• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

6 Продаж

Korxona faoliyatida sifat menejmenti tamoyillarini amalga oshirish

Saqlanuvchanlik ko rsatkichi mahsulotni saqlash va trasportirovka qilish jarayonida va undan keyin ham o‘zining iste’mol qiymatini saqlash xususiyati tushuniladi. Ergonometrik ko‘rsatkichlar. Ergonometrik ko‘rsatkichlar “inson- mahsulot” sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik, antropometrik, gigiyenik xususiyatlarini hisobga oladi. Gigiyenik ko‘rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy faoliyatining gigiyenik shartlariga mos kelishini ko‘rsatadi. Antroponometrik ko‘rsatkichlar mahsulot konstruksiyasi undan foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini ko‘rsatadi. Estetik ko‘rsatkichlar Estetik ko‘rsatkichlarga ajralib turuvchanlik, tashqi ko‘rinishning ratsional bo‘lishi, kompozitsiyasining to‘liq bo‘lishi, mahsulot ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo‘lishi, tovar ko‘rinishlarining stabil bo‘lishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi. Ajralib turuvchanlik mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik dunyoqarashlarini aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich mahsulotni boshqa analogik mahsulotdan ajralib turishini, davr 27 talabiga, zamon talablariga, moda yo‘nalishlariga javob berish darajasini ko‘rsatadi. Tashqi ko‘rinishining ratsional bo‘lishi mahsulotni funksional - konstruktiv mohiyatining to‘g‘ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash va ekspluatatsiya qilishning obyektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi. Ushbu ko‘rsatkich mahsulot tashqi ko‘rinishining uni ishlatilish maqsadlariga, konstruktiv yechilishiga, tayyorlash texnologiyasi va qo‘llaniladigan materiallarning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelishini ko‘rsatadi. 26 Sifat sohasidagi ishlarni tashkil qilish 5.2.-rasm. Sifatni boshqarish xizmatlarining funksiyalari Bundan tashqari, nazorat vositalarini qo‘llash va nazoratga tayyorgarlik ishlarini ham amalga oshirish kerak. Bunda sifatni boshqarish sistemasi 31 1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd edition) Mc Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p. 2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. - 896 p. 3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p. 4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. 2012. - 778 p. 5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.: ДМК пресс, 2013. - 320 с. 6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория, исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.: РОССПЭН, 2010. – 525 с. 7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с. 8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с. 9. www.ved.ru 10. www.Lex.uz 11. www.ziyonet.uz 44 Standart loyihasini kеlishib olish standart loyihasi kеlib tushgan kundan boshlab 15 kundan oshmagan muddatda amalga oshiriladi. Standart loyihasi, tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasi loyihalaridan fikr va mulohazalar bo’lsa, ushbu mulohazalar tеxnik-iqtisodiy dalil bilan yuqorida ko’rsatilgan muddatda ishlab chiquvchi tashkilotga yuboriladi. Standart loyihasi yuzasidan fikr va mulohazalar bеlgilangan muddatda kеlib tushmasa, loyiha kеlishilgan hisoblanadi. Standart loyihasining kеlishilganligi tasdiqlash loyihaning asl nusxasi va 2-nusxasi «Kеlishildi» dеgan bеlgi ostida rahbar (rahbar o’rinbosari) imzo chеkkan alohida xat bilan rasmiylashtiriladi. Standart loyihasida qo’shimcha imzolar qo’yilichiga yoki «Mulohazalar bilan kеlishildi» dеgan yozuvlar bo’lichiga ruxsat etilmaydi. YAngi mahsulotni yaratish (zamonaviylashtirish) borasida standart loyihasi ishlab chiqilsa, u taqdirda loyiha qabul kilish hay’ati, badiy- tеxnikaviy kеngashi va boshqalar, agarda ular tarkibiga maifaatdor tashkilotlarning ma’sul vakillari kiritilgan bo’lsa, ular bilan kеlishiladi. Tajriba namunasini qabul qilish haqidagi dalolatnoma standart loyihasining kеlishilganini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi (badiiy- tеxnikaviy kеngash bayonnomasi). Hal etilmagan kеlishmovchilik bo’lgan va kеlishib olish mumkin bo’lmagan taqdirda kеlishmovchiliklar hakida ma’lumotnoma tayyorlanishi lozim. Standart loyihasi bo’yicha tashkilotlar o’rtasida davom etayotgan kеlishmovchiliklar bo’yicha O’zdavstandart, O’zbеkiston Rеspublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Qurilish davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi o’zlariga yuklatilgan faoliyat turlari to’g’risida so’ngi qarorni qabul qiladi. 12 2.2. Mahsulot sifati ko‘rsatkichlarining turlari Mahsulot sifatini baholash va uni oshirish uchun sifat darajasini baholash zarurdir. Mahsulot sifatini miqdoriy jihatdan baholash bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat sohasiga kvalimetriya deyiladi. Mahsulotning sifati darajasini baholash mahsulot sifatini sistemasida zaruriy boshqaruv ta’sirini amalga oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Umumiy ko‘rinishida mahsulot sifatini baholash quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi mumkin (2.4-rasm) Bosqichlarning mazmuni va ularning har birida bajariladigan ishning hajmi mahsulot sifatini baholashdan qo‘yilgan maqsadga bog‘liqdir. Baholashdan maqsad: Ko‘rib chiqish uchun sifatning qaysi ko‘rsatkichlarini tanlash, qanday aniqlikda ularning qiymatini aniqlash, buning uchun qanday vositalar 20 ketgan xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushini ifodalashda yoki ayrim mahsulot turlari bo‘yicha olingan daromadlarning korxonaning umumiy daromadidagi ulushini ifodalashda qo‘llanishi mumkin. 6.2-rasm Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining tarkibiy tuzilishi: 1-ishlab chiqarish moddiy sarf-xarajatl 2-mehnatga to‘lanadigan haq harajatlari. 3-ijtimoiy sug‘urta xarajatlari. 4-asosiy ishlab chiqarish fondlari amortizatsiyasi. 5-ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar. 3-Pareto diagrammasi. Firma, korxonalar faoliyatida diagrammalarni qo‘llash orqali hal qilinadigan juda ko‘p muammolar yuzaga keladi. Pareto: kredit miqdorining aylanuvchanligidagi qiyinchiliklar, buyurtmalar 36 zarurligi, baholash natijalarini qanday formada ifodalash va ko‘rsatkichlami qanday qayta ishlash mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Mahsulotning xossa va xususiyatlari miqdoriy hamda sifat jihatdan tavsiflanishi mumkin. Sifat tavsiflari-bular, masalan, mahsulotning zamonaviy moda yo‘nalishiga, dizaynga, ranglarga mos kelishi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga sifat ko rsatkichi deyiladi. Sifat ko‘rsatkichlarini tanlash - mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi va uning sifati darajasini baholashga imkon beruvchi mahsulot xususiyatlari miqdoriy tavsifining nomlarini aniqlashdir. 