish
lozimligi hamma dinlarda uqtiriladi. Xristian dinida “sening bir yuzingga urgan
odamga, ikkinchi yuzingi tut”, deb aytiladi. Islom dinida muqaddas bayramlarda
dushmanlar bir-birlarining gunohlaridan o‘tishi lozimligi tayinlanadi. Ammo real
hayotda birovning aybidan kechgan odamlar juda kam topiladi. Shu bois, o‘zbek
xalqi “kechirimli bo‘lish mardning ishi” deydi. O‘zini muhofaza qilish insondagi
tabiiy va eng kuchli instinktlardan hisoblanadi. Shu sababli odamlar zarracha
bo‘lsa ham o‘ziga zarar bo‘lmaslikka urinadi.
Konfliktogenlar eskalatsiyasi yuzaga kelmasligi uchun:
 konfliktogenlarning o‘zingiz va atrofdagilar yuragida yig‘ilishiga yo‘l
qo‘ymaslik;
 konfliktogenlar vujudga kela boshlaganda esa, ulardan o‘z fikri va
ongini ozod qilish yo‘llarini qidirish;
o‘zimizda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan konfliktogenlar boshqalar
ko‘nglida ham yuzaga kelishi mumkinligini nazarga olishimiz darkor.
Mana shu natijalarga erishishda konfliktogenlarsiz muomala yuritish
qoidalari qo‘l keladi:
1. Konfliktogenlardan foydalanmang, ularni o‘z vaqtida, ildiz otib ketmasidan
yo‘qotishga harakat qiling.
2. Konfliktogen bilan to‘qnashganda unga o‘zingizdagi konfliktogen bilan
javob qaytarmang.
3. Konfliktogen bilan munosabat bildirayotgan odamga, shuningdek umuman
har qanday suhbatdoshingizga empatik (birovning xis-tuyg‘ularini anglash asosida)
munosabat bildiring. Empatik munosabat o‘rnatish uchun suhbatdoshingizga xush
keladigan mavzularni tanlang, unga komplimentlar ko‘rsating, kulib gaplashing,
uning so‘zlarini diqqat bilan eshiting v.h.
4. Imkon qadar ko‘proq ijobiy his-tuyg‘ular ulashing. Konfliktogenlar maxsus
garmonlar natijasi hisoblanadi. Agar o‘zingizning kayfiyatingizni yaxshilik sari
yo‘naltirsangiz, konfliktogenlarni yengishga imkon tug‘iladi. Konfliktogenlar

insonni kurash, ziddiyat va nizoga yo‘naltiradi. Bu esa organizmda adrenalinning
ko‘payishiga olib keladi. Adrenalin konfliktogen bilan qo‘shilib, g‘azab, jahl,
agressiyaning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Odamning qattiq g‘azablanishi ko‘p
adrenalinni keltirib chiqaradi. Uning inson salomatligiga bo‘lgan juda katta salbiy
ta’siri mavjud. Ammo chiroyli suhbat inson organizmida“baxt garmonlarini”
yuzaga keltiradi. Shundan foydalanishga harakat qiling.
Konfliktogenlarning ko‘pchiligini kuyidagi turlarga ajratish mumkin:
 o‘zini ustun qo‘yish;
 agressiyaga moyillik;
 egoizm.
1. O‘zini ustun qo‘yish quyidagi amallarda namoyon bo‘ladi.
O‘zini ustun qo‘yishning ochiq ko‘rinishlari: buyruq berib gapirish, tahdid
qilish, birovni niqtab turish, salbiy munosabatlar, tanqid, ayblash, birov ustidan
kulish, istehzo, piching, kesatiq.
Yashiringan ustun qo‘yish hollari: tashqi ko‘rinishdan yaxshi munosabat
sifatida qabul qilsa bo‘ladigan ustunlik. “Tinchlaning”, “Aqlli odamsiz-u,
ammo...”, “Hayronman, nimaga hafa bo‘lasiz...”, “Shuni ham bilmaysizmi?!”, bu
vaziyatlarda tashqi qo‘rinishdan mayin ohang tanlansa ham, bu holat konfliktogen
holat sifatida baholanadi. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchiga “Nihoyat darsni bajarib
kelibsan-da”, - deydi. O‘quvchi hafa bo‘ladi. U “Nima hech qachon dars bajarib
kelmaganmanmi?!”, - deb o‘ylaydi.
Maqtanchoqlik: o‘z marralari va yutuqlari haqida ko‘pirib gapirish, shu bilan
birga o‘zgalar marralarini pastga urish, ularni “o‘z o‘rniga qo‘yib qo‘yish” istagi.
Qat’iylik, fikr va qarashlar keskinligi: o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga haddan
ziyod ishonish, qarashlarni bildirishdagi keskinlik, faqat o‘zi to‘g‘ri so‘z ayta olishi
mumkinligiga ishonch, birovlar fikrini o‘ylab ham ko‘rmaslik, “Bizning
og‘aynimiz guruh sardori bo‘lganlar-da, shuning uchun o‘zlarini juda aqlli deb
biladilar...”, “Hamma narsani bilaman deysiz-u, oddiy masalanihal qilishga
yordam berolmaysiz...”, “Faqat bilog‘onlik qilasiz, o‘rtoqlaringiz fikrini eshita
olmaysiz...”, “Sen nimani bilarding...” qabilidagi so‘zlarni ishlatish.

