Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	721.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Korxona foydasi: iqtisodiy mohiyat va shakllanish manbalari
1.1. Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni ……………………….
…….
1.2. Korxona foydasining shakllanish omillari ……………………………….…..
1.3. Foyda miqdoriga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar ………………….…..
II BOB. Korxona foydasining taqsimlanishi va undan foydalanish yo‘llari
2.1. Foydani taqsimlash tamoyillari va
mexanizmi ……………………………….
2.2. Foydani qayta investitsiyalash va zaxira
jamg‘armalari ……………………..
2.3. O‘zbekiston korxonalarida foydani taqsimlashning amaliy jihatlari ………..
Xulosa va takliflar ………………………………………………………………

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotiga asoslangan
davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, foyda har qanday xo‘jalik yurituvchi
subyektning asosiy iqtisodiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. U orqali
korxona o‘zining moliyaviy barqarorligini ta'minlab, o‘sish strategiyasini
shakllantiradi. O‘z navbatida, foyda — bu faqatgina moliyaviy natija emas,
balki boshqaruv, xarajatlar nazorati va resurslardan samarali foydalanish
ko‘rsatkichidir. O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibida faoliyat yuritayotgan yirik va
kichik korxonalar foyda olish orqali o‘z faoliyatini moliyalashtiradi, yangi
investitsiyalar kiritadi, texnologik yangilanishlar amalga oshiradi. Biroq,
ko‘plab holatlarda korxonalar foydani qanday taqsimlashi, uni qay tarzda qayta
investitsiyalashi yoki zaxira jamg‘armalariga yo‘naltirishi yetarlicha ilmiy tahlil
qilinmagan. Bu esa samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda to‘siqlarga
olib kelishi mumkin. Ayniqsa, bozordagi raqobat kuchayayotgan sharoitda
foydaning oqilona taqsimlanishi — korxonaning uzoq muddatli rivojlanishiga
xizmat qiluvchi muhim omilga aylanmoqda. Shu bois, foyda shakllanishi va
taqsimoti bo‘yicha chuqur tahlil va tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb
masalalardan biridir. Kurs ishi aynan shu muammoga ilmiy yondashuv asosida
yondashib, real korxona misolida foyda taqsimotining amaliy jihatlarini
yoritishga qaratilgan. Bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
iqtisodiyot uchun ahamiyatlidir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Foyda tushunchasi va
uning iqtisodiy mohiyati uzoq yillar davomida iqtisodchilar diqqat markazida
bo‘lib kelgan. Dastlab klassik iqtisodchilar — Adam Smit va David Rikardo
foydani kapital egasining daromadi sifatida baholaganlar. Karl Marks esa
foydani mehnat mahsulining bir qismi sifatida ko‘rib chiqqan. Keyinchalik
neoklassik yondashuvda Alfred Marshall foydani talab va taklif doirasida ishlab

4chiqaruvchining qo‘shimcha daromadi sifatida tahlil qilgan. Zamonaviy
iqtisodchilardan Pol Samuelson, Milton Fridmanlar foydaning mikroiqtisodiy
muhitdagi ahamiyatiga urg‘u berishgan. O‘zbekistonda esa mustaqillikdan
so‘ng foyda tushunchasiga doir izlanishlar jadallashdi. M. Xolmuhamedov, B.
Xudoyberganov, T. Xodiyev, Sh. Qosimov kabi olimlar korxona moliyasida
foyda tushunchasi, uning tahlili, samarali taqsimoti bo‘yicha ilmiy maqolalar va
darsliklar yaratgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi,
Iqtisodiyot va moliya instituti va boshqa ilmiy muassasalar tomonidan foyda
tahliliga doir uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan. Ammo amaliyotda
korxonalar darajasida foydani taqsimlash mexanizmlarining samaradorligi,
qayta investitsiyalash strategiyasi va foydani jamg‘arma shaklida shakllantirish
jarayonlari to‘liq o‘rganilmagan. Xususan, turli sohalardagi korxonalarning
foyda taqsimotidagi farqlar, ularning iqtisodiy natijalarga ta’siri bo‘yicha ilmiy
izlanishlar yetarli darajada emas. Bu esa mavzuning dolzarbligi bilan birga,
uning yanada kengroq ilmiy o‘rganilishini talab qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Korxonalar
faoliyatining iqtisodiy natijalari, ayniqsa, foyda miqdori va uning taqsimoti, har
doim ilmiy tahlillar va boshqaruv qarorlarining markazida bo‘lib kelgan.
Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda foyda
tushunchasining iqtisodiy mohiyati, uning shakllanish manbalari va taqsimlash
mexanizmlari tizimli ravishda yoritiladi. Bu esa foyda bilan bog‘liq iqtisodiy
kategoriyalarni chuqurroq anglashga yordam beradi. Shuningdek, foydaning
qayta investitsiyalashdagi o‘rni, zaxira jamg‘armalari shakllantirishdagi roli,
rentabellik ko‘rsatkichlari bilan bog‘liqligi nazariy jihatdan asoslab beriladi. Bu
orqali ilmiy va nazariy bilimlar mustahkamlanadi, kelajakda ilmiy tadqiqotlar
uchun poydevor yaratiladi.
Mazkur ishning amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, unda O‘zbekiston
korxonalarining real ma’lumotlari asosida foyda taqsimotining tahlili keltiriladi.
Shu orqali tadqiqotda amaliyotda uchraydigan muammolar, masalan, foydani

