Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 2.8MB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Материаловедение

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

18 Продаж

Konstruksion material sifatida qurilishda mebel va duradgorlik buyumlarida, xalq xoʻjaligi va azot asbob- anjomlari ishlab chiqarishda 14 buyumlarga xomashyo tanlashni oʻrganish

Купить
REJA KIRISH ................................................................................................................. .... 3 I BOB . YOG’OCHNING TURLARI VA TUZILISHI … ……………............. 5 1.1. Yog’och materiallari haqida tushunch……………………........................ .13 1.2. D uradgorlik randalari va ularning turlari ........................................................26 I I BOB . YOG’OCH LAR NING ISHLATILISH SOHALARI 2 . 1 . Yog’och materiallaridan tayorlanadigan buyumlarning texnologik shartlari…………………………………………………………………………... 25 2 . 2 . Yog’och materiallaridan tayorlanadigan buyumlarning texnologik shartlari…………………………………………………………………………... 28 XULOSA ............... ............................................................................... . ................. 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ......………………………………………...37 KIRISH “ Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.” Shavkat Mirziyoyev Respublikamizda joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimining asosiy bo’g’ini, kadrlar tayyorlash sifati va samaradorligiga mas’ul bo’lgan oliy ta’lim muassasa larida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan biri ta’lim jarayonida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda ta’lim oluvchilarni o’qitishni jadallashtirish sanaladi. Reslublikamizda ta’lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llashga doir keng ko’lamda ish olib borilmoqda. Ushbu muammoning ilmiy-nazariy asoslari, har bir pedagogik texnologiyaning o’ziga xos jihatlari ishlab chiqilib, yetarli darajada tajribalar to’plandi. Ta’lim jarayoniga pedagogik va axborot texnologiyalarni joriy etishda xorijiy mamlakatlarning tegishli tashkilotlari yaqindan yordam ko’rsatmoqda. Shu o’rinda savol tug’iladi. Pedagogik texnologiya atamasining moxiyati nimada? «Texnologiya» yunoncha so’z bo’lib, “techne” - maxorat, san’at, “1ogos” tushuncha o’rganish demakdir. Pedagogik texnologiya atamasiga har bir didakt olim o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Hali bu tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflar ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta’rif sanaladi. - 2 - Pedagogik texnologiya — ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayoniga inson salohiyati va texnik resurslarni qo’llash, ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. G.K.Selevkoning «Zamonaviy ta’lim texnologiyalar»i o’quv qo’llanmasida ta’lim jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar jamlangan bo’lib, ularning ilmiy-nazariy, metodologik asoslari, tasnifi va amaliyotda qo’llash mexanizmi yoritilgan. 2012-yilga kelib kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq maktab va o’rta maxsus kasb-hunar tizimini isloh qilish deyarli oxiriga yetkazildi va 2018 - yilga kelib ta’lim sifatini oshirish maqsadida umumiy o’rta ta’limda 10- 11 sinflar tizimi tashkil etildi. Maktablar zamonaviy talablar asosida yetarli miqdordagi asbob - uskunalar bilan jihozlandi. 7-11 sinf uchun mavjud davlat ta’lim standartlariga muvoffiq belgilangan mavzular bo’yicha ko’rgazmali materiallar jamlanmalari (plakatlar) slaydlar tayyorlangan. Laboratoriya ishlarini bajarish uchun reaktivlar va asbob uskunalaryetkazib berilgan. Lekin maktabda bitta mavzuni to’liq yoritish uchun o’qituvchi ixtiyorida 40-45 minut borligini e’tiborga olsak, har bir o’quvchi laboratoriya ishini bajarishi, olingan natijalarini qayd qilishi uchun bu vaqt yetarli emas. Ma’lumki yog’och qurilish materiali bo’lib , u xalq xo’jaligining turli sohalarida keng ko’lamda ishlatiladi . Yog’och durodkorlikda ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi .Undan qurilish va inshoatlardan , vagonsozlik , kemasozlik , kimyo va ko’mir sanatida , faner, mebel, gugurit tayyorlashda va boshqa sohalarda foydalaniladi . Yog’och keng ko’lamda ishlatilishga sabab uning texnik xossalarining yuqoriligidir yog’och ishlash oson , vazni yengil puxtaligi yuqori issiq va elektrni yomon o’tkazadi kislata va ishqorlar ta’sirida tez yemirilmaydi . Ko’pchilik yog’ochlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib yaxshi pardozlanadigan bo’ladi .Yog’ochning qatyiqligi puxtaligi va boshqa teznik zossalari metallarga turi yo’nalishida turlichadir. Yog’och oson alangalanadi chizishga hashoratlarning yemirilishiga qarshilik ko’rsata olmaydi bundan tashqari yog’ochda ayrim nuqsonlar ham bo’lib bular yo’g’och sifatining pasayishiga olib keladi ma’lumki barcha turdagi yog’och taxta materiallar daraxtdan olinadi. - 3 - I BOB . YOG’OCHNING TURLARI VA TUZILISHI 1.1. Yog’och materiallari haqida tushunchYog‘och odamlar uchun turli maqsadlar uchun foydalaniladigan asosiy ta’biy materiallardan xisoblanadi. Yog‘ochdan juda qadim zamonlardan buyon turar joylar qurishda, turli mehnat qurollari, ro‘zg‘or buyumlar va shu kabilar yasashda, hamda qattiq yoqilg‘i turi sifatida foydalanilmoqda. Shu bilan birga yog‘och qog‘oz, karton tayyorlash turli qismlar va boshqa kimyoviy moddalar olish hamda ayrim dori-darmonlar olish uchun ham asosiy material hisoblanadi. Yog‘och chiqindisiz material hisoblanadi. Chunki ulardan turli narsalar yasash uchun arralash, yo‘nish, qirqish, randalash va boshqa usullarda ishlov berish jarayonida hosil bo‘ladigan poyraxalar, qirindi, qipiq va boshqa mayda bo‘laklardan iborat chiqindilarga maxsus mashinalarda tegishli ishlov berib, yelim aralashtirib turli shakl va o‘lchamlarda presslab quritish orqali yog‘och–qipiqli materiallar tayyorlanadi. Ular ham turli buyumlar tayyorlashda tabiiy yog‘och o‘rnida ishlatiladi. Yog‘och maxsulotlaridan doimo foydalanishga ko‘nikib ketganmiz. Bular imoratlarning eshik, derazalar, stol, stul, sandiqlar, yaxshi xar xil asbob – uskunalar, qog‘oz qalamlar va boshqalardan iborat. Yog‘och materiallari turli daraxtlardan olinadi. Yog‘och olish uchun turli sifatlardagi yog‘och beradigan daraxtlarni ekib, tparvarish qilib o‘stiriladi. Har bir daraxt turi o‘ziga xos sifatlarga ega yog‘och hosil qiladi. Daraxtlarni turlarga ajratishda mevali yoki mevasizligi, tez yoki sekin o‘sishi, ya’ni qancha yilda ishga yaroqli yog‘och berishi hamda qanday sifatli yog‘och berishi hisobga olinadi. Yog‘ochning sifati deganda uning qattiq-yumshoqligi, og‘ir-yengilligi, turli ta’sirlarga chidamliligi, ya’ni undan tayyorlangan maxsulotning uzoq vaqt ishga yaroqli xolda saqlanishi, turli asboblar bilan ishlov berishga qulayligi, qanday maqsadlar uchun foydalanish mumkinligi tushuniladi. Bundan tashqari daraxtlarning o‘sish shakli va bargining tuzilishiga qarab ham farqlanadi. Bunda daraxtlarning tik o‘sib, to‘g‘ri yassi bargli yoki igna bargli, doim - 4 - yashil yoki kuzda bargini to‘kadigan turlarga ajratiladi. Yog‘och beruvchi daraxt turlari ko‘p bo‘lib, ular yer yuzini turli qismlariga tarqalgan. O‘zbekistonda o‘sadigan daraxt turlaridan har turli sifatlarga ega yog‘ochlar olish mumkin, bular terak, tol, archa, yong‘oq, qayrog‘och, chinor, nok, tut, o‘rik, eman, qarag‘ay, lipa va boshqalardan iborat. Saksavul yog‘ochi asosan o‘tinga ishlatiladi. Kerakli yog‘ochlarni yetishtirish uchun har bir daraxt turini ekish va parvarish qilib o‘stirish qoidalarini o‘rgangan mutaxassislar mehnat qilishadi. O‘stirib yetishtirgan daraxtni kesish, ularni kerakli joylarga tashib keltirish va zarur o‘lchamdagi taxtalar, to‘sinlar, reykalar shaklida arralash ishlarini bajarishda bir qancha turdagi mashina-mexanizm va stanoklardan foydalaniladi. Ularning xar birini tegishli mutaxassislar boshqaradi. Ular o‘rmon kesuvchilar, traktorchilar, shafyorlar, yuk