Bu vaziyatdagi konfliktogenlar “Hamma o‘g‘il bolalar – rostgo‘y”, “Hamma
qizlar – yolg‘onchi”, “Hamma – o‘g‘ri”, “Bo‘ldi gapingni to‘xtat...”, “E, bugungi
yoshlar buzilgan...”, “E, kattalar hech narsaga tushunmaydi..” kabi kirish so‘zlar
bilan ham anglashiladi. Masalan, yoshlarni qiziqtirgan musiqa, kiyim, moda, o‘zini
tutish, salomlashish kabilar kattalarning jig‘iga tegishi mumkin. Bunday fikrlar
ochiqchasiga bildirilganda, yoki ularni bola tafakkuriga majburiy kiritishga
urinilganda, yoshlar o‘z ota-onasidan ma’lum axborotlarni yashirishga tushadi,
yoki o‘z odatlarini himoya qilish yo‘lini tutadi.
O‘z maslahatlari va fikrlarini majburiy singdirish va qabul qilinishiga
harakat qilish. Odatda, maslahat faqat mana shu maslahat so‘ralgan taqdirdagina
berilishi lozim. Ammo ko‘pchilik hollarda biror muammo muhokama qilinayotgan
bo‘lsa, o‘zini katta tutgan odam, yoki yoshi ulug‘roq odam, albatta maslahat qila
boshlaydi. Maslahatni esa yo qabul qilish, yoki uni inkor qilish mumkin. Maslahat
qabul qilinsa, uni bergan odam xursand bo‘ladi, maslahat ochiqchasiga inkor etilsa,
uni bergan odam, eng salbiy munosabatda, “Meni mensimadi, gapimga kirmadi”
deyishi mumkin. Masalan, tajribasiz yosh o‘qituvchi o‘quvchilariga avtoritar
uslubda yondashgan holda, har doim o‘z topshiriqlarini majburiy bajarishga va
buyrug‘ona fikrlarini o‘quvchilarga singdirishga harakat qilishini “tarbiyalash”
xususiyatiga kiritadi. Yoki, qaynonaning qanday uy tutish lozimligi bo‘yicha o‘z
kelinini niqtab turishi ham “tarbiyalash” xususiyatiga kiritiladi.
Suhbatdosh so‘zlarini bo‘lish. Suhbat faqat bir tomonning emas, balki
ishtirok etayotgan har ikki tomonning muloqoti hisoblanadi. Ammo ko‘pchilik
hollarda ba’zi odamlar faqat o‘z tuyg‘ularini gapirishga e’tibor qilib, o‘zga odamni
eshitishga sabr-qanoat qilishmaydi. Boshqa tomon ham o‘z fikrlarini bildira
boshlasa, uning so‘zlari keskin bo‘linadi, “A, nima deding...” deb eshitilmaydi, o‘z
hamsuhbatiga e’tiborsizlik ko‘rsatiladi. Masalan, avtoretar uslubda boshqaruvchi
fakultet dekani faqat gapiradi-yu, o‘qituvchi o‘z fikrini bildira olmaydi.
O‘qituvchining o‘z fikri borligi inobatga ham olinmaydi. Yoki avtoretar uslubda
boshqaruvchi kafedra mudiri gapiradi-yu, o‘qituvchi o‘z fikrini bildirishga urinsa,
“Nima, siz menga aql o‘rgatmoqchimisiz?!” qabilida agressiya bilan munosabat

ko‘rsatiladi. Bu bilan o‘z so‘zlarining boshqalar fikrlaridan muhimroq ekanligini
ko‘rsatish, faqat o‘zi gapirishga harakat qilish, boshqalarga so‘z bermaslik orqali
o‘z ustunligini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. O‘z ustunligini doimo ko‘rsatishga intilish
ko‘pincha boshqalar huquqlarining kamsitilishi evaziga bo‘lishi inobatga
olinmaydi.
Informatsiyani yashirish. Odamlar hayotida axborot muhim rol o‘ynaydi.
Axborotni yashirish kishilarda shubha uyg‘otadi. Shu bilan birga, axborotni
yashirgan kishiga nisbatan ishonchsizlik vujudga keladi. Oqibatda odamlar orasi va
munosabatlari buzilishi uchun asos tug‘iladi. Ayrim jamoa rahbarlari ko‘proq,
jamoasidan barcha uchun muhim bo‘lgan ba’zi ma’lumotlarni yashirib, ulardan
jamoani bexabar qoldirishi, masalan, shatatlar qisqarishi, mukofatlardan yoki chet
elga chiqish uchun kelgan komandirovkalarni yashirishga harakat qilishadi.
Birovning ustidan kulish. Birovning ustidan istehzo bilan kulish, uni
mas’hara qilish agressiyaning psixologik turlaridan hisoblanadi. Birovning ustidan
kulish inson huquqlarini buzishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Odatda javob bera
olmaydiganlar ustidan kulgi qilinadi, yoki ana shu vaziyatda konkret o‘quvchi
kulgiga nisbatan ma’lum sabablarga ko‘ra javob qaytara olmaydi. Inson ustidan
kulish uning nafsoniyatiga tegadi va uzoq vaqt dilda o‘rnashib qoladi. Talabalikda
mazah qilingan “semiz”lar, “omi”lar, “qishloqi”lar, “turqi sovuq”lar keyinchalik
o‘z ustidan kulgan o‘rtoqlariga qarshi harakat olib borgani, yoki, “birinchi
muhabbati” hamma tomonidan kulgi ostiga olingan yigitlar keyinchalik o‘z
dushmanlaridan qaqshatgich qasos olgani borasidagi hayotiy misollar ko‘p.
Ko‘pchilik hollarda kulgi ostida qolgan o‘quvchi qulay vaziyat poylab o‘z javobini
tayyorlaydi.
Aldash yoki aldashga harakat qilish. Eng ashaddiy konfliktogenlardan
hisoblanadi. Yigitlar ham, qizlar ham o‘zlarini aldashga yo‘naltirilgan harakatlarni
kechira olmaydilar. Odatda aldash orqali yuzaga kelgan xissiy-emotsional holat
juda uzoq vaqt ongda saqlanib qoladi hamda umr bo‘yi konfliktogen rolini o‘ynab
keladi. Aldash orqali odam yuragida yuzaga kelgan alam ko‘p hollarda umuman
yo‘qolmaydi va o‘chib ham ketmaydi. Bu alam bot-bot odamlar orasiga

