Korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	44.4KB
Xaridlar	42
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI‟
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar _____________________

Reja:
1

Kirish ………….…………………………….………………………………3
1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi………….……………4
2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining o’zgarish tamoyillari….
………………………………………………………....9
3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi………………….……………………12
4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi.………….21
Xulosa ……………………...…………………………………………………….25
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………….…………...26
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda korxonalar foydasini shakllanish
jarayoni va uning taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab chiqarish hisobi va
tannarxni to’g’ri tashkil qilishning imkoniyatlarini shakllantirgan holda
quyidagilarni o’z ichiga oladi: avvaldan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan
texnologiya rejasining mavjudligi, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muvofiq
ishlab chiqarish xarajatlari me’yorining mavjud bo’lishi, ombor xo’jaligining
to’g’ri tashkil qilinishi va ishlab chiqarish zarur o’lchov asboblari va moslamalar
bilan ta’minlangan bo’lishi, ishlab chiqarish xarajatlarining analitik schoti,
kalkulyatsiya ob’ektlari hamda kalkulyatsiya birligini aniqlash, kalkulyatsiya
moddalari, kompleks xarajatlar moddalari nomenklaturasini ishlab chiqish,
kompleks xarajat moddalarini kalkulyatsiya ob’ektlari o’rtasida taqsimlash usulini
tanlash muhim hisoblanadi.Ushbu holat mamlakatimiz hududida mahalliylashtirish
dasturini jadallashtirishda eng muhim ustuvor vazifalarni belgilaydi.Bu borda
amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini oshirishda korxonalarda
xarajatlarni hisobga, xarajatlarni to’liq va ishonchli aks ettirish korxona foydasi,
uning taqsimlanishi va ishlatilishini aniq maqsadga yo’naltirish dolzarb
vazifalardan biri ekanligidan dalolat.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Bozor munosabatlari sharoitida
faoliyat ko’rsatayotgan turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning foydasi va uning
taqsimlanishiga oid masalalarni o’rganish.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi . Kurs ishining maqsadi korxonalarning
ishlab chiqarish xarajatlari va foydasi bilan bog’liq ko’nikma va ko’rsatkichlarni
aniqlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil
qilish orqali korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan
takliflar ishlab chiqishdan iboratdir .
Kurs ishi tuzilmasining tavsifi. Kirish, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

1.Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi
Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini
sarflaydilar. Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari
eng katta salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot
ishlab chiqarish qanchaga tushushini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab
chiqarish tannarxini tashkil qiladi.Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish
bo’yicha xarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish,
qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga
oshiriladilar. 1
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi:
- moddiy xarajatlar;
- asosiy fondlar amortizasiyasi;
- mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
- ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;
- boshqa xarajatlar;
Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarning eng katta qismi bo’lib,
umumiy xarajatlarning 60-80 foizini tashkil qilish mumkin. Moddiy xarajatlar o’z
ichiga quydagilarni qamrab oladi:
- xomashyo va materiallar xarajatlari;
- texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va
energiya;
- xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;
- mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar;
- boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish
xizmatlari;
1
N. Pardabekova D.Saidova M.Isamuhammedova R.Kamalova TDAU “Iqtisodiyot nazariyasi” O‘quv
qo‘llanmna 2018-(106-bet)
4

- xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi
predmetning
eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya uskunalari va maxsus
kiyim
– bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;
- tabiy xomashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa
to’lovlar;
- ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga
keladigan yo’qotishlar;
- tabiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud
bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar.
Amortizasiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish
fondlarining eskirishi xarajatlarining yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular
qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizasiyasi va uning indeksasiyasini
kiritish mumkin.
Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar – korxonalarning
asosiy ishlab chiqarish personali mehnatga haq to’lashga sarflanadigan xarajatlar
bo’lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofatlar, rag’batlantiruvchi
va kompensasiya to’lovlari, jumladan, konunchilikda belgilangan me’yoriylar
chegarasida narxlarning o’sishi va indeksasiya uchun to’lovlar, shuningdek,
korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind bo’lgan
ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi.
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan:
- amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu
kabilar asosida to’lanuvchi ish haqi;
- xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati;
- ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beruvchi mukofot va boshqa
to’lovlar;
5

- qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi
kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va xokozalar qiymati;
- Har yillik mehnat va o’quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to’lovlar;
- korxonalarni tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo’shatilgan
xodimlarga to’lanuvchi mablag’lar.
Ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlarga (nafaqa
fondi, ijtimoiy sug’urta fonda, bandlik fonda va xokozo) ajratiluvchi mablag’larni
anglatadi.
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar – qonunchilikda
belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlarga o’tkazuvchi to’lovlar va soliqlar,
yo’l qo’yish mumkin bo’lgan miqdordagi chiqindilar uchun to’lovlar, korxona
mulkini majburiy sug’urtalash; rasionalizatorlik takliflari uchun mukofatlar,
qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo’yicha to’lovlar, mahsulotni
sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga haq to’lash; qonunchilikda belgilangan
me’yorlar bo’yicha xizmat sarflariga haq to’lash, yog’inga qarshi kurash va
qo’riqlash muassasalariga haq to’lash, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish,
xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, hisoblash markazlari, binklar
xizmatiga haq to’lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq
to’lash; nomoddiy aktivlarning eskirish va hokozalar.
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati moddiy va mehnat xarakatlari bilan
bog’liq. Xarajatlarning asosiy hissasi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq
bo’ladi. Ishlab chiqarish jami xarakatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
tashkil etadi va ishlab chiqarilgan mahsulot korxonaga qanchaga olganini aniqlash
mumkin.
Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog’liq xarajatlarni
ham amalga oshirishdi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat
xarajatlari ham deyiladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-
son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish)larini ishlab chiqish va va sotish
6

xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi
izom» ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quydagi guruxlarga bo’linadi:
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
- ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy imkoniyatidan
olinadigan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan
xarajatlar;
- korxona umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar:
- favqulotda zararlar;
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilagan xarajatlar.
Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmunga ko’ra quydagi elementlar bilan guruxga
ajratiladi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladiga chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lmagan mehnatga haq to’lash
xarajatlari;
- ishlab chiqishga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
- asosiy fondlar va ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan nomoddiy
aktivlar amortizasiyasi;
- ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar; 2
Mahsulot, (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi –
moddiy xarajatlardir. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida
ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etish mumkin.
Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlarga quydagilar tegishli
bo’ladi:
2
NamDU, “Iqtisodiyot” kafedrasi katta o’qituvchisi K.Tajibayev O‘quv uslubiy qo‘llanma-2022 (301-bet)
7

- mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur
tarkibiy qisim hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar;
- normal texnalogiya jarayonini ta’minlash va mahsulotni o’rash, mahsulot
(ish,xizmat)Lar yoki ishlab chiqarish ehtiyojlariga asrflanadigan (asbob-uskunalar,
binolar, inshoatlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish,
saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob –
uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qisimlar, instrumentlar, moslamalar, inventar,
priborlar, labaratoriya asbob – uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa
mehnat vositalarining eskirishi, mahsus kiyim—bosh va boshqa arzon
ashyolarning eskirishi;
- sotib olinadigan, kelgusida O`shbu korxonada montaj qilinadigan yoki
qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy
bulinmalari tomonidan bajariladigan faoiyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan
ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar;
- tabiy xom ashyo (yer rekultivasiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan
yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni regultivasiya qilish
ishlariga haq to’lash), ildizi blan beriladigan daraxtga haq to’lash, sanoat
korxonalari tomonidan suv xo’jaligi tiziida belgilangan limintlar doirasida va
undan ortiq olinadigan suv uchun haq to’lash. Sanoatning xom ashyo tarmoqlari
uchun yog’och taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (ruldan
foydalanishga huquqlarning amortizasiya qilinadigan qiymati yoki atrof – muhitni
tiklash xarajatlari;
- texnalogik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolarni isitishga sarflanadigan yoqilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat
ko’rsatish bo’yicha transport ishlari;
- korxonaning texnalogik, transporti va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya;
8

- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiy yo’qotish normalari
doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
- korxonaning transport iva xodimlar tomonidan moddiy resurslarni
yetkazish bilan bog’li xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga
kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga Kirishi kerak
(mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizasiyasi, moddiy xarajatlar
va boshqalar).
2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining
o’zgarish tamoyillari
Korxona foydalanadigan ko’plab resurslar miqdori, ya’ni jonli mehnat,
xom-ashyo, yonilg’i va energiya sarflari tovar hajmining o’zgarishiga tez va oson
ta’sir qiladi. Boshqa resurslar sarfi ta’sirida tovar hajmi o’zgarishi uchun uzoq vaqt
talab qilinadi. Masalan, og’ir sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish quvvatlari
ancha uzoq vaqt oralig’ida mahsulot miqdori o’zgarishiga ta’sir qilishi mumkin.
Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya’ni xarajat
qilingandan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shu
sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq
muddatli davrda alohida tahlil qilinadi.
Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa davrda faqat o’zining
o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli
xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni,
mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan
foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Boshqacha aytganda qisqa davr oralig’ida korxonaning ishlab chiqarish
quvvatlari o’zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va
boshqa resurslar miqdorini ko’paytirish orqali o’zgarishi mumkin. Bunda mavjud
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun
band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir.
9

Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining
o’zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan kelib chiqib farqlanish mumkin. Masalan, yengil sanoat tarmog’ida
kiyim-kechak ishlab chiqaradigan kichkina firma, bir nechta qo’shimcha tikuv
mashinasi o’rnatish bilan o’zining ishlab chiqarish quvvatlarini qisqa vaqtda (bir
necha kunda) oshirish mumkin. Og’ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga
tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi.
Biz bilamizki, qisqa muddatli vaqt davomida korxona o’zining doimiy (qayd
qilingan) quvvatlariga o’zgaruvchi resurslar miqdorini qo’shib borish yo’li bilan
ishlab chiqarish xajmini o’zgartirishi mumkin. Bu yerda shunday savol tug’iladi:
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) ko’proq va yanada
ko’proq miqdorda o’zgaruvchi resurslarni qo’shib borish yo’li bilan ishlab
chiqarish hajmi qanday o’zgarib boradi?
Bu savolga javobni eng umumiy holda samaraning kamayib borishi qonuni
beradi. Bu qonunga binoan, ma’lum davrdan boshlab; korxonaning ishlab
chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) o’zgaruvchi resurslar birligini
(masalan, jonli mexnat) ketma-ket qo’shib borish, xar bir keyingi o’zgaruvchi
resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo’shimcha mahsulot beradi. Boshqacha
aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni ko’payib borsa,
ishlab chiqarishga ko’proq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmini
o’sishi tobora sekinlik bilan ro’y beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun quyidagi
misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan yerning doimiy
miqdorigi (masalan 20 ga) ega bo’lib, unda don yetishtiradi. Agar fermer ekinga
qayta ishlov bermasa, bir gektar yerdan 40 sentner hosil oladi deb hisoblaymiz.
Agar ekinga qo’shimcha bir marta ishlov berilsa, hosil 50 s.ga ko’tarilishi mumkin.
Ikkinchi ishlov berish hosilni 57 s. ga, uchinchisi - 61 s.ga, to’rtinchisi, aytaylik 63
s. gacha ko’tarishi mumkin. Ekinga keyingi ishlov berishlar faqat juda kam yoki
nolga teng bo’lgan qo’shimcha hosil beradi.
Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, samaraning kamayib borish qonuni,
o’zgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jixatdan
10

bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni har bir qo’shimcha jalb qilingan ishchi bir
xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb
hisoblanadi.
Demak qo’shimcha mahsulot, keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega
bo’lgani uchun emas, balki kapital (fondlar) ning mavjud miqdoriga nisbatan ko’p
miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi.
Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish quvvatlarining to’xtovsiz
kengayib borishi natijasida korxona o’rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday
o’zgarish ro’y beradi? Dastlab qandaydir vaqt oralig’ida ishlab chiqarish
quvvatlarining kengayishi o’rtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga
boradi. Ammo oxirgi oqibatda ko’proq va yanada ko’proq quvvatlarni ishga
tushirish o’rtacha umumiy xarajatlarning o’sishiga olib keladi. Bunday hollarni
samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal
qilish shart-sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi
miqdorining o’zgarmasligi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo’ladiki,
korxonada ishlab chiqarish hajmi o’sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab
chiqarish o’rtacha xarajatlarining pasayishiga ta’sir ko’rsata boshlaydi. Bu omillar
quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining
ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) ikkilamchi mahsulotlar ishlab
chiqarish.
Korxonada ishlab chiqarish xajmi o’sib borishi bilan qo’llaniladigan
mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoniyati ortib boradi. Ishlab
chiqarish jarayonida besh yoki oltita operatsiyani bajarish o’rniga, endi har bir
ishchi bitta yagona vazifani oladi. Bitta vazifani bajarish imkoniyatini oshirish esa,
ishchining mehnat unumdoligini o’stiradi. Bu ishlab-chiqarish xarajatlarining
kamayishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli
boshqarish bo’yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish
11

imkoniyatini beradi. Bu oxir oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot
birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.
3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi,
ularga qilingan sarf-harajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar, ularning pul
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan
barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga,
undagi qo’shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki
foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir. Lekin
shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba’zan alohida olingan bir mamlakatda
foyda massasi bilan qo’shimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng
bo’lishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan
qo’shimcha mahsulot olingan foyda miqdoran teng bo’lmasligi mumkin. Chunki
talab va taklif nisbatlarining va baho mexanizmining o’zgarishi ta’sirida bir
tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qo’shimcha mahsulotlar boshqa
korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o’tib ketadi.
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to’lovlari)
banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to’lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib
tashlansa korxona sof foydasi qoladi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida
hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar
miqdoriga ko’proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o’z ichiga normal foydani
ham oladi.
12

Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda
massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi
foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi.
Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan
mablag’larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. R'=(P/W)*100
bu yerda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab
chiqarish xarajatlari;
2. R'=(P/Kavans)*100
bu yerda: R' –foyda normasi; P –foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma
kapital) –korxona avanslangan mablag’lari yoki asosiy va aylanma kapitalning
o’rtacha yillik qiymati.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to’g’ri mutanosib
hamda foydalanilgan avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu
tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko’rsatkichi
hisoblanadi.
Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan
holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o’sishi ba’zi iqtisodchilarning
foyda normasi ko’rsatgichini bartaraf etib bo’lmaydigan qusurga ega bo’lgan va
shu sababli samaradorlikni o’lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko’rsatgich sifatida
tanqid qilishlariga sabab bo’ldi.
2000 yilda Respublikamizda faoliyat ko’rsatib kelgan 169 ming korxonalar
yil yakuni bo’yicha 307,6 mlrd. so’m foyda olgan bo’lsa, ulardan 139 korxona 24,7
mlrd. so’mlik zarar ko’rgan.
Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi
savdo va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to’g’ri
13