5noto‘g‘ri taqsimlash, investitsiya yetishmasligi, zaxira fondlarining
shakllanmasligi kabi holatlar ochib beriladi. Bundan tashqari, kurs ishida ishlab
chiqilgan tavsiyalar va xulosalar korxonalarga foydani oqilona taqsimlash,
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, investitsion faoliyatni rag‘batlantirishda
foydali bo‘lishi mumkin. Amaliy jihatdan bu tavsiyalar menejerlar,
iqtisodchilar, moliyachilar uchun qaror qabul qilishda metodik asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar
faoliyatida foydaning taqsimlanishi va foydalanilishi jarayonlari tanlangan.
Kurs ishi mavzusining predmeti — korxona tomonidan olingan foydaning
taqsimlanish mexanizmlari, yo‘nalishlari, foydani qayta investitsiyalash
imkoniyatlari va ularning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — korxona foydasining shakllanish
manbalari, taqsimlanish tamoyillari, qayta investitsiyalash yo‘llari va
amaliyotdagi holatini tahlil qilish orqali uning samarali boshqaruv mexanizmini
ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 foyda tushunchasining iqtisodiy mohiyatini yoritish;
 foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;
 foydani taqsimlash prinsiplarini tahlil qilish;
 foydani qayta investitsiyalash va zaxira jamg‘armalariga yo‘naltirish
yo‘llarini o‘rganish;
 O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimotining amaliy holatini tahlil qilish;
 mavjud muammolar asosida amaliy takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta
kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Korxona foydasi: iqtisodiy mohiyat va shakllanish manbalari
1.1. Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy
maqsadi — foyda olishdan iboratdir. Foyda iqtisodiy kategoriyalar ichida eng
muhimlaridan biri bo‘lib, u orqali korxonaning umumiy faoliyati baholanadi.
Foyda — bu korxonaning ishlab chiqarish, tijorat yoki xizmat ko‘rsatish
faoliyati natijasida olgan daromadlarining barcha xarajatlar va yo‘qotishlardan
ortiqcha bo‘lgan qismidir. U korxonaning ichki va tashqi faoliyatini
moliyalashtiruvchi asosiy manba sifatida e’tirof etiladi.
Foyda moliyaviy hisobotlarning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, u
korxonaning o‘z kapitalini ko‘paytirish, sarmoya kiritish, kredit to‘lovlarini
amalga oshirish va dividendlar to‘lash uchun xizmat qiladi. Shu boisdan, foyda
tushunchasi nafaqat moliyaviy natija sifatida, balki strategik boshqaruv vositasi
sifatida ham qaraladi. U o‘z tarkibi, shakllanish manbalari va taqsimlanish
yo‘nalishlari bilan ko‘p qirrali iqtisodiy kategoriyadir.
Foyda birinchi navbatda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy tafovut
sifatida belgilanadi. Bu oddiy formula orqali ifodalanadi: Foyda = Daromad –
Xarajatlar. Agar korxonaning xarajatlari daromadlaridan oshsa, u zarar ko‘radi,
aks holda esa foyda oladi. Shu sababli, foyda miqdori korxonaning operatsion
samaradorligini, moliyaviy barqarorligini va raqobatbardoshligini aks ettiruvchi
asosiy mezonlardan biridir.
Foyda iqtisodiy nazariyotlarda turli uslubiy yondashuvlar asosida talqin
etiladi. Klassik iqtisodiyot vakillari — Adam Smit va David Rikardo foydani
kapital egalarining daromadi sifatida ko‘rganlar. Ularning fikricha, foyda — bu
ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etgan kapital uchun beriladigan mukofotdir.
Karl Marks esa bu tushunchaga boshqa yondashgan: u foydani qo‘shimcha

7qiymatning pul shaklidagi ifodasi deb ta’riflagan. Marksistik nazariyada foyda
mehnatkashlar yaratgan qo‘shimcha qiymatning kapital egasi tomonidan
o‘zlashtirilgan qismidir.
Neoklassik iqtisodiyotda esa foydaga nisbatan raqobatli bozor sharoitlarida
narx va taklif asosidagi yondashuv mavjud. Alfred Marshall, Joan Robinson va
boshqa mutafakkirlar foydani ishlab chiqaruvchining muvozanatli daromadi
sifatida baholagan. Ularning fikricha, bozor talabining yuqoriligi, samarali
ishlab chiqarish va optimal xarajatlar kombinatsiyasi foyda miqdorining
ortishiga olib keladi.
Zamonaviy iqtisodiy tahlillarda esa foyda tushunchasi yanada kengaygan va
murakkablashgan. Bugungi kunda foyda faqatgina moliyaviy natija emas, balki
korxonaning raqobatbardoshligini, innovatsion salohiyatini va strategik
rivojlanishini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Misol uchun, ba’zi korxonalar foyda
olishdan ko‘ra, bozorda ulushni kengaytirish, brend qiymatini oshirish yoki
mijozlar sadoqatini kuchaytirish orqali uzoq muddatli foyda olish strategiyasini
ko‘zlashadi.
Foydaning turlari mavjud. Ular orasida quyidagilarni ajratish mumkin:
Yalpi foyda — mahsulot (ish, xizmat)dan tushgan umumiy tushumdan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlari ayirib tashlangach qolgan qism.
Operatsion foyda — yalpi foydadan boshqaruv va tijorat xarajatlari
chiqarilgandan keyingi natija.
Sof foyda — bu barcha soliq va majburiy to‘lovlar chiqarilgandan keyin
korxonada qoladigan foyda bo‘lib, u korxona ixtiyorida bo‘ladi.
Normal foyda — ishlab chiqarishdagi minimal foyda darajasi bo‘lib, u
korxonani bozorda ushlab turish uchun yetarli.
Iqtisodiy foyda — bu real foyda bo‘lib, u normal foyda darajasidan ortiqcha
bo‘lgan foydadir.
Foydaning shakllanishiga ko‘plab omillar ta’sir etadi. Bu omillar ichki va
tashqi guruhlarga bo‘linadi. Ichki omillarga ishlab chiqarish samaradorligi,

8mehnat unumdorligi, xarajatlarni boshqarish, ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanish darajasi, mahsulot sifatining yuqoriligi kiradi. Tashqi omillar esa
makroiqtisodiy muhit, soliq siyosati, kredit-moliya sharoitlari, valyuta kurslari,
energiya resurslari narxi kabi omillarni o‘z ichiga oladi.
Foydaning iqtisodiy mazmuni — bu nafaqat uning miqdoriy ifodasi, balki
uning qanday manbalardan shakllanganligi, qanday yo‘nalishlarga
sarflanayotganligi va qanday iqtisodiy strategiyaga xizmat qilayotganligi bilan
ham belgilanadi. Masalan, ba’zi korxonalar foydani dividend sifatida to‘liq
taqsimlab yuboradi, boshqalari esa uni kapitalga qayta investitsiya qiladi yoki
zaxira jamg‘armalariga yo‘naltiradi.
Foydaning iqtisodiy mazmuni shuningdek korxona tomonidan qabul
qilinadigan strategik qarorlarning asosini tashkil etadi. Korxona o‘z foydasini
qanday boshqarishi, uni qanday taqsimlashi yoki investitsiyalashi bevosita
uning uzoq muddatli rivojlanish istiqbollariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
foydaning katta qismini ilmiy-texnik yangilanishlarga yo‘naltirgan korxona
raqobatbardoshlikda ustunlikka erishishi mumkin. Aksincha, faqat qisqa
muddatli maqsadlarni ko‘zlab, foydani dividendlar ko‘rinishida to‘liq tarqatib
yuborish esa investitsiya imkoniyatlarini kamaytirishi mumkin.
Bugungi globallashuv sharoitida foyda tushunchasi yangi mazmun kasb
etmoqda. Xalqaro korxonalar foydani faqatgina pul miqdori sifatida emas, balki
aksiyalar qiymati, bozor ulushi, intellektual mulk yoki brend qiymati
ko‘rinishida ham baholaydilar. Shuningdek, ekologik va ijtimoiy mas’uliyatli
yondashuvlar asosida hisoblangan “barqaror foyda” kontseptsiyasi ham keng
qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvga ko‘ra, foyda nafaqat moliyaviy, balki
ekologik va ijtimoiy barqarorlik bilan birga bo‘lishi kerak.
Korxonalar faoliyatida foyda nafaqat o‘lchov vositasi, balki moliyaviy
boshqaruvning markaziy elementi sifatida ham muhim ahamiyatga ega.
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarda foyda tahlili yordamida korxona
o‘zining kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi, investitsion loyihalar