yangitdan nizo solinishiga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qizlar o‘z
dugonalarining sumkasidan ruxsatsiz o‘quv qurollarini olganini yashirganini
kechira oladilar, ammo “o‘g‘irlasalar” mutlaq kechira olmaydilar. Agar ana
shunday holatlarga o‘xshash vaziyatlarda aldash vujudga kelgan bo‘lsa, tomonlar
munosabati barbod bo‘lishi tabiiy. Umuman olganda, hayotda aldash, aldashga
harakat qilish yaxshi, samimiy munosabatlarni ichdan va zimdan qo‘poradi.
Suhbatdoshining biror kamchiligi yoki muvaffaqiyatsizligini doimo
ta’kidlab o‘tishga harakat qilish . Birovlarning ishi yurishmaganidan xursand
bo‘lish, o‘zi yoqtirmagan odamlarning hayotida biror kor-hol bo‘lsa, undan
quvonish, ba’zi odamlarning ustidan muntazam kulish, kamchiliklarni ro‘kach
qilish, mana shu holatlarda o‘zini yaxshi his qilish o‘zini ustun qo‘yishning
turlaridan biri hisoblanadi. Muvaffaqiyatsizlik hamma bilan ham sodir bo‘lishi
mumkin, kamchilik va xato esa, uni tuzatilmagunicha kamchilik va xato bo‘lib
qoladi, agar tuzatilsa, u xato bo‘lmaydi. Muvaffaqiyatsizlikdan hech kim o‘zini
muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi. Shu bois, o‘z do‘sti, hamkasbi, o‘rtog‘i,
qarindoshi, eri va yoki xotinining biror kamchiligini umrbod ushlab olib, doimo
uni ta’kidlayverish, uni muntazam esga solish, o‘z ustunligini ko‘rsatish uchun
ro‘kach qilish oxir-oqibat juda katta konfliktni keltirib chiqarishi mumkin.
O‘z ustidagi mas’uliyatni birovlar ustiga yuklash. Hayotda o‘z
mas’uliyatidagi vazifalarda befarq yondoshish hollari uchrab turadi. Masalan, ko‘p
xollarda biror narsa qilib berilishiga va’da qilinadi. Ammo o‘zi qilib berishi lozim
bo‘lgan vazifa boshqalar zimmasiga yuklatiladi. Ammo boshqalar bu vazifani
bajarmaydi. Natijada orada ziddiyat vujudga keladi. Masalan, guruh sardori
pedagogik amaliyot bo‘yicha taqdimot qilishilozim edi. Uning o‘rtog‘i “Men o‘zim
zo‘r taqdimot tayyorlab kelaman, sen buni o‘ylama, - deb ishontirdi. Ammo
yig‘ilish arafasi taqdimot tayyorlanmaganligi ma’lum bo‘ladi. Chunki va’da
bergan talaba, bu ishni boshqa bir talabaga topshirgan bo‘ladi. U talaba taqdimot
tayyorlashni va’da bergan talabadan qarzdor bo‘ladi. U esa va’da bermaganligi
uchun, “Nima uchun men taqdimot tayyorlashim kerak, o‘zimni ishlarim
boshimdan oshib yotibdi”, deb o‘ylaydi. Natijada, konflikt yuzaga keladi.

Pul qarz so‘rash. Eng keng tarqalgan konfliktogenlardan hisoblanadi. Pul
qarz so‘rash pul so‘rayotgan odamda noxush his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Ammo
unga qarz berilganda ham, konflikt kelib chiqishi mumkin. Chunki bu qarz o‘z
vaqtida qaytariladi-mi, yo‘q-mi, ma’lum emas. Qarz bilan sinash ko‘p hollarda
qarindoshlar, do‘stlar, birodarlar orasini buzib yuboradi.
2. Agressiyaga moyillik. Ko‘pchilik agressiyaga moyillikni faqat yigitlarga
xos xususiyat deb biladi. Aslida unday emas. Agressiyaga moyillik ham yigitlarga,
ham qizlarga xos xususiyatdir. Ammo yigit va qiz agressiyasi hamda uning qanday
ifodalanishi orasida juda katta farq mavjud. Yigitlar agressiyasi o‘zini ochiq ifoda
qiladi. Yigitlar agressiyasi o‘zi uchun ko‘proq jismoniy kuch ishlatish shaklini
tanlab oladi. Qizlar agressiyasi esa ochiq ifodalanmaydi. Ular orqavorotdan, asta,
bilintirmay, zimdan harakat qiladi. Ularni “Sen shu ishni qilding” deb ushlab olish
juda qiyin kechadi, chunki qizlar ko‘proq psixologik agressiyani tanlashadi va
ishlatishadi. O‘z opponentini psixologik ezish, uni tahqirlash, unga bepisand
munosabatda bo‘lish qizlar agressiyasining shakllari hisoblanadi. Yigitlar
agressiyasi darrov o‘zini namoyon etadi. Urish, jismoniy tazyiq, turtish, bir
tushurish, bo‘g‘ish, jismoniy harakatlarni cheklash, do‘q qilish, shantaj – bular
yigitlar ko‘proq qo‘llaydigan agressiya turlari hisoblanadi. Qizlar agressiyasi
keskin ish tutmaydi, asta, zimdan ish tutadi. Ko‘pchilik hollarda qizlar agressiyasi
oiladagi a’zolarga nisbatan qo‘llaniladi. Birovni kamsitish, ruhiy ezish, o‘z
kayfiyatini birovni ezish oqibatida normallashtirish, “kulib turib, jonini olish”
qizlar agressiyasi hisoblanadi. Qizlar urmasdan turib, boshqa insonni juda katta
ruhiy tanglik holatiga olib kirib qo‘yishi mumkin. Bir qaraganda yigitlar
agressiyasi ochiq namoyon bo‘lganligi uchun bezarardek ko‘rinadi. Aslida har
ikki tur agressiya ham juda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yigitlar
agressiv munosabati oqibatida opponent tomon qattiq jismoniy jarohat olishi
mumkinligi ayon. Qizlar agressiyasining keng tarqalgan oqibatlaridan biri, bu –
depressiyadir. Depressiyaning oqibatlari ham insonga juda katta tashvishlar olib
keladi. Depressiya holatiga chuqur kirib ketgan odam ko‘p hollarda o‘z joniga
suyiqasd qilishi mumkin. Agressivlikka moyillikning oldini olish ta’lim va tarbiya,

