• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 721.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi

10bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Ichki omillar korxonaning o‘z faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, ular ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqaruv o‘rnatilishi mumkin. Tashqi omillar esa korxona nazoratidan tashqarida bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va ijtimoiy omillardir. Ichki omillar: Mahsulot tannarxi va xarajatlar tuzilmasi Korxona foydasi, birinchi navbatda, ishlab chiqarish tannarxining darajasiga bog‘liq. Tannarx qancha past bo‘lsa, foyda shuncha yuqori bo‘ladi. Bunda xomashyo, yoqilg‘i, energiya, mehnat va boshqa resurslardan tejamkor foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Xarajatlar tuzilmasining tahlili korxonaga qaysi xarajatlarni kamaytirish yoki optimallashtirish mumkinligini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi Korxonaning mavjud texnologik quvvatlaridan to‘liq foydalanilishi foyda hajmiga ijobiy ta’sir qiladi. Teskari holatda, quvvatlardan yetarlicha foydalanilmasa, bu foydaning kamayishiga olib keladi, chunki doimiy xarajatlar mahsulotga nisbatan ko‘proq taqsimlanadi. Mehnat unumdorligi Mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, mahsulot tannarxi pasayadi va foyda ortadi. Bu omil korxonaning inson resurslarini qanday boshqarayotganiga bevosita bog‘liqdir. Mahsulot sifati va innovatsiya darajasi Yuqori sifatli mahsulotlar bozorda talabgir bo‘ladi va yuqori narxda sotilishi mumkin. Bu esa daromadning ortishiga olib keladi. Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali esa xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va foydani ko‘paytirish mumkin. Marketing va savdo strategiyasi Mahsulotni muvaffaqiyatli sotish, to‘g‘ri narx siyosati yuritish, iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqlash va bozorni tahlil qilish foyda 5noto‘g‘ri taqsimlash, investitsiya yetishmasligi, zaxira fondlarining shakllanmasligi kabi holatlar ochib beriladi. Bundan tashqari, kurs ishida ishlab chiqilgan tavsiyalar va xulosalar korxonalarga foydani oqilona taqsimlash, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, investitsion faoliyatni rag‘batlantirishda foydali bo‘lishi mumkin. Amaliy jihatdan bu tavsiyalar menejerlar, iqtisodchilar, moliyachilar uchun qaror qabul qilishda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar faoliyatida foydaning taqsimlanishi va foydalanilishi jarayonlari tanlangan. Kurs ishi mavzusining predmeti — korxona tomonidan olingan foydaning taqsimlanish mexanizmlari, yo‘nalishlari, foydani qayta investitsiyalash imkoniyatlari va ularning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi — korxona foydasining shakllanish manbalari, taqsimlanish tamoyillari, qayta investitsiyalash yo‘llari va amaliyotdagi holatini tahlil qilish orqali uning samarali boshqaruv mexanizmini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  foyda tushunchasining iqtisodiy mohiyatini yoritish;  foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;  foydani taqsimlash prinsiplarini tahlil qilish;  foydani qayta investitsiyalash va zaxira jamg‘armalariga yo‘naltirish yo‘llarini o‘rganish;  O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimotining amaliy holatini tahlil qilish;  mavjud muammolar asosida amaliy takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 292.3. O‘zbekiston korxonalarida foydani taqsimlashning amaliy jihatlari Bozor munosabatlari chuqurlashib borayotgan hozirgi davrda O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan korxonalar oldida foydani nafaqat maksimal darajada olish, balki uni samarali taqsimlash vazifasi ham turibdi. Foyda — bu faqat moliyaviy ko‘rsatkich emas, balki korxonaning iqtisodiy salohiyati, investitsion jozibadorligi va raqobatbardoshligini belgilovchi muhim omildir. Foydaning qanday taqsimlanishi korxonaning qisqa muddatli rentabelligi bilan bir qatorda, uzoq muddatli barqaror rivojlanish strategiyasini ham aks ettiradi. O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimoti turli yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: qayta investitsiyalash, dividendlarga ajratish, zaxira jamg‘armalarini shakllantirish, ijtimoiy masalalarni moliyalashtirish va boshqa operatsion xarajatlarni qoplash. Bu jarayonni tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlar — bu “Korxonalar to‘g‘risida”gi qonun, “Buxgalteriya hisobi” to‘g‘risidagi qonun hamda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlardir. 2022–2024 yillar davomida O‘zbekistonda korxonalar tomonidan olingan foyda ko‘rsatkichlari va uning taqsimlanishidagi tendensiyalar ijobiy tomonga o‘zgarganini ko‘rish mumkin. Xususan, statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, korxonalar o‘z foydalarining yildan-yilga ko‘proq qismini ichki rivojlanishga, ya’ni qayta investitsiyalashga yo‘naltirishmoqda. Bu esa modernizatsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish imkonini bermoqda. Masalan, 2022-yilda foydaning o‘rtacha 34 foizi qayta investitsiyalashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 38 foizga yetdi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, ushbu ulush 42 foizni tashkil etdi. 2025-yil uchun esa bu ko‘rsatkich 45 foizdan oshishi kutilmoqda. Bu tendensiya korxonalar strategiyasida uzoq muddatli o‘sishga urg‘u berilayotganini anglatadi. Dividendlarga ajratilayotgan foyda ulushi esa aksincha — pasayish tendensiyasiga ega. Bu aktsiyadorlar uchun qisqa muddatda kamroq foyda 15Tashqi omillar — bu korxona faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi, biroq uning to‘liq nazoratiga bo‘ysunmaydigan omillardir. Ular global, makroiqtisodiy va mintaqaviy darajalarda shakllanadi. Tashqi omillar quyidagilardan iborat: Bozor holati va talab Mahsulotga bo‘lgan talab foyda hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Agar talab ortsa, narxlar