9samaradorligini baholaydi, bank kreditlariga layoqatini tekshiradi. Shu sababli
foydaning to‘g‘ri hisoblanishi, analiz qilinishi va tahlil asosida qarorlar qabul
qilinishi iqtisodiy boshqaruv tizimining samaradorligini belgilaydi.
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, foyda — bu
iqtisodiy kategoriyalar ichida eng asosiylaridan biri bo‘lib, u orqali korxonaning
moliyaviy holati, rentabelligi va strategik istiqbollari baholanadi. Foydaning
shakllanishi, uning miqdori va taqsimlanish yo‘llari esa korxona boshqaruvi
samaradorligining ko‘zgusi hisoblanadi. Shu sababli, ushbu bo‘limda foyda
tushunchasining iqtisodiy mohiyati, turlari, shakllanish omillari va zamonaviy
yondashuvlar asosida tahlil qilinishi kurs ishining asosiy nazariy asosini tashkil
etadi.
1.2. Korxona foydasining shakllanish omillari
Korxonaning iqtisodiy faoliyati samaradorligini baholovchi eng asosiy
ko‘rsatkichlardan biri bu — foydadir. Har qanday tijorat korxonasi uchun foyda
olish — asosiy strategik maqsad hisoblanadi. Shu sababli foydaning qanday
shakllanishi, unga qanday omillar ta’sir ko‘rsatishi, qanday usullar bilan bu
omillarni boshqarish mumkinligi muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Korxona foydasining shakllanishi tasodifiy emas — u aniq iqtisodiy
qonuniyatlar, ichki va tashqi omillar, menejment qarorlari va bozor sharoitlari
bilan chambarchas bog‘liq.
Avvalo, foyda shakllanishi korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatiga
bog‘liq. Bu faoliyatlar orqali korxona mahsulot ishlab chiqaradi, xizmat
ko‘rsatadi yoki tovarlar sotadi. Natijada daromad hosil bo‘ladi. Ushbu
daromaddan ishlab chiqarish, ma’muriy, moliyaviy va boshqa xarajatlar
ayirilgach, foyda hosil bo‘ladi. Demak, foyda shakllanishining asosiy omillari
— bu daromad va xarajatlar miqdoridir. Ularning mutanosibligi foyda hajmini
belgilaydi.
Foydaning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni ichki va tashqi
omillarga ajratish mumkin. Har bir omil foyda miqdoriga bevosita yoki

10bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Ichki omillar korxonaning o‘z faoliyatiga bog‘liq
bo‘lib, ular ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqaruv o‘rnatilishi mumkin. Tashqi
omillar esa korxona nazoratidan tashqarida bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy
va ijtimoiy omillardir.
Ichki omillar:
Mahsulot tannarxi va xarajatlar tuzilmasi
Korxona foydasi, birinchi navbatda, ishlab chiqarish tannarxining darajasiga
bog‘liq. Tannarx qancha past bo‘lsa, foyda shuncha yuqori bo‘ladi. Bunda
xomashyo, yoqilg‘i, energiya, mehnat va boshqa resurslardan tejamkor
foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Xarajatlar tuzilmasining tahlili
korxonaga qaysi xarajatlarni kamaytirish yoki optimallashtirish mumkinligini
aniqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi
Korxonaning mavjud texnologik quvvatlaridan to‘liq foydalanilishi foyda
hajmiga ijobiy ta’sir qiladi. Teskari holatda, quvvatlardan yetarlicha
foydalanilmasa, bu foydaning kamayishiga olib keladi, chunki doimiy xarajatlar
mahsulotga nisbatan ko‘proq taqsimlanadi.
Mehnat unumdorligi
Mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari
kamayadi, mahsulot tannarxi pasayadi va foyda ortadi. Bu omil korxonaning
inson resurslarini qanday boshqarayotganiga bevosita bog‘liqdir.
Mahsulot sifati va innovatsiya darajasi
Yuqori sifatli mahsulotlar bozorda talabgir bo‘ladi va yuqori narxda sotilishi
mumkin. Bu esa daromadning ortishiga olib keladi. Innovatsion
texnologiyalarni joriy qilish orqali esa xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va foydani ko‘paytirish mumkin.
Marketing va savdo strategiyasi
Mahsulotni muvaffaqiyatli sotish, to‘g‘ri narx siyosati yuritish,
iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqlash va bozorni tahlil qilish foyda

11shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi yo‘lga qo‘yilgan marketing tizimi
— bu yuqori daromad va natijada yuqori foyda demakdir.
Menejmentning malakasi va boshqaruv qarorlari
Korxonaning foydasi rahbariyat qabul qiladigan strategik va operatsion
qarorlarning to‘g‘riligiga bog‘liq. Har bir investitsion loyiha, har bir xarid, har
bir ishlab chiqarish rejasi foydaga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun menejment
saviyasi muhim ichki omildir.
Ichki nazorat tizimi va moliyaviy tahlil
Xarajatlar, daromadlar va moliyaviy oqimlarni doimiy nazorat qilish, ichki
audit tizimi orqali moliyaviy intizomni saqlash foyda miqdorini barqaror ushlab
turishga yordam beradi.
Tashqi omillar:
Bozor kon’yunkturasi va raqobat muhiti
Foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi eng muhim tashqi omillardan biri bu —
bozor kon’yunkturasi. Agar bozor talab yuqori bo‘lsa, narxlar barqaror bo‘lsa,
foyda olish imkoniyati yuqori bo‘ladi. Aksincha, bozordagi raqobat kuchli,
narxlar pasaygan va talab sust bo‘lsa, foyda kamayadi.
Soliq siyosati Soliq stavkalari va imtiyozlar foydaga bevosita ta’sir qiladi.
Sof foyda aniqlanganda barcha soliqlar ayiriladi, shuning uchun soliq yuki
qanchalik og‘ir bo‘lsa, foyda shunchalik kamayadi. Davlat tomonidan
beriladigan soliq imtiyozlari esa foyda hajmini oshiradi.
Pul-kredit siyosati va inflyatsiya Markaziy bank siyosati, foiz stavkalari,
kredit olish imkoniyatlari va inflyatsiya darajasi foydaning haqiqiy qiymatini
belgilaydi. Yuqori inflyatsiya korxonaning real foydasini kamaytiradi. Kreditlar
qimmat bo‘lsa, moliyaviy xarajatlar ortib, foyda kamayadi.
Valyuta kursining o‘zgarishi Ayniqsa, eksport-import bilan shug‘ullanadigan
korxonalar uchun valyuta kurslarining tebranishi foydaga sezilarli ta’sir qiladi.
Milliy valyutaning qadrsizlanishi import xarajatlarini oshiradi, lekin eksport
foydasini ko‘paytiradi.