insoniy qadriyatlar, diniy e’tiqod tizimida yotadi. Inson o‘zida agressiyaga
moyillikni sezsa, unga qarshi o‘zini to‘g‘ri shakllantira borishi lozim. Agressiya, u
yo‘naltirilgan odamning ham, uni ishlatayotgan, agressiyani qo‘llayotgan
odamning ham salomatligiga juda katta putur yetkazadi.
3. Egoizm – faqat o‘z manfaatlarini ko‘rish qobiliyati bo‘lib, o‘zbek tilida
xudbinlik so‘ziga to‘g‘ri keladi. Xudbinlik forscha so‘z bo‘lib, ikki ildizdan tashkil
topgan: “xud” – o‘z, o‘zim ma’nolarini bildiradi, “bin” – ko‘rish ma’nosini
bildiradi. Demak, xudbin so‘zining ma’nosi – faqat o‘zini ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Doimiy agressiyaning ildizlaridan biri egoizmga borib taqaladi. Egoizm – o‘z
manfaatlarini, boshqalar manfaatlarining buzilishiga qaramay, eng oliy qadriyat
sifatida anglanish jarayoniga aytiladi. Shu bois, fransuz lingvisti P.Buast
“xudbinlik ustidan qozonilgan g‘alaba eng sharafli g‘alabadir” , - deb aytgan.
Fransuz yozuvchisi S.Segyur esa, “xudbin uchun – o‘tmish – bo‘shliq, hozir –
qaqroq cho‘l, kelajak esa – ahamiyatsizdir”, - deb ta’kidlagan.
Insonning o‘z-o‘ziga munosabati tabiatan o‘zini-o‘zi ma’qullash, o‘zini
sevish, o‘ziga aro berish, o‘zini chiroyli tutish, o‘zini “yaxshi” inson sifatida
ko‘rsatish asosida shakllantiriladi. Bolalikda kinkintoylarni o‘z yuz-ko‘zini orasta
tutishini o‘rgatayotganda biz odatda ularga “hozir qo‘llarimiz va yuzimizni yuvib,
oppoqqina bo‘lib olamiz”, deymiz. Mana shu “oppoqqina” bo‘lish tartib va
qoidalari har bir insonga bolalikdanoq singdiriladi. Shu bois, insonning ichki o‘zini
anglashida “men” degan tushuncha tarbiyalanishi lozim va zarur. Inson “men”i uni
ijtimoiy hodisa sifatida shakllanilishi uchun asos yaratadi. Yutuqlarga erishish,
o‘zini ko‘rsatish, hurmatga sazovor bo‘lish mana shu ichki “men”ning sayi-
harakatlari asosida amalga oshiriladi.
Demak, ichki “men”ni nimalarga yo‘naltirilsa, oxir oqibat shu qadriyatlarga
mutanosib xarakter va amallar shakllantiriladi. Ammo ana shu ichki “men” boshqa
yuzlab “menlar”ga qarshi, ularni inkor etgan holda emas, balki ular bilan
birgalikda yashashga ko‘nikkan holda tarbiyalanishi lozim. Shu nuqtai nazardan
inson ichki “meni” bilan bog‘liq ravishda sog‘lom “egoizm” va nosog‘lom
“egoizm”ga ajratiladi. Sog‘lom egoizm insonning shaxs sifatida shakllanishi uchun

energiya beruvchi kuch hisoblanadi. Nosog‘lom egoizm esa insonlarni o‘zga inson
bilan to‘qnashuvi, ziddiyatlar, o‘zini ustun qo‘yish, kelisha olmaslik, o‘zgalarni
inkor qilish uchun xizmat qiladi.
Shunday qilib, konflikt inson hayotining tabiiy ajralmas qismi bo‘lib,
konfliktlar mazmunini bilish insonni konfliktli vaziyatlarda o‘zini tutish tartib-
qoidalariga o‘rgatadi. Konflikt mazmunining murakkab kelib chiqish vaziyatlarini
anglash esa insonni ana shunday bilimlar bilan qurollantiradi. Shu bois,
konfliktning oldini olish uchun quyidagi amallarga rioya etish ahamiyat kasb eta
boshlaydi:
 konfliktga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlar, amallar yoki
harakatlardan iborat bo‘lgan konfliktli vaziyat va holatlardan o‘zini, atrofidagilarni
asrash, konfliktogenlarga e’tiborli bo‘lish;
 konfliktogenlar ko‘payib, ularning majmuaga aylanishini oldini ola
bilish, konfliktogenlar eskalatsiyasiga yo‘l qo‘ymaslik;
 konfliktogenlarga konfliktogen bilan javob qaytarmaslik;
 konfliktogenlar bilan to‘qnashganda o‘zini himoya qilishga emas,
balki nima uchun opponentda konfliktogen vaziyat va holat vujudga kelganiga
diqqatni qaratish;
 o‘zida vujudga kelayotgan konfliktogenlardan qutilish va ularni faol
ishlatmaslik choralarini ko‘rish;
 jiddiy konfliktogenlardan bo‘lgan o‘zini ustun qo‘yish, agressiyaga
moyillik, egoizmdan qutilish hamda boshqalar tomonidan ular ishlatilganda ham
o‘zining konfliktli vaziyatga tortilmaslik choralarini ko‘rish.

2. Konfliktli vaziyatda g’azab va qahr
Go‘zal xulq - qahr va g‘azab kelganida bilinadi? Qahr va g‘azabiga g‘olib
bo‘lgan odam o‘z rohatini ta’min etadi. Muloyimlik daraxtini ekkan kishi
salomatlik mevasini teradi. Inson g‘azabini yengmagunicha, qalbidagi yomonlik
vas-vasalaridan qutulib, komil inson bo‘la olmaydi. Yomon qalbni to‘g‘rilash niyat
va amalga bog‘liqdir. Kishi nafsi hoxishi va ehtirosini yengmagunicha saodatga
erishmas.
G‘azabini yengmagan, ahloqini yo‘qotadi.
Misol: bir kishi kelib, Allohning rasuliga (s.a.v.)dediki:
- Yo rasulalloh, menga nasihat qiling.
- G‘azablanma! – dedilar.
- Menga nasihat qiling, - deb yana so‘radi.
- G‘azablanma! – dedilar.
Nasihat qilishni uchinchi marotaba yana so‘radi. Yana dedilarki:
- G‘azablanma!!!
- Ey ko‘ngil! Sen g‘azabingni jilovlay olasanmi? G‘azab kelganda ota-
onaga qarab ham baqiradiganlardan emasmisan? G‘azab kelganda xotini,
farzandlarini uradigan johildorlardan emasmisan? G‘azab kelganda do‘stidan ham
kechib yuboradigan nomardlardan emasmisan? O‘ylab ko‘r: ehtimol, bir marta
bo‘lsin, ota va onangga qattiq gapirgandursan, xotining, farzandlaring,
do‘stlaringdan qay birinidir jahl ustida ranjitgandursan. Endi sen buning uchun
g‘azabingni bahona qilma. G‘azabni yenga olmagan o‘zingni aybla! Aybla-da,
tavba qil! Tavbaning qabul bo‘lish shartini unutma: bu hol endi qaytarilmasligi
kerak! Qaytarilsa, tavbang qabul bo‘lmas. “Tavba” - inson o‘z hayotining
jarayonini, faoliyatini, yo‘nalishini, yashash tarzini yaxshi tomonga o‘zgartirishdir.
Nima uchun bizning g‘azabimiz qo‘zg‘aydi? G‘azabdan o‘zini
tinchlantirish mumkinmi? Har birimiz o‘zimizni o‘rab turgan voqea-hodisalarga
turlicha munosabat bildiramiz. Masalan, ba’zilar hind filmlarini miriqib ko‘radilar,
ba’zilar ularni umuman yoqtirmaydilar. Ba’zilarga blokbasterlar bo‘lsa bas,