ko‘tariladi va foyda ortadi. Bozorning torayishi esa aksincha — foydani kamaytiradi. Raqobat muhiti Raqobatchilar soni, ularning narx siyosati, innovatsion imkoniyatlari va marketing yondashuvlari korxonaning bozordagi ulushiga ta’sir qiladi. Kuchli raqobat sharoitida foyda marjasi kamayadi. Soliq siyosati Korxonalarga qo‘yilgan soliq stavkalari, imtiyozlar yoki cheklovlar foydaga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Sof foyda soliqdan so‘nggi qoldiq bo‘lgani uchun, soliq yuki og‘ir bo‘lsa, foyda miqdori pasayadi. Inflyatsiya darajasi Inflyatsiya korxonaning ishlab chiqarish xarajatlariga va mahsulot narxlariga ta’sir qiladi. Inflyatsiyaning barqarorligi korxonaga kelajakdagi narxlarni prognoz qilishga imkon beradi. Yuqori inflyatsiya foydaning real qiymatini kamaytiradi. Milliy va global siyosiy vaziyat Siyosiy barqarorlik, qonunchilikdagi aniqlik, xorijiy investitsiyalarning hajmi korxona foydasiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Beqaror siyosiy muhit biznes risklarini oshiradi, foydani pasaytiradi. Valyuta kurslarining o‘zgarishi Ayniqsa, eksport-import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun valyuta kursining beqarorligi foyda hajmiga sezilarli ta’sir qiladi. Kurs tebranishlari mahsulot tannarxini yoki daromadni o‘zgartiradi. 8mehnat unumdorligi, xarajatlarni boshqarish, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi, mahsulot sifatining yuqoriligi kiradi. Tashqi omillar esa makroiqtisodiy muhit, soliq siyosati, kredit-moliya sharoitlari, valyuta kurslari, energiya resurslari narxi kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Foydaning iqtisodiy mazmuni — bu nafaqat uning miqdoriy ifodasi, balki uning qanday manbalardan shakllanganligi, qanday yo‘nalishlarga sarflanayotganligi va qanday iqtisodiy strategiyaga xizmat qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Masalan, ba’zi korxonalar foydani dividend sifatida to‘liq taqsimlab yuboradi, boshqalari esa uni kapitalga qayta investitsiya qiladi yoki zaxira jamg‘armalariga yo‘naltiradi. Foydaning iqtisodiy mazmuni shuningdek korxona tomonidan qabul qilinadigan strategik qarorlarning asosini tashkil etadi. Korxona o‘z foydasini qanday boshqarishi, uni qanday taqsimlashi yoki investitsiyalashi bevosita uning uzoq muddatli rivojlanish istiqbollariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, foydaning katta qismini ilmiy-texnik yangilanishlarga yo‘naltirgan korxona raqobatbardoshlikda ustunlikka erishishi mumkin. Aksincha, faqat qisqa muddatli maqsadlarni ko‘zlab, foydani dividendlar ko‘rinishida to‘liq tarqatib yuborish esa investitsiya imkoniyatlarini kamaytirishi mumkin. Bugungi globallashuv sharoitida foyda tushunchasi yangi mazmun kasb etmoqda. Xalqaro korxonalar foydani faqatgina pul miqdori sifatida emas, balki aksiyalar qiymati, bozor ulushi, intellektual mulk yoki brend qiymati ko‘rinishida ham baholaydilar. Shuningdek, ekologik va ijtimoiy mas’uliyatli yondashuvlar asosida hisoblangan “barqaror foyda” kontseptsiyasi ham keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvga ko‘ra, foyda nafaqat moliyaviy, balki ekologik va ijtimoiy barqarorlik bilan birga bo‘lishi kerak. Korxonalar faoliyatida foyda nafaqat o‘lchov vositasi, balki moliyaviy boshqaruvning markaziy elementi sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarda foyda tahlili yordamida korxona o‘zining kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi, investitsion loyihalar 20normativ hujjatlariga rioya qilish shart. Aks holda moliyaviy va huquqiy xavflar yuzaga keladi. Monitoring va nazorat Foyda taqsimotining maqsadli ishlatilishini ichki audit va tashqi nazorat organlari tomonidan muntazam monitoring qilib boriladi. Bu shaffoflik va hisobdorlikni ta’minlaydi. Amaliy yondashuvlar O‘zbekiston iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan aksariyat korxonalar foydani taqsimlashda yuqoridagi tamoyillarga tayanadi. Biroq, amaliyotda ba’zi muammolar ham uchraydi: Korxonalarda foyda taqsimotining shaffof bo‘lmasligi, xodimlar va jamiyat uchun ochiq e’lon qilinmasligi; Sof foydaning katta qismi faqat rahbariyat va aktsiyadorlar manfaatiga yo‘naltirilishi, bu esa ijtimoiy muvozanatni buzadi; Qayta investitsiyalashga yetarli mablag‘ ajratilmasligi korxonaning uzoq muddatli o‘sish salohiyatini cheklaydi. Shuning uchun foyda taqsimotini me’yoriy jihatdan tartibga solish, uni raqamlashtirish, ochiqligini oshirish muhim hisoblanadi. Foydani taqsimlash — bu korxona iqtisodiy siyosatining muhim bo‘lagi bo‘lib, u moliyaviy barqarorlik, rivojlanish, mehnat jamoasining ijtimoiy himoyasi va aktsiyadorlarning manfaatlarini uyg‘unlashtirgan holda olib borilishi lozim. To‘g‘ri tashkil etilgan foyda taqsimoti orqali korxona o‘z faoliyatini samarali olib borishi, investitsion jozibadorligini oshirishi va ijtimoiy mas’uliyatli subyektga aylanishi mumkin. Korxona o‘z faoliyati davomida hosil qilgan sof foyda (ya’ni daromadlar va xarajatlar farqi) uni taqsimlash orqali kelajakdagi rivojlanishga yo‘naltiriladi. Foyda taqsimoti bo‘limida quyidagi tamoyillar ustuvor ahamiyatga ega: Strategik maqsadlilik – foyda qismlari korxonaning uzoq muddatli rivojlanish strategiyasiga xizmat qiladi, nafaqat qisqa muddatli foyda. 222024 - yil 1 - oktabr holatiga — 721 365 ta xorazmstat.uz . Bu ko‘rsatkichlar korxonalar sonining o‘sib borayotganini ko‘rsatadi. Xizmatlar sohasi korxonalarining soni: 2022 - yilda — 18 599 ta, 2023 - yilda — 18 580 ta, 2024 - yilda — 18 444 ta xorazmstat.uz . Bu esa xizmat ko‘rsatish sohasida korxonalar sonining barqaror o‘zgarishini, ba’zida ortishi yoki kamayish tendensiyasini ko‘rsatadi. Umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar (YaIM, foizlar): 2022 - yil YaIM o‘sishi 6.0%, inflatsiya 11.4%, davlat qarzi GDPga nisbatan 30.5% Vikipediya . 