tashish, ortish mexanizxmlari xaydovchilardir. Taxta tilish arralash stanoklarini boshqaruvchilar hamda boshqa muxandis-texnik xodimlardan iborat. Ularning mexnatlari natijasida turli o‘lchamdagi taxtalar, to‘sinlar, reykalar ham da fanerlar tayyorlanadi. Bular yarim tayyor yog‘och maxsulotlari deb ataladi. Bunda asosiy ish jarayoni yog‘och gullarni bo‘yiga, ko‘ndalangiga, arralash va randalash hamda faner tayyorashdan iborat bo‘ladi. Yog‘ochsozlik sanoati soxasida turli kasb egalari xizmat qiladilar. Yog‘ochdan maxsulot tayyorlash kasblarining turlari ko‘p bo‘lib, ularni duradgorlik degan umumiy nom bilan aytiladi. Xar bir duradgor ustasining kasbi uning tayyorlaydigan maxsulotiga asosan nomlanadi. Masalan imoratsoz, eshiksoz, yog‘och o‘ymakori, mebelchi, sandiqchi, dastgoxsoz, aravasoz, egarchi, kemasoz, qoshiqchi va boshqalar. Yog‘och tayyor qurilish materiali bo‘lib , u xalq xo‘jaligining turli soxalarida keng ko‘lamda ishlatiladi. Yog‘och duradgorlikda ishlatiladigan asosiy material xisoblanadi. Undan qurilish va inshoatlarda, avtomabilsozlikda, vagonsozlikda, kemasozlikda, ximiya va ko‘mir sanoatida, qog‘oz-sellyuloza, sanoatida, faner, mebel, sport inventarlari, gugurt tayyorlashda va boshqa soxalarda foydalaniladi. - 5 - Yog‘ochning keng ko‘lamda ishlatilishiga sabab uning texnik xossalarining yuqoriligidadir. Yog‘ochni ishlash oson, vazni yengil, puxtaligi yuqori, issiqlik va elektrni yomon o‘tkazadi, kislota va ishqorlar ta’sirida tez yemirilmaydi, ko‘pchilik yog‘ochlarning tashqi ko‘rinishi chiroyli bo‘lib, puxta yelimlanuvchi bo‘ladi va yaxshi pardozlanadi. Ammo yog‘ochning ayrim kamchiliklari ham bor: temperatura, namlik o‘zgarishi natijasida yog‘och qurib tob tashlaydi, nam totib shishadi, eshilib-toblanadi, yoriladi va xokazo. Yog‘ochning puxtaligi, kattaligi va boshqa mexanik xossalari, metallardagi singari, turli yo‘nalishda turlichadir, yog‘ochning mexanik xossalari nam ta’sirida keskin kamayadi. Yog‘och oson alangalanadi, chirishga, xashoratlarning yemirishiga qarshilik ko‘rsata olmaydi. Bundan tashqari yog‘ochda ayrim nuqsonlar ham bo‘ladi, bular yog‘och sifatining pasayishiga olib keladi. Hozirgi kunda yog‘och ishlash korxonalarida tabiiy yog‘och o‘rnini olodigan yangi tur yog‘och materiallar ishlab chiqarilmoqda. Yog‘och ishlash korxonalarida hosl bo‘ladigan chiqiidilardan: arra tuponi va payraxalarni presslash yo‘li bilam tayyorlanayotgan yog‘och materiallar tabiiy yog‘ochlarda uchraydigan xar qanday nuqsonlardan, kamchiliklardash xoli, puxtalik jixatdan ustun bo‘lib, ayrim xollarda metall o‘rnini ham olmoqda (presslangan yog‘och matoriallardan xatto podshipnik va mashina detallari tayyorlanadi). Sanoatda ishlab chiqilayotgan ayrim presslangap yog‘och materillar qurilishda, mebel korxonalarida keng ishlatilmoqda. Ishlab chiqarishda har qanday buyum tayyorlshda materialdan to‘g‘ri va tejamkorlik bilan foydalanish, tayyorlangan buyumning sifatini, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun ishlatiladigan materialning turini, xususiyatini, unga ishlov berish texnologiyasini bilish talab etiladi. Shunga ko‘ra o‘quvchilarni xalq xujaligini turli soxalarida ishlatiladigan yog‘och materiallarinng tuzilishi, turlari, xossalari, ularga ishlov berish usullari bilan tanishtirib o‘tamiz.- 6 - Yog‘och va uning tuzilishi1. Yog‘och deb daraxtning tanasi, butoqlari, novdalari va ilbdizlarining asosiy qismini hosil qiluvchi qismiga aytiladi. (1-rasm). Daraxtning yog‘och hosil qiluvchi tanasi o‘zak, yog‘ochlik tola, po‘stloqdan iborat bo‘ladi. Yog‘och daraxtning suv va unda erigan mineral tuzlari o‘tkazuvchi murakkab to‘qimasidan iborat. Bu to‘qimalar tuproqqa ildizlar orqali olingan moddalarni daraxt tanasi orqali barglarga hamda barglarda hosil bo‘lgan moddalarni daraxtning boshqa moddalariga yetkazib beradi. 1-rasm.O‘sib turgan daraxt qismlari. a)o‘sib turgan daraxt, b) 13-yoshli daraxt tanasining shakllanish sxemasi Shu bilan birga yog‘och to‘qimalari o‘zida tegishli moddalarni to‘plab o‘sib boradi. Yog‘ochning o‘sishi uning ko‘ndalang qismidagi yillik xalqalaridan ko‘rinadi. (2-rasm). - 7 - 2-rasm. Tananing ko‘ndalang qirqimi Bu xalqalar soni shu yog‘ochning yoshini bildiradi. Har bir daraxtning yog‘ochi uning og‘irligini ko‘tarib turish, turli ta’sirlarga chidamliligini ta’minlash vazifalarini ham bajaradi. Daraxtning tanasi, butoqlari, shohlari, novdalari va ildizi uning yog‘och qismini tashkil qiladi. Daraxtning tanasi uning asosiy yo‘g‘on yog‘och qismi bo‘lib, ildizlar bilan barglar orasidagi modda almashinuvini ta’minlash hamda daraxtning yerdan ustki qismini ko‘tarib turish vazifalarini bajaradi. Butoqlar daraxt tanasining turli tomonlarga qarab o‘sib chiqqan qismlardan iborat. Shoxlar butoqlarning turli tomonlarga qarab o‘sib chiqqan qismi bo‘lib, ular o‘sish novdalari bilan tugallanadi. Novdalar va shoxlarda daraxt barglari va mevalar o‘sadi. Ildizlar daraxtning tuproq orqali oziqlanishini hamda yerga mustaxkam o‘rnashishini ta’minlaydi. Yog‘ochgozlik ishlarida asosan daraxtning tanasini hosil Qiluvchi qismidan foydalan iladi. Daraxtning ildizlari va ayrim shohlaridan qiziqarli shakldagi bezak buyumlar yasashda foydalaniladi. Ayrim daraxtlarning egiluvchan va to‘g‘ri o‘sgan novdalari savatchilikda va boshqa buyumlar yasashda ishlatiladi. Turli daraxtlarning ildiz qismidan badiiy haykallar yasashda ko‘p foydalaniladi.- 8 - Yog‘ochli o‘simliklarni butasimon turlari mavjud bo‘lib, u l a r n i n g tanasi yer satxidan boshlab k o ‘ p sonli yon shohlari hosil qilib o‘sadi va yo‘g ‘on yog‘ochli t a n a h o s i l q i l m a y d i . B u l a r g a i r g ‘ a y , t o ‘ rang‘i, do‘lana, chetan ligusturum (jonli devor hosil qiluvchi o‘simliklar) va boshqalar kiradi. Ularning novda va shohlaridan turli buyumlar yasashda foydalaniladi. Ma’lumki, barcha t urdagi yog ‘och - t axta m at er iall ar daraxt dan o linadi. Shuning uchun o‘quvchil arga daraxt t uzil ish i, unint qi smlari bil an tani shtir ib, ul ardan qanday m at er ial oli nadi va qanday maqs adlarda is hl at il ishi haqi da tushuncha beri sh maqs adga muvofi qd ir . Har qanday o‘sib turgan daraxt uch qismdan: ildiz, tana va shoxlardan iboratdir. (2-rasm). Ildiz daraxtning o‘sishi uchun kerak bo‘ladigan asosiy qismlardan biridir. Ildiz o‘z shakli, katta-kichikligi, soni va yerga joylashishiga qarab turli daraxtlarda turlicha bo‘ladi. Shunga qaramasdan barcha daraxtlarning ildizida asosiy tomirlar bo‘lib, ular ko‘pincha asosiy-o‘q tomirlardan iborat bo‘ladi, ular tananing davomini tashkil etadi. Bundan ko‘rinadiki, qalin ekilgan daraxtlarning o‘q tomoni rivljlangan bo‘ladi. Siyrak va yakka tartibda o‘sgan daratlarning ildizi yerga tik ketmasdan yer betini qoplab tarqaladi. Chunki yakka va siyrak o‘sgan daraxtlar shamol ta’sirida o‘z muvozanatini saqlash maqsadida past bo‘yli, ildizi yer betini qoplab tarvaqaylab o‘sadi. Daraxt ildizida o ‘q tomirlar, yon tomirlar shuningdek rishta tomirlar b o ‘ladi. Rishta tomirlarda mayda k o ‘zga k o ‘rinmas kapilyar naychalar b o ‘lib, ular orqali yerdan olingan va daraxtning o ‘sishi uchun kerak b o ‘ladigan suv va ozuqa moddalari s o ‘rib olinadi. Ildiz orqali olingan ozuqa moddalari tana orqali shoxlarga o ‘tadi. Daraxtning o‘q tomiri to‘g‘ri va katta bo‘lib, ulardan ko‘pincha yog‘och ishlash tokarlik stanoklari uchun material sifatida foydalaniladi. Po‘stloq- tashqi va ichki qatlamdan iborat bo‘lib, tana xajmining 6-25% cha qismini tashkil etadi. Po‘stloqning tashqi qismi po‘k qatlam, deb ataladigan qattiq qatlamdan iborat. U yog‘ochni har xil tashqi ta’sirlardan: issiq-sovuqdan, mexanik ta’sirlardan, zararkunanda xashoratlardan saqlaydi. Po‘stloqning ichki qismi lub qatlami deyiladi. Lub ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda tolalardan iborat. - 9 - Po‘stloqning qalinligi tananing turli qismida turlicha bo‘ladi. U tananing uch qismida yupqa bo‘lib, patga tushgan sayin qalinlashib boradi. Bundan