ba’zilar esa trillerni xush ko‘radilar. Ba’zilar esa milliy kino, milliy kiyimlarni
yoqtiradilar. Masalan, “xevi-metall” musiqasini 100 % katta yoshdagi odamlar
“bosh og‘riq” deb qabul qilishi tabiiy. Chunki odam yoshi o‘tgandan keyin uning
bosimi ko‘tarilishi hollari ko‘p uchray boshlaydi, bosim ko‘tarilishining tabiiy
xususiyatlaridan biri bu – bosh og‘rig‘i hisoblanadi. O‘zi boshi og‘rib turgan
odamning bunday baland va shovqinli musiqadan lazzatlanishi g‘ayri oddiy hol
bo‘ladi. Shu bilan birga, ba’zilar uxlashni yaxshi ko‘radilar, ular joy tanlamaydilar,
hamma joyda uxlab ketaveradilar, ularga bosh qo‘yishga joy bo‘lsa bo‘ldi,
pishillab uxlayveradilar. Boshqalar esa ularning bunday uxlashga bo‘lgan
moyilligini beg‘amlik, qayg‘urmaslik, tepsa tebranmaslik, mas’uliyatsizlik alomati
deb baholashi mumkin. Ba’zilar ovqat yeyishni yaxshi ko‘radilar. Sabrsizlik bilan
ketma-ket katta-katta luqmalarning og‘iz bo‘shlig‘ida yo‘qolib borayotganligini
kuzatib turgan boshqa bir odamning esa umuman ishtahasi yo‘qolib ketishi
mumkin. Chunki u bu darajada ovqat yeyish mumkinligiga umuman ishonmaydi.
Demak, biz voqea va hodisalarga turlicha munosabat bildirishimiz tabiiy.
Mana shunday turlicha munosabat, fikrlar va qarashlar rang-barangligi odamlar
orasida ba’zi konfliktlarni keltirib chiqarishi mumkin. Mana shunday xilma-xillik
konflikt uchun bahona bo‘lishi mumkin. Sizning so‘zlaringiz, tana zaboningiz,
ovozingiz, nimalarni o‘ylashingiz, orzularingiz, amallaringiz biror boshqa
kimsaning, ba’zan esa xatto eng yaqin kishilaringizning g‘azabini ko‘zg‘ashi
mumkin. G‘azab esa zo‘ravonlik bilan tugashi mumkin. Demak, biz konfliktli
vaziyatlarning kelib chiqishini oldini olish uchun o‘zimizda vujudga kelishi
mumkin bo‘lgan g‘azabning oldini olishga o‘rganishimiz lozim.
Odamlar turli yo‘llar bilan o‘z hissiyotlari, g‘azab va jahllarini jilovlashi
mumkin. Konflikt bilan to‘qnash kelganda kimdir portlab ketadi, kimdir baqirishni
boshlaydi, kimdir qo‘pollik qila boshlaydi, kimdir qo‘llarini musht qilib,
boshqalarga hamla qilishga urinadi, kimdir stolga ura boshlaydi. Bu xatti-
harakatlarning barchasi g‘azabni jilovlash emas, balki g‘azabdan qutilish
yo‘llaridir.

Afsuski, birovning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini yoki o‘zimizning g‘azabimiz
chiqayotganligini bir oldindan reja bilan ayta olmaymiz. G‘azab avval odamning
ichida to‘planadi, uning fikrlarida mana shu hissiyotlar ustunlik qila boshlaydi.
Agar vaziyat qo‘lga olinmasa, g‘azab dilisiyohlilik bilan tugashi mumkin.
Boshqalarning g‘azabi qo‘zg‘ayotganligini bilish uchun mana shu insonni
juda yaxshi o‘rganish, uning tana harakatlari, ovozi, mimikasiga juda katta e’tibor
bilan qarash lozim bo‘ladi. Bir-ikki daqiqadan so‘ng g‘azabi oshib-toshib ketishi
mumkin bo‘lgan odam tashqi ko‘rinishidan tamoman tinch ko‘rinishi mumkin.
Ammo uning ichki hissiyotlarida agressiv holat vujudga kelgan va u
to‘planayotgan bo‘ladi. Agressiv holatning nechog‘li kuchli darajada to‘planishi
uning portlashiga olib keladi. Ba’zilar g‘azab qo‘zg‘atadigan vaziyatdan o‘zlarini
olib qochadilar. Chunki ularning tinchligini hech kim va hech narsa buzmasligi
lozim. Ammo shunga qaramay insonni o‘z g‘azabini jilovlay olish ko‘nikmalariga
o‘rgatish va undan unumli foydalanish mumkin.
G‘azab bizni “o‘ldiradimi?” G‘azab, jahl, qahr kabi psixologik holatlar aynan
konfliktli vaziyatlarda ko‘plab vujudga kelishi uchun katta imkon bo‘ladi.
Tomonlar to‘qnashuvining psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga nisbatan
qo‘qqis shakllangan his-tuyg‘u, o‘zini muhofaza qilish, yoki o‘zga odamga bosim
va taz’yiq o‘tkazish usuli sifatida g‘azab, jahl, qahr konflikt vaziyatlarning
odatdagi hamrohi hisoblanadi.
- “O‘lib bo‘ldim-ku?! Yana nima kerak o‘zi sizga?!” Shunday
jumlalarni ishlatishganini hech eshitganmisiz? Mana shu jumlalarni yana bir bor
eshitayotganingizda, ularni ishlatayotgan odam, ya’ni onangiz, otangiz, ustozingiz,
o‘rtog‘ingiz, do‘stingiz, dugonangiz, yaqinlaringizga e’tibor bilan bir qarang.
Odatda, bunday so‘zlarni ishlatishga majbur bo‘lgan odam his-tuyg‘ulari nihoyat
darajada taranglashgan, u psixologik charchagan va tang ahvolda, bunday odam
o‘z ichki tuyg‘ularidan qayga qochishni, ularni qanday qilib jilovlab olishni
bilmayotgan odam bo‘ladi. Psixologik tang ahvoldagi odam o‘zining mana shu
holatini har doim ham o‘zi to‘g‘ri anglayvermaydi. Shu bois, mana shunday