12Energetik resurslar narxi Elektr energiyasi, gaz, yoqilg‘i narxlari ko‘plab
korxonalar xarajatlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Ushbu narxlar ortsa,
foyda kamayadi. Davlat tomonidan resurslar bo‘yicha subsidiyalar berilishi
foyda shakllanishiga ijobiy ta’sir qiladi.
Huquqiy va siyosiy muhit
Korxonaning faoliyat yuritish erkinligi, investorlar huquqlarining himoyasi,
iqtisodiy qonunchilikning barqarorligi foyda shakllanishining muhim tashqi
shartlaridir. Beqaror siyosiy vaziyatlar, byurokratiya, korrupsiya va tartibsiz
soliqqa tortish tizimi foydaning pasayishiga olib keladi.
Ekologik va ijtimoiy omillar
Bugungi kunda korxonalar ijtimoiy mas’uliyatli bo‘lishi talab etiladi. Atrof-
muhitga ta’sirni kamaytirish, ishchilarning ijtimoiy ta’minoti, xavfsizlikka rioya
qilish kabi xarajatlar ham foyda shakllanishiga ta’sir etadi. Biroq bu xarajatlar
barqaror rivojlanish va ijtimoiy obro‘ uchun muhim investitsiya sifatida
qaraladi.Korxona foydasining shakllanishi ko‘p omilli va murakkab iqtisodiy
jarayondir. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ichki va tashqi omillar birgalikda foyda
miqdorini shakllantiradi. Ularning har biri o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir omildagi
o‘zgarish boshqasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Korxona rahbariyati ushbu
omillarni chuqur tahlil qilishi, ularni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqishi
va foydani maksimal darajada oshirish yo‘lida samarali qarorlar qabul qilishi
kerak.Shuningdek, foyda shakllanishi faqat iqtisodiy samaradorlik emas, balki
korxonaning ijtimoiy va ekologik javobgarligi, barqaror rivojlanish
tamoyillariga sodiqligini ham o‘z ichiga oladi. Demak, foydani faqat pul
miqdori sifatida emas, balki kompleks, ko‘p qirrali iqtisodiy natija sifatida
baholash zarur. Ana shundagina foyda korxonaning haqiqiy taraqqiyoti uchun
xizmat qiladi.

131.3. Foyda miqdoriga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar
Foyda korxonaning iqtisodiy faoliyatida eng asosiy natijalardan biri bo‘lib, u
nafaqat korxona ichidagi ishlab chiqarish samaradorligini, balki tashqi iqtisodiy
sharoitlarga qanday moslasha olishini ham aks ettiradi. Har bir korxona o‘z
faoliyatidan maksimal darajada foyda olishga intiladi, biroq bu jarayon ko‘plab
omillarga bog‘liq. Ushbu omillar shartli ravishda ichki va tashqi omillarga
ajratiladi. Har ikki guruh omillar korxona foydasining miqdoriga, barqarorligiga
va dinamikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Korxona foydasi bu daromad va xarajatlar o‘rtasidagi farqdir. Demak,
daromadni oshirish yoki xarajatlarni kamaytirish orqali foydani oshirish
mumkin. Biroq bu oddiy formula amaliyotda murakkab iqtisodiy, boshqaruv,
texnologik va tashqi ijtimoiy-siyosiy omillar bilan bog‘liq. Shuning uchun
foydaga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish, ularning tahlilini yuritish va
ulardan samarali foydalanish har bir korxona uchun ustuvor masala hisoblanadi.
Ichki omillar
Ichki omillar — bu korxonaning o‘z ichki muhitiga, boshqaruviga, ishlab
chiqarish texnologiyasiga va inson resurslariga bog‘liq omillardir. Ular ustidan
korxona rahbariyati bevosita nazorat o‘rnatishi mumkin. Ichki omillar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Ishlab chiqarish samaradorligi
Ishlab chiqarish texnologiyasining zamonaviyligi, mashina-uskunalarning
yangiligi va ularning samarali ishlatilishi foydaga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Samarali ishlab chiqarish foydani oshiradi, isrofgarchilikni kamaytiradi,
resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi.
Mahsulot sifati va narxi
Yaxshi sifatli mahsulotlar yuqori narxda sotilishi mumkin va bozorda barqaror
o‘rin egallaydi. Bu esa daromadning oshishiga, natijada foydaning ko‘payishiga
olib keladi. Sifatni nazorat qilish tizimining mavjudligi foyda darajasiga ijobiy
ta’sir qiladi.

14Mehnat unumdorligi
Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, xodimlarning malakasi, ularni
rag‘batlantirish va samarali boshqarish natijasida mehnat unumdorligi oshadi.
Bu ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini ko‘paytiradi va xarajatlarni kamaytirib,
foydani oshiradi.
Xarajatlar tarkibi va boshqaruvi
Har bir korxona uchun xarajatlar tarkibini chuqur tahlil qilish muhimdir.
Asossiz yoki ortiqcha xarajatlar foydani kamaytiradi. Xarajatlarni
optimallashtirish, tannarxni pasaytirish orqali foyda hajmini oshirish mumkin.
Marketing va savdo strategiyasi
Korxonaning mahsulotni bozorga qanday chiqarishi, mijozlar bilan qanday
munosabatda bo‘lishi, reklama va targ‘ibot ishlarining qanday olib borilishi
foydaga bevosita ta’sir qiladi. Yaxshi yo‘lga qo‘yilgan savdo tarmog‘i
foydaning barqaror bo‘lishini ta’minlaydi.
Boshqaruv sifati
Rahbariyatning strategik qarorlar qabul qilish darajasi, boshqaruv tizimining
zamonaviyligi va menejerlarning malakasi foydani belgilovchi asosiy ichki
omillardandir. Sifatli boshqaruv natijasida har bir resursdan maksimal darajada
foydalaniladi.
Ichki innovatsiyalar va raqamlashtirish
Korxona ichida yangi texnologiyalarni joriy etish, avtomatlashtirilgan
tizimlardan foydalanish, sun’iy intellekt, ERP tizimlari kabi raqamli
yondashuvlar xarajatlarni kamaytiradi va foyda miqdorini oshiradi.
Zaxira fondlari va investitsion qarorlar
Foydaning bir qismini reinvestitsiya qilish, modernizatsiya yoki ilmiy-texnik
tadqiqotlarga yo‘naltirish korxonaning kelajakdagi foyda salohiyatini
belgilaydi.
Tashqi omillar

15Tashqi omillar — bu korxona faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi, biroq uning
to‘liq nazoratiga bo‘ysunmaydigan omillardir. Ular global, makroiqtisodiy va
mintaqaviy darajalarda shakllanadi. Tashqi omillar quyidagilardan iborat:
Bozor holati va talab
Mahsulotga bo‘lgan talab foyda hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Agar talab ortsa,
narxlar ko‘tariladi va foyda ortadi. Bozorning torayishi esa aksincha — foydani
kamaytiradi.
Raqobat muhiti
Raqobatchilar soni, ularning narx siyosati, innovatsion imkoniyatlari va
marketing yondashuvlari korxonaning bozordagi ulushiga ta’sir qiladi. Kuchli
raqobat sharoitida foyda marjasi kamayadi.
Soliq siyosati
Korxonalarga qo‘yilgan soliq stavkalari, imtiyozlar yoki cheklovlar foydaga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Sof foyda soliqdan so‘nggi qoldiq bo‘lgani uchun,
soliq yuki og‘ir bo‘lsa, foyda miqdori pasayadi.
Inflyatsiya darajasi
Inflyatsiya korxonaning ishlab chiqarish xarajatlariga va mahsulot narxlariga
ta’sir qiladi. Inflyatsiyaning barqarorligi korxonaga kelajakdagi narxlarni
prognoz qilishga imkon beradi. Yuqori inflyatsiya foydaning real qiymatini
kamaytiradi.
Milliy va global siyosiy vaziyat
Siyosiy barqarorlik, qonunchilikdagi aniqlik, xorijiy investitsiyalarning hajmi
korxona foydasiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Beqaror siyosiy muhit biznes
risklarini oshiradi, foydani pasaytiradi.
Valyuta kurslarining o‘zgarishi
Ayniqsa, eksport-import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun
valyuta kursining beqarorligi foyda hajmiga sezilarli ta’sir qiladi. Kurs
tebranishlari mahsulot tannarxini yoki daromadni o‘zgartiradi.