tashqari daraxtlarning po‘stlog‘i tashqi ko‘rinish jixatdan ham bir-biridan farq qiladi. Yosh daraxtlarning po‘stlog‘i silliq va yumshoq bo‘ladi, tana yo‘g‘onlasha borgan sayin po‘stloq yorilib dag‘allashadi va kattaligi orta boradi. Har qanday daraxtning po‘stlog‘i tashqi tuzilishi bilan bir qatorda rangi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Daraxtlarning po‘stlog‘i oq tusdan to‘q-jigar rangacha o‘zgaradi. Qrim va Kavkazda, uzoq Sharq va Saxalinda o‘sadigan probkali eman daraxtining po‘stlog‘i qalin bo‘lib, ulardan probkalar, issiqlik izolyatsion plitalar tayyorlanadi. Kambiy- Kambiy lub bilan yog‘och orasiga joylashgan mayin va shirali qatlam bo‘lib, u tirik xujayralardan iborat. Kambiyni qurollanmagan ko‘z bilan ajrata olish qiyin. Uni baxorda tanadan po‘stloqni shilib olish bilan ko‘rish mumkin. Bu vaqtda kambiy xujayralarining buzilishi natijasida shirali, shilliq parda-suyuqlik ajralib chiqadi. Kambiy lub orqali shoxdan keluvchi ozuqa bilan oziqlanadi. Daraxtning o‘sishi kambiy xujayralarining ikkiga bo‘linishi orqali ro‘y beradi. Ulardan biri kambial ajralib chiquvchi xujayralarning ko‘p qismi yog‘ochlikka o‘tib, po‘stloqqa oz miqdordagina o‘tadi. Buning natijasida yog‘ochning o‘sishiga qaraganda ro‘y berib, yog‘och va po‘stloqning xajmi proporsional ravishda o‘smaydi. Bu esa daraxtning yoshi orta borgan sayin po‘stloqning po‘k qatlamining yorilishiga sabab bo‘ladi. Kambiy o‘sayotgan daraxt uchun hayotiy manba hisoblanadi. Yog‘ochlik – tananing yog‘ochlik qismi po‘stloq osti, mag‘iz va o‘zakdan tashkil topgan. (2-rasm). Kambiy xujayralarining rivojlanishi erta baxorda asta- sekin boshlanib, yozda tezlashadi, kuzda susaya boradi. Kambiy xujayralarining bu xilda rivojlanishi natijasida yillik xalqalar hosil bo‘ladi. Chunki bahor faslida kambiy xujayralarining tananing yog‘ochlik qismiga o‘tadigan miqdori ko‘p bo‘lib, ular yirik va yupqa po‘stloqli bo‘ladilar. Natijada yog‘ochlikning bahor faslida hosil bo‘lgan qismida g‘ovak to‘qima aktivligi susayadi, xujayralar maydalashib, qalin po‘stloqli bo‘la boradi va zichligi ortadi. - 10 - Oqibatda yoz faslida hosil bo‘lgan yog‘ochning qattiqligi yuqori bo‘ladi. Yog‘ochlikka o‘tgan kambiy xujayralarining zichligi kam bo‘lgan qismi ochroq tusga ega bo‘ladi, zichligi ortiq bo‘lgan qismining rangi qoramtir bo‘ladi. Bu hol daraxtning u s i s h davrida haryili takrorlanib, o‘z navbatida yillik xalqalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Yog‘ochningko‘ndalang qirqimi bo‘yicha qaraganda yillik xalqalar aylana shaklida, radial qirqimi bo‘yicha to‘g‘ri chiziqlar ko‘rinishida va tangental q i r q i m i b o ‘ y i c h a q araganda u c h i sho xtomonga qaragan burchaklar shaklida ko‘rinadi. D a r a x t ning y o s hi or ta bor gan sayin eski yillik xal qalarning zichligi va qatti qligi orta boradi. (2- rasm). Pustloqqa yaqin joylashgan yillik xalqalarning zichligi kam, g‘ovak bo‘lib, u orqali ildizdan olingan ozuqa moddalar pastdan yuqoriga qarab ko‘tariladi. agar mag‘zining rangi po‘stloq osti qatlamining rangidai farq qilmasa daraxt yetilgan xisoblanadi. O‘zak - tanani ko‘ndalang qirqimi bo‘yicha karaganda uning o‘rtasidan silliq d o i r a n i ko‘rish mumkin. Bu o‘zak bo‘ladi. O‘zak nozik, tez chiriydigan bo‘ladi. C h i r i s h uzaqdan boshlansa, po‘stloqqacha tarqalib daraxtni po‘k qilishgacha olib keladi. O‘zak g‘ovak xujayralardan iborat bo‘lib, u butun tana buylab o‘tadi. O‘zakdan pustloqqa q arb o‘ zak nurlari o‘tadi . Pustloqdagi ozuqa moddalari o‘ zak nurlari orqqali t ananing i ch k i q atlamiga o‘ tadi. O‘ zak nurlari hamma daraxt turlarida bo‘lib, shakli va joylanishlariga ko‘ra ular bir — biridai farq qiladi. O‘zak nurlarini tananing xar qanday qirqimi bo‘yicha k o ‘ r i s h m umkin. Birlamchi deb ataluvchi o‘zak nurlari o‘zakdan boshlanib, po‘stloqqa qadar davom etadi, ikkilamchi dob ataluvchi o‘zak nurlari o‘zakdan turlicha masofada boshlanib, po‘stloqqa qadar yetib boradi. O‘zak nurlarining eni 0,005:1 m m atrofida bo‘ladi. Radial qirkimda o‘zakdan po‘stloqqa tomon yunalgan e nsiz chiziqlar ko‘riniishda, tangental qirqim bo‘yicha uzik — uzik chiziqlar k o ‘ r i n i s h i d a , k o ‘ n d al a n g q irqimda radius bo‘yicha yo‘nalgan chiziqlar ko‘rinishiga ega bo‘ladi. - 11 - 1.2. D uradgorlik randalari va ularning turlari Duradgorlik randalari vazifalariga ko‘ra sirtlarni tozalash, silliqlash, tekislash maqsadida ishlatiladigan va maxsus randalarga bo‘linadi. Bular sherxebel, taxta randa, mushranda, japs-randalardan, zakrov randa, chok randa, konish randa, dila randa, chorabzal randalar va boshqalardan iborat. 4-rasm. Duradgorlik randalar i a - sherxebel; b - taxta rand a ; v - mushranda: 1- pona; 2- k un da ; 3 - tig‘; 4 -temir pusht ak; g- pushtakli tig‘; d - j ap s randa;1 - tig‘; 2 - pushtak ; 3 - pona; 4 - d as ta; 5 - bolg‘ alash tugmasi. Quyida bu randalarning vazifasi, tuzilishi va ularni ishga sozlash usullari bilan tanishib o‘tamiz. Sherxebel yog‘och materiallarning sirtini tozalash va qalin payraxa olish yo‘li bilan xomaki randalash maqsadida ishlatiladi. Sherxebelning asosiy qismlari kunda, tig‘ va ponadan iborat bo‘lib, kundasining uzunligi 250-260 mm, eni 40-45 mm, qalinligi 60 mm bo‘ladi. Tig‘ining eni 30 mm bo‘lib, kesuvchi qirrasi yoy shakliga ega. Bu esa qalin payraxa olib oson randalash imkonini beradi. Qanday qalinlikdagi payraxa olinishiga qarab tig‘ni kundadan turlicha chiqariladi.. Sherxebelda sirtlarni silliq va tekis randalab bo‘lmaydi. Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi. Taxta randa sherxebeldan kundasining enliligi va tig‘ining to‘g‘ri bo‘lishi bilan farq qiladi. Taxta randa kundasining eni 55-60 mm, tig‘ining eni 45-50 mm bo‘ladi. - 12 - Bu randa yordamida sirtlarni sil liq randalash uchun tig‘ni yupqa payraxa oladigan qilib kundadan mumkin qadar oz chiqariladi. Payraxa qalin olinsa, sirtlar sil liq chiqmaydi. Ayrim xollarda o‘quvchilarning yoshlarini, jismoniy qobili yatlarini xisobga olib sirtlarni silliqlash maqsadida taxta randa o‘rnida sherxebeldan foydalanish mumkin. Buning uchun sherxebelning tig‘ini charxlab, to‘g‘ri tig‘li qilib beriladi. Bu holda tig‘ning eni kambar bo‘lib, randalash vaqtida o‘quvchilar ortiqcha qiynalmaydilar. Mushranda tuzilish jihatidan taxta randadan farq qilmaydi. Mushranda tig‘ida qo‘shimcha temir pushtak bo‘lib, u payraxani sindirish vazifasini o‘taydi. Shuning uchun temir pushtakni tig‘ning kesuvchi qirrasiga yaqin o‘rnatiladi. Shu tariqa o‘rnatilganda tig‘ chiqargan payraxani darhol qayirib sindiradi va randalashni yengillashtiradi. Temir pushtak kesuvchi qirradan ortiqcha uzoq lashtirilmaydi. Aks holda uning taxta randadan farqi qol maydi. Mushranda yordamida yog‘och materiallarning sirti silliqlanadi, shuningdek, yig‘ilgan tayyor buyumlarga dastlabki pardoz beriladi, buyum sirtidagi notekisliklar randalab tekislanadi. Japs randa. Taxta randa va mushranda yordamida uzun va enlik taxtalarning sirti silliqlansa ham, ular bilan tekis randalab bo‘lmaydi. Bunday sirtlar japs randa bilan randalab tekislanadi. Japs randa kundasi uzun (700-800 mm), enlik (70- 80 mm), tig‘ining eni 55- 60 mm bo‘ladi. Japs randaga, ko‘pincha, temir pushtakli tig‘ o‘rnatiladi. Bu randa yordamida randalashda sirtlar tekis chiqishi uchun payraxa yupqa olinadi, qalin payraxa olinsa, sirt tekis chiqmaydi. Diskli elektr arr alar. Diskli elektr arr alar reduktorli va reduktorsiz xillarga bo‘linadi. Reduktorli elektr arr ada disk reduktor valiga shayva va bolt yordamida biriktiriladi , uzatish mexanizma orqali harakatga keltirilad. Reduktorli elektr arra reduktorli elektr dvigatel va tayanch plitasidan iborat (bunga elektr dvigatel va tayanch - 13 - chuqurligini hamda arraning qiyaligini rostlash mexanizmi mahkamlanadi). Elektr dvigatelning rotori ikkita sharikli podshipnikda aylanadi. Diskli elektr arra . 