iboralarni ishlatgan insonga e’tiborliroq bo‘lish talab etiladi. Nimaga?! Chunki
uning so‘zlari haqiqatga yaqin....
- G‘azab, jahl, qahr shunday his-tuyg‘ularki, ular haqiqatan ham g‘azab
ichidagi odamga ham, g‘azabga yo‘naltirilgan odamga ham juda katta salbiy ta’sir,
ayniqsa uning salomatligiga juda qaltis ta’sir o‘tkazadi. Tez-tez g‘azablanadigan
odamlar va mana shunday tez-tez birovlarning g‘azabini o‘ziga qabul qilgan
odamlar ham hayotdan oldinroq ko‘z yumadilar.
- Nima uchun shunday bo‘ladi?! G‘azab, jahl, qahr – oddiy his-
tuyg‘ular emas.
Inson
g‘azablanayotgan vaqtida ( 1 -rasm) uning organizmi juda katta ichki
1 -rasm.

to‘palon, bosim, jismoniy, ruhiy, psixologik holat zamirida yotgan kimyoviy
o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazadi. Eng avvalgi o‘zgarish – insonning bosh
organlaridan hisoblangan miyada sodir bo‘ladi. Miya bosh qobig‘i inson atrofidagi
bo‘layotgan va maxsus tarzda unga qaratilgan minglab axborotlarni sinchiklab
o‘rganishga yo‘naltirilgan. Miya mazkur axborotlarni tartiblashtiradi. Shu qatorda
miya insonning turli his-tuyg‘ulari qatorida g‘azab, jahl, qahr hislarini ham bir
maromda ushlab turishga sayi-harakat qiladi. Inson miyasi “bu odam
g‘azablanmoqda”, “uning g‘azabi menga qaratilgan”, yoki “men g‘azabdaman”,
“mening jahlim chiqyapti” degan xulosalarni qilishi bilan miya adrenalin
moddasini ishlab chiqaruvchi bezlarga buyruq yetkazadi va miya qilgan
xulosalarga muvofiq ravishda organizmga anchagina miqdorda adrenalin
suyuqligini chiqaradi. Organizmga chiqarilgan favqulodda adrenalin sababli yurak
urushi kuchayadi va tezlashadi. Adrenalin inson shakllanishida juda zarur bo‘lgan
moddalardan hisoblanadi. Chunki ibtidoiy jamiyat davrlarida ko‘p miqdordagi
ortiqcha adrenalin odamga yirik hayvonlarni o‘ldirish, tabiat tahdidlariga qarshi
kun ko‘rish, boshqa qabilalarni yengish, turli o‘ljalarni qo‘lga kiritish, ya’ni atrof-
muhitning nihoyat darajada inson hayotiga tahdid qilishi sharoitida zarur
moddalardan biri bo‘lgan.
Adrenalin insonga uning atrof muhit bilan bo‘lgan kurashlarida qo‘rqmaslik,
jasurlik, qat’iyat, qarshi tura olish, hujum qilish, o‘zini himoya qilish uchun
ko‘mak bergan. Inson yirtqich hayvonni o‘ldirayotgan vaqtida adrenalin unga kuch
ato etib turgan, yirtqich hayvon o‘ldirilgandan so‘ng, adrenalin moddasi o‘z
funksiyasini bajarib bo‘lganligi sababli u organizmdan chiqib ketgan. Ammo biz
g‘azablangandagi, jahlimiz chiqqanidagi, qahrimiz kelganidagi organizmdagi
vujudga kelgan adrenalin moddasi o‘z-o‘zidan organizmdan chiqib keta olmaydi.
Shu bois, sog‘lom turmush tarzi bilan shug‘ullanib yashayotgan odamlar turli sport
turlari, o‘yinlari, mashqlari orqali ortiqcha adrenalinga qarshi o‘z organizmi
faoliyatini muvofiqlashtirib turadilar. Ammo hozir inson hayot tarzi o‘zgargan.
Hozir bizning atrofimizda yirtqich hayvonlar yo‘q, biz ularni faqat hayvonot
bog‘larida ko‘rishimiz mumkin, dushmanlar bilan yakkama-yakka olishmaymiz,

tinch va osuda hayotga intilib yashaymiz. Shu bois, bizga organizmimiz ishlab
chiqarishga odatlangan miqdordagi adrenalin moddasi zarur emas. Ammo aynan
biz havotirlanganda, g‘azablangan, jahlimiz chiqqanida, umuman biror-bir
favqulodda tang vaziyatga kirib borganimizda organizmimizda adrelalin ishlab
chiqariladi va u keragidan ortiq miqdordagi adrenalinga to‘yinadi. Uning keragidan
ortiqligi sababli adrenalinning bu hajmini bizning tanamiz to‘la hazm qila olmaydi.
Adrenalin moddasining organizmdagi keragidan ortiq holati vujudga keladi.
Adrenalinning organizmdagi muntazam mavjudligi esa inson yashash tarziga,
uning salomatligiga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkaza boshlaydi. Adrenalin g‘azab
jarayonida o‘ziga hos o‘zgarishlarni amalga oshiradi. G‘azab jarayonida tanamiz
harorati ko‘tariladi. Bizning tana qon bosimimiz undagi qon miqdoriga bog‘liq
bo‘ladi. G‘azablanganda qon miqdori ko‘payadi va venalarimiz devorlariga uning
kuchli bosimi ta’sir eta boshlaydi. Tomirlar devorlari qon bosimi bilan kurasha
boshlaydi. Qon bosimining kuchli bosimiga qarshi ular turib berishi lozim bo‘ladi.
Ammo inson muntazam g‘azablanaversa, qon tomirlariga bo‘lgan tahdid va bosim
ham kuchayib boradi. Natijada, tomirlar devorlari yemirila boshlaydi. Yosh
organizmda yemirilgan tomir devorlarini maxsus ishlab chiqiladigan xolesterin
moddasi tiklash uchun ishlatiladi. Tomir devorlarini qayta tiklash maqsadida
xolesterin moddasi ko‘proq ishlanadi. Ammo yosh o‘tgan sayin ortiqcha xolesterin
tomir devorlarida to‘plana boshlaydi. Organizmda moddalar almashuvi buziladi. U
organizmning yog‘ yig‘ishiga, qon tomirlarining og‘irlashib qolishiga, tomir
devorlarining bir tekis bo‘lmasligiga olib keladi. Oxir oqibatda – tomir-yurak
sistemasi kasalliklarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Qon tomiri xolesteringa
to‘lib ketib, shu asosida qon bosimi kuchayib ketsa, yurak xurujlari vujudga kelishi
mumkin bo‘ladi. G‘azab, jahl, qahr kabi hissiyotlar esa mana shunday holatlarning
kuchayib ketishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. G‘azab va jahl oshqozon yarasi,
doimiy bosh og‘riqlari, rak, yurak-qon sistemasining turli kasalliklarini keltirib
chiqarishi mumkinligi ilmiy isbotlangan. Shu bois – eng avvalo tinchlaning. O‘z
g‘azab, jahl va qahringizni yengib o‘tishga o‘rganing. Ularni jilovlay biling.
Ularning o‘z va o‘zgalar salomatligiga rahna solishiga yo‘l qo‘ymang. Inson