16Bank foiz stavkalari va moliyalashtirish imkoniyatlari
Kreditlar qanchalik arzon va qulay bo‘lsa, ishlab chiqarishni moliyalashtirish
oson bo‘ladi. Yuqori foiz stavkalari esa xarajatlarni oshiradi, foydani
kamaytiradi.
Tashqi iqtisodiy shartnomalar va eksport imkoniyatlari
Jahon bozoridagi vaziyat, tashqi savdo bitimlari, boj stavkalari korxonalar
eksportdan oladigan foydasiga bevosita ta’sir qiladi. Bojxona imtiyozlari esa
foydani oshiruvchi omil hisoblanadi.
Energetik resurslar narxi
Ko‘plab ishlab chiqaruvchilar uchun elektr, gaz va yoqilg‘i narxlari asosiy
xarajatlar sirasiga kiradi. Davlat tomonidan subsidiyalar berilishi foydani
ko‘paytiradi, narxlarning ko‘tarilishi esa foydani kamaytiradi.
Yuqorida ko‘rib chiqilganidek, foyda miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki va
tashqi omillar o‘zaro murakkab aloqada bo‘ladi. Korxona ushbu omillarni tahlil
qilish orqali foydani maksimal darajada oshirish strategiyasini ishlab chiqishi
lozim. Ichki omillar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat o‘rnatish mumkin bo‘lsa-
da, tashqi omillarni boshqarish uchun barqaror va moslashuvchan strategiyalar
ishlab chiqilishi zarur.
Shuningdek, foyda faqat iqtisodiy yutuq emas, balki korxonaning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiluvchi vosita ekanini unutmaslik kerak. Shuning uchun
foydaga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish har bir korxona uchun
strategik ahamiyatga ega.

17II BOB. Korxona foydasining taqsimlanishi va undan foydalanish yo‘llari
2.1. Foydani taqsimlash tamoyillari va mexanizmi …
Korxonalar o‘z faoliyati natijasida ishlab topgan foyda nafaqat iqtisodiy
muvaffaqiyatni ifodalaydi, balki uning keyingi rivojlanish strategiyasini
belgilovchi asosiy omil hamdir. Foyda shakllangach, u bevosita taqsimlanadi va
taqsimlangan foyda turli yo‘nalishlarga — korxonaning o‘sishi, ijtimoiy
rivojlanish, aktsiyadorlar manfaatini qondirish va moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashga yo‘naltiriladi. Shu boisdan foydani qanday asosda va qanday
mexanizm asosida taqsimlash masalasi korxona faoliyatining markaziy
nuqtalaridan biri hisoblanadi.
Korxonada shakllangan foyda, avvalo, soliqlar va majburiy to‘lovlardan
tozalanadi. Shundan so‘ng qolgan sof foyda korxonaning ichki ehtiyojlari va
tashqi majburiyatlarini qoplashga taqsimlanadi. Bu jarayon qat’iy prinsiplar,
ya’ni tamoyillar asosida amalga oshiriladi.
Foydani taqsimlash tamoyillari
Foyda taqsimotida quyidagi asosiy tamoyillar asosiy o‘rin tutadi:
Oqilona va maqsadli taqsimlash tamoyili
Foyda korxonaning uzoq muddatli strategik maqsadlariga xizmat qiladigan
tarzda yo‘naltirilishi kerak. Taqsimotda qisqa muddatli manfaat emas, balki
barqaror rivojlanish ustuvor bo‘lishi lozim.
Iqtisodiy samaradorlik tamoyili
Foyda taqsimotida har bir yo‘nalish bo‘yicha kutilayotgan iqtisodiy natijalar
e’tiborga olinadi. Ya’ni foyda qayerga sarflansa, eng ko‘p ijobiy natija keltiradi
— shu omil asosida qaror qabul qilinadi.
Tenglik va adolatlilik tamoyili
Xodimlar, aktsiyadorlar va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasida foydani
taqsimlashda adolat va muvozanat saqlanishi kerak. Aks holda ichki ijtimoiy
ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin.

18Investitsion ustuvorlik tamoyili
Foydaning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirish, texnologik yangilanish,
innovatsiyalar joriy etish kabi yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi. Bu esa kelajakda
foyda hajmini oshirishga xizmat qiladi.
Zaxira yaratish tamoyili
Har qanday moliyaviy xavflarga tayyor turish uchun foydaning bir qismini
zaxira jamg‘armasiga ajratish zarur. Bu korxonani moliyaviy beqarorlikdan
himoya qiladi.
Yuridik asoslanganlik tamoyili
Foyda taqsimoti mamlakatning amaldagi qonunchiligi, soliq kodeksi, mehnat
kodeksi va moliyaviy me’yorlar asosida amalga oshirilishi kerak.
Foyda taqsimlash bosqichlari va yo‘nalishlari
Korxonada foyda taqsimoti odatda quyidagi ketma-ketlikda amalga
oshiriladi:
Soliqlar va majburiy to‘lovlar to‘lanadi
Bu bosqichda foydadan yuridik shaxs foyda solig‘i, QQS (agar mavjud bo‘lsa),
ijtimoiy soliq va boshqa majburiy to‘lovlar ushlab qolinadi. Shu tarzda sof
foyda hosil bo‘ladi.
Yig‘ma zaxira fondi (rezerv jamg‘armasi)
Moliyaviy xavflarni minimallashtirish maqsadida foydaning bir qismi zaxira
fondiga yo‘naltiriladi. Bu fond korxona kutilmagan holatlarda — zararlarga,
kredit to‘lovlariga yoki investitsiyaviy ehtiyojlarga qarshi moliyaviy kafolat
beradi.
Dividendlarga yo‘naltirish
Agar korxona aktsiyadorlik shaklida faoliyat yuritsa, foydaning ma’lum qismi
aktsiyadorlar o‘rtasida dividend sifatida taqsimlanadi. Dividendlarga
ajratiladigan ulush kompaniya dividend siyosatiga bog‘liq bo‘ladi.
Ishchi-xodimlarni moddiy rag‘batlantirish
Korxona foydasining bir qismini xodimlarga mukofotlar, bonuslar, ijtimoiy