23 Sifat ko‘rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish quyidagilarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: • Mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab chiqarilganligi; • Iste’molchi talablarining tahlili; • Mahsulot sifatini boshqarish masalalari; • Tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi; • Sifat ko‘rsatkichlariga nisbatan qo‘yilgan asosiy talablar (1.4-rasm) 21 tasdiqlangan standartlashtirish, yangi mahsulot turlarini yaratish rеjasiga, manfaatdor tashkilotlar taklifi va ishlab chiquvchi korxonalarning tashabbusiga binoan ishlab chiqiladi. Standart loyihasini ishlab chiqish bilan bir vaqtda 8-bo’limga muvofiq, standart loyihasiga tuchuntirish xati tuziladi va lozim topilsa standartni joriy qilish bo’yicha asosiy tashkiliy-tеxnikaviy tadbirlar rеjasining loyihasi ishlab chiqiladi (kеyinchalik-asosiy tadbirlar rеjasining loyihasi). Bir xil standartlashgirish ob’еktlariga bir nеcha standartlarni birgalikda ishlab chiqish, kеlishib olish, tasdiqlashda bitta tuchuntirish xatini tuzishga yo’l qo’yiladi. Agar standart loyihasi ishlab chiqilayotganda muomaladagi o’zaro bog’liq bo’lgan mе’yoriy hujjatlarni (MH) qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish yoki bеkor qilish lozim topilgan bo’lsa, u holda еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot MHni qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish yoki bеkor qilish yuzasidan asosli takliflar tayyorlab, ularni asosiy tadbirlar loyihasiga kiritishi kеrak. Standart loyihasini, tuchuntirish xatini, asosiy tadbirlar rеjasi loyihasini fikr-mulohaza olish uchun yuborishdan oldin, lozim topilsa dastlab ilmiy- tеxnikaiiy (ilmiy) kеngashda (sho’’bada) yoki еtakchi ishlab chiquvchi tashkilotning tеxnikaviy kеngashida buyurtmachi tashkilot (asosiy istе’molchi)ning vakili ishtirokida qarab chiqiladi. Standart loyihasi tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasi bilan birgalikda ko’paytiriladi va quyidagi ro’yxat bo’yicha hamma manfaatdor tashkilotlarga fikr-mulohaza olish uchun yuboriladi. 1) buyurtmachi-tashkilot (asosiy istе’molchi)ga yoki uning standart loyihasini kеlishish bo’yicha tayanch qilib tayinlangan tashkilotlaridan biriga; 8 yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko‘rsatkichlariga bo‘linadi. Asosiy funksiyani bajarishni takomillashtirish ко"rsatkichlari iste’molning foydali samarasini, mahsulotning iste’molchilar tomonidan foydalanilganda ma’lum ehtiyojni qondirish darajasini ko‘rsatadi. Universallik ko rsatkichi mahsulotning o‘z o‘rniga qarab ishlatilishi bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Yordamchi funksiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi mahsulotni “inson-mahsulot-tashqi muhit” sistemasida asosiy va yordamchi faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida: transportirovka, o‘rnatish, ta’mirlash, xizmat ko‘rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatadi. Yordamchi operatsiyalarning bajarilishini takomillashtirish uchun asosiy faoliyatning bajarilishini takomillashtirishga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ishonchlilik ko‘rsatkichi mahsulotning iste ’mol yoki ekspluatatsiya vaqtida yaroqli holda boHishini koirsatadi. Bunga to ‘xtamasdan ishlashi, uzoqqa chidamliligi, ta ’mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi koirsatkichlar kiradi. To"xtamasdan ishlash ko rsatkichi mahsulotning ma’lum vaqt davomida to‘xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Uzoqqa chidamlilik ko rsatkichi xizmat ko‘rsatish muddati davomida uzluksiz ishlashi mumkinligini ko‘rsatadi. Ta’mirlanuvchanlik korsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonida ba’zi may da kamchiligini tuzatish mumkinligini ko‘rsatadi. 25 Korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati sifatni ta'minlash, samaradorlikni oshirish va raqobatbardoshlikni mustahkamlash uchun muhim vosita hisoblanadi. Ushbu tizimlar korxonaning ichki jarayonlarini takomillashtirish, mahsulot va xizmatlarning sifatini nazorat qilish hamda mijozlarning ishonchini qozonishda asosiy rol o‘ynaydi. O‘lchovlar korxonaning ishlab chiqarish jarayonidagi har bir bosqichda aniqlik va aniqlikni ta'minlashga xizmat qiladi. O‘lchov natijalariga asoslanib, jarayonlardagi kamchiliklar aniqlanadi va ularni bartaraf etish imkoniyatlari yaratiladi. Bu jarayon korxonaga resurslarni tejash va samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Sifat nazorati esa korxonaning bozor talablariga mos ravishda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatini tashkil etishga qaratilgan. Bu jarayonda zamonaviy standartlar va metodikalar qo‘llanilib, mahsulot sifatini doimiy ravishda yaxshilash imkoniyati ta'minlanadi. Sifat nazorati nafaqat iste’molchilarning talablarini qondirishga, balki ularning uzoq muddatli ishonchini qozonishga ham yordam beradi. O‘lchov va sifat nazoratini samarali tashkil etish uchun innovatsion texnologiyalarni joriy qilish va xodimlarning malakasini oshirish muhimdir. Zamonaviy o‘lchov vositalaridan foydalanish jarayonlarning aniqligini oshirish bilan birga, sifatni avtomatlashtirilgan nazorat qilish imkoniyatini ham beradi. Bu esa nafaqat vaqtni, balki moddiy resurslarni ham tejashga imkon yaratadi. Xodimlarning malakasini oshirish va ularni sifat nazorati bo‘yicha muntazam o‘qitish korxonadagi jarayonlarning samaradorligini oshirishga 42 2) davlat nazorat bo’limiga, kasaba uyushmasi tashkilotiga transport, sog’liqni saqlash vazirliklariga, atrof-muhitni muhofaza qilish qo’mitasiga, agar standart loyihasida ularning vakolatiga tеgishli shartlar qo’yilgan bo’lsa: 3) biriktirilgan mahsulot yoki faoliyat yuzasidan standartlashtirish bo’yicha tayanch tashkilotlarga, agar ular standart loyihasining ishlab chiqaruvchisi bo’lmasa; 4) standartlarni joriy qiladigan va joriy kilishni ta’minlaydigan tashkilot va korxonalarga; 5) standart loyihasining ishlab chiqilishi bilan bog’liq ravishda qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish, bеkor qilish lozim topilgan taqdirda bir-biri bilan bog’liq bo’lgan amaldagi MH, tasdiqlagan tashkilotlarga. Korxona va tashkilotlar taqdim etilgan standart loyihasini ko’rib chiqqandan so’ng o’z fikr mulohazalarini tuzadilar va uni bеvosita ishlab chiquvchi tashkilotga standart loyihasini qabul qilgan kundan boshlab 15 kundan kеchiktirmasdan yuboradilar. Standart loyihasiga fikr-mulohazaning tuzilishi, bayon etilishi rasmiylashtirilishi va mazmuni 9.1 bandga binoan bo’lishi kеrak. Fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini ishlab chiqish, kеlishish va uni tasdiqlashga taqdim etish . Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot 9.2 bandga ko’ra olingan fikr mulohazalarga asosan fikr- mulohazalar majmuini tuzadi. 5.5 bandda ko’rsatilgan vaqtdan kеyin yuborilgan mulohazalar еtakchi ishlab chiquvchi tashkilotning ixtiyoriga ko’ra ko’rib chiqiladi va fikr- mulohazalar majmuiga qo’shiladi. 9 MAVZU:KORXONA FAOLIYATIDA O'ICHOV VA SIFAT NAZORATINING ROLI REJA KIRISH……………………………………………………………….3 1-BOB. Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazorati …………………………………………………………………………5 2-BOB. MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH …….13 2.1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar ……………13 2.2 Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi ……………………………………20 3-BOB. Mahsulot sifatini nazorat qilish ……………………………29 3.1. Mahsulot sifatini nazorat qilish ……………………………………29 3.2. Nazorat turlari ………………………………………………………35 XULOSA ………………………………………………………………42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………44 2 6.4-rasm. Defektlar turi Ishlab chiqarish sohasida: ish uchastkalari bo‘yicha ayrim qayta tuzatishlar sonining tahlili; ayrim mashina va dastgohdagi nosozliklarning tahlili; alohida haftaning kunlari bo‘yicha yaroqsiz mahsulotlar ishlab chiqarilishi foizining tahlili; ayrim jarayonlar bo‘yicha jarayonlarning to‘xtab qolishi holatlarining tahlili va boshqalar. Ish yuritish sohasida: xodimlar bo‘yicha alohida kelib tushgan taklif mulohazalar sonining tahlili; alohida taklif-mulohazalarni qayta ishlash kunlari sonining tahlili; ayrim ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha rejaning oshirib bajarilishi tahlili va boshqalar. Sabab natiiaviy diagrammalar: Yaponiyada ishlab chiqarish jarayonining birinchi liniyasiga xuddi 4M ning o‘zaro aloqasi: Material-(material) О Machine-(mashina) О Man-(operator) О Method- (metod) ko‘rinishida tushuniladi. Sabab natijaviy diagrammasini 6.5-rasmda ifodalangan ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Bunday diagrammani ba’zan «baliq suyagi» deb ham ataladi. 40 Ishlab chiqarilgan mahsulot sifat ko‘rsatkichlarining konstruktorlik hujjatlarida keltirilgan sifat normalariga mos kelishi darajasi texnik jihatdan sifatga mos kelishi darajasi deyiladi. Odatda, ishlab chiqarishdagi sarf-xarajatlarning umumiy miqdori asosiy ishlab chiqarish sarf-xarajatlari hamda nazoratga va 19 yaroqsiz, defekt mahsulotlarni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlardan iborat bo‘ladi. Nazorat qanchalik aniq, asosli o‘tkazilsa, defekt mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga yo‘qotishlar shunchalik qisqaradi, nazorat sarf- xarajatlari ortadi. Nazorat sarfxarajatlarini oshirmagan holda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning texnik shartlarga mos kelishi darajasini oshirish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, texnikaviy nazoratni amalga oshirish bilan bir qatorda sifatni boshqarishning boshqa 16 mashina va uskunalar bo‘yicha alohida, har bir operator bo‘yicha alohida, xomashyo bo‘yicha alohida, brigadalar bo‘yicha, smenalar bo‘yicha ham alohida nisbiy o‘rganilib, tahlil qilish ishlarini amalga oshiriladi. 2. Grafiklar - o‘rganilayotgan voqelikning faqatgina aniq bir vaqtdagi holatinigina tavsiflab qolmay, balki rivojlanish tendensiyasini ham o‘rganish imkonini beradi. Ustunli grafiklar-mahsulot tannarxining uning turiga bog‘liqligi, korxonaning ko‘rgan zararini ishlab chiqarilgan yaroqsiz mahsulotning hajmiga bog‘liqligi kabi omillarni miqdoriy jihatdan ustunlarning balandligi orqali ifodalashga asoslangan ustunli grafiklarni yasashda ordinatalar o‘qi bo‘yicha miqdori; abssissa o‘qi bo‘yicha omillari qo‘yiladi. Har bir omilga ma’lum bir ustun tegishli bo‘ladi. 6.1-rasm. Mahsulotning sotib olinishini rag‘batlantirish: 1-sifat; 2-narxning arzonlashtirilishi; 3-kafolatli muddat; 4-dizayn; 5-olib borib berish; 6-boshqalar. 4. Aylanali grafiklar - ma’lum bir parametr ayrim qismlarining nisbatini tavsiflash maqsadida qo‘llaniladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishga 35 Boshqalardan farqli fikrlar ayrim varaqalarda yoki bеvosita bayonnomada bayon etilishi va o’z fikriga ega bo’lgan vakillar tomonidan imzolanishi kеrak. Kеngashda qabul qilingan qarorga binoan, standart loyihasining so’nggi tahriri tuziladi hamda tuchuntirish xati va asosiy tadbirlar rеjasining loyihasi aniqlanadi. Standart loyihasining so’nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan oldin ishlab chiquvchi tashkilot buyurtmachi tashkilotga (asosiy istе’molchiga) yoki uning standartlashtirish bo’yicha tayanch hisoblanadigan tashkilotlaridan biriga kеlishib olish uchunjo’natadi. Bundan tashqari, agar standart loyihasida davlat nazorati kasaba uyushmasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi faoliyati doirasiga ta’lluqli talablar qo’yilgan bo’lsa, loyiha ushbu organlar bilan ham kеlishib olishi kеrak. Standart loyihasida umumiy tеxnikaviy shartlar yoki umumiy tеxnikaviy talablar standartlariga, shuningdеk kasaba uyushmalari, davlat nazorti idoralari, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Sog’liq saqlash vazirligi qoidalari va mе’yorlariga havola qilingan bo’lsa, standart loyihasi bu tashkilotlar bilan kеlishmaydi. Xorijga chiqariladigan mahsulotlarning standartlari GOST 1.22-85 bo’yicha kеlishib olinadi. Ishlab chiquvchi tashkilot standart loyihasining so’nggi tahririni bir vaqtning o’zida kеlishiladigan barcha tashkilotlarga tuchuntirish xati, asosiy tadbirlar rеjasi loyihasi va kеlishmovchilikni (kеngash o’tkaziladigan taqdirda) muhokama qilish yuzasidan kеngash bayonnomasining ko’chirmasi bilan qo’shib jo’natiladi. 11 Kirish Korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati tashkilotning umumiy muvaffaqiyatiga erishishda muhim o‘rin tutadi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda bozorda raqobatbardosh bo‘lish va mijozlar talablarini qondirish uchun korxonalar o‘z faoliyatini sifat jihatdan nazorat qilish tizimiga tayanadi. O‘lchov va sifat nazorati vositalari yordamida mahsulot yoki xizmatlarning talab qilinadigan darajada ishlab chiqarilishi ta'minlanadi. O‘lchov tizimi korxona jarayonlarining aniqligini oshirish va samaradorligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Ushbu tizim orqali xomashyo, tayyor mahsulot yoki xizmatning har bir bosqichida sifati nazorat qilinadi. Natijada, ishlab chiqarish jarayonidagi kamchiliklar va nuqsonlar o‘z vaqtida aniqlanib, ularni bartaraf etish uchun tegishli choralar ko‘riladi. Bu esa korxonaning resurslardan oqilona foydalanishini va xarajatlarni kamaytirishini ta'minlaydi. Sifat nazorati esa mahsulot va xizmatlarning mijozlar talablariga mos kelishini nazorat qilish uchun amalga oshiriladi. Ushbu jarayon korxona tomonidan belgilangan sifat standartlarini saqlashga qaratilgan bo‘lib, u korxonaning imijini mustahkamlash va mijozlar ishonchini qozonishga xizmat qiladi. Sifat nazorati tizimi nafaqat ichki jarayonlarni yaxshilashga, balki korxonaning bozor talablariga moslashishiga ham imkon beradi. Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida o‘lchov va sifat nazorati innovatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirilmoqda. Avtomatlashtirilgan tizimlar, zamonaviy o‘lchov vositalari va axborot texnologiyalaridan foydalanish mahsulot sifati ustidan aniq va doimiy 3 ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi aholining mana shu tovarlarga nisbatan ta’minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Tovarning ijtimoiy manzili va iste’mol tiraji ko‘rsatkichi mahsulotning iste’molchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus guruh 25 iste’molchilarini talablariga javob bera olishini tavsiflaydi. Tovarning maxsus guruh iste’molchilarining talablarini qondirishiga qarab iste’mol tipaji belgilanadi. Masalan, oyoq kiyimlar tiraji bog‘cha yoshdagi, maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o‘g’il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga bo‘linadi. Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko‘rsatkichi lining mana shu tur mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining samaradorligini tavsiflaydi. M a’naviy eskirish ko rsatkichi moda yo‘nalishlari o‘zgarishi, mavsum o‘zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotning ma’naviy eskrishini ko‘rsatadi. Yondosh ijtimoiy samaralar ко"rsatkichilari deb mazkur guruh tovarlarini ommaviy ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid qilishlariga ta’sirini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruh tovarlarini ishlab chiqarishganda, boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo‘lgan talab keskin o‘zgarishi mumkin. Kiyimlariga nisbatan modalarning o‘zgarishi, kiyinish stilining o‘zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo‘lgan talabni o‘zgartirishi mumkin. Funksional ко rsatkichlari Mahsulot sifatining funksional ko‘rsatkichlari ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma’naviy ehtiyojlarni qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko‘rsatkichlar asosiy funksiyalarining bajarilishini takomillashtirish ko‘rsatkichi, universallik ko‘rsatkichlari va 24 uslublarini ham yoddan chiqarmaslik kerak. Boshqaruv o‘zi nima? Boshqaruv-korxona sharoitida aylanma siklda amalga oshuvchi “rejalashtirish-amalga oshirish-nazoratboshqaruv” jarayonlarining yig‘indisidir. 2.2-rasmda boshqaruv sikli keltirilgan. Boshqacha aytganda, boshqaruvning bu sikli korxonada sifatni boshqarishning asosi hisoblanadi. Rejalashtirish funksivasi loyihalashtirish bosqichida korxona rahbariyati tomonidan bozordagi talab-taklifni, kapital sarf2.2.-rasm. Boshqaruv sikli 20 xarajatlarining samaradorlik koeffitsiyentini, korxonaning texnik darajasini, nazoratning samaradorligini hisobga olgan holda amalga oshirilib, mahsulotning sifati darajasini aniqlashni nazarda tutadi. Konstruksiya sifatini belgilovchi mahsulotning tashqi ko‘rinishi, ishlatishning qulayligi, uzoqqa chidamliligi, xavfsizligi kabi xususiyatlaming miqdoriy qiymatlari chizmalar, texnik shartlar va boshqa texnikaviy hujjatlar ko‘rinishida ifodalanadi. 17 Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish korxonalari oldida turgan eng asosiy vazifa-raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishdir. Shuning uchun ham mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash bugungi kunning muhim masalalaridan hisoblanadi. Mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash strategik muammo bo‘lib, mamlakatimiz iqtisodiyotining stabillashuvi bu muammolarning hal etilishiga bog‘liqdir. Sifatni yaxshilash jarayoni mahsulotni sotish yoki xizmatlar ko‘rsatishda faqatgina ko‘proq foyda olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun ham zarurdir. Ma’lum foydalilikka ega bo‘lib, sotilish bahosi bilan tannarx o‘rtasidagi farqqa ega bo‘lgan tovarlar albatta sotilishi kerak. Tovarlarni sotib olar ekanmiz, biz ularni faqatgina zarur bo‘lgani uchungina emas, balki bizga yoqqani uchun ham haqini to‘laymiz. Bunda tovarlarning tashqi ko‘rinishi, foydalanishning qulayligi, xizmat ko‘rsatish muddati, texnikaviy tavsifi, kafolatli xizmat ko‘rsatish shartlari kabilar ularning bahosini belgilashda muhim omil hisoblanib, xaridor tovarni “ma’lum ehtiyojlami qondiradi”, degan umid bilan sotib oladi. Shunday qilib, tovarni sotilishining muhim shartlari-xaridorning uning kafolatlangan sifatiga ishonch va bahosidir. Mahsulot sifati deb. mana shu mahsulotga nisbatan qo‘yilgan xalq ehtiyoji talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko‘rinishi, ishlatilishining qulayligiga aytiladi. Sifatni shakllantiruvchi elementlar sifat ko‘rsatkichlari deyiladi va turlicha usullar yordamida aniqlanadi. Mahsulotning texnikaviy tavsifi orqali aniqlanuvchi tovarlar yaroqliligining asosiy elementlari konstruksiya sifati deyiladi. Konstruksiya sifatini takomilashtirilishi bilan uning qiymati ham ortadi. 14 nazoratni ta'minlash imkonini yaratadi. Ushbu yondashuv korxonaga vaqtni tejash va jarayonlarni samarali boshqarish imkonini beradi. Shuningdek, o‘lchov va sifat nazoratida inson omili ham katta rol o‘ynaydi. Malakali xodimlar va ularning muntazam ravishda malakasini oshirish korxonaning umumiy samaradorligiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu jarayonlarda xodimlarning ishtiroki sifatni boshqarish tizimlarini yanada kuchaytirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, korxona faoliyatida o‘lchov va sifat nazorati nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish, balki raqobatbardoshlikni oshirishda ham muhim omil hisoblanadi. Ushbu tizimlarni samarali tashkil etish orqali korxonalar o‘z mahsulotlari va xizmatlarining sifatini doimiy ravishda yaxshilab, mijozlar ehtiyojlarini qondirishga qodir bo‘ladi. Bu esa korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyati va barqaror rivojlanishiga asos yaratadi. 1-BOB. Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazorati 4 Standart loyihasining mazmuni va tеxnikaviy-iktisodiy jihatdan asoslab bеrilganligiga, ko’rsatkishlarning, mе’yor va talablarning fan va tеxnikaning hozirgi darajasiga to’g’ri kеlichiga standartni ishlab chiquvchi va tasdiqlovchi tashkilot javob bеradi. Standart rеspublika hududida kimga qarashli ekanligi va mulk shaklidan qat’iy nazar, standart bo’yicha ishlab chiqilgan mahsulotlarni chiqariladigan va istе’mol qiladigan hamma korxona va tashkilotlar uchun majburiydir. Har bir standartga kiritiladigan o’zgartirish asosiy standart uchun bеlgilangan tartibda majburiy kеlishib olinishi, tasdiqlanishi va ro’yxatdan o’tkazilishi lozim. Umumiy standartlarning tuzilishi, mazmuni, bayon etilishi va rasmiylashtirishi GOST 1.5-85 ga muvofiq bajariladi. Standartni ishlab chiqish tartibi . Standartni ishlab chiqishda tashkiliy- usuliy birlikka erishish maqsadida, hamda standartni ishlab chiqish bosqishlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqish joriy etiladi. 1-bosqish-zarurat tug’ilganda standartni ishlab chiqishda tеxnikaviy topshiriq, ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi; 2-bosqish-standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahrir) va uni fikr- mulohazalar olish uchun yuborish; 3-bosqish-fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini (oxirgi tahririni) ishlab chiqish, kеlishish va tasdiqlashga taqdim etish; 4-bosqish-standartni tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish; Tеxnikaviy topshiriq ishlab chiqilgan holda GOST 1.2-85 talablariga binoan bajariladi. Stadart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun yuborish . Standart loyihasi TQ ish rеjasiga, 7 Pareto diagrammasi yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, omborxonalardagi detallarni nazorat qilish kabi muammolarni hal etishda ustunli grafiklar ko‘rinishida ifodalanadi. Diagrammalami bir necha variantda tuzish tavsiya etiladi. Ularni ketma- ket tahlil qilib, oqibat natijada alohida Pareto diagrammasini tuzish mumkin. Pareto diagrammasini sabab natijaviy diagramma bilan birga qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Mahsulot sifatining past bo‘lishidek juda muhim masalani hal etishda har bir konkret defekt bo‘yicha uning mohiyatini aniqlab olish kerak. Bunday holatlarda imkoni boricha ko‘proq sondagi manfaatdor shaxslar to‘planadi va mahsulot sifatsizligining asosiy sababi o‘rganiladi. Natijada, birinchi navbatdagi e’tibomi talab qiladigan to‘rtta-beshta sabablarda to‘xtatiladi. Korxonaning murakkab iqtisodiy faoliyatida, uning turli bo‘linmalarida muammolar kelib chiqishi mumkin. Ushbu muammolarni hal etishni Pareto diagrammasini tuzishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ular yordamida firma faoliyatining turli sohalaridagi muammolarni tahlil qilish mumkin. Moliyaviy sohada: har bir mahsulot turi bo‘yicha mahsulot tannarxining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha foydaning tahlili; foyda foizining tahlili va boshqalar. Mahsulot sotish sohasida : mahsulot turlari bo‘yicha iste’molchilar talabining o‘zgarishining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha sotishdan kelib tushgan tushumning tahlili; ayrim mahsulot turlari bo‘yicha qaytgan tovarlarning tahlili va boshqalar. 38 2.1-rasmda konstruksiya sifatining uning bahosi va tannarxiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Grafikning tannarx va baho egri chiziqlarining kesishuv nuqtalari Qi va Q2 bilan ajratilgan qismi rentabellikni ifodalaydi. Baho va tannarx egri chiziqlari orasidagi eng katta masofani belgilovchi Q0 nuqtasi eng yuqori foydani ta’minlovchi konstruksiya sifatini ifodalaydi. Raqobatlashuvchi mahsulotlar mavjud bo‘lgan sharoitda korxona mahsulotini realizatsiya qilishda iqtisodiy strategiya va taktikaning turli variantlaridan eng muqobilini tanlash kerak. Bunda sarf-xarajatlar ortiqroq bo‘lsada yuqori sifatni ta’minlovchi Q3 konstruksiya sifatida yoki tannarxning pasaytirilishiga asoslangan Q4 konstruksiya sifatida to‘xtash mumkin. Amaliyotda mahsulotning texnik tavsifida va konstruktorlik hujjatlarida ko‘rsatilgan sifat ko‘rsatkichlari shakllantirilar ekan, ularning har doim ham sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniq mos kelmasliklarini ko‘rish mumkin. 15 Standartga o’zgartirish kiritilganda, agar u ilgari kеlishib olingan tashkilotlarning manfaatlariga dahl qilmasa o’zgartirish faqat buyurtmachi (asosiy istе’molchi) bilan kеlishiladi, xolos. Standartni bеkor qilish yoki joriy etish vaqtini cho’zish faqat buyurtmachi (asosiy istе’molchi) bilan kеlishiladi. Kеlishilgan standart yoki kеlishganlik to’g’risidagi xat, еtakchi ishlab chiquvchi tashkilotga yuborilishi shart. Standart loyihasiniig so’nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan oldin tayanch tashkilot yoki standartlashtirish bo’yicha tеxnikaviy qo’mita o’ziga biriktirilgan mahsulotlar yoki faoliyat sohasi bo’yicha standartni ilmiy-tеxiikaviy va huquqiy ekspеrtizadan o’tkazadi. Standart loyihasi tasdiqlashga ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan quyidagicha to’plamda bеriladi: -ilova xati; standart loyihasining so’nggi tahririga tuchuntirish xati; asosiy tadbirlar rеjasi loyihasi; standart loyihasining 4 ta nusxasi, ulardan ikkitasi birinchi nusxa bo’lishi shart; standart loyihasi kеlishganini tasdiqlovchi hujjatlar asl nusxasi; standart loyihasi to’g’risida fikr-mulohazalar majmui; qolgan kеlishmovchiliklar haqidagi ma’lumotnoma. 2-BOB. MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH 1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar 13 mahsulotni tahlil qilishga olib kelardi. Ommaviy ishlab chiqarishda bunday nazorat qimmatga tushadi. Shuning uchun yoppasiga nazoratdan natijalarga statistik usullardan foydalanib ishlov berishga asoslangan tanlanma nazoratga o‘tish maqsadga muvofiqdir. 1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari mamlakatimizda hamda chet ellarda sifatni boshqarish sistemalarida keng qo‘llaniladi. Statistik tahlil - bu mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni va shartlarni tahlil qilishdir. Sifatni nazorat qilish va tahlil qilishning ma’lumotlar manbalari bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi: 1) inspeksion nazorat: berilgan xomashyo, materiallarning kirish nazorati ma’lumotlarini belgilash; tayyor mahsulotlarni belgilab qo‘yish; oraliq nazorat ma’lumotlarini belgilash va boshqalar. 2) Ishlab chiqarish va texnologiya: jarayonni tahlil qilish ma’lumotlarini belgilab qo‘yish; qo‘llanilayotgan operatsiyalar to‘g‘risida kundalik ma’lumotlarni to‘plash; dastgohlarni nazorat qilish to‘g‘risidagi ma’lumotlami (to‘g‘rilash, ta’mirlash, texnikaviy xizmat ko‘rsatish) belgilab qo‘yish va boshqalar. 3) Xomashyo va materiallarni keltirish va mahsulotni sotish: harakatni omborxonalar orqali ro‘yxatga olish va boshqalar. 