xarakterini g‘azab, jahl va qahrdan poklash sizni juda ko‘p noxushliklardan saqlab
qoladi va baxtli hayotingiz uchun yaxshi zamin bo‘lib xizmat qiladi.
Siz o‘z jahlingizni qanday jilovlaysiz? Har birimizning o‘zimizgagina hos
bo‘lgan jahlimizni jilovlash usullarimiz mavjud. O‘z do‘stlaringizni esga oling.
Ular ichida suprasi suv ko‘tarmay, juda tez jahli chiqib, hech ham ularni
tinchlantirib bo‘lmaydigan, shu bilan birga tamoman hissiyotsiz, suv toshsa ham
to‘pig‘iga chiqmaydiganlari ham bor, shunday emasmi?!
Kuyida jahlni jilovlashning mavjud usullaridan ba’zilarini keltiramiz . Ularni
diqkat bilan o‘rganib, o‘zingizning toifaingizni aniqlashiga harakat qiling. Siz o‘z
jahlingiz va emotsiyalaringizni boshqalar ustiga yog‘dirasiz. Sizning g‘azabingizni
hamma odamlar, yoki narsalar besabab qo‘zg‘atishi mumkin. Agar jahl uchun
sabab bo‘lmasa, siz uni o‘zingiz o‘ylab chiqarasiz. Siz baqirishga ustasiz, sizning
g‘azabingiz boshqalar ustiga yog‘diriladi, g‘azabingiz lava(vulqon) kabi o‘z
yo‘lida hamma narsani buzishga qodir, g‘azabingiz bois siz o‘zingizni kuchli deb
hisoblaysiz.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, biron-bir kishi kamchilik yoki xatoimizdan
gap ochdi deguncha, g‘azablana boshlaymiz. Holbuki, xatolarimizni yuzimizga
aytgan birodarimizdan mutlaqo g‘azablanmasligimiz kerak. Aksincha, unga mehr-
muhabbat bilan boqib, gunohimizni anglab, bu xatolardan halos bo‘lish choralarini
ko‘rishimiz shart emasmi? Jahl aqlni ketkazadi, asab buzilishi ofat keltiradi.
G‘azablangan paytingda so‘zga ro‘zador bo‘l. Zero, bu paytda har so‘zu amaling
nadomatga vosita bo‘ladi. Ko‘pincha g‘iybat, ig‘vo... g‘azab va qahrni o‘yg‘otadi.
G‘iybat ham, g‘azab ham kishi ko‘nglini og‘ritadi. Shu bois g‘iybatdan, nafsoniy
g‘azabdan saqlanmoq kerak. G‘azabni yengan o‘z nafsini yenga oladi. Inson
g‘azablangan paytlarida shuursiz harakatlar qilib, so‘ng qanday tuzatishni bilmay
arosatda qoladi. “Jahl chiqsa – ko‘z qorayar, jahl ketsa – yuz qizarar” degan hikmat
bor. Xulosa shuki, jahl kelganda tiliga va qo‘liga hokim bo‘lgan kishi yomon
oqibatdan halos bo‘ladi. 1
1
Тохир Малик. Одамийлик мулки. (Ахлоқ китоби) -Т.: Шарқ, 2013. -723-724 б.

G‘azabni boshqarish va nazorat qilish yo‘llari
G‘azab — bu inson ruhiyatining tabiiy hissiy holatlaridan biri bo‘lib, turli
stressli va konfliktli vaziyatlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Bu holatni boshqarish,
uni salbiy oqibatlarsiz yo‘naltirish muhim psixologik ko‘nikma hisoblanadi.
G‘azabni nazorat qilish uchun avvalo inson o‘z hissiyotlarini anglay olishi kerak.
O‘zida g‘azabning paydo bo‘layotganini vaqtida sezish va bu holatni inkor
etmasdan tan olish muhim qadamlardan biridir. Bunda emotsional ong, ya’ni
insonning o‘z ichki holatini anglay olish qobiliyati asosiy rol o‘ynaydi.
G‘azab kuchaygan paytda oddiy chuqur nafas olish, tanaffus qilish yoki
holatdan chiqib turish insonga hissiy jihatdan tinchlanishga yordam beradi. Bunday
usullar stressni kamaytiradi va o‘zini yo‘qotmasdan fikr yuritishga sharoit yaratadi.
Bundan tashqari, jismoniy faollik, masalan, sport bilan shug‘ullanish yoki yurish
orqali g‘azabni sog‘lom yo‘l bilan chiqarish mumkin.
Muloqotda muammolarni hal etishda ochiq va madaniyatli suhbat, fikrni
to‘g‘ri ifodalash, boshqalarni tinglay olish ham g‘azabni boshqarishga xizmat
qiladi. Shuningdek, ijobiy fikrlashni rivojlantirish, holatga boshqa tomondan
qarash va muammoni muhokama qilish orqali ham g‘azab ustidan nazoratni
saqlash mumkin.
Zamonaviy psixologiyada g‘azab bilan ishlashga qaratilgan maxsus trening va
mashg‘ulotlar mavjud bo‘lib, ular insonlarga o‘zini tuta bilish, stressga qarshi
kurashish va emotsiyalarni boshqarish qobiliyatini o‘rgatadi. Shu yo‘l bilan
g‘azabni zararli holatdan foydali tahlilga aylantirish mumkin.