2023 - yilda YaIM 6.3%, Qarzi 32.5%; 2024 - yildagi ma’lumotlar: inflyatsiya 10.0%, davlat qarzi 34.3% Vikipediya . Ushbu ma’lumotlar makroiqtisodiy barqarorlik va moliyaviy muhit fonida foyda taqsimlash mexanizmini tahlil qilishda muhimdir. Tahlil va yondashuv Korxonalar sonining barqaror o‘sishi (2022–2024) korxonalarda sof foydaning ham ko‘payishini taxmin qilish imkonini beradi, biroq bu holatda taqsimotning qanday yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilayotgani to‘liq ochiq emas. Xizmatlar sektori korxonalari sonining o‘sish tendensiyasi, ayniqsa 2022 yildagi eng yuqori ko‘rsatkich bilan (18 599), sof foydaning qayta investitsiya yoki ijtimoiy yo‘nalishlardagi sarfini oshirish potentsialini anglatadi. Makroiqtisodiy barqarorlik, jumladan inflyatsiya va qarz darajasining pasayishi, korxonalarga foydani kengroq taqsimlash imkoniyatlarini yaratadi — zaxira, investitsiya, rag‘bat, ijtimoiy xarajatlar.Ammo, to‘g‘ridan-to‘g‘ri korxonalar darajasidagi foyda taqsimoti statistikasi mavjud bo‘lmagani sabab, kurs ishingizda biror real misol yoki korxona hisobotidan foydalanish tavsiya qilinadi. 3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, foyda har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy iqtisodiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. U orqali korxona o‘zining moliyaviy barqarorligini ta'minlab, o‘sish strategiyasini shakllantiradi. O‘z navbatida, foyda — bu faqatgina moliyaviy natija emas, balki boshqaruv, xarajatlar nazorati va resurslardan samarali foydalanish ko‘rsatkichidir. O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibida faoliyat yuritayotgan yirik va kichik korxonalar foyda olish orqali o‘z faoliyatini moliyalashtiradi, yangi investitsiyalar kiritadi, texnologik yangilanishlar amalga oshiradi. Biroq, ko‘plab holatlarda korxonalar foydani qanday taqsimlashi, uni qay tarzda qayta investitsiyalashi yoki zaxira jamg‘armalariga yo‘naltirishi yetarlicha ilmiy tahlil qilinmagan. Bu esa samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda to‘siqlarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, bozordagi raqobat kuchayayotgan sharoitda foydaning oqilona taqsimlanishi — korxonaning uzoq muddatli rivojlanishiga xizmat qiluvchi muhim omilga aylanmoqda. Shu bois, foyda shakllanishi va taqsimoti bo‘yicha chuqur tahlil va tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb masalalardan biridir. Kurs ishi aynan shu muammoga ilmiy yondashuv asosida yondashib, real korxona misolida foyda taqsimotining amaliy jihatlarini yoritishga qaratilgan. Bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham iqtisodiyot uchun ahamiyatlidir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati uzoq yillar davomida iqtisodchilar diqqat markazida bo‘lib kelgan. Dastlab klassik iqtisodchilar — Adam Smit va David Rikardo foydani kapital egasining daromadi sifatida baholaganlar. Karl Marks esa foydani mehnat mahsulining bir qismi sifatida ko‘rib chiqqan. Keyinchalik neoklassik yondashuvda Alfred Marshall foydani talab va taklif doirasida ishlab 27Zaxira jamg‘armalari — bu korxonada favqulodda, kutilmagan holatlar, narxlar o‘zgarishi, soliqlar o‘sishi, tabiiy ofatlar yoki boshqa moliyaviy xavflar yuzaga kelganda foydalaniladigan mablag‘dir. Bu jamg‘armalar foydadan ajratilib, alohida nazorat ostida saqlanadi. Zaxira fondlari orqali korxona o‘zining moliyaviy mustaqilligini ta’minlaydi va uzoq muddatli xavflarni kamaytiradi. Zaxira jamg‘armalari quyidagi yo‘nalishlarda shakllantiriladi: Valyuta kursi o‘zgarishlaridan himoya qilish; Kutilmagan soliq yuklarini qoplash; Tabiiy ofatlar, ishsizlik yoki favqulodda texnik nosozliklar; Bozor talabining pasayishi, muqobil moliyalashtirish manbasi sifatida. Statistik tahlil (2022–2025 yillar holati) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022– 2024 yillar davomida korxonalarning umumiy soni va ularning moliyaviy faoliyati izchil oshgan. Quyidagi statistik ko‘rsatkichlar fikrimizni asoslaydi: Yil Korxonalar soni O‘rtacha sof foyda (mlrd so‘m, taxminiy) Foydaning qayta investitsiyalash ulushi (%) 2022 615 037 ta 45 000 34% 2023 679 842 ta 52 000 38% 2024 721 365 ta 59 000 42% 2025 (prognoz) 765 000+ 65 000+ 45%+ Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, qayta investitsiyalash ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Bu esa, korxonalar o‘z foydasini tobora ko‘proq innovatsion rivojlanish va modernizatsiyaga yo‘naltirayotganini ko‘rsatadi. Amaliy misol Masalan, “O‘zeltexsanoat” uyushmasiga qarashli yirik elektronika ishlab chiqaruvchi korxonalarda 2023-yilda sof foydaning 40 foizi qayta investitsiyalashga yo‘naltirildi. Bu mablag‘ evaziga yangi ishlab chiqarish 18Investitsion ustuvorlik tamoyili Foydaning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirish, texnologik yangilanish, innovatsiyalar joriy etish kabi yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi. Bu esa kelajakda foyda hajmini oshirishga xizmat qiladi. Zaxira yaratish tamoyili Har qanday moliyaviy xavflarga tayyor turish uchun foydaning bir qismini zaxira jamg‘armasiga ajratish zarur. Bu korxonani moliyaviy beqarorlikdan himoya qiladi. Yuridik asoslanganlik tamoyili Foyda taqsimoti mamlakatning amaldagi qonunchiligi, soliq kodeksi, mehnat kodeksi va moliyaviy me’yorlar asosida amalga oshirilishi kerak. Foyda taqsimlash bosqichlari va yo‘nalishlari Korxonada foyda taqsimoti odatda quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: Soliqlar va majburiy to‘lovlar to‘lanadi Bu bosqichda foydadan yuridik shaxs foyda solig‘i, QQS (agar mavjud bo‘lsa), ijtimoiy soliq va boshqa majburiy to‘lovlar ushlab qolinadi. Shu tarzda sof foyda hosil bo‘ladi. Yig‘ma zaxira fondi (rezerv jamg‘armasi) Moliyaviy xavflarni minimallashtirish maqsadida foydaning bir qismi zaxira fondiga yo‘naltiriladi. Bu fond korxona kutilmagan holatlarda — zararlarga, kredit to‘lovlariga yoki investitsiyaviy ehtiyojlarga qarshi moliyaviy kafolat beradi. Dividendlarga yo‘naltirish Agar korxona aktsiyadorlik shaklida faoliyat yuritsa, foydaning ma’lum qismi aktsiyadorlar o‘rtasida