kelgan. Korxonaning faoliyatiga iqtisodiy maqsadga muvofiqligi va uning ishlab
chiqarish va iqtisodiy va moliyaviy faoliyatining samaradorligi mutlaq va nisbiy
ko'rsatkichlar yordamida baholanishi mumkin. Birinchisi - bu balans varaqasi
uning shakllanishi va korxonaning sof foydasi elementlari, ikkinchisining
rentabellik ko'rsatkichlari.
Iqtisodiy tahlil, oldingi rejalashtirish va prognozlash ishlarining eng muhim
bosqichi hisoblanadi moliyaviy manbalar Korxonalar, samarali foydalanish. Tahlil
natijalari korxonaning menejment darajasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun asos bo'lib, moliyaviy menejerlar ishi uchun manba hisoblanadi.
Moliyaviy natijalar tahlil qilish vazifalari quyidagilardan iborat:
- muvozanat dinamikasini va sof foyda ko'rsatkichlarini baholash;
- yuk tashish foydasini shakllantirish elementlarini komponentlarni
o'rganish;
- foyda keltiradigan omillarning ta'sirini aniqlash va o'lchash;
- rentabellik ko'rsatkichlarini tahlil qilish;
- daromad o'sish zaxiralarining aniqlanishi va ularni aniqlash, ularni safarbar
qilish usullari.
Keyingi bosqich - foydani rejalashtirish va boshqa moliyaviy natijalar,
xulosalarni hisobga olgan holda iqtisodiy tahlil. Rejalashtirishda asosiy maqsad -
daromadni maksimal darajada oshiradigan daromadni maksimal darajada
oshirishga imkon beradi. Sof foyda miqdoridan o'tish muhimdir. Korxonaning sof
foydasini oshirish vazifasi amaldagi qonunchilik va noinobiy to'lovlarning oldini
olish bo'yicha soliq miqdorini optimallashtirish bilan chambarchas bog'liqdir.
Tarqatish ob’ekti korxonaning balansining balanasidir. Uning taqsimlanishi
davrida byudjetda va korxonada foydalanishdan foydalanish bo'yicha foyda
yo'nalishi deb tushuniladi. Foydalarni qonuniy taqsimlash uning qismida soliq va
boshqa majburiy to'lovlar shaklida turli darajadagi byudjetlarga kiradigan qismida
tartibga solinadi. Korxona ixtiyorida qolgan daromad daromadlaridan foydalangan
daromaddan foydalanganlikni aniqlash korxona tarkibiga kiradi.
14

Sof foyda - bu tegishli soliqlarni to'lagandan keyin korxona ixtiyorida,
ulardan foyda hisoblanadi. Ushbu qoldiq bizga korxonaning vazifalarini hal
qilishga imkon beradi va uni hech qanday tartibga solishsiz ishlatadi.
Maqsadlar, korxonalar ishlab chiqarishning qo'shimcha manbalariga
kiritilmagan qo'shimcha xarajatlarning qo'shimcha manbalari sifatida ishlatiladigan
mablag'lar va zaxiralar yaratishi mumkin.
Agar kompaniya mablag ' yaratmasa, unda ushbu xarajatlar daromadlardan
foydalangani kabi aks ettiriladi.
Garchi foyda olingan foydani qat’iy boshqarish bo’lmasa ham, undan
foydalanishning uchta asosiy yo'nalishini ajratadi:
1. Maxsus fondlar va zaxiralarni yaratish:
* Umumiy jamg’arma;
* Iste’mol fondi;
* Qisqartirish yoki sug’urta fondi.
Umumiy fond - uning shakllanishining asosiy manbai foyda, ammo boshqa
manbalardan foydalanish mumkin:
- bepul mablag’ qabul qilindi;
- byudjet mablag’lari (har qanday daraja);
-Oliy tashkilotlar va ko’ngilli birlashmalarning markazlashtirilgan
jamg’armalari (birinchi bo’lib davlat korxonalarining xarakterlidir; korxonalar
uyushmalarining o'ziga xos doirasi - bu o’z bozor segmentini himoya qilishdir).
Fondlash fondidan foydalanishning asosiy yo'nalishlari:
- asosiy vositalarni sotib olish va qurish (ishlab chiqarish va unumli
bo'lmagan maqsadlarda);
- ilmiy va rivojlanish ishlarini moliyalashtirish;
- kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
- kreditlar bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda kreditlar
bo'yicha foizlarni to'lash.
15

Iste'mol jamg'armasi ijtimoiy rivojlanish, ishlash uchun moddiy
rag'batlantirish korxonaining manbasidir. To'lovlar pul-moddiy shakli, dividendlar,
dividendlar, kattalashtirilgan mehnat jamoasi aktsiyalari, turli ijtimoiy nafaqalar,
har xil ijtimoiy nafaqalar, korxonada to'lanadigan foizlar hisobga olinadi.
Kooperativ to'lovlar - iste'molchilar jamiyatining iqtisodiy faoliyatida
ishtirok etish yoki ularning ulushi, agar iste'mol jamiyati ustavida boshqacha qoida
nazarda tutilgan bo'lsa, aktsiyadorlar o'rtasida taqsimlanadi.
Qoida tariqasida zaxira fondi kompaniya tomonidan 10-50% tashkil etadi
(mulkchilikning tegishli shakllariga ega bo'lgan holda zaxirani yaratishning tegishli
shakllari bilan bir qatorda aktsiyadorlik jamiyatlari mavjud). Zaxirani yaratish
zarurati shundaki bozor iqtisodiyoti Korxonalar subyektlardir xavf
faoliyatiShuning uchun korxonaning tugatish to'g'risidagi hisobvaraqlarni qoplash
uchun korxonani tugatish ishi uchun zaxira yaratilmoqda. Kompaniya foyda bilan
bir qatorda, kompaniya emissiya daromadlari fondiga - nominal va sotish narxlari
o'rtasidagi farq.
Zaxira fondi - shoshilinch holatlar va undan foydalanish va foydalanish
tartibini tuzish va foydalanish tartibini tuzish va undan foydalanish tartibini tuzish
uchun mo'ljallangan jamg'arma va uni iste'mol qilish jamiyati yoki ittifoqi
tomonidan belgilanishi rejalashtirilgan fond;
Foyda taqsimlanishi korxona mablag'larini ishlab chiqarish va ijtimoiy
sohani rivojlantirish ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mablag'larni shakllantirish
jarayonini aks ettiradi.
Foyda taqsimlanishi tamoyillari, soliq to'lagandan so'ng, kompaniyaning
ixtiyorida bo'lish mumkin:
bu ishlab chiqarish va iqtisodiy va moliyaviy faoliyat natijalarini ishlab
chiqish va takomillashtirishni ta'minlashi kerak;
u birinchi navbatda, uning kelgusida rivojlanishini ta'minlaydi va faqat
iste'mol qilishda;
16