GLOSSARIY
G‘azab – kuchli salbiy emotsiya; insonda adolat buzilganida, xafa yoki
ranjiganida paydo bo‘ladi.
Qahr – g‘azabning kuchli shakli; odatda ichki portlash yoki tashqi tajovuz
bilan namoyon bo‘ladi.
Konflikt – qarama-qarshi fikrlar, manfaatlar yoki hissiyotlar to‘qnashuvi;
nizoli vaziyat.
Emotsiya – insonning ichki ruhiy holatini ifodalovchi his-tuyg‘u, masalan:
quvonch, g‘am, g‘azab.
Stress – insonda tashqi bosim yoki zo‘riqish ta’sirida yuzaga keladigan ruhiy
holat.
Emotsional ong – insonning o‘z his-tuyg‘ularini anglay olishi va tushunishi
qobiliyati.
Nazorat qilish – o‘zini tutish, hissiyot yoki harakatlarni boshqarish, o‘ziga
tormoz qo‘yish.
Tinchlantirish – hissiy holatni barqarorlashtirish, g‘azab yoki hayajonni
pasaytirish.
Jismoniy faollik – sport yoki harakatlar orqali ortiqcha energiyani chiqarish
va ruhiy holatni yaxshilash.
Konstruktiv yondashuv – muammoni tinch, foydali yo‘l bilan hal qilishga
intiluvchi uslub.
Psixologik maslahat – ruhshunos tomonidan beriladigan tavsiya va
yordamlar.
Muloqot madaniyati – to‘g‘ri, hurmatli va ochiq gaplasha olish qobiliyati.

XULOSA
Inson psixikasi juda murakkab va ko‘p qirrali tizim bo‘lib, unda har xil hissiy
holatlar, kayfiyat va emotsiyalar doimiy harakatda bo‘ladi. Ayniqsa, g‘azab va
qahr kabi kuchli emotsiyalar insonning ruhiy holatiga, xatti-harakatlariga va
atrofdagi insonlar bilan bo‘ladigan munosabatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Hayotda har bir inson o‘zini noxush yoki nizoli vaziyatda topgan — bunday
holatlarda inson hissiyotlari ayniqsa kuchli namoyon bo‘ladi. G‘azab — bu tabiiy
va normal holat, lekin u nazoratdan chiqsa, salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu
sababli ushbu hissiyotlarni chuqur tahlil qilish va ularni boshqarish usullarini
o‘rganish dolzarb masalalardan biridir.
Bugungi tezkor, raqobatli hayot tarzida insonlar turli ijtimoiy guruhlar — oila,
jamoa, ish muhitida doimiy muloqotda bo‘ladi. Bu muloqot jarayonida
kelishmovchiliklar, tushunmovchiliklar, adolatsizlik holatlari ro‘y berishi mumkin.
Aynan shunday holatlarda g‘azab va qahr kabi emotsiyalar yuzaga keladi. Ba'zida
bu emotsiyalar tashqi tajovuz, shaxslararo ziddiyat, zo‘ravonlik yoki ijtimoiy
munosabatlarning buzilishiga olib keladi. Shu sababli bu mavzuni nafaqat nazariy,
balki amaliy nuqtai nazardan o‘rganish juda muhim.
Psixologiyada g‘azabni to‘g‘ri anglash, uni sog‘lom tarzda ifoda etish va
boshqarish muhim kompetensiyalardan biri sifatida qaraladi. Mazkur kurs ishida
konfliktli vaziyatlarda g‘azab va qahrning paydo bo‘lish sabablari, ularning
ko‘rinish shakllari, inson psixikasiga va ijtimoiy munosabatlarga ta’siri tahlil
qilinadi. Shuningdek, ushbu holatlarni boshqarish, ularni nazorat qilish yo‘llari
ham ilmiy va amaliy manbalar asosida ko‘rib chiqiladi.
Ushbu mavzuni o‘rganish natijasida shaxsiy va ijtimoiy hayotda stressga
bardoshlilik, emotsional nazorat va sog‘lom muloqot madaniyatini shakllantirish
imkoniyatlari kengayadi. Bu esa jamiyatda sog‘lom psixologik muhitni yaratishda
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, g‘azab va qahr insonning tabiiy
emotsiyalari bo‘lib, ular asosan stressli va konfliktli vaziyatlarda yuzaga chiqadi.
Bu emotsiyalar boshqarilmasa, insonlararo munosabatlarda jiddiy muammolarga

sabab bo‘lishi mumkin. Ammo to‘g‘ri yondashuv va psixologik ko‘nikmalar orqali
bu holatlarni nazorat qilish mumkinligi aniqlandi.
G‘azabni anglash, tan olish va sog‘lom yo‘llar bilan ifodalash shaxsiy
barqarorlikni ta’minlaydi. O‘z hissiyotini boshqara olgan inson konfliktni hal
qilishda ham muvaffaqiyatli bo‘ladi. Bunda muloqot madaniyati, sabr, fikrni
to‘g‘ri bildirish, nafas mashqlari kabi amaliy usullar yordam beradi. Jismoniy
faollik va psixologik maslahatlar ham hissiy muvozanatni saqlashga xizmat qiladi.
G‘azabga salbiy hissiyot sifatida emas, balki ogohlantiruvchi signal sifatida
qarash kerak. Uni bostirish emas, balki to‘g‘ri yo‘naltirish — inson rivojida muhim
ahamiyatga ega. Shu bois, har bir inson o‘z emotsiyalarini boshqarish ko‘nikmasini
shakllantirishi va bu orqali jamiyatda ijobiy muhit yaratishga hissa qo‘shishi lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Siyosiy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent,
2020.
3. “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo‘sh vaqtini mazmunli
tashkil etish to‘g‘risida” Prezident qarori. PQ–3775-son, 2018-yil 14-iyul.
2. Asosiy adabiyotlar:
1. M.T.Axmedova Pedagogik konfliktalogiya o’quv qo’llanma.
2. Karimova Z. “Psixologiya asoslari”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021.
3. G‘aniyeva N. “Ijtimoiy psixologiya”. – Toshkent: Fan, 2020.
4. Ergashev I. “Shaxs va emotsional muvozanat”. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2019.
5. Shamsieva M. “Emotsiyalar va ularni boshqarish metodlari”. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2020.
6. Tolstoy L. “Inson psixologiyasi”. – Moskva: Eksmo, 2018.
7. Paul Ekman. “Emotions Revealed”. – New York: Times Books, 2003.
3. Internet saytlar:
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.psychologytoday.com
4. www.unicef.org
5. lex.uz

Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab

Sotib olish