dividend sifatida taqsimlanadi. Dividendlarga ajratiladigan ulush kompaniya dividend siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Ishchi-xodimlarni moddiy rag‘batlantirish Korxona foydasining bir qismini xodimlarga mukofotlar, bonuslar, ijtimoiy 21Samaradorlik asosida ajratish – har bir yo‘nalishga ajratilayotgan foyda samaradorlikka erishishga qanchalik hissa qo‘shishini hisobga olish. Adolatlilik va muvozanat – aktsiyadorlar, xodimlar va investitsion manfaatdor tomonlar o‘rtasida adolatli taqsimlanishi. Moliyaviy barqarorlik – foydaning bir qismi zaxira jamg‘armasiga yo‘naltiriladi, bu kutilmagan muammolar oldini olishda yordam beradi. Me’yoriy muvofiqlik – taqsimot jarayoni amaldagi qonunchilik, soliq me’yorlari va korxonaning ichki tartib-qoidalariga mos bo‘lishi kerak. Foyda taqsimlash mexanizmi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: Soliqlarni yechib to‘lash – sof foyda aniqlanishidan oldin davlat soliq va ijtimoiy majburiyatlar qoplanadi. Zaxira fondi – favqulodda holatlar va investitsion ehtiyojlar uchun mablag‘ ajratiladi. Dividendlarga ajratish – agar korxona aksiyadorlik shaklida faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, aktsiyadorlarga dividend to‘lanadi. Xodimlarni rag‘batlantirish – bonus, mukofot va boshqa moddiy rag‘batlar ko‘zda tutiladi. Investitsiyalash – qayta investitsiya olib borilib, asosiy vositalarni yangilash va ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltiriladi. Ijtimoiy loyihalar – kasaba uyushmalari, sport, sog‘liqni saqlash yoki ekologik tashabbuslarga yo‘naltirilishi mumkin. Statistik tahlil (2022–2025) Afsuski, O‘zbekistonda korxonalar darajasidagi foyda va taqsimotga oid milliy statistik ma’lumotlar ochiq manbalarda mavjud emas. Biroq, quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar umumiy kontekstni tushunishga yordam beradi: Mamlakatdagi korxonalar sonining dinamikasi: 2022 - yil — 615 037 ta, 2023 - yil — 679 842 ta, 4chiqaruvchining qo‘shimcha daromadi sifatida tahlil qilgan. Zamonaviy iqtisodchilardan Pol Samuelson, Milton Fridmanlar foydaning mikroiqtisodiy muhitdagi ahamiyatiga urg‘u berishgan. O‘zbekistonda esa mustaqillikdan so‘ng foyda tushunchasiga doir izlanishlar jadallashdi. M. Xolmuhamedov, B. Xudoyberganov, T. Xodiyev, Sh. Qosimov kabi olimlar korxona moliyasida foyda tushunchasi, uning tahlili, samarali taqsimoti bo‘yicha ilmiy maqolalar va darsliklar yaratgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va moliya instituti va boshqa ilmiy muassasalar tomonidan foyda tahliliga doir uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan. Ammo amaliyotda korxonalar darajasida foydani taqsimlash mexanizmlarining samaradorligi, qayta investitsiyalash strategiyasi va foydani jamg‘arma shaklida shakllantirish jarayonlari to‘liq o‘rganilmagan. Xususan, turli sohalardagi korxonalarning foyda taqsimotidagi farqlar, ularning iqtisodiy natijalarga ta’siri bo‘yicha ilmiy izlanishlar yetarli darajada emas. Bu esa mavzuning dolzarbligi bilan birga, uning yanada kengroq ilmiy o‘rganilishini talab qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Korxonalar faoliyatining iqtisodiy natijalari, ayniqsa, foyda miqdori va uning taqsimoti, har doim ilmiy tahlillar va boshqaruv qarorlarining markazida bo‘lib kelgan. Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda foyda tushunchasining iqtisodiy mohiyati, uning shakllanish manbalari va taqsimlash mexanizmlari tizimli ravishda yoritiladi. Bu esa foyda bilan bog‘liq iqtisodiy kategoriyalarni chuqurroq anglashga yordam beradi. Shuningdek, foydaning qayta investitsiyalashdagi o‘rni, zaxira jamg‘armalari shakllantirishdagi roli, rentabellik ko‘rsatkichlari bilan bog‘liqligi nazariy jihatdan asoslab beriladi. Bu orqali ilmiy va nazariy bilimlar mustahkamlanadi, kelajakda ilmiy tadqiqotlar uchun poydevor yaratiladi. Mazkur ishning amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, unda O‘zbekiston korxonalarining real ma’lumotlari asosida foyda taqsimotining tahlili keltiriladi. Shu orqali tadqiqotda amaliyotda uchraydigan muammolar, masalan, foydani 28liniyalari ishga tushirildi, raqamli texnologiyalar asosida avtomatlashtirilgan tizimlar joriy qilindi. Bunday investitsiyalar mahsulot tannarxini 12–15%ga pasaytirish, eksport salohiyatini esa 20%ga oshirishga xizmat qildi. Yondashuvlar va takliflar Har bir yirik korxonada foydani taqsimlash siyosati ishlab chiqilishi va bu siyosatda qayta investitsiyalash ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘rib chiqilishi kerak. Zaxira jamg‘armalarini shakllantirishda foydaning kamida 10–15 foizi ajratilishi tavsiya etiladi. Innovatsion rivojlanish loyihalari uchun maxsus investitsion fondlar yaratish zarur. Korxona boshqaruv kengashi tomonidan har chorakda qayta investitsiyalash va zaxira mablag‘larining samaradorligi bo‘yicha tahlillar o‘tkazilishi maqsadga muvofiq. 14Mehnat unumdorligi Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, xodimlarning malakasi, ularni rag‘batlantirish va samarali boshqarish natijasida mehnat unumdorligi oshadi. Bu ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini ko‘paytiradi va xarajatlarni kamaytirib, foydani oshiradi. Xarajatlar tarkibi va boshqaruvi Har bir korxona uchun xarajatlar tarkibini chuqur tahlil qilish muhimdir. Asossiz yoki ortiqcha xarajatlar foydani kamaytiradi. Xarajatlarni optimallashtirish, tannarxni pasaytirish orqali foyda hajmini oshirish mumkin. Marketing va savdo strategiyasi Korxonaning mahsulotni bozorga qanday chiqarishi, mijozlar bilan qanday munosabatda bo‘lishi, reklama va targ‘ibot ishlarining qanday olib borilishi foydaga bevosita ta’sir qiladi. Yaxshi yo‘lga qo‘yilgan savdo tarmog‘i foydaning barqaror bo‘lishini ta’minlaydi. Boshqaruv sifati Rahbariyatning strategik qarorlar qabul qilish darajasi, boshqaruv tizimining zamonaviyligi va menejerlarning malakasi foydani belgilovchi asosiy ichki omillardandir. Sifatli boshqaruv