4) Boshqarish va ish yuritish: foydani hisobga olish; qaytgan mahsulotni hisobga olish; doimiy mijozlarga xizmat ko‘rsatishni hisobga olish; sotishni hisobga olish jurnali; bozomi tahlil qilish ma’lumotlari va boshqalar. 5) Moliyaviy operatsiyalar: debet va kreditni taqqoslash jadvali; zararlarni hisobga olish; iqtisodiy hisoblar va boshqalar 33 “SIFAT MENEJMENTI“ Fanidan KURS ISHI MAVZU: KORXONA FAOLIYATIDA O'ICHOV VA SIFAT NAZORATINING ROLI Bajardi: Tekshirdi: o‘zining ishlab chiqarish korxonasi bilan bir qatorda ta’minotchilar uchun ham ishlab chiqilishi kerak . Buning uchun sifat va uni ta’minlash bo‘yicha xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlami qayta ishlab, tahlil qilish analitik ishlarini amalga oshirish zarurdir. Yirik korxonalarda sifatni nazorat qilish sistemasiga mahsulotni ishonchlilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha nazorat qilish, mahsulotning tajriba namunalarini, maketlarni tekshirish bo‘linmalari kiradi. Sifatni nazorat qilish ishlarini ajralmas qismi sotib olingan narsalarning nazorati, ishlab chiqarishdagi barcha texnologik o‘timlar, uchastkalardagi kirish nazorati, operativ nazorat hamda tayyor mahsulotning yakuniy nazorati hisoblanadi. Nazorat funksiyalariga bevosita o‘lchov vositalaridan, elektron, kompyuter qurilmalaridan to‘g‘ri foydalanishni ta’minlaydigan, ularning holatini nazorat qiladigan ishlab chiqarishni metrologik ta’minlash ham qo‘shilib ketadi. Nihoyat, dasturlarrri tayyorlash va kadrlarni o‘qitish va malakasini oshirish, ularni motivlashtirish va rag‘batlantirish sifat masalalarining muvaffaqiyatli yechilishi uchun zarurdir. Har bir korxona ham sifatni boshqarish sifatlarining to‘liq imkoniyatiga ega emas. Kichik korxonalar, odatda, maxsus maslahatchi, injiniring firmalarining xizmatidan foydalanadilar, sifat bo‘yicha muhandis bo‘lish bilan cheklanadilar [11]. Zamonaviy texnikaviy nazoratning asosi bo‘lib matematikastatistik uslublar hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish ikkita usulda ta’minlanishi mumkin: mahsulotni yaroqli va yaroqsizga ajratish bilan va texnologik aniqlikni oshirish yo‘li bilan. Ko‘pdan beri nazorat usullari mahsulotni yakuniy bosqichda murakkab tekshirish orqali yaroqsiz 32 xizmat qiladi. Malakali xodimlar o‘lchov va sifat nazorati jarayonlarini to‘g‘ri tashkil etib, korxona uchun qo‘shimcha qiymat yaratishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, o‘lchov va sifat nazorati korxonaning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadigan asosiy omillardir. Ushbu jarayonlarni samarali boshqarish korxonaga nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarida, balki raqobatbardoshlikni oshirishda ham ustunlik beradi. Bozor talablariga moslashish, mahsulot va xizmatlarning sifatini yuqori darajada ta'minlash orqali korxona mijozlar ishonchini qozonib, uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Shu sababli, o‘lchov va sifat nazoratini doimiy takomillashtirish har bir korxonaning strategik maqsadlari qatorida bo‘lishi zarur. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 43 salomatligi va mol-mulkning xavfsizligi ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadida amalga oshiriladi. Davlat nazorati idoralarining lavozimdor shaxslar o’z vazifalarini bajarmaganligi yoki еtarli darajada bajarmaganligi uchun qonunda bеlgilangan tartibda javob bеradilar. Davlat nazorati tashkilotlari boshqaruv idoralari va O’zbеkiston Rеspublikasi jamoatchiligiga mahsulot sifati to’g’risida vaqti-vaqti bilan axborot bеrib turadilar. Standartlarni ishlab chiqish, kеlishib olish, tasdiqlash va ruyxatdan o’tkazish . O’zbеkiston Rеspublikasi standarti (bundan kеyin-standart) standartlashtirish buyisha tеxiikaviy qo’mitalar (bundan kеyin-TQ), standartlashtirish bo’yicha tayanch tashkilotlar, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsеrnlar, davlat, shirkat, pudratchi, aksionеr, qo’shma korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi. Standartni har xil tashkilot mutaxassislarining ishchi guruhlari tomonidan ishlab chiqishga yo’l qo’yiladi. Standartlarning bir nеchta tashkilot tomonidan ishlab chiqilishda еtakchi ishlab chiqaruvchi tashkilot (ijrochilar ro’yxatidan birinchi) hamkorligida ish bajaruvchi har bir tashkilot bilan ko’lamini aniqlaydi. Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot butunlay standart loyihasini o’z vaqtida ishlab chiqishga, hamkorlikda ish bajaruvchi tashkilotlar esa, unga topshirilgan ishning vaqtida bajarilichiga javobgar hisoblanadi. Xorijga chiqariladigan mahsulotning standarti GOST 1.22-85 talablariga muvofiq ishlab chiqiladi. ISO va MEK standartlari asoslarida standartlarni ishlab chiqish, kеlishish va tasdiqlashda ushbu standart shartlari ko’zda tutiladi. 6 Kompozitsiyasining to liqligi mahsulot qismlarining organik bog‘liqligini, uning boshqa sohalariga ham mos kelishini ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ranglarni o‘zaro aloqada qo‘llashda, konstruksiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to‘liq kompozitsion yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko‘rsatadi . Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal bo lishi va tovar ko‘rinishining stabil bolishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko‘rinishiga ta’sir ko‘rsatadi va uni ishlab chiqarishda tashqi ko‘rinishining mukammal bo‘lishi, firma belgilarining aniq bo‘lishi, informatsion material va hujjatlaming to‘liq bo‘lishi va mahsulot tashqi ko‘rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o‘rash-joylash ishlarining yaxshi yo‘lga qo‘yish darajasini ko‘rsatadi. Iste’molning xavfsizligi ko‘rsatkichi mahsulotni ekspluatatsiya yoki iste’mol qilish, montaj, xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, saqlash, ortish va tashishda kishilarning xavfsizligini ta’minlovchi xususiyatlarini tavsiflaydi. Iste’molning xavfsizligi ko‘rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma’lum vaqt davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi; valtli zanjirlarning elektr mustahkamligi kabilarni keltirishimiz mumkin. Ekologik ko‘rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste’molda atrof muhitga zararli ta’sir ko‘rsatishini hisobga olish tabiat muhitiga ishlab chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik resurslardan ratsional foydalanish, ularni saqlash, atmosferaning ifloslanish darajasini pasaytirishni ta’minlash kerak. Ekologik ko‘rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste’mol da 27 ortish, tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin. Mahsulot sifati darajasini baholashda mahsulotni tayyorlash, ishlab chiqarish va ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol sohasidagi farqlarni tavsiflovchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni e’tiborga olish muhimdir. Iqtisodiy ко"rsatkichlar - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan o‘tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik obyektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar. Sifat ko‘rsatkichlari fizikaviy ko‘rsatkichlar singari o‘lchamga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasliklari mumkin. Sifat ko‘rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda ma’lum birliklardagi ularning o‘lchamlari tushuniladi. Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo‘lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi [9]. Bunda mehnat sarfini ishchi-kunlarda ifodalash bilan mahsulotning mehnat sarfi o‘zgarib qolmaydi. Xuddi shunga o‘xshab mahsulot tannarxi yoki bahosi kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlaming so‘mlarda yoki boshqa birliklarda ifodalanishi uning qiymatini o‘zgartirmaydi. Fizik miqdorlar singari sifat ko‘rsatkichlarining miqdori ham absolyut va nisbiy miqdorlar orqali ifodalanishi mumkin. Fizik miqdorlarning absolyut qiymati har doim o‘lchamga ega bo‘ladi, nisbiy miqdorlar esa o‘lchamsizdir. Mahsulot sifatining absolyut ko‘rsatkichlari o‘lchamga ega bo‘lishlari yoki o‘lchamsiz bo‘lishlari mumkin, nisbiy ko‘rsatkichlar esa doim o‘lchamsizdir. 28 qabul qilishning yangi qoidalarini o‘zlashtirish, yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sotilishi orasidagi vaqtning cho‘zilib ketishi, omborxonalarda mahsulotning turib qolishi, reklamatsiyalarning kelib tushishi, xomashyo va materiallarning vaqtida kelib tushmasligi va boshqalar. Pareto diagrammasi yuqoridagilarning aksi, ya’ni ayrim sex yoki bo‘limlarning ijobiy tajribasini butun korxonaga tatbiq etish kerak bo‘lgan holatlarda ham qo‘llaniladi. Pareto diagrammasi yordamida erishilgan yutuqlarning sababini aniqlab, samarali ishlash usullarini keng tatbiq etish mumkin. Pareto diagrammasini muhim omillarni nazorat qilishda qo‘llaganda eng keng tarqalgan uslub - AVS-tahlili uslubidan foydalaniladi. Faraz qilaylik, omborxonada 1000, 3000 va undan ortiq sondagi detallar bo‘lsin. Detallami bir xilda birma-bir nazorat qilish juda ko‘p mehnat sarfini talab qiladi va samarasiz hisoblanadi. Agar bu detallarni guruhlarga ajratsak, masalan, omborxonadagi hamma detallarning 20-30% ini tashkil etuvchi eng qimmat detallarga uning umumiy qiymatining 70-80% i, jami mahsulotning 40-50% ini tashkil etuvchi eng arzon detallarga esa mahsulot qiymatining 5-10% iginato‘g‘ri keladi. Birinchi guruhni A, ikkinchi guruhni V deb ataymiz. Qiymati umumiy qiymatga nisbatan 20-30 % ni tashkil etuvchi oraliq guruhni esa V deb ataymiz. Agar omborxonadagi A guruhga tegishli mahsulotlarning sifati kuchli nazorat qilinib, S guruhga tegishli mahsulotlar sifati yengilroq nazorat qilinsa, mahsulot sifatini nazorat qilish samarali amalga oshirilgan hisoblanadi. Bunday tahlil omborxonalarni, mahsulotning sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan pul miqdorini nazorat qilishda keng qo‘llaniladi. 37 2. Odatda, Yaponiya korxonalarida ish o‘rinlarida ma’lumotlarni tahlil qilish uchun maxsus, tushunish unchalik qiyin bo‘lmagan «sifatni nazorat qilishning yetti instrumenti» deb atalgan statistik usullardan foydalaniladi. Ushbu yetti instrument o‘z ichiga quyidagi usullarni oladi: 1.Qatlamlashtirish; 2. Grafiklar; 3. diagramma Pareto; 4. sabab-oqibat diagrammasi; 5. gistogramma; 6. sochilish diagrammasi; 7. nazorat kartalari. Yuqorida sanab o‘tilgan «sifatni nazorat qilishning yetti instrument»i turli muammolarni hal etishda alohida yoki turli kombinatsiyalarda qo‘llanishi mumkin. U yoki bu muammolarning yechilishi quyidagi sxema asosida amalga oshiriladi: 1) parametrlarni o‘rnatilgan me’yorlardan farqlanishini baholash. 2) Muammoning yechilishi bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim omillarni tanlash. 3) Muammo yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni baholash. 4) Yaroqsiz mahsulotlarning pay do bo‘lishiga sabab bo‘lgan eng muhim omillarni baholash. 5) Natijalarni tasdiqlash. Statistik usullarni batafsil ko‘rib chiqamiz. 1. Qatlamlashtirish - eng oddiy statistik usullardan biri. Agar chetlanishlar mahsulotni tayyorlash sharoitlari bilan bog‘liq deb faraz qilinsa, o‘lchash ko‘rsatkichlarini alohida qatlamlar bo‘yicha, ya’ni 34 Amalga oshirish funksivasi konstruksiyaning loyihalashtirilgan sifatini tayyor mahsulotda mujassamlashuvini bildiradi. U texnologik jarayonlarni loyihalashtirish, qo‘llanadigan dastgohlar, mashinalar, instrumentlar turini, shuningdek ishni bajarish va nazorat qilish uslublarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqichdagi asosiy maqsad-mahsulotning texnik shartlarga javob berish darajasini saqlash va imkoni boricha bu ko‘rsatkichlarni yaxshilashdir. Nazorat funksivasi mahsulot ishlab chiqarish bosqichidagina emas, uni realizatsiya qilish bosqichida ham amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, mahsulotning yaroqliligi uni sotilishi bilan tasdiqlanadi. 18 Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazoratini O’zbеkiston Rеspublikasining qonun aktlariga muvofiq ravishda maxsus vakil qilingan davlat idoralari ushbu idoralar to’g’risidagi qoidalarga ko’ra bеlgilangan vakolat doirasida amalga oshiradilar. Davlat nazoratining bosh vazifasi standartlarning, tеxnikaviy shartlar va mеtrologik qoidalarniig buzilishini bartaraf qilish va uning oldini olishdan iboratdir. Mе’yoriy va tеxnikaviy hujjatlar, mahsulotlar, shu jumladan xorijda chiqariladigan va xorijdan kеltiriladigan mahsulot, mudofaa uchun zarur bo’lgan mahsulot, jarayonlar, xizmatlar, amaldagi qonunlarga binoan boshqa ob’еktlar davlat nazorati ob’еktlari hisoblanadi. Davlat nazorati quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: -standartlar va tеxnikaviy shartlarning majburiy talablariga amal qilishini tеkshirish; -mahsulot sifati; -yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan xavfli tеxnologiyalar, ob’еktlar, buyumlar va moddalarni ishlab chiqish va qo’llanishga ruxsatnoma olish; -ishlab chiqaruvchining hohish-istagi yoki istе’molchining talabiga ko’ra standartlar va tеxnikaviy shartlarning barcha talablariga muvofiqligini tеkshirish. Davlat nazorati tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshiriщda boshqaruv idoralari, istе’molchi jamiyatlar, sug’urta jamiyatlari (uyushmalar) birgalikda harakat qiladilar, O’zbеkiston Rеspublikasining huquqi himoya qilish idoralari bilan ularga yuklangan vazifalarni bajarishga ko’maklashadilar. Birgalikda harakat qilish standartlarni takomillashtirish, mahsulot