• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 84.2KB
Покупки 17
Дата загрузки 23 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi

Texnologik taqqoslash bir nechta bosqichdan iborat: taqqoslanadigan obyektlarni tanlash, taqqoslash shaklini tanlash (dinamik, makoniy va b.), taqqoslash ishlari bazasini tanlash (o’tgan davr, hisobot davr rejasi, etalon korxona va boshqalar), obyektlarni qiyoslash amalga oshiriladigan ko’rsatkichlar sonini tanlash, taqqoslash shkalasini tanlash. Iqtisodiy tahlilda qiyosiy tahlilning quyidagi shakllari farqlanadi: gorizontal va vertikal, dinamik va statik, bir o’lchovli va ko’p o’lchovli. Gorizontal qiyosiy tahlil o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini bazaviydan (reja, o’tgan davr, o’rtacha daraja, fan va ilg’or tajriba yutuqlari) absolut va nisbiy og’ishlarini aniqlash uchun foydalaniladi. Vertikal qiyosiy tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning strukturasi va jarayonlarning qismlari hamda umumiy solishtirma salmog’ini hisoblash yo’li bilan (o’z kapitalining umumiy kapitaldagi solishtirma salmog’i), butun va qism nisbatlari (masalan, o’z va qarz kapitali, asosiy va aylanma kapital), shuningdek, omillarning natijaviy ko’rsatkichlarning darajasiga ta’sirini mutanosib omilning oldingi va keyingi o’zgarishlari miqdorlariga taqqoslash yo’li bilan o’rganiladi. Trend tahlil o’rganishda bazis yil darajasiga nisbatan qator yillar uchun nisbiy o’sish sur’ati va ko’rsatkichlarning o’sishini o’rganishda qo’llaniladi, ya’ni ko’rsatkichlar dinamikasining asosiy tendensiyalari tadqiq qilinadi. Dinamik taqqoslash o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning davriy o’zgarishini o’rganish uchun qo’llaniladi, statik taqqoslash – turli xo’jalik subyektlari bir davr bo’yicha ko’rsatkichlar darajasini baholash uchun. Bir o’lchovli tahlilda bir obyektning bir yoki bir nechta ko’rsatkichlari bo’yicha yoki bir nechta obyektlarni bir ko’rsatkich bo’yicha taqqoslash ishlari bajariladi. Ko’p o’lchamli qiyosiy tahlil yordamida bir nechta korxonalar (bo’linmalar) keng spektrli ko’rsatkichlar bo’yicha faoliyat natijalari taqqoslanadi. Avval qayd qilinganidek, iqtisodiy tahlilning vazifalaridan biri tizimli nazorat va qo’yilgan maqsadlarga erishish bo’yicha korxonalar faoliyatini har tomonlama baholash hisoblanadi. Bunda haqiqatdagi ma’lumotlarni rejadagi bilan taqqoslash zarurligiga shartlangan . Bunday taqqoslash oy, chorak yoki yil rejasini bajarish ulush bo’yicha hisobga olish usuli bo’yicha hisobga olingan investitsiyalar; (e) biologik aktivlar; (j) tovar-moddiy zaxiralar; (z) savdo bo’yicha va boshqa debitorlik qarzlari; (i) naqd pullar va naqd pul ekvivalentlari; (y) sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlari; (k) savdo bo’yicha va boshqa kreditorlik qarzlari; (l) rezervlar; (m) moliyaviy majburiyatlar; (n) joriy soliq bo’yicha majburiyatlar va aktivlar; (o) muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari va muddati uzaytirilgan soliq aktivlari; (p) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan majburiyatlar; (r) kapital tarkibida aks ettirilgan, nazorat kuchiga ega bo’lmagan ulushlar; (s) bosh tashkilotning mulk egalariga tegishli bo’lgan, chiqarilgan kapital va kapitaldagi rezervlar. Xo’jalik yurituvchi subyektlarining moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lsa, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotning satrlarida ko’rsatiladigan qo’shimcha moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim etishi lozim. Agar xo’jalik yurituvchi subyekt o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni alohida turkumlar sifatida aks ettirsa, u muddati uzaytirilgan soliq aktivlarini (majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim. Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda alohida taqdim etilishi o’rinli bo’lgan mohiyati yoki vazifasi jihatidan etarlicha farqlanadigan moddalarning ro’yxatiga quyidagilarni kiritish mumkin: (a) moddalar hisobotning alohida satrlarida ko’rsatiladi, qachonki moddaning yoki o’xshash moddalar guruhining hajmi, xususiyati yoki vazifasi xo’jalik subyektining moliyaviy holatini tushunish uchun ushbu moddalarning alohida taqdim etilishini talab etsa; (b) xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lgan ma’lumotlarni ta’minlash uchun foydalanilgan tavsiflar va moddalarning yoki o’xshash moddalar guruhining tartibi xo’jalik yurituvchi subyekt va uning operatsiyalarining mohiyatidan kelib chiqib o’zgartirilishi mumkin. N azariy (siyosiy-) iqtisodiy tahlil Aniq iqtisodiy tahlil Makroiqtisodiy tahlil Mikroiqtisodiy tahlil 1-chizma. Iqtisodiyot sohalari nuqtayi- nazaridan iqtisodiy tahlilning turkumlanishi. Hozirgi raqobatdosh iqtisodiyotda aksariyat yetuk iqtisodchi olimlarimiz tahlilning usullarini iqtisodiy adabiyotlarda shartli ravishda ikki guruhga ajratib ko ’ rsatishmoqda . Iqtisodiy tahlilning usullarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhi. 2. Iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) usullar guruhi. Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhiga iqgisodiy tahlil paydo bo’lgandan buyon an’anaga aylanib, amaliy tajribada keng qo’llanilib kelayotgan usullar kiritiladi. Ularning tarkibiga mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash, taqqoslash, Iqtisodiy tahlil Tarmoq iqtisodiy tahlili Iqtisodiyot tarmoqlari asosiy bo‘g‘inlari faoliyatini tahlili Dasturga-yo‘naltirilgan tahlil Iqtisodiyot tahlili Hududiy iqtisodiy tahlil 3. Buxgalteriya balansini “o’qish” Korxonalarning moliyaviy hisobotlarini o’qish undagi pul munosabatlariga, moliyaviy holatiga baho berish uchun muhimdir. Moliyaviy hisobot va moliyaviy hisobotlarni “o’qish”ga olimlar tomonidan turlicha tavsiflar beriladi. Moliyaviy hisobotlarni “o’qish” so’zi juda keng ma’noli tushuncha. Balansni qanday “o’qish” mumkin? Uni “o’qish” orqali nimalar o’rganiladi? “O’qish” tahlil usulimi yoki tahlil o’qishning usulimi? Bu kabi savollarga javob topish yuzasidan uning lug’aviy ma’nosini tushunib olish lozim. “O’qish”ga matnni tushunishga qaratilgan murakkab kodlash jarayoni deb qaraladi. Lekin moliyaviy hisobotlarda matnlar yo’q, unda faqat ko’rsatkichlar, qatorlar va ularga tegishli raqamlar mavjud. “O’qish” – til, muloqot, axborot va g’oyalarni almashish vositasidir. “O’qish” ijodiy yondashuvni va tanqidiy tahlilni talab etadi. “O’qish”ga qonunlar yo’q, o’qish paytida hech narsa cheklanmadi. “O’qish” moliyaviy hisobotlar, moliyaviy tahlilning muhim va dastlabki usuli hisoblanadi. O’qish deganda adabiy tilda matnni o’qish va tovushlarda ifoda etish tushuniladi. Moliyaviy hisobotda esa yondashuv biroz murakkablashadi. “O’qish” so’zi moliyaviy hisobotlar va ularning shakllariga nisbatan ishlatishning mohiyati shundaki, ushbu hisobotlar faqat raqamlar ifodasidagi ko’rsatkichlarni tartibli joylashtirishdan iborat matnga o’xshaydi. Matndagi raqamlar nimani ifoda etishini bilgan holdagina, matnni o’qish mumkin. Sodda qilib aytganda, moliyaviy hisobotlarni o’qish deganda korxona moliyaviy ahvolini, moliyaviy natijalarini, pul mablag’lari va xususiy kapitalini moliyaviy hisobot shakllarida