1-korpus; 2-arra doirasi Elektr dvigatelni maxsus vklyuchatel bilan ishlatib yuboriladi va to‘xtatiladi. Reduktorli arralarda arralash chuqurligi 90 mm ga, reduktorsiz arrlarda esa 6 0 mm ga yetadi. Tayanch plita (panel)da yo‘naltiruvchi lineyka bo‘ladi. Diskli elektr arralar bilan yog‘ochni tolalar yo‘nalishida tolalarga ko‘ndalang yo‘nalishda arralash, nimqirra ochish, turum va tirnoq arralash mumkin. Dastlab, arralanadigan taxtani mahkamlab olib, keyin unga diskli arra o‘rnatiladi. Elektr arrani arralanadigan material ustidan bir tekis (turtmay va qiyshaytirmay) surish kerak; arrani juda tez surilsa arra tiqilib qolishi mumkin. Bordi-yu arra tiqilib qolsa, uni sal orqaga olish va arra tegishli aylanish tezligiga erishgandan keyingina arralashni davom ettirish kerak. Tiqilib qolgan paytda arra botamom to‘xtab qolsa, darhol elektr dvigatelni to‘xtatish zarur. - 14 - Diskli elektr arra bilan ishlash a-yog‘ochni chetlariga parallel qilib arralash; b- yog‘ochni tolalariga ko‘ndalang qilib arralash; v-burchaklar hosil qilish; g-turum va qovurg‘alar kesish. IE-5102V elektr arrasi (GOST 11094-80) V mo‘ tadil iqlimli sharoitda ishlatish uchun (joylanish kategoriyasi 2) I himoya sinfiga muvofiq tayyorlangan. IE-5102V elektr arrasi 380 V kuchlanishli uch faza li elektr tarmog‘iga pasaytirish transformatorisiz ulanadi, bir fazali yoritish tarmog‘iga ulash ta’qiqlanadi. IE-5102 elektr arrasi 1-qo‘zg‘almas qobiq; 2-yetakchi tishli g‘ildirak; 3-rotor vali; 4-asosiy dasta; 5- elektr dvigatel; 7-tayanch plita; 8-reduktorning yetakchi tishli g‘ildiragi; 9- shpindel; 10-vtulka; 11-qo‘zg‘aluvchan ximoya qobig‘i; 12-arra diski; 13-bolt; 14-flanets. IE-5102V elektr arrasining tuzilishi. Elektr arra yo‘naltiruvchi sektori bo‘lgai tayanch plitadan, uch fazali asinxron elektr dvigatel , silindrik shesternyalari - 15 - bo‘lgan bir bos qichli reduktor dan, oldingi to‘si q dan, shpindeldan, q o‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan h imoya qobiqlaridan, disk, arra asosiyva qo‘shim cha dastalardan, shtepselli vilkasi bo‘lgan tok keluvchikabeldan tashkil topgan. Uch fazali rotori qisqa tutashgan asinxron elektr dvigatel AN 1-550 220-342 korpus ichiga o‘rnatiltan. Rotor valiningbir uchiga ventilyator, ikkinchi uchiga silindrik shesternya o‘rnatilgan. Bu shesternya reduktorshesternyasi bilan ilashadi, reduktor shesternyasi shpin delga o‘rnatilgan va shponka yordamida ma h kamlangan. Shpindel ikkita zoldirli podshipniklarda ayla nadi, ulardan biri elektr dvigatelning oldingi shchi tiga o‘rnatilgan, ikkinchisi q uzg‘almas ximoya q obig‘ibilan birga yasalgan reduktor korpusiga o‘rnatilgan. Disk arra shpindelga flanets va bolt yordamida ma h kamlanadi. H imoya to‘sig‘i q o‘zg‘almas va q uzg‘aluvchanqismlardan iborat bo‘lib, aylanib turuvchi disk arra ga bexosdan tegib ketishdan saqlaydi. Tayanch plitaga nisvatan disk arraning og‘ishi yunal tiruvchi sektorbilan amalga oshiriladi va tojli gay ka bilan kerakli xolatda qotiriladi. Arralash chuqurligi oldingi shchitga montaj qilingan mexanizm bilan rostlanadi. Asosiy dastada tepkisi bo‘lgan uzib-ulagich va ulan gan h olatni fiksatsiya qiluvchi skova montaj qilin tan. Elektr arraning ishlash prinsipi. Bu rovchi moment rotor validan unga o‘tkazilgan shesternya orqali reduktor shesternyasiga uzatiladi. Bu shesternyashpindelga shponka yordamida maxkamlangan. Shpindelaylanganda unga flanets va bolt yordamida maxkamlan gan disk arra ham aylanadi. Elektr arra bilan ishla.rni vajarish jarayonidaquyidagi xavfsizlik qoidalapiga rioya qilish lozim: himoya ko‘zoynaklarini taqib ishlash; tok keladigan kabel izolyatsiyasining tuzukliginikuzatib varish; elektr arraning shtepselli vilkasini tarmoqdan uzibquygandan keyingina rostlash ishlarini vajarish, arra diskini almashtirish lozim; - 16 - elektr bilan ta’minlashda uzilish bo‘lganida yoki h arakatlanuvchi detallar tiqilib qolganida, arrani bir ish o‘rnidan ikkinchisiga ko‘chirganda, ish yoki ish kuni tugaganda elektr arraning shtepselli vilkasini tarmoqdan uzib quyish zarur; kabelni buralib, o‘ralib, tarang tortilib qolishlardan, o‘tkir qirrali predmetlarga, isitish asbobla riga hamda moyli yuzalarga tegishdan saqlash kepak; elektr arrani va arralash mashinasini elekt tarmog‘iga bevosita ish boshlashdan oldin ulash lozim; arralanishi kerak bo‘lgan material yaxshilab mah kamlab quyilishi darkor; statsionar holatda o‘rnatilgan elektr arrada va ar ralash mashinasida faqat himoya qobig‘i mavjud bo‘lgandagina ishlash na apralanayotgan materialni ikkin - chi ishchiga faqat yog‘och (brusok) bilan itarib uzatishlozim. Quyidagilar ta’qi q lanadi: portlash xovfi bo‘lgan va metallarga hamda izolyatsiyaga yemiruvchi ta’sir ko‘rsatuvchi ximiyavii aktiv moddalar bo‘lgan binolarda, nam sharoitda, yog‘in- sochin vaqtida ochiq maydonlarda ishlash; IE-5107 elektr arrasini va aralash mashinasini yerga ulash; IE-5102V elektrp arrasining korpusini yer ga ulamasdan, shuningdek shaxsiy h imoya vositalaridanfoydalanmasdan ishlash; elektr tapmog‘iga ulangan mashinani nazoratsizqol dirish; statsionar qilib o‘rnatilgan elektr arrada ishla ganda undagiuzib-ulagichdan foydalanish (tok kuchi 6 A ga, kuchlanishi 250 V ga h isoblangan- ikkinchi uzib - ulagichdan foydalanish darkor); statsionar qilib o‘rnatilgan elektr arrada himoyaqobig‘isiz ishlash; nosoz disk arralar bilan ishlash; kabelning qaynoq va moyli yuzalarga bevosita tegib turishi. - 17 - IE-5107 elektr arra 1-ventilyatsion kanallar; 2-elektr dvigatel; 3-rotor vali; 4-asosiy dasta; 5- qo‘zg‘almas himoya qobig‘i; 6-arra diski; 7-prujina; 8-vtula; 9-flanets; 10- shayba; 11-bolt; 12-shpindel; 13,14-shpindel podshipniklari; 15-tayanch plita; 16- rotor podshipnigi; 17-reduktor tishli g‘ildiragi. Quyidagi nuqsonlardan birontasi mavjud bo‘lganida elektr arrani ishlatish taqiqlanadi: kabel, shepselli vilka yoki himoya naychasi shikastlangan bo‘lsa; . elektr dvigatel qopqog‘i shikastlangan bo‘lsa; uzib-ulagich noaniq ishlayotgan bo‘lsa; kollektrdagi cho‘tkalar uchqunlanayotgan bo‘lsa vauning sirtini alanga qamrab olayotgan bo‘l sa; reduktordan va ventilyatsiya ariqchalaridan moy sizib chiqayotgan bo‘lsa; izolyatsiya yonayotganligiga xos tutun va hid chiqayotganbo‘lsa; yuqori darajada taqillash, shovqin titrash yuzaga kelayotgan bo‘lsa; korpusda, dastada va himoya to‘sig‘ida singan va darz ketgan joylar bo‘lsa; disk arra valda aylanib ketayotgan bo‘lsa. - 18 - GOST 17770-86 bo‘yiicha elektr arra va arralash mashinasining titrash xarakteristikasi tekshiriladigan barcha oktav polosalari bo‘yicha belgilangan qiymat lardan ancha kichik. Elektr arra va arralash mashinasining shovqin xa rakteristikasi GOST 12.2.030-83 talablariga mos kel adi. Shovqin quvvatining amaldagi darajasi bel gilangan chegaralardanancha kam va 94 dB dan oshmaydi. Elektr arradan bir ish kunida foydalanishning f ormativ koeffitsiyenti 0,2. Elektr arradan uzoq mud dat foydalanganda eshitish a’zolarining shaxsiy hi moya vositalaridan foydalanish shart. Elektr appa va arralash mashinasigatexnikxizmat ko‘rsatish va ularni moylash mashinalarini texnik ji h atdan soz va ishga yaroqli h olatda tutib turish uchun bajariladi. Mashinalarga h ar ish kunida va davriy ravishda te xnik hizmat ko‘rsatiladi. H ar ish kunida ko‘rsatiladigan texnik xizmat h ar kuni bajariladi va qo‘l mashinasini iflosliklardan tozalash, ish tugugagach ka6yelni aptish, shuningdek, rezb ali birikmalarni tortib taranglash, mashinada darz ke tgan joylar yo‘qligini ko‘zdan kechirish uzib-ulagichn ing anii q ishlashini tekshirish, pedyktop va uzellardan moy ovmayotganligini aniqlash, zarur bo‘lsa, disk arralar tishlarini kerish va charxlashlarni o‘z ichiga oladi. Davriy texnik xizmat ko‘rsatish kamida 6 oyda bir marta ustaxona sharoitida maxsus o‘rgatilgan xavf izlik texnikasi bo‘yicha kamida III malaka guru h iga ega b o‘lgan shaxslar tomonidan bajariladi. Davriy xizmat kursatish quyidagilarni o‘z ichiga o ladi: h ar ish kunida ko‘psatiladigan texnik xizmatni bajarish; elektr dvigatel cho‘tkalarini