sifatini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi hayotining xavfsizligi, 5 Boshqaruvning ta’siri funksivasi mahsulotni realizatsiya qilish chora- tadbirlarini belgilash, agar sotilgan tovar sifat shartlariga javob bermasa, unga qayta ishlov berishni tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari u bozorda sotilgan mahsulotlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash, sifatini yaxshilash imkoniyatlarini aniqlash, ishlab chiqarish jarayoniga kerakli o‘zgartirishlami kiritish maqsadida iste’molchining mahsulot sifati to‘g‘risidagi fikrmulohazalarini o‘rganish funksiyalarini ham bajaradi. Sotilgan mahsulot to‘g‘risidagi har qanday ma’lumot uning kelgusi davr uchun rejalashtirilishida muhim ahamiyatga egadir. Shunday qilib, korxonani boshqarish va mahsulotni sotishni tashkil etish faqatgina mahsulotni sotish vazifasi bilan cheklanib qolmay, balki bozor ma’lumotlarini to‘plab, ularni mahsulotni rejalashtirish bosqichida qo‘llashlari kerak [9]. Yuqorida sanab o‘tilgan rejalashtirish - amalga oshirish - nazorat - boshqaruvning ta’siri funksiyalarini aniq boshqarish uchun korxonaning barcha bo‘limlari boshqaruv va nazoratning texnikasini, maxsus texnologiyani, shuningdek statistik uslublarni qo‘llab, mahsulot sifatining muhim ahamiyatini his etgan holda ma’suliyat bilan o‘z vazifalarini bajarishlari lozim. Shunday qilib, korxonada sifatni boshqarish - bu “iste’molchilarning ehtiyojini qondiradigan, yetarlicha yuqori darajadagi foydalilikka ega bo‘lgan tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotishni ta’minlovchi boshqaruv faoliyati turidir”. 19 Xulosa 41 Moddiy-texnikaviy ta’minot sohasida: xomashyo va materiallar turlari bo‘yicha maxsus tanlash holatlarining tahlili; xomashyo va materiallami turlari bo‘yicha yetkazib berish kunlarining kechiktirilishi tahlili; xomashyo va materiallarning omborxonalarda bekorga ushlanib turishi hisobiga moliyaviy yo‘qotishlarning tahlili va boshqalar. б.З.-rasmda Pareto diagrammasi ifodalangan: a - da detallar aniq ko‘rib chiqiladi; b - da detallardagi defektlilik holatlari als ettirilgan; 6.3- rasm. Detallar no mi v - da birorta aniq defektning kelib chiqish sabablari aks ettirilgan. 39 3-BOB. Mahsulot sifatini nazorat qilish 1. Mahsulot sifatini nazorat qilish Boshqarilayotgan obyekt to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash maqsadida sifatni nazorat qilishning zaruriyligi ГОСТ 15467-79 da ko‘rsatilgan: «Mahsulot sifatini boshqarish - mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki iste’mol sohasida mahsulot sifatida muntazam nazorat qilish va sifatga ta’sir qiluvchi omillarni maqsadga yo‘naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat darajasini o‘rnatish, ta’minlash va saqlab turishdan iboratdir». Mahsulotni nazorat qilish ikki bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda mahsulotning holati to‘g‘risida ma’lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat belgilari to‘g‘risida); olingan ma‘lumotlarni oldindan o‘rnatilgan texnik shartlar bilan taqqoslash, ya’ni ikkilamchi ma’lumotlarni olish. Haqiqatdagi ko‘rsatkich, normativ shartlarga mos kelmagan hollarda nazorat obyektiga normativ shartlardan cheklanishni yo‘qotish maqsadida boshqaruv ta’siri amalga oshiriladi. Nazoratning asosiy tushunchalari ГОСТ 16.501-81 da ko‘rsatilgan. Nazorat turlarining klassifikatsiyasi 5.1-rasmda keltirilgan. Sifat muammosining murakkabligi korxonada mahsulot sifatini boshqarishga kompleks yondashishni talab qiladi. 5.2- rasmda yirik korxonalarda sifatni boshqarish xizmatlarining funksiyalari keltirilgan. Sifatni rejalashtirish mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash bosqichida uning ishonchlilik tavsiflarini rejalashtirishni taqozo etadi. 29 Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot va birga bajaruvchi tashkilot majmuiga binoan standart loyihasining so’nggi tahriri ishlab chiqiladi, hamda tuchuntirish va asosiy tadbirlar rеjasi loyihasini aniqlaydi. Ishlab chiquvchi tashkilot bilan boshqa manfaatdor tashkilotlar orasida standart loyihasi yoki asosan tadbirlar rеjasi loyihasi bo’yicha kеlishmovchiliklar bo’lsa,еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot kеlishmovchiliklarni muhokama qilish uchun kеngash o’tkazadi. Kеngashga ko’rib chiqilayotgan standart loyihasi bo’yicha va qaror qabul qilish vakolati bеrilgan asosiy manfaatdor tashkilotlar va buyurtmachilar (asosiy istе’molchilar) ning vakillari taklif qilinadi. Kеngash qatnashchilarining hay’ati ko’rib chiqiladigan masalalarni har tomonlama muhokama qilinishi va qaror qabul qilishini ta’minlashi kеrak. Еtakchi ishlab chiquvchi tashkilot kеngash qatnashchilariga munozarali masalalar bo’yicha fikr-mulohazalar majmuidan ko’chirmalar yuboradi. Kеngash taklifnomalarni uning qatnashchilariga kеngash boshlanichiga kamida 10 kun qolganda oladigan qilib yuboriladi. Kеngash qarori uning qatnashchilari imzo chеkkan bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bayonnomada yoki unga ilova qilingan alohida ro’yxatda kеngashning har bir ishtirokchisining familiyasi, ismi, otasining ismi va mansabi (tashkilotning nomini qo’shib) ko’rsatiladi. Standart loyihasining aniqlangan tahrirda ayrim bandlar bo’yicha kеlishmovchilik bo’lsa, u holda kеngash bayonnomasida ana shu band bo’yicha tashkilotlarning vakillari alohida fikrda ekanligi ko’rsatib qo’yiladi. 10 2. Ijtimoiy ko‘rsatkichlari Ushbu ko‘rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ehtiyojlarga javob bera olishi va uning turli guruh iste’molchilari uchun ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaydi. Bu ko‘rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati, tovarning optimal assortimentga mos kelishi, ma’naviy eskirish va boshqa ijtimoiy samaralar ko‘rsatkichlari kiradi. Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko‘rsatkichi mana shu tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi haj mining zarurligini 23 Xalq iste’moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy, funksional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi iste’mol ko‘rsatkichlarini o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Zarurat tug‘ilsa, tovarlarini sifatini baholash va tahlil qilish iste’molchilarning talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ijtimoiy ko‘rsatkichlar maxsus ko‘rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat ko‘rsatkichlari va iste’mol xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha klassifikatsiyalanadi. 22 3.2. Nazorat turlari 5.1-rasm. Mahsulot sifatini nazorat qilish turlarining klassifikatsiyasi 30

Korxona faoliyatida sifat menejmenti tamoyillarini amalga oshirish

Купить