raqamlarda yashiringan so’zlar orqali bilish, tushunish, anglash tushuniladi. Moliyaviy hisobotni “o’qish”ni mazmunini nima tashkil etadi. Bizningcha, moliyaviy hisobotni o’qish deganda ko’rsatkichlarni arifmetik hisob-kitoblarsiz uni mantiqiy tavsiflash tushuniladi. Moliyaviy bo’lmagan aktivlar Moliyaviy bo’lmagan uzoq muddatli aktivlar (MBUMA) Moliyaviy bo’lmagan joriy aktivlar (MBJA) Passiv (P) O’ z mablag’lari manbai (UMM) Majburiyatlar (M) Balansdagi ifodalar: Umumiy ifoda A = K+M Balans bo’limlariga nisbatan UMA+JA = O’MM+M Bo’limlarning tarkib birliklariga nisbatan MBUMA+MUMA+MBJA+MJA = O’MM+UMM+M Pul shakliga ko’ra PKB A +PK A = DP+ M Uzoq muddatli aktivlar (UMA) bo’limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o’rnatiladigan uskunalar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinadi. Joriy aktivlar (JA) bo’limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davr xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinadi. Xususiy sarmoya (XS), o’z mablag’lari manbai (O’MM) bo’limida ustav sarmoyasi, qo’shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan o’z aksiyalari, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda bo’lg’usi xarajatlar va to’lovlar zaxiralari oshkor qilinadi. Majburiyatlar (M) bo’limida uzoq muddatli va joriy majburiyatlar bo’yicha axborotlar alohida oshkor etilishi lozim. Uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) bo’yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo’linmalarga uzoq muddatli qarzlar, sho’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha muddati Moliyaviy holatni baholash orqali ikkita natijaviy ko’rsatkichga ega bo’linadi. Birinchisi korxona boshqaruv apparatining faoliyatiga baho beriladi, ikkinchisi moliyaviy holatning ayrim ko’rsatkichlarini prognozlash imkoni tug’iladi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy hisobotlarga quyidagicha tasnif beriladi. Moliyaviy hisobotlar – tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining tartibga solingan ifodasidir. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi turli foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali bo’lgan, tadbirkorlik subyektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlashdan iboratdir. Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan resurslar boshqarilishining natijalarini aks ettiradi. Ushbu maqsadga erishish uchun, moliyaviy hisobotlar tadbirkorlik subyektiga tegishli bo’lgan quyidagi jihatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlaydi: aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad va xarajatlar, foyda va zararlar, mulk egalari tomonidan ularning mulk egalari sifatida amal qilishidagi qilingan qo’yilmalar va ularga taqsimlanadigan summalar. Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar bilan birga, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga tadbirkorlik subyektining kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini bashorat qilishda yordam beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, buxgalteriya balansi bu xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati to’g’risida ma’lumot beradi va shu sababli ham moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot nomi ko’proq zikr etiladi. Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot ikki davrga ya’ni, davr boshi va oxiriga tuziladi va bitta hisobot shaklida aks ettiriladi. Bu bevosita moliyaviy holatning tahliliyligini ta’minlash va o’zgarishlarni bir paytning o’zida aniqlash zaruriyati tufayli belgilangan. Bu tartib moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida quyidagicha izohlanadi. “Tadbirkorlik subyekti, kamida, ikkita moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotlarni, ikkita foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobotlarni, ikkita alohida foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobotlarni (agarda 2. Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo’jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to’playdi hamda oshkor qiladi. Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o’z sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo’ladi. Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to’g’ri oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to’ldiriladi. “Balans” atamasi lotincha “bis” – ikki marta, “banx” – tarozi pallasi so’zlaridan tarkib topgan bo’lib, ikki palla degan ma’noni anglatadi. U tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi. Buxgalteriya balansini turli tasnifiy belgilari (tuzilish vaqti, axborot hajmi, aks ettirish obyekti, tozalash usuli) bo’yicha turlarini tarkiblash mumkin. Buxgalteriya balansini turlari Tarkiblash belgisi Balans turlari Mazmuni Tuzilish davriga ko’ra Tashkil topish balansi Korxonaning tashkil topish vaqtida tuziladi Joriy balans Korxonaning uzluksiz faoliyatida, qonunda belgilangan muddatlarda tuziladi Tugatish balansi Korxona tugatilganda tuziladigan balans Bo’lish balansi Yirik korxona bir necha mayda korxonalarga bo’linish vaqtida tuziladi Birlashtirish balansi B ir necha korxonalar bir korxonaga birlashganda t u zilad i Axborot B ir martalik Bir martalik balans faqat bitta korxona O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIR TQI FAKULTETI “ BUXGALTERIYA HISOBI , IQTISODIY TAHLIL VA AUDIT ” KAFEDRASI “ MOLIYAVIY TAXLIL ” fanidan Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi KURS ISHI Bajardi: _______________________ Ilmiy rahbar: do s . Abduvaxidov F. Toshkent 4. Korxona moliyaviy holatining tahlili Korxonaning moliyaviy holati iqtisodiy kategoriya sifatida xo’jalik subyektining o’z faoliyatini yuritish, rivojlantirish va o’z-o’zini moliyalashtirish imkoniyatlari yuzasidan kapitalning holatini xarakterlaydi. Ya’ni xo’jalik subyektining moliyaviy resurslar bilan ta’minlanish darajasini, ularning maqsadli joylashtirilishi va samarali foydalanish darajasini, boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan moliyaviy munosabatlarni, to’lovga qobillik va moliyaviy barqarorlik holatini tavsiflashni xarakterlaydi. Korxonaning moliyaviy holati uning moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganlik darajasini, raqobatbardoshlik va bankrotlik darajasini, moliyaviy barqarorlik va to’lovga qodirlik holatini, davlat va boshqa xo’jalik subyektlari oldidagi majburiyatlarini bajarishga qodirligi kabi ko’rsatkichlarni tavsiflovchi kategoriya va jarayonlar natijalari majmuini o’z ichiga oladi. Moliyaviy holatni o’rganish va tahlil etish orqali xo’jalik subyektining samarali faoliyatini yo’lga qo’yish va uni o’stirish imkoniyatlarini baholashga, korxona ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatidan moliyaviy resurlarning kirimiga va ulardan moliyaviy holatni o’stirishda foydalanish darajalariga, moliyaviy natijalarni kutilishini prognozlash va iqtisodiy rentabellikni xo’jalik faoliyatining real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda oshirishning yo’llarini belgilashga, moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishning chora-tadbirlarini belgilashga imkon tug’iladi. Moliyaviy raqobatdoshlikka va to’g’ri moliyaviy siyosatni