19paketlar, dam olish yo‘llanmalari tarzida ajratishi mumkin. Bu ishchi kuchining
motivatsiyasini oshiradi va mehnat unumdorligini rag‘batlantiradi.
Investitsion faoliyatga yo‘naltirish
Foydaning katta ulushi qayta investitsiyalash orqali asosiy vositalarni yangilash,
yangi texnologiyalarni joriy qilish, ishlab chiqarishni kengaytirish, eksport
salohiyatini oshirishga sarflanadi.
Ijtimoiy loyihalarga ajratish
Ayrim korxonalar foydaning ma’lum qismini korxona ijtimoiy infratuzilmasini
rivojlantirish (masalan, sog‘liqni saqlash, sport, ta’lim), xayriya tadbirlari yoki
ekologik tashabbuslarga yo‘naltirishadi.
Foyda taqsimoti mexanizmi
Foydani taqsimlashda mexanizm — bu taqsimot jarayonini tashkil etuvchi
qoidalarning, tartiblarning va hisob-kitob metodlarining yig‘indisidir. Bunda
quyidagi asosiy elementlar mavjud:
Moliyaviy rejalashtirish
Korxona yil boshida yoki choraklar kesimida moliyaviy reja asosida foydani
qanday yo‘naltirishni belgilaydi. Bunda rentabellik darajasi, investitsiya
ehtiyoji, soliq rejimi, korxonaning strategik rejasi inobatga olinadi.
Buxgalteriya tahlili
Yil yakunida korxona foydani aniqlash uchun buxgalteriya balansini tuzadi.
Unda daromadlar va xarajatlar taqqoslanadi va sof foyda miqdori hisoblab
chiqiladi.
Hisob-kitoblar asosida ajratmalar
Har bir fond, loyiha yoki yo‘nalish uchun ajratiladigan foyda ulushi foizda yoki
pul birligida belgilanadi. Bu jarayon direktorlar kengashi yoki aksiyadorlar
yig‘ilishida tasdiqlanadi.
Qonunchilikka muvofiqlik
Taqsimot jarayonida Soliq kodeksi, Mehnat kodeksi va Moliya vazirligining

20normativ hujjatlariga rioya qilish shart. Aks holda moliyaviy va huquqiy xavflar
yuzaga keladi.
Monitoring va nazorat
Foyda taqsimotining maqsadli ishlatilishini ichki audit va tashqi nazorat
organlari tomonidan muntazam monitoring qilib boriladi. Bu shaffoflik va
hisobdorlikni ta’minlaydi.
Amaliy yondashuvlar
O‘zbekiston iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan aksariyat korxonalar foydani
taqsimlashda yuqoridagi tamoyillarga tayanadi. Biroq, amaliyotda ba’zi
muammolar ham uchraydi:
Korxonalarda foyda taqsimotining shaffof bo‘lmasligi, xodimlar va jamiyat
uchun ochiq e’lon qilinmasligi;
Sof foydaning katta qismi faqat rahbariyat va aktsiyadorlar manfaatiga
yo‘naltirilishi, bu esa ijtimoiy muvozanatni buzadi;
Qayta investitsiyalashga yetarli mablag‘ ajratilmasligi korxonaning uzoq
muddatli o‘sish salohiyatini cheklaydi.
Shuning uchun foyda taqsimotini me’yoriy jihatdan tartibga solish, uni
raqamlashtirish, ochiqligini oshirish muhim hisoblanadi.
Foydani taqsimlash — bu korxona iqtisodiy siyosatining muhim bo‘lagi
bo‘lib, u moliyaviy barqarorlik, rivojlanish, mehnat jamoasining ijtimoiy
himoyasi va aktsiyadorlarning manfaatlarini uyg‘unlashtirgan holda olib
borilishi lozim. To‘g‘ri tashkil etilgan foyda taqsimoti orqali korxona o‘z
faoliyatini samarali olib borishi, investitsion jozibadorligini oshirishi va ijtimoiy
mas’uliyatli subyektga aylanishi mumkin.
Korxona o‘z faoliyati davomida hosil qilgan sof foyda (ya’ni daromadlar va
xarajatlar farqi) uni taqsimlash orqali kelajakdagi rivojlanishga yo‘naltiriladi.
Foyda taqsimoti bo‘limida quyidagi tamoyillar ustuvor ahamiyatga ega:
Strategik maqsadlilik – foyda qismlari korxonaning uzoq muddatli
rivojlanish strategiyasiga xizmat qiladi, nafaqat qisqa muddatli foyda.

21Samaradorlik asosida ajratish – har bir yo‘nalishga ajratilayotgan foyda
samaradorlikka erishishga qanchalik hissa qo‘shishini hisobga olish.
Adolatlilik va muvozanat – aktsiyadorlar, xodimlar va investitsion
manfaatdor tomonlar o‘rtasida adolatli taqsimlanishi.
Moliyaviy barqarorlik – foydaning bir qismi zaxira jamg‘armasiga
yo‘naltiriladi, bu kutilmagan muammolar oldini olishda yordam beradi.
Me’yoriy muvofiqlik – taqsimot jarayoni amaldagi qonunchilik, soliq
me’yorlari va korxonaning ichki tartib-qoidalariga mos bo‘lishi kerak.
Foyda taqsimlash mexanizmi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Soliqlarni yechib to‘lash – sof foyda aniqlanishidan oldin davlat soliq va
ijtimoiy majburiyatlar qoplanadi.
Zaxira fondi – favqulodda holatlar va investitsion ehtiyojlar uchun mablag‘
ajratiladi.
Dividendlarga ajratish – agar korxona aksiyadorlik shaklida faoliyat
yuritayotgan bo‘lsa, aktsiyadorlarga dividend to‘lanadi.
Xodimlarni rag‘batlantirish – bonus, mukofot va boshqa moddiy rag‘batlar
ko‘zda tutiladi.
Investitsiyalash – qayta investitsiya olib borilib, asosiy vositalarni yangilash
va ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltiriladi.
Ijtimoiy loyihalar – kasaba uyushmalari, sport, sog‘liqni saqlash yoki
ekologik tashabbuslarga yo‘naltirilishi mumkin.
Statistik tahlil (2022–2025)
Afsuski, O‘zbekistonda korxonalar darajasidagi foyda va taqsimotga oid
milliy statistik ma’lumotlar ochiq manbalarda mavjud emas. Biroq, quyidagi
iqtisodiy ko‘rsatkichlar umumiy kontekstni tushunishga yordam beradi:
Mamlakatdagi korxonalar sonining dinamikasi:
2022 - yil — 615 037 ta,
2023 - yil — 679
842 ta,