ko‘zdan kechirish va a lmashtirish; elektr dvigatel detallarini siqilgan h avo bilan p uflab, undagi ko‘mir changini ketkazish; reduktor va podshipniklardagi moyni almashtirish; izolyatsiyai qarshiligini o‘lchash; - 19 - elektr arraning texnik holatini tekshirish va aniqlangan buzuqliklarni tuzatish va yeyilgan detallarni almashtirish; Elektr cho‘tkalarni ko‘zdan kechirish va almashtirish quyidagi tartibda bajariladi: ikkita vintni bo‘shatib, elektr dvigatel qopqog‘i olinadi; cho‘tka simini cho‘tka tutqich korpusiga birlashtiruvchi vint burab bo‘shatiladi; ilmoq bilan prujinani chetga surib turib, cho‘tkalanadi; Mehnat ta’limi darslarida turli maxalliy materiallaridan foy-dalanish boshlang’ich sinf o’kuvchilarning mehnat topshiriklarini bajarish jarayonidagi materialga bo’lgan extijlarini kondirish imkonini beradi. Bu bo’limning yana bir xususiyati shundaki har bir viloyat tuman kishlokdagi maktabda o’kituvchi maktab atrofida ko’p tarkalgan tabiiy materiallardan foydalanish mumkinligidadir. Ilk yoshligidan boshlab bolalarda ona tabiatga bo’lgan kizikish va tabiatni undagi go’zallikdagi ko’ra bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar b-n ishlashda o’kuvchi ko’zatish jarayonida ularning badiiy ijodiiy kobiliyatlari yanada rivojlanadi. Yog’och eng ko’p tarkalgan materiallardan bo’lib o’kuvchilar mashg’ulotlarda ko’p tarkalgan daraxt turlari b-n tanishib chikishlari kerak. Ustaxonalardagi amaliy mashg’ulotlarda o’kuvchilar asosan karag’ay, kora karag’ay, kayin, juka, tog’ terak, tol daraxtlari b-n ishlashlari kerak. karag’ay va kora karag’ayga oson ishlov beriladi, yaxshi yelimlanadi, yumshok yengil, juka yog’ochidan dekarativ uymakorlik ishlari bajariladi. Mehnat mashg’ulotlaridan daraxt va butalarning shoh bargi shuningdek yog’ochdan tayyorlangan taxta, reyka, faner DSP va DVP plitalari kabi yarim tayyor maxsulotlardan foydalaniladi. Yog’och uch yo’nalishda: tolalari buylab kundalang va tolalarga burchak yo’nalishida kirkiladi. Yog’ochga ishlov berishda mayda narsalar yasashda pichok, ko’l randa, labzik, parmacha shtixel (o’ymakor kalam) dan foydalaniladi. Yog‘och biologik jihatdan turg‘un emas, u gigroskopik materi al, himoya qilinmagan yog‘ochning yuza qismlari tez kir bо‘ladi va mexanik ta’sirlardan shikastlanadi. Yorug‘lik va havo ta’siridan himoya qilinmagan yog‘och yuzalari vaqt о‘tishi bilan qorayib rangi о‘zgaradi. - 20 - 1.3. Yog’och materiallaridan tayyorlanadigan buyumlarning texnologik shartlari O‘quvchi ish o‘rni hap qanday vaxtsiz hodisaning oldini olishga qaratilgan holda tashkil qilinishi kerak. Har bir ish o‘rni o‘rindiqlar bilan jihozlangan bo‘lishi zarur. Ish o‘rni maxsus moslamalar: tumbochka, suriluvchi quti, shkaf, asbob uchun stellaj, himoya kuzoynagi, chizmalar va h.k. bilan jihozlanishi, ularning ish o‘rnidan tashqariga chiqib turmasligi ta’minlanishi kerak. O‘quvchini ish o‘rnidan yakka tartibda foydalaniladigan doimiy asboblar RO‘YXATI 1. Tisk i lar balandligini bo‘yga rostlash uchun tutqich-kalit 2. O‘lchovchi metall chizg‘ich-1 3. Chizg‘ich-1 4. Belgila sh sirkuli-1 5. To‘g‘ i rlovchi lokal chizg‘ich-1 6. To‘g‘ i rlovchi, yassi, chilangarlik, durodgorlik 90  burchakli chizg‘ich-1 7. Kerner-1 8. Shtangensirkul SHS-1-1 9. Og‘irligi (400-500) g. bo‘lgan chilangarlik po‘lat bolg‘asi-1 10. Chilangarlik zubilasi-1 11. Turlicha o‘yiqli egovlar (№ 1, 2, 4, 5) 12. Supurgi Ish o‘rni va yo‘laklarni material, namuna, buyum yoki chiqitlar bilan to‘sib qo‘yishga ruxsat etilmaydi. O‘quv yurti rahvari, ustaxona mudiri, mehnat ta’limi o‘qituvchilari, shuningdek amaliyot o‘tash joyidagi ishlab chiqarish bulinmasi raxvarlari o‘quvchilarning soz, ishchi holatidagi asboblar bilan ta’minlanishi, ish usullarini to‘g‘ri vajarishi uchun mas’uldir. - 21 - Asboblar uskuna yonidagi saqlanishi mumkin bo‘lgan quti, shkaf, mashina konstruksiyasida ko‘zda tutilgan holda uning ichki qismida maxsus joyda saqlanishi kerak. Duradgorlik ishlarini bajarishda foydalaniladigan maxsus dastgoxlar bo‘lib, ular ishlov berilayotgan yog‘och materiallarini kerakli holatda maxkam tutib turish uchun xizmat qiladi. Maktab ustaxonasidagi duradgorlik dastgoxining asosiy qismi uning oyoqlariga o‘rnatilgan va kerakli balandlikda maxkamlanadigan ish stolidan iborat bo‘lib, u stolda tegishli kattalikdagi yog‘och materiallarini ishlov berish uchun kerakli xolatda maxkam o‘rnatish uchun teshiklar ochiladi. Stolning chuqurlashtirilgan qismdan ishlatiladigan asboblar va materiallarni qo‘yish uchun foydalaniladi. Duradgorlik dastgoxining iskanjasida vintli mexanizmdan foydalaniladi. Iskanja ishlov beriladigan detalni kerakli xolatda maxkam o‘rnatish ham da bo‘shatib olish uchun ishlatiladi. Duradgorlik dastgoxi stolning balandligi unda ishlayotgan odamning bo‘yiga mos bo‘lishi kerak. Duradgorlik dastgoxi 1-ish stoli, 2,3-qisqichlar, 4-oyoqni ko‘tarish-tushurish moslamasi. O‘zining ishlaydigan dastgox stolining balandligiga to‘g‘ri belgilash uchun dastgox oldida gavdangizni tik tutgan xolda qo‘lingizni dastgox stolining yuziga qarab tik pastga uzating va qo‘lingiz kaftini bukib, uning to‘liq yuziga tegadigan - 22 - balandlikni belgilang. Shu balandlikda o‘rnatilgan dastgox stoli sizning ishlaringiz uchun eng to‘g‘ri va qulay xisoblanadi. Dastgoxga ishlov berilayotgan materialni to‘g‘ri o‘rnatish va mahkamlash qoidalariga rioya qilmagan xolda bajariladigan ishlar yaxshi sifatli bo‘lmaydi ham da ishlovchi va uning atrofidagi odamlar uchun xavfli bo‘ladi. Shu bilan birga ishlatilayotgan asboblarga ham ortiqcha zarar yetadi. Dastgoxda foydalanishda uning iskanjalarini juda qattiq siqish kerak emas. Dastgox stolini kesish, chopish,arralash, bolg‘a bilan ortiqcha zarba berish va boshqa zararli ta’sirlardan saqlash lozim. Dastgox stoli ustida asboblarni ulardan foydalanishga qulay xolatda joylashtirish lozim. Duradgorlikda ishlatiladigan rejalash asbob va uskunalari bilan ishlashni o‘rgandilar. Yog‘och materiallarini rejalash, yo‘nish, arralash, randalash.Ish usullarini o‘rganish va malaka hosil qilish: Chizma, ko‘rgazmava mehnat xavfsizligi qoidalari. Yasash uchun buyumlar : Plakat taxtachasi; chizma uchun chorcho‘p; yo‘nalish ko‘rsatkich taxtachasi; supurgi dastasi, kurak dastasi, bolta dastasini tayyorlashni o‘rganadilar. Mix va burama mixlar yordamida oddiy birikmalar tayyorlash hamda ularni texnologiyasini bajarishdagi tabaqalashtirish. Unda: Detallarni mix, burama mix, yog‘och mixlar bilan biriktirish. Birikmani bajarishda qo‘llaniladigan moslamalar, asboblar va materiallarni o‘zlashtirish. Mix va burama, yog‘och mixlarni tanlash, shu bilan birga mix va burama orqali bajaradigan ishlar: Detallarni biriktirshpda sifat talabi; Sifatsizlik turlari va ularni bartaraf qilish; Mehnat havfsizliga qoidalari; Ish usullarini o‘rganish va malaka hosil qilish; Detallarni qalinligiga qarab mixlarni tanlash; Yog‘ochlarni qattiq va yumshoqligiga qarab mixlarni qoqish; Birik tiriladigan detalni qalinligiga qarab burama mixlarni tanlash va mahkamlab biriktirish; - 23 - MEHNAT TA’LIMI TEHNOLOGIK KARTA YOG‘OCH KUBIK Amaliy ish: biriktiriladigan qattiq yog‘ochlarga m ix va bur mami x qoqi shdan ol di n uni parmalab olish. Yasaladigan buyumlar: Burchak chizg‘ich, mixlar uchun quti, gul tuvagi, shaxmat qutisi. - 24 - № EZKIZ ISHNING MAZMUNI MEHNAT QUROLI № Xomashyonitanlash, o‘lchamolish, randalasharralash. O‘lcha olish, randalash. O‘lcha olish, randalash. O‘lcha olish, randalash. Jilvirlashlaklash. I I BOB . YOG’OCH LAR NING ISHLATILISH SOHALARI 2 . 