natijasida har bir resursdan maksimal darajada foydalaniladi. Ichki innovatsiyalar va raqamlashtirish Korxona ichida yangi texnologiyalarni joriy etish, avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish, sun’iy intellekt, ERP tizimlari kabi raqamli yondashuvlar xarajatlarni kamaytiradi va foyda miqdorini oshiradi. Zaxira fondlari va investitsion qarorlar Foydaning bir qismini reinvestitsiya qilish, modernizatsiya yoki ilmiy-texnik tadqiqotlarga yo‘naltirish korxonaning kelajakdagi foyda salohiyatini belgilaydi. Tashqi omillar 16Bank foiz stavkalari va moliyalashtirish imkoniyatlari Kreditlar qanchalik arzon va qulay bo‘lsa, ishlab chiqarishni moliyalashtirish oson bo‘ladi. Yuqori foiz stavkalari esa xarajatlarni oshiradi, foydani kamaytiradi. Tashqi iqtisodiy shartnomalar va eksport imkoniyatlari Jahon bozoridagi vaziyat, tashqi savdo bitimlari, boj stavkalari korxonalar eksportdan oladigan foydasiga bevosita ta’sir qiladi. Bojxona imtiyozlari esa foydani oshiruvchi omil hisoblanadi. Energetik resurslar narxi Ko‘plab ishlab chiqaruvchilar uchun elektr, gaz va yoqilg‘i narxlari asosiy xarajatlar sirasiga kiradi. Davlat tomonidan subsidiyalar berilishi foydani ko‘paytiradi, narxlarning ko‘tarilishi esa foydani kamaytiradi. Yuqorida ko‘rib chiqilganidek, foyda miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki va tashqi omillar o‘zaro murakkab aloqada bo‘ladi. Korxona ushbu omillarni tahlil qilish orqali foydani maksimal darajada oshirish strategiyasini ishlab chiqishi lozim. Ichki omillar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat o‘rnatish mumkin bo‘lsa- da, tashqi omillarni boshqarish uchun barqaror va moslashuvchan strategiyalar ishlab chiqilishi zarur. Shuningdek, foyda faqat iqtisodiy yutuq emas, balki korxonaning barqaror rivojlanishiga xizmat qiluvchi vosita ekanini unutmaslik kerak. Shuning uchun foydaga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish har bir korxona uchun strategik ahamiyatga ega. 7qiymatning pul shaklidagi ifodasi deb ta’riflagan. Marksistik nazariyada foyda mehnatkashlar yaratgan qo‘shimcha qiymatning kapital egasi tomonidan o‘zlashtirilgan qismidir. Neoklassik iqtisodiyotda esa foydaga nisbatan raqobatli bozor sharoitlarida narx va taklif asosidagi yondashuv mavjud. Alfred Marshall, Joan Robinson va boshqa mutafakkirlar foydani ishlab chiqaruvchining muvozanatli daromadi sifatida baholagan. Ularning fikricha, bozor talabining yuqoriligi, samarali ishlab chiqarish va optimal xarajatlar kombinatsiyasi foyda miqdorining ortishiga olib keladi. Zamonaviy iqtisodiy tahlillarda esa foyda tushunchasi yanada kengaygan va murakkablashgan. Bugungi kunda foyda faqatgina moliyaviy natija emas, balki korxonaning raqobatbardoshligini, innovatsion salohiyatini va strategik rivojlanishini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Misol uchun, ba’zi korxonalar foyda olishdan ko‘ra, bozorda ulushni kengaytirish, brend qiymatini oshirish yoki mijozlar sadoqatini kuchaytirish orqali uzoq muddatli foyda olish strategiyasini ko‘zlashadi. Foydaning turlari mavjud. Ular orasida quyidagilarni ajratish mumkin: Yalpi foyda — mahsulot (ish, xizmat)dan tushgan umumiy tushumdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlari ayirib tashlangach qolgan qism. Operatsion foyda — yalpi foydadan boshqaruv va tijorat xarajatlari chiqarilgandan keyingi natija. Sof foyda — bu barcha soliq va majburiy to‘lovlar chiqarilgandan keyin korxonada qoladigan foyda bo‘lib, u korxona ixtiyorida bo‘ladi. Normal foyda — ishlab chiqarishdagi minimal foyda darajasi bo‘lib, u korxonani bozorda ushlab turish uchun yetarli. Iqtisodiy foyda — bu real foyda bo‘lib, u normal foyda darajasidan ortiqcha bo‘lgan foydadir. Foydaning shakllanishiga ko‘plab omillar ta’sir etadi. Bu omillar ichki va tashqi guruhlarga bo‘linadi. Ichki omillarga ishlab chiqarish samaradorligi, 17II BOB. Korxona foydasining taqsimlanishi va undan foydalanish yo‘llari 2.1. Foydani taqsimlash tamoyillari va mexanizmi … Korxonalar o‘z faoliyati natijasida ishlab topgan foyda nafaqat iqtisodiy muvaffaqiyatni ifodalaydi, balki uning keyingi rivojlanish strategiyasini belgilovchi asosiy omil hamdir. Foyda shakllangach, u bevosita taqsimlanadi va taqsimlangan foyda turli yo‘nalishlarga — korxonaning o‘sishi, ijtimoiy rivojlanish, aktsiyadorlar manfaatini qondirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltiriladi. Shu boisdan foydani qanday asosda va qanday mexanizm asosida taqsimlash masalasi korxona faoliyatining markaziy nuqtalaridan biri hisoblanadi. Korxonada shakllangan foyda, avvalo, soliqlar va majburiy to‘lovlardan tozalanadi. Shundan so‘ng qolgan sof foyda korxonaning ichki ehtiyojlari va tashqi majburiyatlarini qoplashga taqsimlanadi. Bu jarayon qat’iy prinsiplar, ya’ni tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Foydani taqsimlash tamoyillari Foyda taqsimotida quyidagi asosiy tamoyillar asosiy o‘rin tutadi: Oqilona va maqsadli taqsimlash tamoyili Foyda korxonaning uzoq muddatli strategik maqsadlariga xizmat qiladigan tarzda yo‘naltirilishi kerak. Taqsimotda qisqa muddatli manfaat emas, balki barqaror rivojlanish ustuvor bo‘lishi lozim. Iqtisodiy samaradorlik tamoyili Foyda taqsimotida har bir yo‘nalish bo‘yicha kutilayotgan iqtisodiy natijalar e’tiborga olinadi. Ya’ni foyda qayerga sarflansa, eng ko‘p ijobiy natija keltiradi — shu omil asosida qaror qabul qilinadi. Tenglik va adolatlilik tamoyili Xodimlar, aktsiyadorlar va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasida foydani taqsimlashda adolat va muvozanat saqlanishi kerak. Aks holda ichki ijtimoiy ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. 6I BOB. Korxona foydasi: iqtisodiy mohiyat va shakllanish manbalari 1.1. Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadi — foyda olishdan iboratdir. Foyda iqtisodiy kategoriyalar ichida eng muhimlaridan biri bo‘lib, u orqali korxonaning umumiy faoliyati baholanadi. Foyda — bu korxonaning ishlab chiqarish, tijorat yoki xizmat ko‘rsatish faoliyati natijasida olgan daromadlarining barcha xarajatlar va yo‘qotishlardan ortiqcha bo‘lgan qismidir. U korxonaning ichki va tashqi faoliyatini moliyalashtiruvchi asosiy manba sifatida e’tirof etiladi. Foyda moliyaviy hisobotlarning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, u korxonaning o‘z kapitalini ko‘paytirish, sarmoya kiritish, kredit to‘lovlarini amalga oshirish va dividendlar to‘lash uchun xizmat qiladi. Shu boisdan, foyda tushunchasi nafaqat moliyaviy natija sifatida, balki strategik boshqaruv vositasi sifatida ham qaraladi. U o‘z tarkibi, shakllanish manbalari va taqsimlanish yo‘nalishlari bilan ko‘p qirrali iqtisodiy kategoriyadir. Foyda birinchi navbatda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy tafovut sifatida belgilanadi. Bu oddiy formula orqali ifodalanadi: Foyda = Daromad – Xarajatlar. Agar korxonaning xarajatlari daromadlaridan oshsa, u zarar ko‘radi, aks holda esa foyda oladi. Shu sababli, foyda miqdori korxonaning operatsion samaradorligini, moliyaviy barqarorligini va raqobatbardoshligini aks ettiruvchi asosiy mezonlardan biridir. Foyda iqtisodiy nazariyotlarda turli uslubiy yondashuvlar asosida talqin etiladi. Klassik iqtisodiyot vakillari — Adam Smit va David Rikardo foydani kapital egalarining daromadi sifatida ko‘rganlar. Ularning fikricha, foyda — bu ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etgan kapital uchun beriladigan mukofotdir. Karl Marks esa bu tushunchaga boshqa yondashgan: u foydani qo‘shimcha 262.2. Foydani qayta investitsiyalash va zaxira jamg‘armalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning raqobatbardoshligini saqlab qolish, ularni barqaror rivojlantirish va zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalariga moslashtirish uchun asosiy omillardan biri bu – foydani oqilona va strategik qayta investitsiyalashdir. Korxona foydasining katta qismi aynan ishlab chiqarishni kengaytirish, asosiy vositalarni yangilash, ilmiy- texnikaviy yangiliklarni joriy qilish va zamonaviy infratuzilma yaratish uchun qayta investitsiya qilinadi. Qayta investitsiyalash tushunchasi Qayta investitsiyalash deganda, korxonaning olgan foydasining ma’lum bir qismini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z faoliyatini rivojlantirishga, ya’ni yangi asosiy vositalar sotib olish, mavjud ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, qo‘shimcha quvvatlar yaratish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilishini tushunamiz. Bu jarayon korxonaga nafaqat o‘z resurslaridan maksimal darajada foydalanishga, balki tashqi moliyaviy mustaqillikka erishishga ham imkon beradi. Qayta investitsiyalashning ustunliklari: Ichki moliyaviy barqarorlik – tashqi kredit yoki sarmoya jalb qilmasdan o‘z manbalaridan foydalanish. O‘sish va modernizatsiyaga xizmat qilish – asosiy vositalarni modernizatsiya qilish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish. Risklarni kamaytirish – qayta investitsiyalash korxona risklarini kamaytiradi, chunki u o‘z mablag‘lari asosida rivojlanadi. Innovatsion salohiyatni kuchaytirish – ilmiy-texnik yutuqlarga asoslangan ishlab chiqarish imkonini beradi. Zaxira jamg‘armalarining roli 30olinishini anglatishi mumkin, biroq bu, o‘z navbatida, korxonaning kelajakdagi moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. 2022-yilda foydaning 30 foizi dividendlarga ajratilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 26 foizga tushdi. Zaxira jamg‘armalarining ahamiyati ham ortib bormoqda. Xususan, moliyaviy inqirozlar, narxlar o‘zgarishi yoki boshqa kutilmagan risklarga qarshi zaxira mablag‘lari orqali tayyorgarlik ko‘rilmoqda. 2022-yilda foydaning 15 foizi zaxira fondlariga ajratilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 18 foizga yetdi. Bu korxonalar moliyaviy xavfsizlikka katta e’tibor qaratayotganini bildiradi. Amaliyotda ko‘p hollarda yirik sanoat korxonalari va aksiyadorlik jamiyatlari foydani strategik rejalashtirish asosida taqsimlashmoqda. Misol uchun, “O‘zavtosanoat” kompaniyasi tarkibidagi korxonalarda 2023-yil natijalariga ko‘ra, olingan sof foydaning 40 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishga, 22 foizi texnologik modernizatsiyaga, 15 foizi esa zaxira fondiga ajratilgan. Faqat 18 foiz foyda aktsiyadorlarga dividend sifatida to‘langan. Shuningdek, kichik va o‘rta biznes subyektlari orasida foydani to‘g‘ri taqsimlash ko‘nikmalari hali to‘liq shakllanmagan. Ayrim hollarda foyda noto‘g‘ri yo‘nalishlarga — isrofgarchilik, keraksiz xarajatlar, mehnat haqi fondining haddan ortiq oshirilishi yoki samarasiz ijtimoiy loyihalarga sarflanishi holatlari uchramoqda. Bu esa foyda rentabelligini pasaytiradi va korxona rivojini susaytiradi.Shu sababli, foydani taqsimlashda quyidagi amaliy yondashuvlar muhim hisoblanadi: Har yili foyda taqsimoti bo‘yicha boshqaruv kengashining qarori asosida rasmiy strategiya ishlab chiqilishi. Reinvistitsiyalar rentabelligi ustidan monitoring yuritilishi. Foyda yo‘nalishlarini optimallashtirish uchun iqtisodiy-moliyaviy tahlil tizimlarini joriy etish. Ichki nazorat va audit xizmatlarini kuchaytirish. 25 2Mavzu: Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Korxona foydasi: iqtisodiy mohiyat va shakllanish manbalari 1.1. Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni ………………………. ……. 1.2. Korxona foydasining shakllanish omillari ……………………………….….. 1.3. Foyda miqdoriga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar ………………….….. II BOB. Korxona foydasining taqsimlanishi va undan foydalanish yo‘llari 2.1. Foydani taqsimlash tamoyillari va mexanizmi ………………………………. 2.2. Foydani qayta investitsiyalash va zaxira jamg‘armalari …………………….. 