daromad solig'i bilan bog'liq bo'lgan daromadlarning taqsimlash uchun
xarajatlar bilan bog'liq imtiyozlarni qo'llash orqali kamayish mumkin.
Tarqatish barcha soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni to'laganidan keyin
korxona ixtiyorida qolgan qismlarga foyda keltiradi.
Korxonaning ixtiyorida qolgan foyda bu ehtiyojni moliyalashtirishning ko'p
maqsadli manbai hisoblanadi. Korxona ixtiyorida qolgan barcha daromadlar ikki
baravar farq qiladi: "Umumlashishda" va "iste'mol uchun". Birinchi bo'lib, korxona
mulkining ko'payishi va jamg'arish jarayoni oshganidan foydalanish. Ikkinchidan
foydalanish - yangi mulkni shakllantirishga olib kelmaydi va iste'mol uchun
ishlatiladigan foyda ulushini tavsiflaydi. Shu bilan birga, butunlay foydalanish
uchun to'planish uchun barcha daromadlar uchun kerak emas. Mulkni ko'paytirish
uchun foydalanilmaydigan foyda qoldiqlari muhim rezerv qiymatiga ega va
keyingi yillarda turli xil xarajatlarni moliyalashtiradigan yo'qotishlarni qoplash
uchun ishlatilishi mumkin. To'plash va iste'mol qilish bo'yicha daromadlarni
taqsimlash nisbati korxonani rivojlantirish istiqbollarini belgilaydi.
Rasmiy ravishda, davlat daromadlarni taqsimlash qoidalarini aniqlamaydi,
ammo soliq imtiyozlari, ishlab chiqarish maqsadlari, ekologik faoliyatni
moliyalashtirish, xarajatlar, xarajatlarni moliyalashtirish uchun kapital va unumsiz
xarakterga ega bo'lgan daromad yo'nalishini rag'batlantiradi Ijtimoiy sohaning
ob'ektlari va muassasalarini va boshqalarga texnik xizmat ko'rsatish va boshqalar.
Qonuniy ravishda xarajatlarga kiritilgan xarajatlar narxi.
Foyda taqsimoti intra-rentin moliyaviy rejalashtirishning asosiy yo'nalishi
hisoblanadi. Korxonada daromadni tarqatish va ulardan foydalanish tartibi
kompaniyaning ustavida belgilanadi va korxona tomonidan iqtisodiy xizmat
tomonidan ishlab chiqilgan va kompaniyaning menejerlari tomonidan tasdiqlangan
taqdimot bilan belgilanadi va kompaniya rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.
Korxonaning ustaviga binoan daromadlardan moliyalashtirilgan xarajatlar smetasi
bo'lishi mumkin yoki jamg'arma mablag'lari (ishlab chiqarish va texnologik
rivojlanish, ijtimoiy rivojlanish jamg'armasi) va iste'molchilarga mablag 'sifatida
shakllantirilishi mumkin mablag'lar (moddiy reklama jamg'armasi). Shunday qilib,
17

foyda keltirib chiqaradigan xarajatlarni hisoblab chiqishni ishlab chiqishni, mehnat
jamoasining ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishchilarni va xayriya maqsadlarini
moddiy rag'batlantirish xarajatlarini o'z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog'liq xarajatlar, tadqiqot, dizayn,
dizayn va texnologik ishlarni, mahsulotlar va texnologik jarayonlarni rivojlantirish
va ishlab chiqish, ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish va ishlab
chiqarish, uskunalarni modernizatsiya qilish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Texnik
qayta jihozlash va mavjud mahsulotni rekonstruktsiya qilish, korxonalarni
kengaytirish bilan bog'liq xarajatlar. Xuddi shu xarajatlar guruhi banklarning uzoq
muddatli kreditlarini qaytarish va ularga qiziqish bildirish xarajatlarini o'z ichiga
oladi. Shuningdek, boshqa korxonalarning ustav kapitalini yaratishda
muassislarning omonatlari sifatida ekologik xarajatlar va boshqa korxonalarning
boshqa hissasini ko'rsatishni rejalashtirishi rejalashtirilmoqda, korxonani o'z ichiga
oladi rivojlanmoqda.
Ijtimoiy ehtiyojlar uchun daromadlarni taqsimlash korxonaning balansida
joylashgan ijtimoiy va maishiy ob'ektlardan foydalanish, nodavlat notijorat
tashkilotlari, sog'liqni saqlash, madaniy tadbirlarni o'tkazishni moliyalashtirishni
moliyalashtiradi.
Moddiy rag'batlantirish xarajatlari, ayniqsa muhim ishlab chiqarish
vazifalarini amalga oshirish, yangi uskunalarni yaratish, ishlab chiqarish va amalga
oshirish uchun mukofotlar, ishchilar va xodimlarga moddiy yordam ko'rsatish
xarajatlarini, bir martalik imtiyozlar Pensiyaga, pensiya uchun to'lovlar, pensiya
uchun to'lovlar, xodimlarga tovon narxining narxi, narxlarning ko'tarilishi tufayli,
kotaveralardagi oziq-ovqat narxining narxi va hk.
"Retsidlangan daromad" ko'rsatkichi keng ma'noda korxonaning moliyaviy
barqarorligini, keyinchalik rivojlanish manbai mavjudligini ko'rsatadi.
Iste'mol kooperativlarida foyda va foydani taqsimlash va undan foydalanish
o'ziga xos xususiyatlariga ega. Iste'mol jamiyatining episliklari qonun hujjatlariga
muvofiq majburiy to'lovlarni amalga oshirgandan so'ng, iste'molchilar jamiyatining
18