1 . Yog’och materiallaridan tayorlanadigan buyumlarning texnologik shartlari Yog’och tayyor qurilish materiali bo’lib, u xalq xo’jaligining turln sohalarida keng ko’lamda ishlatiladi. Yog’och duradgorlikda ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi. Undan qurilish va inshootlarda, avtomobilsozlik, vagonsozlik, kemasozlik, ximiya va ko’mir sanoatida, qog’oz-tsellyuloza sanoatida, faner, mebel, sport inventarlari, gugurt tayyorlashda va boshqa sohalarda foydalani- ladi. Yog’ochning keng ko’lamda ishlatilishiga sabab uning texnikaviy xossalarining yuhoriligidir. Yog’ochni ishlash oson, vazni engil, puxtaligi yuqori, issiqlik va elektrni yomon o’tkazadi, kislota va ishqorlar ta’sirida tez emirilmaydi, ko’pchilik yog’ochlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib, puxta elimlanuvchan bo’ladi va yaxshi pardozlanadi. Ammo yog’ochning ayrim kamchiliklari ham bor: tem- peratura, namlik o’zgarishi natijasida yog’och qurib tob tashlaydi, nam tortib shishadi, eshilib-toblanadi, yoriladi va h. k. Yog’ochning puxtaligi, qattiqligi va boshqa mexanikaviy xossalari, metallardagi singari, turli yo’nalishda turlichadir. yog’ochning mexanikaviy xossalari nam ta’sirida keskin kamayadi. Yog’och oson alangalanadi, chirishga, qasharotlarning emirishiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Bundan tashqary, yog’ochda ayrim nuqsonlar ham bo’lib, bular yog’och sifatining pasayishiga olib keladi. Hozirgi kunda yog’och ishlash korxonalarida tabiiy yog’och o’rnini oladigan yangi tur yog’och materiallar ishlab chiqarilmoqda va ishlatilmoqda. Yog’och ishlash korxonalarida hosil bo’ladigan chiqindilardan: arra to’poni va payraxalarni presslash yo’li bilan tayyorlanayotgan yog’och materiallar tabiiy yog’ochlarda uchraydigan har qanday nuqsonlardan, kamchiliklardan xoli, puxtalik jihatidan ustun bo’lnb, ayrim hollarda metall o’rnini ham olmoqda (presslangan yog’och materiallardan hatto podshipnik va mashina detallari tayyorlanadi). Sanoatda ishlab chiqarilayotgan ayrim presslangan yog’och materiallar qurilishlarda, mebel korxonalarida keng ishlatilmoqda. - 25 - Ishlab chiqarishda har qanday buyum tayyorlashda materialdan to’g’ri va tejamkorlik bilan foydalanish, tayyorlangan buyumning sifatinn, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun ishlatiladigan materialning turini, xususiyatini, unga ishlov berish texnologiyasini bilish talab etiladi. Shunga ko’ra o’quvchilarni xalq xo’jaligining turli sohalarida ishlatiladigan yog’och materiallarining tuzilishi, turlari, xossalari, ularga ishlov berish usullari bilan tanishtirib o’tamiz. Ma’lumki yog’och qurilish materiali bo’lib , u xalq xo’jaligining turli sohalarida keng ko’lamda ishlatiladi . Yog’och durodkorlikda ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi .Undan qurilish va inshoatlardan , vagonsozlik , kemasozlik , kimyo va ko’mir sanatida , faner, mebel, gugurit tayyorlashda va boshqa sohalarda foydalaniladi . Yog’och keng ko’lamda ishlatilishga sabab uning texnik xossalarining yuqoriligidir yog’och ishlash oson , vazni yengil puxtaligi yuqori issiq va elektrni yomon o’tkazadi kislata va ishqorlar ta’sirida tez yemirilmaydi . Ko’pchilik yog’ochlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib yaxshi pardozlanadigan bo’ladi .Yog’ochning qatyiqligi puxtaligi va boshqa teznik zossalari metallarga turi yo’nalishida turlichadir. - 26 - 2 . 2 . Yog’och materiallaridan tayorlanadigan buyumlarning texnologik shartlari Ma’lumki yog’och qurilish materiali bo’lib , u xalq xo’jaligining turli sohalarida keng ko’lamda ishlatiladi . Yog’och durodkorlikda ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi .Undan qurilish va inshoatlardan , vagonsozlik , kemasozlik , kimyo va ko’mir sanatida , faner, mebel, gugurit tayyorlashda va boshqa sohalarda foydalaniladi . Yog’och keng ko’lamda ishlatilishga sabab uning texnik xossalarining yuqoriligidir yog’och ishlash oson , vazni yengil puxtaligi yuqori issiq va elektrni yomon o’tkazadi kislata va ishqorlar ta’sirida tez yemirilmaydi . Ko’pchilik yog’ochlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib yaxshi pardozlanadigan bo’ladi .Yog’ochning qatyiqligi puxtaligi va boshqa teznik zossalari metallarga turi yo’nalishida turlichadir. Yog’och oson alangalanadi chizishga hashoratlarning yemirilishiga qarshilik ko’rsata olmaydi bundan tashqari yog’ochda ayrim nuqsonlar ham bo’lib bular yo’g’och sifatining pasayishiga olib keladi ma’lumki barcha turdagi yog’och taxta materiallar daraxtdan olinadi. Shuning uchun o’quvchilarga darxat turlarini va ulardan qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida tushuncha berish maqsadga muvafiqdir . Har qanday o’sib turgan daraxt uch qismdan iborat . Bular ildiz tana va el shoxlardan iboratdir . Qalin o’rmonlarda o’sadigan daraxtlar tik o’sadi kam shox bo’lib ulardan sifatli xodalar olinadi taxta materiallar yuqori bo’ladi. Yog’och oson alangalanadi chizishga hashoratlarning yemirilishiga qarshilik ko’rsata olmaydi bundan tashqari yog’ochda ayrim nuqsonlar ham bo’lib bular yo’g’och sifatining pasayishiga olib keladi ma’lumki barcha turdagi yog’och taxta materiallar daraxtdan olinadi. Shuning uchun o’quvchilarga darxat turlarini va ulardan qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida tushuncha berish maqsadga muvafiqdir . Har qanday o’sib turgan daraxt uch qismdan iborat . Bular ildiz tana va el shoxlardan iboratdir . Qalin o’rmonlarda o’sadigan daraxtlar tik o’sadi kam shox bo’lib ulardan sifatli xodalar olinadi taxta materiallar yuqori bo’ladi . O’rmon chetlarda o’sadigan daraxt tanasi egri bo’lib o’sadi yakka tartibda yoki siyrak o’sgan daraxtlar past bo’yli bo’lib ulardan olinadigan xodalar - 27 - ko’pincha tabiiy nuqsonlar bo’ladi shuning uchun o’rmonchilik xo’jaligida sifatli yog’och yetishtirish maqsadida daraxtlar qalin qilib ekiladi O’rmonlarda daraxtlarni yiqitib yog’och material tayyorlash bir qator ishlardan biridir. Bulaga daraxtlarni randalab yiqitish shoxlarni bitash yo’g’anligiga qarab o’lchab turlarga ajatish ishlari po’stlog’ini shilish sortlarga ajratish ishlari yoki temir yo’l bilan joylarga yuborish kiradi.Qurilishlarda ishlatiladigan yog’och yumoloq yog’och xoda va taxta materiallari bo’ladi. Xoda shoxlari kesilgan po’stlog’i tozalangan daraxt tanasi bir qismi xoda diametri uch qismining yo’g’onligiga qarab butun sonlarda o’lchanadi. Yog’och turlari va uning o’zida xos xususiyatlari. O’zbekistonimiz tabiiy resuslar, foydali kazilmalarga o’simliklar dunyosiga turli tuman parandalarga boy o’lkadir. Respublikaning bu tabiiy boyliklari sanoatda turmushda foydalaniladigan xom ashyo bo’lishi b-n birga mehnat darslarida bajariladigan ishlar u-n ham tabiiy material bo’lib hizmat kiladi. Mehnat darslarida o’simlik poya va shohlari ildizlari, barglari, sabzavot meva hamda rezavorlar urug’lari kushlarning patlari paxta va uning chanog’i juxori sutasi boshokli o’simliklar poyasi kamish poyalari balik tangalari va boshkalardan maxalliy material sifatida foy-di. Mehnat ta’limi darslarida turli maxalliy materiallaridan foy-dalanish boshlang’ich sinf o’kuvchilarning mehnat topshiriklarini bajarish jarayonidagi materialga bo’lgan extijlarini kondirish imkonini beradi. Bu bo’limning yana bir xususiyati shundaki har bir viloyat tuman kishlokdagi maktabda o’kituvchi maktab atrofida ko’p tarkalgan tabiiy materiallardan foydalanish mumkinligidadir. Ilk yoshligidan boshlab bolalarda ona tabiatga bo’lgan kizikish va tabiatni undagi go’zallikdagi ko’ra bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar b-n ishlashda o’kuvchi ko’zatish jarayonida ularning badiiy ijodiiy kobiliyatlari yanada rivojlanadi. Yog’och eng ko’p tarkalgan materiallardan bo’lib o’kuvchilar mashg’ulotlarda ko’p tarkalgan daraxt turlari b-n tanishib chikishlari kerak. Ustaxonalardagi amaliy mashg’ulotlarda o’kuvchilar asosan karag’ay, kora - 28 - karag’ay, kayin, juka, tog’ terak, tol daraxtlari b-n ishlashlari kerak. karag’ay va kora karag’ayga oson ishlov beriladi, yaxshi yelimlanadi, yumshok yengil, juka yog’ochidan dekarativ uymakorlik ishlari bajariladi. Mehnat mashg’ulotlaridan daraxt va butalarning shoh bargi shuningdek yog’ochdan tayyorlangan taxta, reyka, faner DSP va DVP plitalari kabi yarim tayyor maxsulotlardan foydalaniladi. Yog’och uch yo’nalishda: tolalari buylab kundalang va