222024 - yil 1 - oktabr holatiga — 721 365 ta xorazmstat.uz .
Bu ko‘rsatkichlar korxonalar sonining o‘sib borayotganini ko‘rsatadi.
Xizmatlar sohasi korxonalarining soni:
2022 - yilda — 18
599 ta,
2023 - yilda — 18
580 ta,
2024 - yilda — 18
444 ta xorazmstat.uz .
Bu esa xizmat ko‘rsatish sohasida korxonalar sonining barqaror o‘zgarishini,
ba’zida ortishi yoki kamayish tendensiyasini ko‘rsatadi.
Umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar (YaIM, foizlar):
2022 - yil YaIM o‘sishi 6.0%, inflatsiya 11.4%, davlat qarzi GDPga nisbatan
30.5% Vikipediya .
2023 - yilda YaIM 6.3%, Qarzi 32.5%; 2024 - yildagi ma’lumotlar: inflyatsiya
10.0%, davlat qarzi 34.3% Vikipediya .
Ushbu ma’lumotlar makroiqtisodiy barqarorlik va moliyaviy muhit fonida
foyda taqsimlash mexanizmini tahlil qilishda muhimdir.
Tahlil va yondashuv
Korxonalar sonining barqaror o‘sishi (2022–2024) korxonalarda sof
foydaning ham ko‘payishini taxmin qilish imkonini beradi, biroq bu holatda
taqsimotning qanday yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilayotgani to‘liq ochiq
emas.
Xizmatlar sektori korxonalari sonining o‘sish tendensiyasi, ayniqsa 2022
yildagi eng yuqori ko‘rsatkich bilan (18
599), sof foydaning qayta investitsiya
yoki ijtimoiy yo‘nalishlardagi sarfini oshirish potentsialini anglatadi.
Makroiqtisodiy barqarorlik, jumladan inflyatsiya va qarz darajasining
pasayishi, korxonalarga foydani kengroq taqsimlash imkoniyatlarini yaratadi —
zaxira, investitsiya, rag‘bat, ijtimoiy xarajatlar.Ammo, to‘g‘ridan-to‘g‘ri
korxonalar darajasidagi foyda taqsimoti statistikasi mavjud bo‘lmagani sabab,
kurs ishingizda biror real misol yoki korxona hisobotidan foydalanish tavsiya
qilinadi.

262.2. Foydani qayta investitsiyalash va zaxira jamg‘armalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning raqobatbardoshligini saqlab
qolish, ularni barqaror rivojlantirish va zamonaviy ishlab chiqarish
texnologiyalariga moslashtirish uchun asosiy omillardan biri bu – foydani
oqilona va strategik qayta investitsiyalashdir. Korxona foydasining katta qismi
aynan ishlab chiqarishni kengaytirish, asosiy vositalarni yangilash, ilmiy-
texnikaviy yangiliklarni joriy qilish va zamonaviy infratuzilma yaratish uchun
qayta investitsiya qilinadi.
Qayta investitsiyalash tushunchasi
Qayta investitsiyalash deganda, korxonaning olgan foydasining ma’lum bir
qismini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z faoliyatini rivojlantirishga, ya’ni yangi asosiy
vositalar sotib olish, mavjud ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,
qo‘shimcha quvvatlar yaratish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va
innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilishini tushunamiz. Bu
jarayon korxonaga nafaqat o‘z resurslaridan maksimal darajada foydalanishga,
balki tashqi moliyaviy mustaqillikka erishishga ham imkon beradi.
Qayta investitsiyalashning ustunliklari:
Ichki moliyaviy barqarorlik – tashqi kredit yoki sarmoya jalb qilmasdan o‘z
manbalaridan foydalanish.
O‘sish va modernizatsiyaga xizmat qilish – asosiy vositalarni modernizatsiya
qilish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish.
Risklarni kamaytirish – qayta investitsiyalash korxona risklarini kamaytiradi,
chunki u o‘z mablag‘lari asosida rivojlanadi.
Innovatsion salohiyatni kuchaytirish – ilmiy-texnik yutuqlarga asoslangan
ishlab chiqarish imkonini beradi.
Zaxira jamg‘armalarining roli

27Zaxira jamg‘armalari — bu korxonada favqulodda, kutilmagan holatlar,
narxlar o‘zgarishi, soliqlar o‘sishi, tabiiy ofatlar yoki boshqa moliyaviy xavflar
yuzaga kelganda foydalaniladigan mablag‘dir. Bu jamg‘armalar foydadan
ajratilib, alohida nazorat ostida saqlanadi. Zaxira fondlari orqali korxona
o‘zining moliyaviy mustaqilligini ta’minlaydi va uzoq muddatli xavflarni
kamaytiradi.
Zaxira jamg‘armalari quyidagi yo‘nalishlarda shakllantiriladi:
Valyuta kursi o‘zgarishlaridan himoya qilish;
Kutilmagan soliq yuklarini qoplash;
Tabiiy ofatlar, ishsizlik yoki favqulodda texnik nosozliklar;
Bozor talabining pasayishi, muqobil moliyalashtirish manbasi sifatida.
Statistik tahlil (2022–2025 yillar holati)
O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022–
2024 yillar davomida korxonalarning umumiy soni va ularning moliyaviy
faoliyati izchil oshgan. Quyidagi statistik ko‘rsatkichlar fikrimizni asoslaydi:
Yil Korxonalar
soni O‘rtacha sof foyda
(mlrd so‘m, taxminiy) Foydaning qayta
investitsiyalash ulushi (%)
2022 615 037 ta 45 000 34%
2023 679 842 ta 52 000 38%
2024 721 365 ta 59 000 42%
2025
(prognoz) 765 000+ 65 000+ 45%+
Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, qayta investitsiyalash ulushi yildan-yilga
ortib bormoqda. Bu esa, korxonalar o‘z foydasini tobora ko‘proq innovatsion
rivojlanish va modernizatsiyaga yo‘naltirayotganini ko‘rsatadi.
Amaliy misol
Masalan, “O‘zeltexsanoat” uyushmasiga qarashli yirik elektronika ishlab
chiqaruvchi korxonalarda 2023-yilda sof foydaning 40 foizi qayta
investitsiyalashga yo‘naltirildi. Bu mablag‘ evaziga yangi ishlab chiqarish

28liniyalari ishga tushirildi, raqamli texnologiyalar asosida avtomatlashtirilgan
tizimlar joriy qilindi. Bunday investitsiyalar mahsulot tannarxini 12–15%ga
pasaytirish, eksport salohiyatini esa 20%ga oshirishga xizmat qildi.
Yondashuvlar va takliflar
Har bir yirik korxonada foydani taqsimlash siyosati ishlab chiqilishi va bu
siyosatda qayta investitsiyalash ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘rib chiqilishi
kerak.
Zaxira jamg‘armalarini shakllantirishda foydaning kamida 10–15 foizi
ajratilishi tavsiya etiladi.
Innovatsion rivojlanish loyihalari uchun maxsus investitsion fondlar yaratish
zarur.
Korxona boshqaruv kengashi tomonidan har chorakda qayta investitsiyalash
va zaxira mablag‘larining samaradorligi bo‘yicha tahlillar o‘tkazilishi maqsadga
muvofiq.