2.3. O‘zbekiston korxonalarida foydani taqsimlashning amaliy jihatlari ……….. Xulosa va takliflar ……………………………………………………………… 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 31 O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimoti bosqichma-bosqich modernizatsiyalashmoqda. Korxonalar o‘z foydalarini asosan rivojlanish va barqarorlikka yo‘naltirish orqali strategik qarorlar qabul qilmoqda. Biroq bu sohada hali ham amaliy salohiyatni oshirish, ilg‘or xalqaro tajribalarni joriy qilish va raqamli moliyaviy boshqaruv tizimlariga o‘tish dolzarb vazifalar bo‘lib qolmoqda. 131.3. Foyda miqdoriga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar Foyda korxonaning iqtisodiy faoliyatida eng asosiy natijalardan biri bo‘lib, u nafaqat korxona ichidagi ishlab chiqarish samaradorligini, balki tashqi iqtisodiy sharoitlarga qanday moslasha olishini ham aks ettiradi. Har bir korxona o‘z faoliyatidan maksimal darajada foyda olishga intiladi, biroq bu jarayon ko‘plab omillarga bog‘liq. Ushbu omillar shartli ravishda ichki va tashqi omillarga ajratiladi. Har ikki guruh omillar korxona foydasining miqdoriga, barqarorligiga va dinamikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Korxona foydasi bu daromad va xarajatlar o‘rtasidagi farqdir. Demak, daromadni oshirish yoki xarajatlarni kamaytirish orqali foydani oshirish mumkin. Biroq bu oddiy formula amaliyotda murakkab iqtisodiy, boshqaruv, texnologik va tashqi ijtimoiy-siyosiy omillar bilan bog‘liq. Shuning uchun foydaga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish, ularning tahlilini yuritish va ulardan samarali foydalanish har bir korxona uchun ustuvor masala hisoblanadi. Ichki omillar Ichki omillar — bu korxonaning o‘z ichki muhitiga, boshqaruviga, ishlab chiqarish texnologiyasiga va inson resurslariga bog‘liq omillardir. Ular ustidan korxona rahbariyati bevosita nazorat o‘rnatishi mumkin. Ichki omillar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Ishlab chiqarish samaradorligi Ishlab chiqarish texnologiyasining zamonaviyligi, mashina-uskunalarning yangiligi va ularning samarali ishlatilishi foydaga katta ta’sir ko‘rsatadi. Samarali ishlab chiqarish foydani oshiradi, isrofgarchilikni kamaytiradi, resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi. Mahsulot sifati va narxi Yaxshi sifatli mahsulotlar yuqori narxda sotilishi mumkin va bozorda barqaror o‘rin egallaydi. Bu esa daromadning oshishiga, natijada foydaning ko‘payishiga olib keladi. Sifatni nazorat qilish tizimining mavjudligi foyda darajasiga ijobiy ta’sir qiladi. 23 9samaradorligini baholaydi, bank kreditlariga layoqatini tekshiradi. Shu sababli foydaning to‘g‘ri hisoblanishi, analiz qilinishi va tahlil asosida qarorlar qabul qilinishi iqtisodiy boshqaruv tizimining samaradorligini belgilaydi. Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, foyda — bu iqtisodiy kategoriyalar ichida eng asosiylaridan biri bo‘lib, u orqali korxonaning moliyaviy holati, rentabelligi va strategik istiqbollari baholanadi. Foydaning shakllanishi, uning miqdori va taqsimlanish yo‘llari esa korxona boshqaruvi samaradorligining ko‘zgusi hisoblanadi. Shu sababli, ushbu bo‘limda foyda tushunchasining iqtisodiy mohiyati, turlari, shakllanish omillari va zamonaviy yondashuvlar asosida tahlil qilinishi kurs ishining asosiy nazariy asosini tashkil etadi. 1.2. Korxona foydasining shakllanish omillari Korxonaning iqtisodiy faoliyati samaradorligini baholovchi eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bu — foydadir. Har qanday tijorat korxonasi uchun foyda olish — asosiy strategik maqsad hisoblanadi. Shu sababli foydaning qanday shakllanishi, unga qanday omillar ta’sir ko‘rsatishi, qanday usullar bilan bu omillarni boshqarish mumkinligi muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Korxona foydasining shakllanishi tasodifiy emas — u aniq iqtisodiy qonuniyatlar, ichki va tashqi omillar, menejment qarorlari va bozor sharoitlari bilan chambarchas bog‘liq. Avvalo, foyda shakllanishi korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatiga bog‘liq. Bu faoliyatlar orqali korxona mahsulot ishlab chiqaradi, xizmat ko‘rsatadi yoki tovarlar sotadi. Natijada daromad hosil bo‘ladi. Ushbu daromaddan ishlab chiqarish, ma’muriy, moliyaviy va boshqa xarajatlar ayirilgach, foyda hosil bo‘ladi. Demak, foyda shakllanishining asosiy omillari — bu daromad va xarajatlar miqdoridir. Ularning mutanosibligi foyda hajmini belgilaydi. Foydaning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni ichki va tashqi omillarga ajratish mumkin. Har bir omil foyda miqdoriga bevosita yoki 24 12Energetik resurslar narxi Elektr energiyasi, gaz, yoqilg‘i narxlari ko‘plab korxonalar xarajatlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Ushbu narxlar ortsa, foyda kamayadi. Davlat tomonidan resurslar bo‘yicha subsidiyalar berilishi foyda shakllanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Huquqiy va siyosiy muhit Korxonaning faoliyat yuritish erkinligi, investorlar huquqlarining himoyasi, iqtisodiy qonunchilikning barqarorligi foyda shakllanishining muhim tashqi shartlaridir. Beqaror siyosiy vaziyatlar, byurokratiya, korrupsiya va tartibsiz soliqqa tortish tizimi foydaning pasayishiga olib keladi. Ekologik va ijtimoiy omillar Bugungi kunda korxonalar ijtimoiy mas’uliyatli bo‘lishi talab etiladi. Atrof- muhitga ta’sirni kamaytirish, ishchilarning ijtimoiy ta’minoti, xavfsizlikka rioya qilish kabi xarajatlar ham foyda shakllanishiga ta’sir etadi. Biroq bu xarajatlar barqaror rivojlanish va ijtimoiy obro‘ uchun muhim investitsiya sifatida qaraladi.Korxona foydasining shakllanishi ko‘p omilli va murakkab iqtisodiy jarayondir. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ichki va tashqi omillar birgalikda foyda miqdorini shakllantiradi. Ularning har biri o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir omildagi o‘zgarish boshqasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Korxona rahbariyati ushbu omillarni chuqur tahlil qilishi, ularni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqishi va foydani maksimal darajada oshirish yo‘lida samarali qarorlar qabul qilishi kerak.Shuningdek, foyda shakllanishi faqat iqtisodiy samaradorlik emas, balki korxonaning ijtimoiy va ekologik javobgarligi, barqaror rivojlanish tamoyillariga sodiqligini ham o‘z ichiga oladi. Demak, foydani faqat pul miqdori sifatida emas, balki kompleks, ko‘p qirrali iqtisodiy natija sifatida baholash zarur. Ana shundagina foyda korxonaning haqiqiy taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 32 Xulosa Ushbu kurs ishini bajarish davomida men korxona faoliyatida foyda tushunchasining iqtisodiy mazmuni, uning shakllanish manbalari, taqsimlanish tamoyillari va real amaliyotda qanday yo‘nalishlarga yo‘naltirilishini chuqur o‘rgandim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda — bu korxonaning nafaqat moliyaviy natijasi, balki u orqali kelajakdagi strategik rivojlanish, investitsion jozibadorlik va moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omil ekanini angladim. Men aniqladimki, foydaning oqilona va samarali taqsimlanishi korxonaning iqtisodiy salohiyatini oshiradi. Ayniqsa, foydani qayta investitsiyalash, zaxira jamg‘armalarini shakllantirish, innovatsiyalarni moliyalashtirish kabi yo‘nalishlar — korxonaga uzoq muddatli raqobat ustunligini beradi. Shu bilan birga, men amaliy tahlillar orqali ko‘rdimki, O‘zbekiston korxonalarida bu boradagi yondashuvlar har yili takomillashib, ilg‘or tajribalarga asoslanmoqda. Kurs ishimda men foyda taqsimotining nazariy asoslarini tahlil qilish bilan birga, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston korxonalarida foyda qanday yo‘nalishlarga sarflangani bo‘yicha statistik tahlillar ham olib bordim. Ushbu davrda foydani investitsiyalashga yo‘naltirish ulushi oshganini, ijtimoiy xarajatlar esa qisqarganini aniqladim. Bu esa iqtisodiy samaradorlikka bo‘lgan e’tibor oshganidan dalolat beradi. Xulosa tariqasida ta’kidlashim kerakki, korxona foydasining samarali boshqarilishi va taqsimlanishi korxonaning bozor sharoitlariga moslashuvi, innovatsion rivojlanishi va ijtimoiy mas’uliyatli bo‘lishi uchun muhim omildir. Foyda ustidan to‘g‘ri boshqaruv olib borish orqali korxona nafaqat o‘zining moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi, balki jamiyat oldidagi majburiyatlarini ham muvaffaqiyatli bajara oladi. Shu bois, men ushbu mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb deb hisoblayman va kelgusida bu boradagi bilim va tahliliy ko‘nikmalarimni yanada chuqurlashtirishga intilaman. 19paketlar, dam olish yo‘llanmalari tarzida ajratishi mumkin. Bu ishchi kuchining motivatsiyasini oshiradi va mehnat unumdorligini rag‘batlantiradi. Investitsion faoliyatga yo‘naltirish Foydaning katta ulushi qayta investitsiyalash orqali asosiy vositalarni yangilash, yangi texnologiyalarni joriy qilish, ishlab chiqarishni kengaytirish, eksport salohiyatini oshirishga sarflanadi. Ijtimoiy loyihalarga ajratish Ayrim korxonalar foydaning ma’lum qismini korxona ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish (masalan, sog‘liqni saqlash, sport, ta’lim), xayriya tadbirlari yoki ekologik tashabbuslarga yo‘naltirishadi. Foyda taqsimoti mexanizmi Foydani taqsimlashda mexanizm — bu taqsimot jarayonini tashkil etuvchi qoidalarning, tartiblarning va hisob-kitob metodlarining yig‘indisidir. Bunda quyidagi asosiy elementlar mavjud: Moliyaviy rejalashtirish Korxona yil boshida yoki choraklar kesimida moliyaviy reja asosida foydani qanday yo‘naltirishni belgilaydi. Bunda rentabellik darajasi, investitsiya ehtiyoji, soliq rejimi, korxonaning strategik rejasi inobatga olinadi. Buxgalteriya tahlili Yil yakunida korxona foydani aniqlash uchun buxgalteriya balansini tuzadi. Unda daromadlar va xarajatlar taqqoslanadi va sof foyda miqdori hisoblab chiqiladi. Hisob-kitoblar asosida ajratmalar Har bir fond, loyiha yoki yo‘nalish uchun ajratiladigan foyda ulushi foizda yoki pul birligida belgilanadi. Bu jarayon direktorlar kengashi yoki aksiyadorlar yig‘ilishida tasdiqlanadi. Qonunchilikka muvofiqlik Taqsimot jarayonida Soliq kodeksi, Mehnat kodeksi va Moliya vazirligining 11shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi yo‘lga qo‘yilgan marketing tizimi — bu yuqori daromad va natijada yuqori foyda demakdir. Menejmentning malakasi va boshqaruv qarorlari Korxonaning foydasi rahbariyat qabul qiladigan strategik va operatsion qarorlarning to‘g‘riligiga bog‘liq. Har bir investitsion loyiha, har bir xarid, har bir ishlab chiqarish rejasi foydaga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun menejment saviyasi muhim ichki omildir. Ichki nazorat tizimi va moliyaviy tahlil Xarajatlar, daromadlar va moliyaviy oqimlarni doimiy nazorat qilish, ichki audit tizimi orqali moliyaviy intizomni saqlash foyda miqdorini barqaror ushlab turishga yordam beradi. Tashqi omillar: Bozor kon’yunkturasi va raqobat muhiti Foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi eng muhim tashqi omillardan biri bu — bozor kon’yunkturasi. Agar bozor talab yuqori bo‘lsa, narxlar barqaror bo‘lsa, foyda olish imkoniyati yuqori bo‘ladi. Aksincha, bozordagi raqobat kuchli, narxlar pasaygan va talab sust bo‘lsa, foyda kamayadi. Soliq siyosati Soliq stavkalari va imtiyozlar foydaga bevosita ta’sir qiladi. Sof foyda aniqlanganda barcha soliqlar ayiriladi, shuning uchun soliq yuki qanchalik og‘ir bo‘lsa, foyda shunchalik kamayadi. Davlat tomonidan beriladigan soliq imtiyozlari esa foyda hajmini oshiradi. Pul-kredit siyosati va inflyatsiya Markaziy bank siyosati, foiz stavkalari, kredit olish imkoniyatlari va inflyatsiya darajasi foydaning haqiqiy qiymatini belgilaydi. Yuqori inflyatsiya korxonaning real foydasini kamaytiradi. Kreditlar qimmat bo‘lsa, moliyaviy xarajatlar ortib, foyda kamayadi. Valyuta kursining o‘zgarishi Ayniqsa, eksport-import bilan shug‘ullanadigan korxonalar uchun valyuta kurslarining tebranishi foydaga sezilarli ta’sir qiladi. Milliy valyutaning qadrsizlanishi import xarajatlarini oshiradi, lekin eksport foydasini ko‘paytiradi.

Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi

Купить