tolalarga burchak yo’nalishida kirkiladi. Yog’ochga ishlov berishda mayda narsalar yasashda pichok, ko’l randa, labzik, parmacha shtixel (o’ymakor kalam) dan foydalaniladi. Yog’ochdan xalk xujaligining hamma soxalarida keng ko’llaniladi. Yog’ochga ximyoviy ishlov berish yo’li bilan yog’och smolasi yog’och sirkasi turli kislotalar va yog’lar olinadi. Bu moddalardan dori darmon tayyorlashda teriga ishlov berishda va boshka maksadlarda foy-di. Yog’och arzon va ko’lay materialdir. Og’irligiga ko’ra ko’pgina materiallardan yengil pishik oson va yaxshi ishlanadi. Yog’och kurilmalar issikni saklaydi kuchli tovushlarni o’tkazmaydi. Yog’ochni nuksoni tez yonadi chiriydi namda o’z o’lchami va formasini o’zgartiradi. Yog’ochlarga ishlov berishda dizayn talablarini qo’llash bugungi kunda muhim vazifalardan. Ijodkor yoshlarning dizaynerlik qobiliyatini rivojlantirish bir muncha muammolar uchraydi. Shu o’rinda dizayn so’ziga va uning mazmuniga alohida to’xtalib o’tamiz. “Dizayn” termini XX asrda insoniyat hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan keng voqyelikka aylandi. U san’atning ko’pgina turlariga - arxitekturadan tortib, to madaniy – maishiy, uy – ro’zg’or buyumlarigacha kirib bordi. So’nggi yillarda u nafaqat badiiy madaniyat jabhasida emas balki, undan yiroq bo’lgan muhitda ham keng qo’llanilmoqda. Yog‘och biologik jihatdan turg‘un emas, u gigroskopik materi al, himoya qilinmagan yog‘ochning yuza qismlari tez kir bo‘ladi va mexanik ta’sirlardan shikastlanadi. Yorug‘lik va havo ta’siridan himoya qilinmagan yog‘och yuzalari vaqt o‘tishi bilan qorayib rangi o‘zgaradi. - 29 - Yog’och uch yo’nalishda: tolalari buylab kundalang va tolalarga burchak yo’nalishida kirkiladi. Yog’ochga ishlov berishda mayda narsalar yasashda pichok, ko’l randa, labzik, parmacha shtixel (o’ymakor kalam) dan foydalaniladi. Yog’ochdan xalk xujaligining hamma soxalarida keng ko’llaniladi. Yog’ochga ximyoviy ishlov berish yo’li bilan yog’och smolasi yog’och sirkasi turli kislotalar va yog’lar olinadi. Bu moddalardan dori darmon tayyorlashda teriga ishlov berishda va boshka maksadlarda foy-di. Yog’och arzon va ko’lay materialdir. Og’irligiga ko’ra ko’pgina materiallardan yengil pishik oson va yaxshi ishlanadi. Yog’och kurilmalar issikni saklaydi kuchli tovushlarni o’tkazmaydi. Yog’ochni nuksoni tez yonadi chiriydi namda o’z o’lchami va formasini o’zgartiradi. Yog’ochlarga ishlov berishda dizayn talablarini qo’llash bugungi kunda muhim vazifalardan. Yog‘och va undan ishlangan buyumlarning badiiy ifodasi aksariyat hollarda yog‘ochning dekorativliligiga qarab belgilanadi va ularga yog‘ochning rangi, yaltiroqligi va teksturasi kiradi. R a n g i . Yog‘ochning rangi hujayra bo‘shliqlaridagi po‘kak, smola va surtilgan bo‘yoq moddalarining rangida bo‘ladi. Uning rangi bir qancha omillarga, masalan, daraxtning qanday nohiya hamda qanday sharoitda o‘sganligiga, yoshiga va boshqa sabablarga bog‘liq. Janubiy nohiyalarda o‘sgan daraxtlarning yog‘ochi och rangda bo‘ladi. Yosh daraxtlarning yog‘ochi, odatda, qari daraxt yog‘ochiga nisbatan oqish bo‘ladi. Mebel, muzika asboblari, duradgorlik va badiiy buyumlar ishlab chiqarishda yog‘ochning rangi muhim ahamiyatga ega. Ko‘pgina daraxt yog‘ochlarining rangi turli usulda ishlov berib — bug‘lab, dorilab yoki turli ximiyaviy moddalar bilan bo‘yab ko‘rkamlashtirilishi mumkin. H a r xil jinsli yog‘ochlar o‘zining rangiga va tusiga ko‘ra ham axromatik, ham xromatik ranglarga ega bo‘lishi mumkin. Rangning tusi spektrda qatnashayotgan rangning t o` lqin uzunligi λ bilan xarakterlanadi. Masalan, har xil jinsli yog‘ochlar uchun rang tusi λ q577÷599 nm atrofida bo‘ladi. - 30 - Yog‘och rangini ham sifat, ham miqdor jihatdan aniqlash borasida Rabkin YE. B. va Yanov V. V. kabi olimlarning olib borgan tekshirishlari diqqatga sazovordir. Ularning ishlari maxsus adabiyotlarda bayon etilgan. Yog‘ochning rangi ustida so‘z yuritilganda shuni yodda tutish kerakki, yog‘ochning rangi ochiq havoda ko‘p qolganida o‘zgaradi. Masalan, archa, qarag‘ay, arg‘uvon qorayadi, eman, qoraqayin, oqqayin esa oqaradi. Y a l t i r o q l i g i . Yog‘ochning zichligiga, o‘zak nurlarining miqdoriga, yirik-maydaligiga hamda yog‘ochning kesilish tekisligiga bog‘liq. O‘zak nurlari yorug‘lik nurini ma’lum yo‘nalishda qaytarish xususiyatiga ega va ular radial qirqimda tangensial qirqimga qaraganda ko‘proq yaltiraydi. Yaltiroqlik yog‘ochga yaxshi ko‘rinish beradi va jilvirlash, loklash yoki sintetik smolalardan tayyorlangan yaltiroq plyonkalar yopishtirish yo‘li bilan ham yaltiratilishi mumkin. T e k s t u r a s i. Yog‘ochning ishlov berilgan yuzidagi tabiiy naqshi ga tekstura deyiladi. Bu na q shlar yog ‘ och tolalari, yillik q avatlar va o‘ zak nurlarining kesilib ketishidan h osil b o‘ ladi. Teksturaning chiroyli chiqishi daraxt tanasining qanday yo‘nalishda kesilganligi, tolalarning yotishi, o‘zak nurlarining miqdori va yirik-maydaligi, yillik qatlamlarning bilinib turishi; rangning bir tusdan boshqa tusga o‘tishiga bog‘liq. Nina bargli daraxtlar tangensial yo‘nalishda qirqilsa, yaxshi ko‘rinib turadigan yillik qatlamlar kesilib, tobora kengayib boruvchi konuslar hosil bo‘ladi, bu konuslar chizig‘idan esa ajoyib naqshlar kelib chiqadi. Tekstura yog‘ochning manzaraliligini bildiradi, bu esa badiiy mebellar, turli buyumlar tayyorlashda, muzika asboblarini par dozlashda muhim rol o‘ynaydi. Yog‘ochlarning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, bu xususiyatlar ularni pardozlashda e’tiborga olinadi. Yog‘ochning tuzilishi va xossalari uning turiga bog‘liq. Yog‘och pardozlash usulini tanlashda uning g‘ovakligi, qattiq va yumshoqligi, teksturasi, rangi, namligi, tolalarining yo‘nalishi bo‘yicha strukturasining bir xil emasligi hamda uning tarkibida smola yoki oshlovchi - 31 - moddalarning mavjudligi e’tiborga olinadi. Yog‘och g‘ovaksimon tuzilishga ega bo‘lib, undagi g‘ovaklar soni va o‘lchami yog‘ochning turiga bog‘liq. Yog‘och bo‘yalganda (loklanganda) lok- bo‘yoq materiallar uning g‘ovaklariga shimiladi. G‘ovaklar qancha ko‘p bo‘lsa, lok-bo‘yoq materiallar shuncha ko‘p shimiladi. Bu holatning oldini olish uchun lok-bo‘yoq materiallar surkalishidan avval yirik g‘ovakli yog‘och turlarida ular g‘ovakto‘ldirgichlar bilan to‘ldiriladi, mayda g‘ovakli turlari esa gruntovka qilinadi. Yog‘ochning har xil turlari turlicha qattiqlikka ega bo‘ladi. Yumshoq turdagi yog‘ochlarni pardozlashdan avval ularning yuzasi gruntovkalanadi yoki shpatlyovkalash orqali qattiq qatlam hosil qilinadi. Bu yog‘ochning musta h kamligini oshiradi. Qattiq tur dagi yog‘ochlar bunday ishlov berishni talab qilmaydi. Yog‘ochning h ar bir turi uchun ma’lum bir tekstura xarakterlidir. Tekstura yog ‘ och tolalarining yillik h al q alari va o‘ zak nurlarining q ir q imlarida q ir q ilishi natijasida h osil b o‘ lgan na q shdir. Yog‘och teksturasi yillik q atlam q alinligiga, o‘ zak nur larining, yirik naychalarning bor-y o‘q ligiga, tolalarning t o‘g‘ ri joylashishiga q arab belgilanadi. Yog‘ochning ximiyaviy tarkibi murakkab bo‘lib, uni asosan sel lyuloza, lignin, tabiiy smolalar, bo‘yovchi, oshlovchi moddalar tashkil etadi. Ayrim moddalar yog‘och sirtiga surkalgan lok-bo‘yoq materiallarni (masalan, poliefir) parda hosil qilish jarayoniga to‘sqinlik qiladi. Masalan, tarkibida fenol xarakteriga ega bo‘lgan yog‘och turlarini pardozlashda yog‘och yuzasiga oldindan himoya grunti surkash lozim. Ninabargli daraxt turlari tarkibiga kiruvchi smolalar lok-bo‘yoq materiallarni yog‘och bilan mustahkam birikishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada shaffof parda qatlam ustida ko‘rimsiz dog‘lar paydo bo‘ladi. Buning oldini olish uchun yog‘ochlardagi smo la ketkaziladi. Yog‘och tarkibidagi oshlovchi moddalarga maxsus moddalar ta’sir ettirib buyum yuzasida turg‘un jigrandang tusli rang hosil qilinadi.Har bir yog‘och turi o‘ziga xos tabiiy rangga ega, u pardozlash ishlarida - 32 - albatta