epissi Rossiya Federatsiyasi Ular iste'molchilar jamoat fondlariga, kreditor va
(yoki) kooperativ to'lovlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun yuboriladi.
Iste'mol jamiyatining umumiy yig'ilishi tomonidan belgilanadigan hamkorlik
to'lovlari hajmi iste'mol jamiyatining 20 foizidan oshmasligi kerak.
Soliqlarni hisoblash va to'lashdan so'ng, korxonalarning ixtiyorida o'z
ehtiyojlari uchun foydalaniladigan foyda mavjud, uning miqdori moliyaviy rejada
aks ettirilgan.
Korxona ixtiyorida qolgan daromadlardan foydalanishning asosiy yo'nalishlari:
 Nimoar
 Ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog'liq kapital xarajatlar
 Texnik qayta jihozlash va rekonstruktsiya qilish
 Yangi uskunalarni joriy va sotib olishni yangilash
 Mablag' kapitaliga bo'lgan ehtiyojning o'sishini moliyalashtirish
 To'lov% kreditlar bo'yicha
 Elementni ozod qilish xarajatlari qimmat materiallar
 Qimmatli qog'ozlar masalasi taxmin qilinmasa, boshqa korxonalarning
ustav kapitalini shakllantirishda investitsiya faoliyati
 To'lovning manbai, bu korxonaning ixtiyorida qolgan foydasi qonuniy
tartibda belgilangan soliqlarni to'lash
 Ijtimoiy-madaniy soha ob'ektlarining tarkibi
 Uy-joy qurilishi va boshqa turar-joy bo'lmagan ob'ektlarni qurish.
 O'z faoliyatini amalga oshirishda iste'molchilar jamiyatining quyidagi
mablag'lar shakllantirish huquqiga ega:
 bo'linma;
 iste'molchilararo hamkorlikni rivojlantirish;
 zaxira;
 iste'molchilar jamiyati ustaviga muvofiq boshqa mablag'lar. 3
3
NamDU, “Iqtisodiyot” kafedrasi katta o’qituvchisi K.Tajibayev O‘quv uslubiy qo‘llanma-2022 (301-bet)
19

Moliyaviy rejalashtirishning dastlabki nuqtasi daromadlilikdir. Joriy davrda
ishlatilmagan g'ayriinsoniy zaxirani aniqlashi kerak.
Keyingi bosqich - foydani rejalashtirish va boshqa moliyaviy natijalar iqtisodiy
tahlilning xulosalarini hisobga olgan holda.
Foyda har qanday korxona uchun eng orzu qilingan narsadir. Ammo gullab-
yashnash uchun u nafaqat uni olish, balki oqilona sarflash ham kerak.
Kompaniya ichidagi daromadlarni taqsimlash va foydalanishni oladigan
asosiy mol-mulkni to'plash va iste'mol qilish uchun yuborilgan vositalarning eng
maqbul munosabatini o'rnatishi tufayli ko'payish uchun moliyaviy resurslarni
taqdim etishi kerak. Bunday holda, raqobat muhiti holatiga alohida e'tibor beriladi.
Bu har doim ko'rib chiqilishi kerak. Axir, raqobat muhitining holati ishlab
chiqarish potentsiali jihatidan sezilarli darajada ta'sir qilishi, uni kengaytirish va
yangilanishlar. Bir qator omillarga asoslanib, foydani shakllantirish, tarqatish va
ulardan foydalanish to'g'risida qaror qabul qilinadi. Kapital qo'yilmalarni
moliyalashtirishni moliyalashtirish, aylanma mablag'larning ko'payishi, ilmiy-
tadqiqot faoliyatini, yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi texnologiyalarni joriy
etish, yangi texnologiyalar yoki boshqa narsa - bu jarayon davomida hal qilinadi.
Shunday qilib, korxonalar tomonidan mulkchilik shaklidan qat'i nazar,
korxonalar tomonidan yaratilgan tejashning pul ifodasini chaqiring. Foyda tufayli
kompaniyaning moliyaviy natijalari tavsiflanadi. Bu ishlab chiqarish
samaradorligi, ishlab chiqarish sifati va ko'lami, xarajatlar darajasi va mehnat
samaradorligi to'liq aks ettirilganligini ko'rsatuvchi ko'rsatkichdir. Ushbu foyda
tufayli barcha foyda - asosiy iqtisodiy va moliyaviy ko'rsatkichlar Mavzuni
iqtisodiy faoliyatini baholaydigan reja asoslanadi. Korxonada ijtimoiy-iqtisodiy va
ilmiy-texnikaviy rivojlantirish bo'yicha tadbirlar moliyalashtirilishi va
xodimlarining o'sishi. Shu bilan birga, bu nafaqat kompaniyaning mavjud
onkasvirdagi ehtiyojlarini qondirish uchun manba, balki tashqi / byudjet resurslari
va xayriya fondlarini shakllantirishga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Korxonaning foydasi -
bu jarayonlar va soliqlarning narxini ushlab qolinganingizdan keyin qoladigan pul.
20