yuritishga korxona foydasini maksimallashtirish, kapital tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, mulkdorlar (qatnashchilar, ta’sischilar), investorlar va kreditorlar uchun moliyaviy holatning jozibadorligini oshirish, korxona boshqaruvi yuzasidan samarali mexanizmni shakllantirish, shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmining barcha imkoniyatlaridan foydalanish orqali erishish mumkin. Xulosa Buxgalteriya balansi - xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir. Boshqacha qilib aytganda esa Buxgalteriya balansi - buxgalteriya xisobining asosiy usullaridan biri xisoblanib, korxona xujalik mablaglari va ularning manbalarini iqtisodiy xususiyatlariga kura guruxlashni uzida mujassamlashtiradi. Buxgalteriya schyotlari - korxona xujalik mablaglari va ularning manbalarini buxgalteriya xujjatlarida aks ettirish uchun kabul qilingan shartli belgilardir. Ikkiyeklama yozuv - korxona faoliyatida sodir bulgan xujalik operatsiyalarini xujjatlarda aks ettirish usuli. Buxgalteriya balansi asosida moliyaviy holat baholanadi. Shu sababli moliyaviy holat tahlili deganda ko’pincha buxgalteriya balansi tahlili tushuniladi. Uning muhim yo’nalishlariga quyidagilar kiradi: 1. Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili; 2. Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili; 3. Korxona ish aktivligi tahlili. Buxgalteriya balansining maqsadi – xo’jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat. Joriy majburiyatlardan chiqarib yuboriladigan har qanday qisqa muddatli qarz miqdori uni taqdim etishni qo’llab-quvvatlovchi axborot bilan birgalikda buxgalteriya balansiga izohlarda ochib berilishi lozim. Buxgalteriya balansida aks ettirilishi lozim bo’lgan axborot. Xo’jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi moliyaviy holatning tarkibini tashkil etuvchi turli jihatlarni aks ettiradigan tarzda taqdim etilishi lozim. Quyidagilar buxgalteriya balansining majburiy unsurlari hisoblanadi: - moddiy aktivlar; - nomoddiy aktivlar; - moliyaviy aktivlar; - zaxiralar; - debitorlik qarzi; - pul mablag’lari va pul ekvivalentlari; - kreditorlik qarzi; - ajratmalar; - foiz to’lashni talab qiluvchi majburiyatlar; - o’z sarmoyasi va zaxiralari. Buxgalteriya balansi unsurlari Balans unsurlari Tasnifiy unsurlari Moddiy aktivlar Asosiy vositalar, moddiy aktivlarga qo’yilmalar, moddiy aktivlarga foydali sarmoyalar, uzoq muddatli investitsiyalar, materiallar, tovarlar, tayyor mahsulotlar Nomoddiy aktivlar Moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan mol- mulk obyektlari Moliyaviy aktivlar Uzoq muddatli investitsiyalar, uzoq muddatli debitor qarzlar, uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar, debitorlik majburiyatlari Zaxiralar Kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin bo’lgan xususiy sarmoyaning bir qismi tartibda ranjirlash va shunga bog’liq ravishda boshqa tadqiq etilayotgan ko’rsatkichlarni qay tarzda o’zgarishini ko’rib chiqish zarur. operatsiyalarida foydalaniladigan aktivlar o’rtasidagi tafovutni farqlash yo’li bilan juda foydali axborotga ega bo’linadi. Shuningdek, u joriy operatsiya tsikli davomida olinishi kutilayotgan aktivlarni hamda shu davr ichida to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlarni ham alohida ko’rsatishi lozim. Agar aktivlar xo’jalik yurituvchi subyekt operatsion faoliyatining bir qismi bo’lsa va subyektning operatsiya sikli me’yorida o’tayotgan paytda uni olish yoki iste’mol qilish kutilayotgan bo’lsa, mazkur aktivlar joriy aktivlar qatoriga kiritiladi. Agar aktivlar qayta sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan bo’lsa va undan hisobot vaqtidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan bo’lsa, bunday hollarda u joriy aktiv sifatida tasnif etilishi zarur. Ushbu tasnifiy jihatlardan farqli jihatlarda boshqa barcha aktivlar uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif etilishi kerak. Odatda joriy aktivlarning ikki turi tarkiblanadi: - birinchi turi xo’jalik yurituvchi subyekt aylanma mablag’ining bir qismi bo’lib, xo’jalik yurituvchi subyektning me’yoriy operatsion sikli davomida olingan yoki iste’mol qilingan bo’lishi lozim; - ikkinchi turi operatsiya aktivlari bo’lmagan, lekin savdo yoki investitsiya maqsadlarida saqlab turilgan va ularni hisobot vaqtidan keyingi 12 oy davomida sotish kutilayotgan joriy aktivlar doirasidan iborat. Hisobot sanasidan keyingi 12 oy davomida olinadigan yoki iste’mol qilinadigan zaxiralar va debitorlik qarzlari ham joriy aktivlarga kiritiladi. Xo’jalik yurituvchi subyektning operatsion sikli – bu materiallarni xarid qilish, ishlab chiqarish va naqd pulga yoki osonlik bilan pulga aylantiriladigan moliyaviy aktivlarga sotish o’rtasidagi o’rtacha vaqtdir. Uzoq muddatli va joriy operatsion aktivlarni tasnif etish maqsadida ayni shu tarmoq yoki faoliyatning shu turi uchun kattaroq davr ancha muvofiqroq hisoblanmasa, bir yil oraliq operatsion sikl hisoblanadi. Uzoq muddatli (joriy bo’lmagan) aktivlar – subyekt faoliyatida uzoq muddatli asosda foydalaniladigan aktivlar, jumladan subyektning mulki, binolari va Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Respublikamiz mustaqillilcka erishganidan keyin ilgarigi iqtisodiy tizim o`rniga jahon standartlariga mos demokratik huquqiy davlatni barpo etish modeli tanlab olindi. Shutting uchun ham olish davrida huquqiy asoslami shakllantirish, islohotlaming qonuniy-huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish vazifasi qo`yildi. Bugungi kunga kelib xuxusiy mulidca asoslangan mulkchilik shaklini isloh qilish hisobiga ko`p uldadli iqtisodiyot negizini yaratish masalasi ustuvor yo`nalish sifatida qabul qilindi. Bugungi kunda mamlakatimizdagi islohotlar, eng avvalo, dunyoda, shu jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida yuz berayotgan turli o’zgarishlarga mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan yo’limiz global inqirozdan keyin jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan bir sharoitda o’zining barqarorligi va hayotiyligini ko’rsatayotir. Bu borada Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta'kidlaganidek "Mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, jahon mamlakatlari bilan har sohada raqobatlasha oladigan darajaga yetkazish eng avvalo har birirnizning eng oliy maqsadirniz bolmog`i lozim. Shunday ekan tanqidiy tahlil, qat'iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbami — bu bosh vazir yoki uning o`rinbosarlari hukumat a'zosi yoki hududlar hokimi ular faoliyatining kundalik qoidasi bolib qolishi kerak". 1 Ekspertlarning tasdiqlashicha, O’zbekistonda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik tashqi salbiy ta’sirlarga samarali qarshi turish imkonini berayapti. Ayni vaqtda mamlakatimizda 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilab berilgan vazifalar izchil ro’yobga chiqarilmoqda. Ushbu dasturiy hujjat mamlakatimizning mutlaqo yangi taraqqiyot bosqichiga o’tishi uchun yo’l ochib berdi. Ekspertlar fikricha, Harakatlar strategiyasining qabul qilinishi O’zbekiston uchun katta qadam bo’lib, mamlakat bu borada izchil va ishonchli harakat qilib, zarur mustahkam asosni yaratgan edi. 1 Sh. Mirziyoyev. Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruzasi, 2017-yil 14-yanvar Xo’jalik yurituvchi subyekt quyidagilarni baholash asosida qo’shimcha moddalarni alohida taqdim etishi mumkin: (a) aktivlarning xususiyati va likvidliligi; (b) tadbirkorlik subyekti ichida aktivlarning vazifasi; (d) majburiyatlarning summasi, xususiyati va muddati. Subyekt, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki unga izohlarda, uning faoliyatiga to’g’ri keladigan ravishda tasniflangan va aks ettirilgan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib tasniflangan moddalarini ochib berishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotga izohlar, qaydlar va tushuntirishlarda‚ shuningdek‚ quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) asosiy vositalar, (b) debitorlik qarzlari, (d) tovar-moddiy zaxiralar, (e) zaxiralar, (f) kapitalning turkumlanishi haqidagi ma’lumotlar. Subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) aksiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo’yicha (chiqarishga ruxsat etilgan aksiyalarning soni, chiqarilgan va to’liq to’langan aksiyalarning soni hamda chiqarilgan, lekin to’liq to’lanmagan aksiyalarning soni, har bir aksiyaning nominal qiymati, yoki aksiyalar nominal qiymatga ega emasligi, muomaladagi aksiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi, ushbu turkumga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar, jumladan dividendlarni taqsimlash va kapitalni qaytarish bo’yicha cheklovlar, subyekt yoki uning sho’ba yoki qaram tadbirkorlik subyektlari egalik qilayotgan boshqa tadbirkorlik subyektidagi ulushlari, opsionlar va aksiyalarni sotish shartnomalari bo’yicha chiqarish uchun saqlanayotgan aksiyalar, shu jumladan ularning shartlari va summalari); (b) kapitaldagi har bir rezervning xususiyati va maqsadining tavsifini. Moliyaviy holat tahlili oldiga qo’yiladigan asosiy vazifalarni manbalarga tayangan holda quyidagi qatorlarda umumlashtirish va tarkiblash mumkin. 3 3 Рахимов М.Ю. Иқтисодиёт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 2015.-316 б., Iqtisodiy tahlil jarayonida turli usullar va metodikalar qo’llaniladi. Bu usul va metodikalardan foydalanish jarayonida tahlil metodining asosiy jihatlarini kompleksligi va tizimlashganligi yaqqol ko’rinadi. Xo’jalik jarayonlarining umumiy birligi, o’ziga xos tuzilish va tarkibga egaligi hamda murakkab tavsifdagi o’zaro bog’liqligi tahlil usullari va metodikalarini qo’llashda asosiy e’tiborda turadi. Tahlilning usul va metodikalarini qo’llashda korxonaning xo’jalik va boshqa turdagi faoliyatini bir butun tizim ekanligi, uning umumiy yakuniy natijasi mavjudligi nazarda tutilgan holda faoliyatning turli tomonlari va elementlari ham alohida, ham birgalikda o’rganilib, ularning o’zaro bog’liqligi, biri ikkinchisining ta’siridan kelib chiqishi, ya’ni ketma-ketligi aniqlanib, barcha omillar asosiy hamda asosiy bo’lmagan guruhlarga bo’linadi va ular o’zaro uyg’unlashtirilgan hamda tizimga solingan holda yakuniy natijaga omillarning birgalikdagi bevosita va bilvosita ta’siri hisoblanadi. Tahlil usullarini qo’llash o’rganilayotgan jarayonlarning bir-biriga bog’liqligi, o’zgarish sababi, ta’sir ko’rsatgan omillar va qo’shimcha sabablarni aniqlashga yordam beradi. hajmiga ko’ra bo’yicha joriy hisob asosida tuziladi Y i g’ ma balans Yig’ma balans bir martalik balanslar asosida tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, qo’mita, boshqarmalar va shu kabilar)ning xo’jalik mablag’larini aks ettiradi Aks ettirish obyektiga ko’ra Musta q il balans Mustaqil balansni huquqiy shaxs bo’lgan barcha korxonalar tuzadi A lo h ida balans Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo’linmalari (filiallar, bo’limlar, sho’’ba va qaram xo’jaliklar va shu kabilar) tuzadi Tozalash usuliga ko’ra B rutto b alans Tartibga soluvchi moddalarni o’z ichiga oluvchi balansdir Netto blans Qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegirilgan balans Buxgalteriya balansining maqsadi – xo’jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat. Balansning jamlangan qatorlari bo’yicha tasnifiy jihatlarini quyida ko’rib o’tishimiz mumkin. Joriy va uzoq muddatli aktivlarni tasniflash. Har bir subyekt joriy aktivlarni va joriy majburiyatlarni buxgalteriya balansida alohida tasnif sifatida ko’rsatishni (yoki ko’rsatmaslikni) belgilab olishi lozim. Xo’jalik yurituvchi subyekt bu tasnifni amalga oshirmaydigan variantni tanlab olsa, aktivlar va majburiyatlarni to’lash muddatlariga doir axborot nima bo’lganda ham buxgalteriya hisobining milliy standartlariga asosan ochib ko’rsatilishi zarur. Xo’jalik yurituvchi subyekt aniq belgilanadigan operatsiya siklidan foydalanib, tovarlar va xizmatlarni yetkazib bersa, u holda balans hisobotidagi joriy va uzoq muddatli aktivlar hamda majburiyatlarning alohida tasnif etilishi aylanma mablag’ sifatida doimo muomalada bo’ladigan sof aktivlar bilan subyektning uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar, uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summalari ko’rsatilishi kerak. Joriy majburiyatlar (JM) bo’yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarzlar, alohida bo’linmalarga qarzlar, sho’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo’naklar, byudjetdan soliqlarga oid qarzlar, sug’urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg’armalaridan to’lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq to’lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi. Debitorlik qarzi Xaridor va buyurtmachilarning qarzi, ajratilgan bo’linmalarning qarzi, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi, xodimlarga berilgan bo’naklar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar, byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari, maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlari, ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi, xodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi, boshqa debitor qarzlar Pul mablag’lari va pul ekvivalentlari Kassadagi pul mablag’lari, hisob raqamidagi pul mablag’lari, chet el valyutasidagi pul mablag’lari, boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari Kreditorlik qarzi Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, ajratilgan bo’linmalarga qarz, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz, kechiktirilgan daromadlar, soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo’naklar, byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz, sug’urtalar bo’yicha qarz, maqsadli jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz, ta’sischilarga bo’lgan qarzlar, mehnatga haq to’lash bo’yicha qarz Ajratmalar Qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriluvchi (amortizatsiya, byudjet va byudjetdan tashqari fondlarga va h.k.) ajratmalar Foiz to’lashni talab qiluvchi majburiyatlar Kreditlar, qarzlar, ssudalar, dividendlar bo’yicha yuzaga keluvchi majburiyatlar O’z sarmoyasi va zaxiralari O’z sarmoyasi – subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir. Zaxiralar – zarar oqibatlaridan qo’shimcha muhofaza programmalashtirish usuli cheklanishlarda qatorli tarzda programmalashtirish va ularni boshqarish bo’yicha muqobil qatorlardan eng optimal variantini aniqlash 6 Nazariy o’yin usuli Ijtimoiy, ekologik, texnologik shartlarni hisobga olgan holda boshqarishni bir xil darajada saqlashning shartlarini belgilash 7 va hokazo usullar... Iqtisodiy-matematik usullarni qo’llash asosida: - tahlilni bajarish muddati tezlashadi; - o’zgarishlar va ularning ta’sirini aniq hisoblash mumkin bo’ladi; - oddiy-an’anaviy usullar bilan hisoblab bo’lmaydigan murakkab omillar va ko’p omilli ko’rsatkichlarni to’liq o’rganish imkoni tug’iladi; - har bir ta’sir etuvchi omilning miqdor va sifat jihatlarini aniq ko’rsatib berish imkoniyati tug’iladi; - hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va hokazolar. Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usuli Taqqoslash – inson atrof-muhitni anglay boshlagan usullardan biri bo’lib, undan doimo foydalaniladi. Uning muhimligi quyidagi naqlda ham qayd qilinadi: «Barcha narsa qiyoslashda anglanadi». Bu usul iqtisodiy hodisalar tadqiqida ham keng tarqaldi: baholash uchun qo’llaniladigan har bir ko’rsatkich, har bir raqam, nazorat va prognoz xuddi shunday boshqalar bilan taqqoslashdagina ahamiyatlidir. Taqqoslash mohiyati – turdosh obyektlar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlash maqsadida qiyoslashdir. Ular yordamida umumiy va xususiy iqtisodiy hodisalarni taqqoslash ishlari bajariladi, o’rganilayotgan obyektlar darajasida o’zgarishlar, tendensiyalar va ularning rivojlanishi qonuniyatlari, ular o’rtasidagi sabab-oqibat aloqalari o’rnatiladi. 2. Uzoq muddatga moliyaviy holat tahlili; 3. Korxona ish aktivligi tahlili. Moliyaviy hisobotni tahlil etish deganda – korxonaning muayyan sanaga bo’lgan moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o’zgarishlar haqidagi axborotlarni analitik qayta ishlash jarayonlari tizimi tushuniladi. Moliyaviy hisobotni o’qishda, bir xil holatning har xil jihatlarini aks ettiruvchi hisobot shakllaridagi ma’lumotlarning o’zaro mosligiga ham ahamiyat qaratiladi. Masalan, buxgalteriya balansida ayrim qatorlar boshqa moliyaviy hisobot shaklining tegishli qatorlari bilan mos kelishi lozim. Buxgalteriya balansini o’qish va tahlil etish orqali korxona moliyaviy holatiga baho berishda o’rganiladigan masalalar kengligi sababli ularni bir tizimga solib olish talab qilinadi. Bu holatni quyidagi o’rganiladigan mavzular bo’yicha tuzib chiqish mumkin. Buxgalteriya balansi va uni o’qish yuzasidan qatorlar Buxgalteriya balansini o’qish Aktivlar tarkibi, tuzilishi Passivlar tarkibi, tuzilishi Uzoq muddatli aktivlar Joriy aktivlar Aktivlar va passivlarning bog’liqligi O’z mablag’lari manbasi Majburiyatlar Moliyaviy holat Buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar hamda bir xil jihatning boshqa tomonlarini aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari Aktivlar Kapital Majburiyatlar Daromadlar Xarajatlar Foyda va zararlar tarkibi, tuzilishi Pul oqimi tarkibi, tuzilishi Xususiy kapital tarkibi tuzilishi Buxgalteriya balansini o’qish yuzasidan balans tuzuvchi korxonaga, uning mulkiy shakliga, faoliyat turiga, balans tuzilgan davriylikka, balans o’lchovi va korxona - o’z sarmoyasi har bir toifasi joriy miqdordagi hamda davrning boshlari va oxirida zaxiradagi o’zgarishlarning umumiy miqdori haqidagi axborotlarni ochib berishi lozim. Buxgalteriya balansi tahlilining mazmuni – korxonaning mulkiy holati va uning o’zgarishlariga, aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibi va o’zgarishlariga, balans moddalarining likvidlik darajasiga, xo’jalik yurituvchi subyektlarning to’lov layoqatiga, moliyaviy barqarorligiga, ish aktivligiga, raqobatbardoshligi va iqtisodiy tahlikalarga bardoshligiga baho berishdan iborat. Buxgalteriya balansi tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi: - korxonaning mulkiy va moliyaviy holatini baholash; - aktivlarning likvidligini baholash; - aktivlarni shakllantirish manbalari tarkibini baholash; - majburiyatlarning aktivlar bilan ta’minlanganligini baholash; - aktivlar va passivlarning alohida guruhlari o’rtasidagi muvofiq- likni baholash; - aktivlarni pul ishlab topish imkoniyatlarini baholash; - kapitalni shakllanishi va o’stirish imkoniyatlarini baholash. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi: aktivlar, kapital va majburiyatlar Buxgalteriya balansi axborotlariga tayangan holda xo’jalik yurituvchi subyektning moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalari baholanadi. Buxgalteriya balansidagi axborotlarning mazmunini bilish uchun nafaqat buxgalteriya balansi tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish, balki uning moddalari va ayrim ko’rsatkichlari o’rtasidagi mantiqiy va o’ziga xos bog’liqliklarni ham bilish zarur. Buxgalteriya balansining mazmunini bilishda uni o’qish ketma-ketligi ham muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya balansining aktivi va passivining tuzilishi hamda mazmuni undagi axborotdan foydalanuvchilar, eng avvalo, tashqi foydalanuvchilarga qaratilgan. Debitor va kreditor qarzlarning holatini ochib beruvchi, korxonaning joriy xarajatlari yoki foydasi hisobidan tashkil etilgan xususiy kapital va ayrim turdagi guruhlashtirish, balansli bog’lanish, zanjirli bog’lanish, indeks, foizlar va hokazo usullarni kiritishimiz mumkin bo’ladi. Iqtisodiy-matematik usullarni yuzaga kelishi esa iqtisodiy axborotlarni qayta ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarini rivojlanishi bilan bog’liq. Ushbu usullar iqtisodiy axborotlarni hisoblash va qayta ishlash jarayonini tezlashtirib, ularni qisqa muddatda boshqaruv xodimlariga uzatish hamda murakkab masalalarni tez va aniq hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Korrelatsiya, regressiya, integral, nazariy o’yin, matematik dasturlash va shu kabilar iqtisodiy-matematik usullarga misol bo’ladi. Xo’jalik jarayonlarini o’rganish, tahlil etishda yangi usul va vositalardan foydalanish iqtisodiy tahlilni takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullarni ham ushbu qatorga kiritish mumkin (1-jadval). 1 -jadval Tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va ularni qo’llash o’rni T/R Usullarning nomi Izoh 1 2 3 1 Korrelatsion-regratsion tahlil usuli O’zgaruvchi birlikka ta’sir etuvchi, o’zaro aloqadorlik va bog’lanishdagi alohida belgining boshqa belgilar ta’sirida o’zgarishlarini aniqlash 2 Logorifmlar usuli Natijaviy ko’rsatkichga ta’sir etuvchi ko’plab omillarning ta’sirini aniqlashning matematik ifodaga solinishi 3 Determinantlar usuli Yakuniy ifodaga ta’sir etuvchi bir omilning ikkinchi omilni tug’diruvchi va ularning alohida tarkiblanishi 4 Matritsalar usuli Yakuniy ifoda va natijaviy ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni juftlik, birlik va ko’plik koefitsiyentlarda aniqlash 5 Chiziqli Xo’jalik jarayonlarini funksiya va taqdim etiladigan bo’lsa), ikkita pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlarni va ikkita kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotlarni hamda tegishli izohlarni taqdim etishi lozim”. 2 Bu tartib minimal qiyosiy tahlil qilish sharti tufayli belgilangan. Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida yana shunday muhim jihat aks etganki, subyektlar minimal qiyosiy moliyaviy hisobotlarga qo’shimcha tarzda oldingi davrning boshiga bo’lgan moliyaviy holat to’g’risidagi uchinchi hisobotni ham taqdim etishi lozim, agarda: (a) u hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo’llasa, o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblasa yoki ularni qayta tasniflasa; (b) retrospektiv qo’llash, retrospektiv qayta hisoblash yoki qayta tasniflash oldingi davr boshidagi moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan ma’lumotlarga muhim darajada ta’sir etgan bo’lsa. Yuqoridagi tartibga ko’ra, xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy holat to’g’risidagi uchta hisobotlarni quyidagi davr holatlariga taqdim etishi lozim: (a) joriy davr oxiriga; (b) oldingi davr oxiriga; (d) oldingi davr boshiga. Ma’lumotlarning davrlararo qiyosiyligini oshirish foydalanuvchilarga iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda, ayniqsa bashorat maqsadlarida, moliyaviy ma’lumotlardagi tendensiyalarni baholash uchun imkoniyat yaratadi. Ba’zi holatlarda, joriy davrga nisbatan qiyoslanuvchanlikka erishish uchun muayyan oldingi davrdagi qiyosiy ma’lumotlarni qayta tasniflashning imkoni bo’lmaydi. Masalan, tadbirkorlik subyekti qayta tasniflashga imkon beradigan tarzda oldingi davr(lar)dagi ma’lumotlarni yig’magan bo’lishi mumkin va ma’lumotlarni qayta yaratish imkoni bo’lmasligi mumkin. Minimum darajada, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot quyidagi summalarni aks ettiradigan satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy vositalar; (b) investitsion mulk ; (d) nomoddiy aktivlar ; (e) moliyaviy aktivlar; (f) 2 МҲХС “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш” тўғрисидаги, 38 модда uskunalari, moddiy aktivlari, taraqqiyot va gudvillga xarajatlar. Investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan va hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida sotilishi mumkin bo’lmagan aktivlardir. Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida hisob-kitob qilinadigan majburiyatlardir. Joriy majburiyatlarning tavsifi joriy aktivlar tavsifiga o’xshashdir. Kreditorlik qarzi ish haqi, soliqlar bo’yicha qarzlar va boshqa operatsiya xarajatlari bo’yicha qarzlar kabi ayrim joriy majburiyatlar joriy aktivlar hisobidan hisob-kitob qilishni talab qiladi, chunki subyektning odatdagi operatsiyasi tsiklida foydalaniladigan aylanma mablag’ni tashkil etuvchi moddalar bo’yicha majburiy hisoblanadi. Bunday operatsiya moddalari hatto hisobot vaqtidan so’ng 12 oydan ortiq davr davomida ham hisob-kitob qilinishi lozim bo’lsada, joriy majburiyatlar hisobida tasnif qilinadi. Joriy majburiyatlarga‚ shuningdek, bank overdraftlari, to’lanadigan dividendlar, daromad soliqlari, savdo bilan bog’liq bo’lmagan o’zga kreditorlik qarzlari, foizlarni to’lashni talab qiladigan qisqa muddatli majburiyatlarning joriy qismi kiradi. Ular hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida hisob-kitobni talab etsada, operatsiya nuqtayi nazaridan joriyligini aniqlash qiyin. Uzoq muddatli asosda aylanma mablag’dan pul bilan ta’minlanadigan, foizni to’lashni talab qiluvchi majburiyatlar (12 oy davomida hisob-kitob qilinmaydigan majburiyatlar) uzoq muddatli (nojoriy) majburiyatlar hisoblanadi. Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlarni qayta moliyalash tartibi. Qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar – hisobot sanasidan boshlab 12 oy davomida hisob- kitob qilinishi lozim bo’lgan majburiyatlardir. Dastlabki muddat 12 oydan ko’proq bo’lsa, subyekt majburiyatni uzoq muddatli asosda qayta moliyalashni rejalashtirayotgan bo’lsa, bu tartiblar moliyaviy hisobot ma’qullangunga qadar qaytadan moliyalashga yoki to’lovlar muddatini o’zgartirishga qaratilgan bitim bilan qo’llab-quvvatlansa, bunday sharoitda nojoriy majburiyatlar sifatida tasnif etilishi lozim. qilish yuzasidan barpo etilgan fondlar Taxminiy baholashning ko’pgina darajasidan foydalanish yo’li bilangina baholash mumkin bo’lgan majburiyatlar zaxira hisoblanadi. Subyektni va kredit bergan tashkilotlarni zarar oqibatlaridan qo’shimcha muhofaza qilishni ta’minlash uchun qonun yoki ustavda zaxiralarni barpo etish ko’zda tutiladi. Balansga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarda taqdim etiladigan axborot. Xo’jalik yurituvchi subyekt buxgalteriya balansiga tushuntirishlarda quyidagilarni ochib berishi lozim: a) Aksiyadorlik mablag’ining har bir toifasi bo’yicha: e’lon qilingan aksiyalar sonini, chiqarilgan, haqi to’la to’langan, chiqarilgan, lekin haqi to’la to’lanmagan aksiyalar sonini, aksiyalarning nominal qiymatini, yilning boshida va oxirida haqi to’lanmagan aksiyalar sonining kamayishini, aksiyadorlik mablag’ining har bir toifasiga taalluqli huquqlar, afzalliklar va cheklashlar, shu jumladan dividendlarni taqsimlash va sarmoyani qoplashga doir cheklashni, jamiyatning o’ziga, xo’jalik yurituvchi subyektga qarashli sho’ba va uyushgan jamiyatlariga tegishli aksiyalar, opsion va savdo shartnomasi bo’yicha emissiya uchun zaxiraga ajratilgan aksiyalar, shu jumladan ularning muddatlari va miqdorlari haqidagi axborotlar; v) O’z sarmoyasidagi zaxiralar mohiyati va maqsadlari bayoni. s) Majburiyatlarda dividendlarni to’lash uchun ajratilgan pul miqdorining mavjudligi (aksiyadorlar yoki muassislar, ishtirokchilar yig’ilishida rasmiy ravishda ma’qullanmagan to’lovlar miqdorining mavjudligi) haqidagi axborotlar ochib berilishi zarur. Xo’jalik yurituvchi subyekt o’z sarmoyasidagi o’zgarishlarni aniq aks ettirishi yuzasidan buxgalteriya balansiga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlarda‚ shuningdek: - davr boshida va hisobot sanasida to’plangan foyda yoki zararlarning qoldig’i hamda shu davrda yuz bergan muhim o’zgarishlar, jumladan aksiyadorlar (muassislar, ishtirokchilar) har bir toifasiga shu davr uchun taqsimlanadigan sof foyda haqidagi; Adabiyotlar 1. 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 2. Sh. Mirziyoyev. Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maruzasi, 2017-yil 14-yanvar 3. МҲХС “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш” тўғрисидаги, 38 модда 4. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 5. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 6. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O’quv qo’llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 7. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo’llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 8. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 9. Рахимов М.Ю. Иқтисодиёт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 2015.-316 б., Internet saytlari: 10. www.lex.uz.(O’zbekiston Respublikasi Davlat qonunchiligi). 