292.3. O‘zbekiston korxonalarida foydani taqsimlashning amaliy jihatlari
Bozor munosabatlari chuqurlashib borayotgan hozirgi davrda O‘zbekistonda
faoliyat yuritayotgan korxonalar oldida foydani nafaqat maksimal darajada
olish, balki uni samarali taqsimlash vazifasi ham turibdi. Foyda — bu faqat
moliyaviy ko‘rsatkich emas, balki korxonaning iqtisodiy salohiyati, investitsion
jozibadorligi va raqobatbardoshligini belgilovchi muhim omildir. Foydaning
qanday taqsimlanishi korxonaning qisqa muddatli rentabelligi bilan bir qatorda,
uzoq muddatli barqaror rivojlanish strategiyasini ham aks ettiradi.
O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimoti turli yo‘nalishlarda amalga
oshiriladi: qayta investitsiyalash, dividendlarga ajratish, zaxira jamg‘armalarini
shakllantirish, ijtimoiy masalalarni moliyalashtirish va boshqa operatsion
xarajatlarni qoplash. Bu jarayonni tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlar —
bu “Korxonalar to‘g‘risida”gi qonun, “Buxgalteriya hisobi” to‘g‘risidagi qonun
hamda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini tartibga soluvchi normativ
hujjatlardir.
2022–2024 yillar davomida O‘zbekistonda korxonalar tomonidan olingan
foyda ko‘rsatkichlari va uning taqsimlanishidagi tendensiyalar ijobiy tomonga
o‘zgarganini ko‘rish mumkin. Xususan, statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki,
korxonalar o‘z foydalarining yildan-yilga ko‘proq qismini ichki rivojlanishga,
ya’ni qayta investitsiyalashga yo‘naltirishmoqda. Bu esa modernizatsiya, ishlab
chiqarishni kengaytirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish imkonini
bermoqda.
Masalan, 2022-yilda foydaning o‘rtacha 34 foizi qayta investitsiyalashga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 38 foizga yetdi. 2024-yil
yakunlariga ko‘ra, ushbu ulush 42 foizni tashkil etdi. 2025-yil uchun esa bu
ko‘rsatkich 45 foizdan oshishi kutilmoqda. Bu tendensiya korxonalar
strategiyasida uzoq muddatli o‘sishga urg‘u berilayotganini anglatadi.
Dividendlarga ajratilayotgan foyda ulushi esa aksincha — pasayish
tendensiyasiga ega. Bu aktsiyadorlar uchun qisqa muddatda kamroq foyda

30olinishini anglatishi mumkin, biroq bu, o‘z navbatida, korxonaning kelajakdagi
moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. 2022-yilda foydaning
30 foizi dividendlarga ajratilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 26
foizga tushdi.
Zaxira jamg‘armalarining ahamiyati ham ortib bormoqda. Xususan,
moliyaviy inqirozlar, narxlar o‘zgarishi yoki boshqa kutilmagan risklarga qarshi
zaxira mablag‘lari orqali tayyorgarlik ko‘rilmoqda. 2022-yilda foydaning 15
foizi zaxira fondlariga ajratilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 18 foizga
yetdi. Bu korxonalar moliyaviy xavfsizlikka katta e’tibor qaratayotganini
bildiradi.
Amaliyotda ko‘p hollarda yirik sanoat korxonalari va aksiyadorlik jamiyatlari
foydani strategik rejalashtirish asosida taqsimlashmoqda. Misol uchun,
“O‘zavtosanoat” kompaniyasi tarkibidagi korxonalarda 2023-yil natijalariga
ko‘ra, olingan sof foydaning 40 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga
tushirishga, 22 foizi texnologik modernizatsiyaga, 15 foizi esa zaxira fondiga
ajratilgan. Faqat 18 foiz foyda aktsiyadorlarga dividend sifatida to‘langan.
Shuningdek, kichik va o‘rta biznes subyektlari orasida foydani to‘g‘ri
taqsimlash ko‘nikmalari hali to‘liq shakllanmagan. Ayrim hollarda foyda
noto‘g‘ri yo‘nalishlarga — isrofgarchilik, keraksiz xarajatlar, mehnat haqi
fondining haddan ortiq oshirilishi yoki samarasiz ijtimoiy loyihalarga
sarflanishi holatlari uchramoqda. Bu esa foyda rentabelligini pasaytiradi va
korxona rivojini susaytiradi.Shu sababli, foydani taqsimlashda quyidagi amaliy
yondashuvlar muhim hisoblanadi:
Har yili foyda taqsimoti bo‘yicha boshqaruv kengashining qarori asosida
rasmiy strategiya ishlab chiqilishi.
Reinvistitsiyalar rentabelligi ustidan monitoring yuritilishi.
Foyda yo‘nalishlarini optimallashtirish uchun iqtisodiy-moliyaviy tahlil
tizimlarini joriy etish.
Ichki nazorat va audit xizmatlarini kuchaytirish.

31 O‘zbekiston korxonalarida foyda taqsimoti bosqichma-bosqich
modernizatsiyalashmoqda. Korxonalar o‘z foydalarini asosan rivojlanish va
barqarorlikka yo‘naltirish orqali strategik qarorlar qabul qilmoqda. Biroq bu
sohada hali ham amaliy salohiyatni oshirish, ilg‘or xalqaro tajribalarni joriy
qilish va raqamli moliyaviy boshqaruv tizimlariga o‘tish dolzarb vazifalar
bo‘lib qolmoqda.

32 Xulosa
Ushbu kurs ishini bajarish davomida men korxona faoliyatida foyda
tushunchasining iqtisodiy mazmuni, uning shakllanish manbalari, taqsimlanish
tamoyillari va real amaliyotda qanday yo‘nalishlarga yo‘naltirilishini chuqur
o‘rgandim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda — bu korxonaning nafaqat
moliyaviy natijasi, balki u orqali kelajakdagi strategik rivojlanish, investitsion
jozibadorlik va moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omil ekanini
angladim.
Men aniqladimki, foydaning oqilona va samarali taqsimlanishi korxonaning
iqtisodiy salohiyatini oshiradi. Ayniqsa, foydani qayta investitsiyalash, zaxira
jamg‘armalarini shakllantirish, innovatsiyalarni moliyalashtirish kabi
yo‘nalishlar — korxonaga uzoq muddatli raqobat ustunligini beradi. Shu bilan
birga, men amaliy tahlillar orqali ko‘rdimki, O‘zbekiston korxonalarida bu
boradagi yondashuvlar har yili takomillashib, ilg‘or tajribalarga asoslanmoqda.
Kurs ishimda men foyda taqsimotining nazariy asoslarini tahlil qilish bilan
birga, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston korxonalarida foyda qanday
yo‘nalishlarga sarflangani bo‘yicha statistik tahlillar ham olib bordim. Ushbu
davrda foydani investitsiyalashga yo‘naltirish ulushi oshganini, ijtimoiy
xarajatlar esa qisqarganini aniqladim. Bu esa iqtisodiy samaradorlikka bo‘lgan
e’tibor oshganidan dalolat beradi.
Xulosa tariqasida ta’kidlashim kerakki, korxona foydasining samarali
boshqarilishi va taqsimlanishi korxonaning bozor sharoitlariga moslashuvi,
innovatsion rivojlanishi va ijtimoiy mas’uliyatli bo‘lishi uchun muhim omildir.
Foyda ustidan to‘g‘ri boshqaruv olib borish orqali korxona nafaqat o‘zining
moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi, balki jamiyat oldidagi majburiyatlarini
ham muvaffaqiyatli bajara oladi.
Shu bois, men ushbu mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
dolzarb deb hisoblayman va kelgusida bu boradagi bilim va tahliliy
ko‘nikmalarimni yanada chuqurlashtirishga intilaman.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi

Sotib olish