Mavjudda bozor munosabatlari Har bir korxona maksimal foyda olish uchun
harakat qilmoqda. Shu bilan birga, bu nafaqat o'z mahsulotlarini bozorda qat'iy
ravishda hal qila olish, balki raqobatda dinamik rivojlanishni ta'minlashi kerak.
Shuning uchun, nima qilishingiz yoki topshirish uchun biror narsa boshlashdan
oldin, dastlab sotishdan qanday foyda olish mumkinligi bilan o'rganiladi. Savdo
bozorining potentsial bozorining tahlili amalga oshiriladi va vazifani qanday hal
qilish mumkinligi aniqlandi. Axir, foyda tadbirkorlikning asosiy maqsadi, ushbu
faoliyat turining yakuniy natijasidir. Bu holatda hal qilingan muhim vazifa eng
kam xarajatlarni eng kam daromad olishdir. Bunga mablag 'sarflash va ularning
sarf-xarajatlarini optimallashtirish istagida omonatlarning qat'iy rejimi tufayli
erishiladi. Shu bilan birga, naqd pul tejashning asosiy manbai tovarlar yoki
xizmatlarni sotishdan olingan daromaddir (va bundan ham anchadan ham, uning
bir qismi, bu ishlab chiqarish va sotishda sarflangan miqdordan keyin qoladi).
Xarajatlar faoliyatdan foydalanganda, u iste'mol qilingan va
kapitallashtirilgan qismlarga bo'linadi. Ushbu lahzada ta'sis hujjatlariga,
muassislarning qiziqishi yoki tanlangan strategiyasining tanlangan strategiyasiga
bog'liq bo'lishi mumkin. Korxonaning har bir tashkiliy-huquqiy shakli mavzuni
ixtiyorida qolgan mablag'larni taqsimlashning qonuniy tashkil etilgan
mexanizmiga ega. Uning xususiyatlari ichki qurilmaga, shuningdek kompaniyani
boshqarishning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Shuni ta'kidlash kerakki, davlat
korxona foyda qanday sarflanishiga bevosita ta'sir ko'rsatmaydi. Foydalarni
taqsimlash va undan foydalanish ma'lum soliq tanaffuslari tufayli faqat
rag'batlantirilishi mumkin. Shunday qilib, ko'pincha bunday ruhda innovatsiyalar,
xayriya, atrof-muhitni muhofaza qilish choralari va shunga o'xshash ruh haqida
gapiradi.
4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi
Har qanday korxonaning, xissadorlik jamiyatining moliyaviy axvoli barcha
uchun befarq emas. Chunki, ularning moliyaviy axvoli davlat, xissadorliklar va
21

ta’sischilarning manfatlariga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun korxonalarning
moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega.
Korxonalarda mulkiy va moliyaviy munosabatlarni rasmiy xujjatlashtirish
uchun buxgalteriya xisobi olib boriladi. Davr oxirida u moliyaviy xisobot tuzish
bilan yakunlanadi. Xujjatning moliyaviy xisobotlari esa har 1 xo’jalik yili oxirida
xissadorliklarning yoki ularning vakillarining umumiy yigilishida muxokama
etiladi xamda tasdiklanadi.
Xujjatning ta’sis xujjatlari va ta’sis shartnomasida ko’zda tutilgan taqdirda
unga kredit ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a’zo bo’lgan
assotsiatsiyalarga, birjalarga va boshqa tashkilotlarga buxgalterlik xisobining
nusxasi topshiriladi.
O’z mablagi yoki mulkini xujjat faoliyatiga safarbar etgan investor yoki
kreditor mulkdan jamiyatning nechog’li samarali foydalanganini baxolay olishi,
foydaning va dividentning tugri xisoblanganiga ishonch xosil kilishi kerak.
Moliyaviy xisobotning asosiy shakli buxgalterlik balansidir.
Yangicha xisobot balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bozor
iqtisodiyoti munosabatlariga muvofik keladigan darajada uz ifodasini topgan.
Xujjatning aktivlari balansda jamiyat tomonidan xisobot davrida tasarrufida
bo’lgan va uning nazoratiga olingan vositalar xamda bergan qarzlarning qiymati
sifatida ifodalangan.
Passiv uzilishi vositalar qiymati va tushadigan daromadlarning kamayishiga
olib keladigan qarz xamda kreditorlik qarzi bo’yicha jamiyat zimmasidagi
majburiyatlardir. Aktivlar qiymatining passivlar qiymatidan oshishi jamiyatning
o’ziga qarashli vositalarini tovarlar etadi va uning qiymati xisobot balansining
passivida, o’ziga qarashli vositalar manbai bo’limida ifodalanadi. Shu yerda
jamiyat foydasi xam o’z foydasini topadi. Xujjatning yangicha balansi aktivlarning
3 ta bo’limi va passivlarning 3 ta bo’limidan iborat. Balans aktivlarining 1-
bo’limida asosiy vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari va pudratchilarga
berilgan avanslar, uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar qiymati ifodalanadi. Shu
22