11. www.tfi.uz 12. www.ziyonet.uz 13. www.stat.uz “O’qish” uchun alifbo asoslarini bilish lozim. Moliyaviy hisobotlarni o’qishda bunday asos bo’lib, moliyaviy hisobot qatorlarida aks etgan tushunchalar hisoblanadi. Ularning bir qismi barcha uchun tushunarli bo’lishi mumkin, lekin ayrim qatorlarini faqat maxsus bilimga va kasb malakasiga ega bo’lganlar tomonidangina tushuniladi. Bunda tushunchalar sifatida moliyaviy hisobotning, balansning istalgan qatorini keltirish mumkin. Masalan: moliyaviy qo’yilmalar, investitsiyalar, majburiyatlar, kapital, pul ekvivalentlari, zaxiralar va h.k. Shu sababli, balansni o’qishdan oldin uning barcha moddalarini tushunib olish talab etiladi. Nafaqat ularni tushunish balki, baholanishi, faoliyatdagi rolini, boshqa tushunchalar bilan aloqasini, iqtisod va moliyaviy jihatdan uning o’zgarishlarini ahamiyatini ham anglash talab etiladi. Buxgalteriya balansini o’qish orqali: - korxona to’g’risida muhim ma’lumotlarni olish; - aylanma mablag’larni ta’minlanish darajasini baholash; - o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganligini bilish; - korxonaning moliyaviy holatini dastlabki baholash imkoni tug’i- ladi. Buxgalteriya balansini dastlabki o’qishda moliyaviy jihatdan quyidagilar o’rganiladi: - aktivlarning umumiy summasi va uning yil davomida o’zgarishi; - xususiy sarmoya va majburiyatlarning summasi, ularning yil davomida o’zgarishi; - uzoq muddatli va joriy aktivlarni moliyalashtirish holati va ularning o’zgarishi; - debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibi, holati va o’zgarishi; - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning tarkibi, holati va o’zgarishi; - joriy aktivlarning tarkibiy tuzilishi va o’zgarishi. Buxgalteriya balansi asosida moliyaviy holat baholanadi. Shu sababli moliyaviy holat tahlili deganda ko’pincha buxgalteriya balansi tahlili tushuniladi. Uning muhim yo’nalishlariga quyidagilar kiradi: 1. Qisqa muddatga moliyaviy holat tahlili; Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo’jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to’playdi hamda oshkor qiladi Kurs ishining maqsadi: “Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi” mavzusini nazariy jihatdan yoritish va o`rganish. Kurs ishining vazifalari:  Moliyaviy tahlilda qo’llaniladigan maxsus usullar va ularning o’ziga xos xususiyatlari o`rganish  Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi taxlil etish  Buxgalteriya balansini “o’qish” ni o`rganish va taxlil etish  Korxona moliyaviy holatining tahlili o`rganish Kurs ishi qo`lda kompuyuterda terildi va sahifalandi. 36 sahifadan iborat bo`lib, mavzuni yoritishda 14 ta adabiyot manbalariga murojat etildi. darajasini aniqlashga, mo’ljal parametrlardan og’ishni aniqlash, yechimini talab qiluvchi muammolarni aniqlashga imkon beradi. Korxonalararo qiyosiy tahlil sohasida eng so’nggi yutuq bu – benchmarking . Bu nafaqat xususiy sohaning, balki boshqa sohalardagi fan va amaliyot yutuqlariga asoslangan yetilib kelayotgan muammolar haqida oldindan ogohlantiruvchi tizimdir. U raqobatda ustunlikka erishish va uni saqlash uchun talab qilingan axborotlarni olish instrumenti sifatida foydalaniladi. Benchmarking korxona va yetakchilar o’rtasida erishilgan natijalardagi tafovut mohiyatini tushunishga ko’maklashadi. Menejerlarni yangiliklarni izlashga yanada undaydi, innovatsion faoliyat uchun baza hosil qiladi. Yuqori rahbariyatga xususiy biznesda strategik va taktik boshqaruv qarorlari bo’yicha ortda qolishni bartaraf etishga maqbullashtirishga, mahsulot va xizmatlar bozorida yetakchi o’rin egallashga ko’maklashadi. Korxonalarni taqqoslash bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin . Raqobat va tijorat siri tufayli raqobatdosh korxonalar kamdan-kam axborot ayirboshlashadi. Shuning uchun bir korxonaning holati bilan boshqasiniki o’rtasida bevosita taqqoslash o’tkazish doimo ham mumkin bo’lmaydi – odatda, muayyan soha bo’yicha e’lon qilingan o’rtacha statistik ma’lumotlarga yoki aksionerlik jamiyati va mas’uliyati cheklangan jamiyat hisobotiga asoslangan bilvosita taqqoslash bilan cheklanishga to’g’ri keladi. Tahlil qilinayotgan korxona ko’rsatkichlarining haqiqatdagi darajasini soha bo’yicha (vazirlik, birlashma, konsern) o’rtacha ko’rsatkichlar bilan qiyoslash ham iqtisodiy tahlilda katta ahamiyatga ega. Bunday taqqoslash tahlil qilinayotgan ushbu sohaning, korxonaning boshqa xo’jalik subyektlari o’rtasida reytingini aniqlash, korxonaning rivojlanishi darajasini yanada to’liq va obyektiv baholash, uning xo’jalik faoliyati natijalarini belgilovchi umumiy va o’ziga xos omillarni o’rganish, operatsion va moliyaviy risk darajasini baholash uchun zarur. Parallel va dinamik qatorlarni qiyoslash turli ko’rsatkichlar o’rtasida aloqa shakllari va yo’nalishlarini aniqlash va asoslash uchun foydalaniladi. Shu maqsadda ko’rsatkichlardan birini tavsiflovchi raqamni o’suvchi yoki kamayuvchi tizimida har bir omilning o’z o’rni bor hamda ular muayyan miqdorda voqeliklarga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tahlil jarayonida e’tiborga olinmagan har bir ko’rsatkich yoki omil uning natijalarni noaniq bo’lishiga hatto iqtisodchilarni noto’g’ri xulosalariga olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytish mumkinki, tahlil metodining muhim xususiyati o’rganiladigan muayyan iqtisodiy ko’rsatkich alohida tarzda, boshqa omillardan ajratilgan holda tahlil qilinmaydi. Ularning o’zaro bog’liqligi doimo e’tiborda tutiladi. Faqatgina, ayrim hollarda iqtisodiy jarayonlar bo’yicha hisob-kitoblarni mantiqiy asoslash uchun, ya’ni yakuniy natija ko’rsatkichiga faqat bir omilning ta’siri o’rganilayotgan vaziyatlarda boshqa omillarning o’zgarish sabablari hamda ta’sir etish miqdori shartli o’zgarmas, deb qaralishi mumkin. Odatda ilmiy usullardan foydalanilganda, har qanday turdagi tahlil muvaffaqiyatli chiqadi. Tahlil qilishning to’g’ri tanlangan usuli ko’pincha uning natijasini oldindan aniqlaydi. Ilmiy usulda fanni tekshirish ko’pincha, dialektik usulga asoslanishi tushuniladi. Tushunishning dialektik usuli, hamma hodisa va jarayonlarni muntazam harakatda, o’zgarishda, rivojlanishda ko’rish zarurligini bildiradi. Iqtisodiy tahlil usullarining xarakterli jihatlaridan biri – muntazam taqqoslab turishdir. Dialektika har bir jarayonni, har bir hodisani birlik va qarama-qarshiliklar kurashi deb qarash kerakligini o’rgatadi. Bundan har bir hodisa va jarayonlarni ichki qarama-qarshiliklar, ijobiy va salbiy tomonlarini o’rganib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Bu ham tahlilning xarakterli jihatlaridan biridir. Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo’jalik faoliyatini o’rganib chiqishda barcha bog’liq tomonlarini hisobga olinishini anglatadi. Hech qaysi hodisa, agar u alohida tekshirilsa to’g’ri tushunchaga ega bo’lmaydi. Bu ham tahlilning xarakterli jihatlaridan biridir. Tahlilning muhim uslubiy jihatlaridan biri, u sabab-oqibatlarni aniqlabgina qolmay, balki son jihatdan tavsif beradi, ya’ni har bir omilning faoliyat natijalariga qay miqdorda ta’sir ko’rsatishini aniqlaydi, bu esa iqtisodiy tahlilning yanada osonroq bo’lishini ta’minlaydi. Sistemali yondoshish esa o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni bosqichma- bosqich tahlil qilish, ularni o’zaro bog’liq holda tekshirish mufassal detallarda o’rganilishini ko’zda tutadi. Xo’jalik yurituvchi subyektlar: - mulk, kapital va majburiyatlarini, ularning o’zgarishlarini tahlil etish; - to’lovga qobillik va mablag’lar harakatchanligini tahlil etish; - asosiy va aylanma kapitalini tahlil etish; - iqtisodiy va moliyaviy salohiyatini tahlil etish; - ish aktivligini tahlil etish; - firma va kompaniyalar moliyaviy barqarorligini tahlil etish; - debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etish; - iqtisodiy va moliyaviy reytingini baholash; - moliyaviy holatini yaxshilash yuzasidan mavjud ichki imkoniyat- larni aniqlash va ularni yo’lga qo’yish chora-tadbirlarini belgilab olishdan iboratdir. rezervlar shakllanishini ochib beruvchi moddalarning batafsillik darajasini yuqoriligi shundan kelib chiqadi. Buxgalteriya balansi elementlari va ularning tasnifiy jihatlari Buxgalteriya balansi elementlari Tavsifi Aktivlar Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir Xususiy kapital (sarmoya) Subyektning majburiyatlarini chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir Majburiyatlar Shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, pul to’lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti- harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o’z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir Buxgalteriya balansini moliyaviy tahlilga tayyorlash yuzasidan uning elementlari va moddalarini turli tasnifiy belgilari bo’yicha ko’rsatkichlar tizimiga jamlash talab etiladi. Bu tasnifiy belgilar ularning shakli, aylanuvchanlik darajasi, likvidligi bo’lishi mumkin. Buxgalteriya balansi aktiv va passiv tomoni klassifikatsiyasi Aktiv (A) Uzoq muddatli aktivlar (UMA) Joriy aktivlar (JA) Moliyaviy aktivlar (MA) Moliyaviy uzoq muddatli aktivlar (MUMA) Moliyaviy joriy aktivlar (MJA) O’rganilayotgan xo’jalik jarayonlarining, ya’ni ko’rsatkichlarning o’zaro farqlanishi hamda o’zgarishi sabablarini aniqlash tahlil ishlarida muhim ahamiyatga ega. Har bir o’zgarishga ta’sir ko’rsatgan sabablarni (omillar) hisoblash iqtisodiy tahlil metodining yana bir o’ziga xos xususiyatidir, chunki, tahlil qilinayotgan iqtisodiy ko’rsatkichlar va ulardagi o’zgarishlar doimo bir-biri bilan uzviy bog’liq, o’zaro aloqa hamda ta’sir natijasida sodir bo’ladi. Tahlil vositasida mazkur holatlar, ya’ni o’zgarishlar aniq hisoblanadi va o’rganiladi. Ta’kidlash kerakki, ayrim olingan omillar oxirgi yakuniy natijaga sezilarli ta’sir ko’rsatishi va uni tubdan o’zgartirib yuborishi ham mumkin. Shuning uchun ham xo’jalik faoliyatidagi o’zgarish sabablari, ularning omillar ko’rinishida yuzaga chiqishi tahlilda jiddiy tarzda o’rganiladi, demak, ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi asosiy va qo’shimcha omillarni aniqlash ularni tasniflash tahlil metodining muhim xususiyati bo’lib sanaladi. Sabablarni aniqlash va omillarni to’g’ri guruhlash xo’jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning sifatli bo’lishida muhim rol o’ynaydi. Iqtisodiy tahlil metodining yana bir o’ziga xos tomoni o’rganilayotgan ko’rsatkichlarni bir-biriga o’zaro ta’sirini va bog’liqligini aniq hisoblab ko’rsatib berishdir. Ma’lumki, korxona ishlab chiqaradigan mahsulot hajmi uch guruh omillar ishchi kuchi, mehnat vositalari va mehnat predmetlaridan foydalanishga bog’liq. O’z navbatida, har bir guruh omillar ham tarkibiy elementlarga ajraladi. Misol uchun, ishchi kuchidan foydalanish bo’yicha omillar miqdor va sifati bo’yicha guruhlanadi. Bu yerda, miqdor omil ishchilar soni, sifat omili esa ularning mehnat unumdorligidir (bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o’rtacha mahsulot). Ishchining bir yildagi o’rtacha mehnat unumi - bir yilda ishlangan o’rtacha kishi kunlari, ish kuni davomiyligi va bir ishchining yil davomida ishlagan ishi soatiga bog’liq. Bu sanab o’tilgan har bir ko’rsatkich, o’z navbatida, boshqa omillarga bevosita bog’liq. Ishchining bir yilda ishlangan o’rtacha ish kunlari qo’shimcha dam olish, sababsiz ishga kelmaslik, uzoq safarga borish, kasallik tufayli ishga chiqmaslik va korxona aybi bilan bekor turish kabi sabablar ta’sir ko’rsatadi. Aytilganlardan ma’lum bo’lmoqdaki korxona iqtisodiy faoliyatidagi barcha ko’rsatkichlar bir-biri bilan zanjirli bog’lanib ketgan. Bu umumiy zanjir yuridik manziliga tavsif berish ning birinchi bosqichida bajariladigan ishlar ketma- ketligini xarakterlaydi. O’qishning keyingi bosqichida korxonaning jami aktivlari va ularning tashkil topish manbalariga, korxonada aktivlarning asosiy kapitalga va joriy kapitalga yo’naltirilgan qismiga, mablag’lar manbasida qaysi manba turining (o’z va qarz) ustunligiga, moliyaviy faoliyat natijasi va uning qaysi shakllarda (pullik va pulsiz ko’rinishlarda) mavjudligiga, asosiy va nomoddiy aktivlarning holatiga, majburiyatlar va ularning nisbatiga, pul mablag’lari va ularning ko’proq qaysi shaklda turganligiga ahamiyat beriladi . Buxgalteriya balansini o’qish unda aks etgan (hodisa va jarayonlar, ularning samarasi va natijasini ko’rsatkichlar tizimida kodlashtirish va axborotlarni raqamlarda aks ettirilgan) axborotlarni dastlabki tushunish usulidir. 1. Moliyaviy tahlilda qo’llaniladigan maxsus usullar va ularning o’ziga xos xususiyatlari Metod - grekcha «methodos» so’zidan olingan bo’lib nazariya, ta’limot va amaliyotni o’rganishdagi yondashuv yo’llaridir. Keng ma’noda metod deganda tabiat va jamiyatdagi jarayonlar, predmetlar hamda voqeliklarni tadqiq etishning o’zaro bog’langan yalpi usullari, tamoyillari, shuningdek, haqiqatni bilishning vositalari, uslublari va yo’llari tushuniladi. Iqtisodiy tahlilning metodi - korxonadagi xo’jalik jarayonlari va boshqa faoliyat turlarining yuzaga kelishi, o’zgarishi hamda rivojlanishini dialektik yondashuv usulida o’rganishdir. Ijtimoiy- iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida korxonaning xo’jalik hamda boshqa faoliyat turlarini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish, ushbu ko’rsatkichlarning o’zgarishi sabablarini tadqiq qilish, ularning o’zaro bog’liqliklarini aniqlash hamda hisob-kitob qilish iqtisodiy tahlil fani metodining o’ziga xos jihatlaridir. Metodining mazmuniga ko’ra tahlil vositasida xo’jalik jarayonlari va boshqa faoliyat turlarini o’rganishda dialektik yondashuv, ya’ni har bir voqelik mavjud va rivojlanishda, deb qaraladi. Bu voqeliklar sondan sifat o’zgarishiga va yangi sifatning paydo bo’lishi, inkorni-inkor qilish, qarama-qarshilik kurashi, eskining tugashi, yangi-ilg’or voqeliklarning paydo bo’lishi kabi xususiyatga ega bo’ladi. Dialektik yondashuv va uning barcha usullari xo’jalik jarayonlarini o’rganishda, tahlil qilishda korxona faoliyatini barcha bosqichlarida qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil metodining ta’rifida uning e’tiborli jihatlari ham ko’rsatilgan. Jumladan, xo’jalik jarayonlari va iqtisodiy voqealarni tahlil qilishda juda ko’plab ko’rsatkichlardan foydalanish zarur. Tahlil uchun kerak bo’lgan ko’rsatkichlar, ularning turi hamda miqdori o’rganilayotgan iqtisodiy jarayonning mazmuni, hajmi va davriga bog’liq bo’ladi. Hatto, tahlil natijasida avvaldan mo’ljallanmagan yangi ko’rsatkichlar ham hisoblab topilishi mumkin. Mazkur holat iqtisodiy tahlil metodining o’ziga xos jihatlaridan biri hisoblanadi.

Korxona buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi

Купить