e’tiborga olinadi. Qator daraxt yog‘ochlarining tabiiy rangi bir tekis bo‘lsa (qizil daraxt, dub, nok, yong‘oq, mi nor), rangini o‘zgartirish maqsadga muvofiq emas. Agar rangi notekis bo‘lsa, ularni bo‘yab tusini bir xil fonga keltirish mumkin. Tabiiy rangni saqlab qolish masalasi yoki uni bo‘yab o‘zgar tirish buyumlarga qo‘yiladigan arxitektura — badiiy talablarga va iste’molchilarning talabiga ko‘ra belgilanadi. Yog‘och-qirindili va yog‘och-tolali plitalarning xossalari yaxlit yog‘ochdan ishlangan taxta materiallar xossalaridan farq qiladi. Bunday materiallar yo hech qanday teksturaga ega bo‘lmaydi yoki presslangan yupqa qirindilar ko‘rinishida bo‘ladi. Presslab olingan plita materiallar tarkibida sun’iy va sintetik smolalar bo‘lsa, yuzani pardozga tayyorlashda ma’lum talablar qo‘yiladi. Plitalarning yuzasi strukturasiga qarab, pardozlashdan avval shpatlyovkalanadi, gruntovkalanadi, plyonka va list materiallar bilan qoplanadi. Xodalar uch qirraga bo’linadi ingichka xodalar diametri 13 sm gacha o’rtacha xodalar diametri 24 sm gacha yo’g’on xodalar diametri 25 sm va undan yo’g’on bo’ladi yo’g’on xodalar lentalar randalar disk randali stanoklar yordamida tilib ulardan har xil taxta hosil qilamiz tilish natijasida ko’p miqdordagi yog’och arr to’pon sifatida chiqib kesib isrof bo’ladi . Xususan taralar uchun 6-8 mm qalinlikdagi taxtachalar tayyorlashda tilish randalash yordamida bajarilib ko’p yog’och isrof bo’ladi . Chop randasi 6-7 mm li randalar bilan yupqa taxtalar tilishda isrofgarchilik 50 % gacha yetadi. Bu usul bilan qalinligi 0.8-1.2 mm bulgan yupqa va taralar uchun yuqqan taxtalar tayyorlanadi. Taxta metiriallarning o’lchamlari uch son bilan yoziladi. Masalan: 6.5x18x40 bu yozuvdan 6.5 taxtani uzunligi metir xisobidan 18 enini sm hisobidan 40 qalinligi mm xisobida ifoda etiladi. Demak mana shunde usullarda yog’och materiallar tayyorlanadi qurilish yo’liga utamiz qurilish xam uchta yo’l bilan olib boriladi tabiiy va suniy tuliq qurigach yog’ochlarga ishlov berishdan asosan ikki usuldan ya’na yo’lda asboblar bilan ishlov berish va stanoklardan foydalangan qoida ishlov berishdir ishlov berish deganda nimani va qanday ishlar tushiniladi. - 33 - XULOSA O’qituvchining pedagogik texnikasi - bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o’z fikrlarini yetkazish imkonini beradi. O’quvchi va talabalar bilan bevosita muomila qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari yoki ularning yo’ligi uning hulq atvorida namoyon bo’ladi. Tadbiq etilish bilan, o’qituvchining roli pasayadi emas, balki o’quv-tarbiya jarayoninig bosqichlari yana ham ortadi. Bu esa pedagogikadan o’ z ilmini yangidan, tan q idiy ta h lil etishini talab etadi. C h unki yangi tartib q oidalardan foydalandimi yoki axb o rot manbai sifatida kelib ketadimi, bu narsa ayni o’q ituvchiga Oliy ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari uchun o’zining kundalik ishida o’qitish mazmuni, fan, texnika va madaniyatining hozirgi yutuqlarini to’la aks ettirmog’i, fan-texnikani ildam sur’atlar bilan borayotgan hozirgi tez moslashib keta oladigan mutaxassislar, aniqrog’i, keng yo’nalishli mehnat o’qituvchilari tayyorlab bermog’i kerak. Bo’lajak o’qituvchilar va ishlab chiqarish ta’limi masterlari o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnatlarini tashkil etuvchi pedagoglar tayyorlash ishlarini kuchaytirish, maktabning turmush bilan bog’lanishini mustahkamlash, o’qitishni unumli mehnat bilan qo’shib olib borish masalasini hal qilishga yoshlarning umumtexnika fanlari va mehnat ta’limi bo’yicha mutaxassis pedagoglar bo’lib yetishishlarida o’quv ustaxonalarida o’tkaziladigan amaliy mashg’ulotlar katta o’rin tutadi. Mehnat o’qituvchilarini tayyorlash borasida pedagogika institutlarining mehnat ta’limi yo’nalishlariga biriktirilgan o’quv ustaxonalarida samarali ishlar qilinib ko’plab malakali kadrlar yetishtirib chiqarilmoqda. Shunga qaramasdan, respublikamizda o’quvchilarga mehnat ta’limi berish, kasbga yo’naltirish ishlarini olib borish ularga ishlab chiqarish jarayonlarini o’rgatish o’quv ustaxonalarini ilmiy asosda tashkil etish, ularda o’qtkaziladigan mashg’ulotlarning sifatini oshirish, o’quvchilarda mehnat malakalarini shakllantirishda ayrim kamchiliklarga yo’l qo’yilmoqda. - 34 - Shu bilan bir qatorda shuni ham xulosa qilish mumkinki, yangi texnik vositalar yangi texnologiyalar ta’limda yangi tartib qoidalarga kiritish uchun eng muhim komponentlardan biridir. Biroq ularni qanday qilib tadbiq etish va amalda foydalanishni bilish aslida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Buning uchun maxsus tayyorgarlik, katta kuch va ko’p vaqt sarflash lozim, yahni ta’limda innovatsion jarayonlariga bo g’ li q . O’q ituvchi o’q uv texnologiyasining bevosita tartib q oidalarga jiddiy tayyorlangan, y o’ l-y o’ ri q olgan, moslangan, ru h langan va moyil b o’ lishi lozim. Shularni nazarda tutib, o’quvchi, talabalar uchun kuzatilgan natijalar, olingan malakalar asosida DTS ga mos holdagi o’quv ustaxonalari va mahnat o’qituvchilarini tayyorlash rejalashtirildi. Ushbu kurs ishida ham mehnat tarbiyasi to’g’ri yo’lga qo’yilganligi yoshlarga mehnat ta’limi berishni, ularni kasb tanlashga, ijtimoiy-foydali va unumli mehnatga o’rgatishni har tamonlama amalga oshirish yo’llari ko’rsatib o’tilgan. Har bir o’quvchi yoki talaba qaysi mutaxassis egasi bo’lishidan qat’iy nazar Vatanga muhabbatli, iymonli, adolatparvar bo’lishi muhimdir. Bunday fazilatlarni o’zida kasb etgan yoshlar qanday vaziyatda bolmasin hamma vaqt o’ziga to’g’ri yo’l tanlay oladi. Yog`ochning g`adir-budurliklarini va qing`ir-qiyshiq joylarini tozalash uchun qisqa korpusli randa-shliftik ishlatiladi. Shliftikning qamrovi kichikroq (5 mm) va keskichi tikroq (600)bo`lgani uchun ular bilan ishlagandayupqa payraha hosil bo`ladi va yog`och sirti tozaroq ishlanadi.Sinubel pichog`i 800 burchak ostida o`rnatilgan randa bo`lib, tig`i tishli bo`ladi. Sinubel yog`och sirtida bilinar- bilinmas mayda ariqchalar hosil qilib, yog`ochlarni yopishtirish va pardozlashda keng qo`llaniladi. Keyingi vaqtlarda sintetik yelimlar ishlatila boshlagani uchun sinubel randalar kam qo`llanilmoqda. Sinubelning tishli pichog`ini oddiy randa pichog`iga almashtirilib, undan shliftik sifatida foydalanish mumkin. Korpuslar orasidagi masofani detal chetidan ariqchagacha bo`lgan masofaga moslab o`rnatiladi. Har xil kenglikdagi ariqchalar ochish uchun har xil pichoqlar to`plami bo`ladi. Shpuntubelning uzunligi 250 mm, kengligi 20 mm, balandligi esa 80 mm. - 35 - Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. I. Karimov “ Bunyodkorlik y o’ lidan ” . T.: O’ zbekiston 1996 y. 2. I. Karimov “ Vatan sajdago h kabi mu q addasdir. T.: O’ zbekiston. 1996 y. 3. I. Karimov “O’ zbekiston, milliy isti q lol, i q tisod, siyosat, mafkura. T.: O’ zbekiston. 1996 y. 4. I. Karimov “ Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.: O’ zbekiston. 1997 y. 5. J. Ramizov ”O’quv ustaxonalarida amaliy mashg’ulotlar.Toshkent “O’qituvchi” 1990 y. 6. J Ramizov., S. Ma h kamov “O’q uv ustaxonalarida o’ tkaziladigan p raktikum ” . Toshkent “O’qituvchi” 1978 y. 7 . A.Xudyakov “Yog’ochga ishlov berish dastgohlari.-T.: “O’qituvchi” 1983 y. 8. L. Kreyndlin ‘Yog’ochsozlik ishlari”.-T.: “O’qituvchi” 1976 y. 9. V. Mirboboev “Konstruktsion materiallar texnologiyasi” T. 1991 y . 1 0 . I. Nosirov “Materialshunoslik”. Toshkent. “O’qituvchi” . 1994 y. 11. 6. L.N.Kreyndlin. “Duradgorlik ishlari” Toshkent. 1978 y. 12. 4. J.Ramizov, S.Mahkamov. “O`quv ustaxonalarida o`tkaziladigan praktikum”, Toshkent, o`qituvchi 1978 y. 13. 3. S. Mahkamov. “O`quv ustaxonalarida o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlar”. Toshkent,. 1982 y. 14. 2. A.F. Antonov. “O`quvchilar mehnat ta`limini boshqarish”. Toshkent, 1993 y. 15. 1. I.V.Melnikov. Duradgorlik. Toshkent- «Fan»-2003. Internet saytlari 1.www. Ziyo net. Uz 2.www. Referat.uz - 36 -
Купить