yerda foydaning ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan vositalar amalga oshirilgan
xisob kitoblar xam ifodalanadi.
Balansning aktiv qismi 2-bo’limida jamiyat ixtiyoridagi moddiylashgan
aylanma vositalar: ishlab chikarish zahiralari qiymati, tugallanmagan ishlab
chikarish, tayyor maxsulotlar va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlar beriladi.
Ishlab chiqarishdagi arzon vositalar, maxsus jihozlar va moslamalar, maxsus
kiyimlar va poyafzal dastlabki qiymatida ifodalanadi. Jamg’arilgan yemirilishi,
eskirish qiymatiga esa alohida modda shaklida balans passivida ifodalanadi.
Balans aktivlarining 3- bo’limida g’aznadagi va bank schotidagi mavjud pul
mablag’lari, qisqa muddatli qiymatli qogozlar sotib olishga qilingan sarflar va
boshqa sarmoya sarflari, tovarlar va xizmatlar bo’yicha debitorlik qarzlari
to’g’risida ma’lumotlar jamlangan.
Balans passivining 1-bo’limida xujjatning uziga karashli aktivlari manbai
to’gri ma’lumotlar o’z ifodasini topgan. Bu yerda ustav fondi, maxsus fondlar,
ta’minlash fondi, kelgusi davr daromadlari va balans foydasi, xisob-kitoblar va
moliyaviy kapital quyilmalari buyicha kreditorlik qarzlarining xajmi qayd etiladi.
Ushbu bo’limda
asosiy fondlar va nomaterial aktivlarining eskirishiga qilingan ajratmalar, kam
qiymatli vositalar, kutilayotgan xarajatlar va to’lovlarni qoplashiga ajratilgan
rezerv mablag’lari, xam sotilmagan tovarlar savdo ustamasining jamlangan
qiymati foydalaniladi.
Balans passivlarining 2- bo’limida banklardan va boshqa mablag’lardan
olingan kredit to’g’risidagi ma’lumotlar ifodalanadi. Shu bo’limda barcha turdagi
uzaytirilgan ssudalar bo’yicha jamiyatning bankdan qarzi to’g’risidagi ma’lumotni
xam ifoda etiladi. Balansda bank kreditlari 3 modda buyicha turlarga ajratiladi:
qisqa muddatli kreditlar (1yilga);
o’rta muddatli kreditlar (1yildan 3yilgacha);
uzoq muddatli kreditlar (3 yildan ortik muddatga olingan kreditlar)
23

Balans passivlarining 3 – bo’limida to’lash muddati yuzaga kelgan kunidan
boshlab, 1 yil mobaynida tugaydigan qisqa muddatli kreditorlik qarzlari
ifodalanadi. Ushbu bo’limda to’lash muddati 1 yildan oshmaydigan veksel evaziga
olingan qarzlar xam ko’rsatiladi. Uzoq muddatli veksellar bilan rasmiylashtirilgan
qarzlar esa balans passivining 2- bo’limida “uzoq muddatli qarzlar” tarkibida
ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xujjatning barqarorligi sarmoyadorlarning
diqqatini tortishi, boshqa korxonalar bilan raqobatlashga olishi uning rentabellik
darajasiga boglik. Xo’jalikning rentabelligi uning foydaliligi bo’lib, foyda
summasining vositalar qiymati va sarmoyaga nisbatan foiz xisobidagi darajasini
bildiradi. Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko’rsatkichlari:
-maxsulot rentabelligi;
-ishlab chikarish fondlari rentabelligi;
korxonalarga quyilgan quyilmalar rentabelligi hisoblanadi.
Ishlab chikarish fondlarining rentabelligi sotilgan maxsulot rentabelligi,
fondlarning xajmi va tarkibi, aylanma vositalar aylanishi tezligi uzgarishi, foyda
o’zgarishi va boshqa ko’plab omillar ta’sir etadi. Rentabellik ko’rsatkichlari sof
foyda bo’yicha hisoblanadi.
24

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytamizki mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy
yo’naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo’lining tanlanishi xo’jalik yuritish shakllarining
xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol
respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo’jaligi
korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo’jalik yuritishi va ishlab chiqarishni
tashkil etishning turli-tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o’z faoliyatini
yuksaltirib borishiga olib kelmoqda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish
va rejalashtirish bilan bog’liq muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishdan iborat.
O’zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida
bozorning mutanosib talablariga ko’ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va
xo’jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga
sabab bo’ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb
iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini
jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab
chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek,
nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o’rta firmalarni
kiritish lozim.
O’zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning
o’ziga xos an’analari, iqtisodiy ko’nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy
tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa
davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi.
Shundan xulosa qilamizki, bunday maqsadni amalga oshirishda albatta,
korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog’liq munosabatlarni rejalashtirish va
boshqaruv tizimida tig’izliklar yuzaga kelishi, bunday tig’izlikni bartaraf etishda
mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish
maqsadga muvofiq.
25

Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2019 y.
2. 2016-2020 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
15.12.2018 yildagi PQ-1442 sonli Qarori.
3. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining aossiy
mezonidir. –T.: O’zbekiston, 2019.
4. Abdullaev Yo., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. T:
Mehnat, 2020.
Internet saytlari
8. http://www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi.
9. http://www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika
qo’mitasi rasmiy sayti.
10 . http://www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasining hukumat portalining
rasmiy sayti.
26

Korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi

Sotib olish