• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 465.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari kurs ishi

21Bulutli texnologiyalar – ko‘p filialli korxonalarda xarajatlar boshqaruvini markazlashtirish imkonini beradi; AI (sun’iy intellekt) asosidagi prognozlash – xarajatlar hajmini kelajakda aniqlashda qo‘llanilmoqda. 6. O‘zbekiston tajribasida xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish O‘zbekistonda so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar doirasida korxonalarning ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish, jumladan xarajatlarni boshqarish tizimlarini modernizatsiya qilish, ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanmoqda. Ayniqsa, xususiylashtirish jarayonlari, klasterlash, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish singari strategiyalar asosida faoliyat yuritayotgan korxonalarda samarali xarajat nazorati raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy shartiga aylandi. Davlat korxonalarida esa xarajatlarni boshqarish bo‘yicha Ichki moliyaviy nazorat tizimlari joriy etilmoqda. Qishloq xo‘jaligi, kimyo, energetika, farmatsevtika sohalarida ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish bo‘yicha maqsadli dasturlar shakllantirilmoqda. Xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligini oshirishda hal qiluvchi o‘rin tutadi. O‘z vaqtida va aniq rejalashtirilgan xarajatlar Mahsulot tannarxini optimallashtirishga; Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishga; Foyda va rentabellik ko‘rsatkichlarini yaxshilashga; Raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Shu sababli, korxonalar doimiy ravishda xarajatlar strukturasini, nazorat tizimini takomillashtirib borishlari lozim. Bu borada axborot texnologiyalari, zamonaviy boshqaruv konsepsiyalari va raqamli nazorat vositalaridan keng foydalanish – kelajakda yanada muvaffaqiyatli natijalarga olib keladi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning samarali faoliyat yuritishi, birinchi navbatda, uning resurslardan foydalanish darajasi va moliyaviy barqarorligiga bog‘liq. Ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalari uchun xarajatlar hajmini to‘g‘ri rejalashtirish va ularni tahlil qilish eng muhim omillardan biri sanaladi. Xarajatlar — bu korxonada mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan barcha moliyaviy va moddiy resurslarning yig‘indisidir. Bugungi kunda jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar, xom ashyo narxining o‘sishi, energetik resurslar tanqisligi va raqobatning keskinlashuvi tufayli har bir korxona xarajatlarni kamaytirish va ularni samarali boshqarishga alohida e’tibor qaratmoqda. Xarajatlarni optimallashtirish orqali korxonalar o‘z mahsulotining tannarxini pasaytirish, foyda miqdorini ko‘paytirish, ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham so‘nggi yillarda sanoat va ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiyalash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va eksportbop mahsulotlar ulushini ko‘paytirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida qaralmoqda. Bu esa bevosita xarajatlar tizimini to‘g‘ri tashkil etish va ularni nazorat qilishni talab etadi 1 . Shu nuqtai nazardan, xarajatlarning tarkibini o‘rganish, ularni tasniflash mezonlari va ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rnini aniqlash amaliyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kurs ishi mavzusi orqali zamonaviy korxonalarda xarajatlarni tahlil qilish, ularni 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 26ERP tizimlari orqali bo‘limlar kesimida xarajatlarni real vaqt rejimida nazorat qilish. BI - platformalar yordamida grafiklar va tahliliy hisobotlar asosida xarajat oqimini vizual tahlil qilish. Avtomatik ogohlantirishlar orqali budjetdan chetga chiqish holati darhol aniqlanadi. Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish tizimi 2022–2025 yillarda O‘zbekistonda raqamli va metodologik jihatdan takomillashdi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar, xususan YaIM o‘sishi (6 – 6,5 %), sanoat ishlab chiqarish hajmining o‘sishi, xizmatlar sektori va boshqa sohalardagi o‘sish xarajatlarni rejalashtirishda aniq asos bo‘ldi. Ushbu davrda avtomatlashtirilgan tizimlar, ERP va BI integratsiyasi hamda tahliliy va audit usullarning mustahkamlanishi xarajatlar nazoratini samarali qiladi. Bular korxona strategiyasini puxta qurishda, resurslardan oqilona foydalanishda va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega. 11Doimiy (fiksirlangan) xarajatlar – ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar, o‘zgarmasdan qoladigan xarajatlardir. Ular odatda qisqa muddatda o‘zgarishga uchramaydi. Masalan: binolarni ijaraga olish to‘lovi, amortizatsiya ajratmalari, boshqaruv xodimlari ish haqi. O‘zgaruvchan (muqarrar) xarajatlar – ishlab chiqarish hajmiga qarab o‘zgaradigan xarajatlar. Ishlab chiqarish oshganda, bu xarajatlar ham ortadi. Masalan: xom ashyo, yoqilg‘i, elektr energiyasi, ishlab chiqarish xodimlariga ish haqi. Yarim-doimiy xarajatlar – bu xarajatlar ba’zi bosqichlarda sakrab o‘zgaradi. Ular muayyan ishlab chiqarish hajmiga yetganda ortadi, ammo undan oldin doimiy bo‘lib turadi. Masalan: ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish uchun yangi uskunalar xaridi. 3. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra xarajatlar tasnifi Asosiy xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi resurslar xarajatlaridir. Bu xarajatlar mahsulot narxini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Qo‘shimcha xarajatlar – ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi xarajatlar. Masalan, ma’muriy xarajatlar, reklama, xizmat ko‘rsatish, transport xarajatlari. 4. Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishiga ko‘ra tasnif Operatsion xarajatlar – kundalik faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar. Ular odatda asosiy faoliyat doirasida yuzaga keladi. Misol uchun, xodimlar ish haqi, xom ashyo xaridi. Moliyaviy xarajatlar – kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari, valyuta kursi farqi va boshqa moliyaviy yo‘nalishdagi xarajatlardir. Favqulodda xarajatlar – odatiy ishlab chiqarish faoliyatidan tashqari yuzaga keladigan, oldindan prognoz qilish qiyin bo‘lgan xarajatlar. Masalan, tabiiy ofatlar, kutilmagan texnik nosozliklar. 5. Xarajatlarni boshqaruv qarorlariga ta’siri bo‘yicha tasnif 30tizimlar yordamida 2022–2025 yillar oralig‘ida ko‘plab tashkilotlar 10–15% miqdorida operatsion xarajatlarni qisqartirishga erishdi. Tashqi xizmatlarni optimallashtirish. Outsourcing (tashqi xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar) orqali ayrim funktsiyalarni tashqi mutaxassislarga topshirish ham korxonani ortiqcha xarajatlardan qutqaradi. Masalan, axborot texnologiyalari, tozalash, transport xizmati kabilarni ixtisoslashgan firmalarga topshirish orqali infratuzilma xarajatlari kamayadi. Xomashyo va materiallar xarajatlarini optimallashtirish. Import o‘rnini bosuvchi mahalliy mahsulotlar bilan ishlash, xomashyo zaxiralarini to‘g‘ri rejalashtirish ortiqcha chiqindilarni bartaraf etishga yordam beradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yilda mahalliy xomashyo ulushi umumiy ishlab chiqarishdagi xarajatlarning 60% dan 68% gacha oshgan. Samaradorlikka ta’siri: Xarajatlarning kamaytirilishi korxona foydasini bevosita oshiradi. Misol uchun, quyidagi oddiy iqtisodiy formulani olaylik: Foyda = Daromad – Xarajat Agar daromad o‘zgarmasa, xarajatlar qisqarsa — foyda oshadi. Xarajatlarni 10% kamaytirish foydani kamida 10–15% oshiradi (masalan, soliq, amortizatsiya ta’sirini ham hisobga olganda). Shu boisdan, xarajatlarni boshqarish bevosita iqtisodiy natijaga xizmat qiladi. Bundan tashqari, resurslardan oqilona foydalanish, chiqindilarni kamaytirish, barqaror ishlab chiqarish, ekologik talablarni bajarish — bularning barchasi ishlab chiqarish samaradorligiga va brend obro‘siga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun bu jihatlar katta ahamiyatga ega. Statistik holat – 2022–2025 yillar tahlili (misol jadvallar bilan) 13Xarajatlarning bunday batafsil tasniflanishi korxona menejerlariga quyidagilarga imkon beradi:  Xarajatlar ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish;  Har bir mahsulot turining haqiqiy tannarxini aniqlash;  Narx belgilashda puxta va asosli yondashuvni tanlash;  Moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish;  Raqobatbardosh ustunliklar yaratish;  Operativ boshqaruv qarorlarini qabul qilish. Korxona byudjeti tuzilayotganda har bir xarajat turi alohida ko‘rib chiqiladi. Chunki noto‘g‘ri tasniflangan xarajatlar rejalashtirish va tahlil qilishda xatolarga olib keladi. Ayniqsa, boshqaruv hisobida xarajatlarning to‘g‘ri tasniflanishi – foyda tahlili, "qoplanish nuqtasi" (break-even point) va boshqa muhim ko‘rsatkichlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Xarajatlarni tasniflash korxona boshqaruvida strategik ahamiyat kasb etadi. Har bir tasnif mezoni xarajatlarning o‘ziga xos jihatlarini yoritib, ularni boshqarish, rejalashtirish, nazorat qilish va tahlil qilishda qulaylik yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning strukturasini chuqur tahlil qilish va oqilona boshqaruv mexanizmlarini joriy etish orqali korxona rentabelligini oshirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va raqobatbardoshlikka erishish mumkin. Shu sababli xarajatlar tasnifi – nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim masala hisoblanadi. .3. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi va ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni Xarajatlar korxonaning iqtisodiy faoliyatini bevosita ifodalovchi, uning ishlab chiqarishdan tortib, mahsulotni iste’molchiga yetkazishgacha bo‘lgan barcha bosqichlardagi xarakterini aks ettiruvchi muhim moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichdir. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasini chuqur tahlil qilish – bu korxona faoliyatining real holatini aniqlash, zahiralarni belgilash va 3612) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 27 4rejalashtirish va optimallashtirish mexanizmlari o‘rganilib, dolzarb muammolarga ilmiy yondashuvlar asosida yechim taklif etiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Korxona xarajatlari iqtisodiyot fanining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi va bu mavzu yuzasidan turli davrlarda ko‘plab iqtisodchilar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, klassik iqtisodiyot vakillari A. Smit, D. Rikardo hamda marjinalistlar vakili K. Menger xarajatlarning iqtisodiy mohiyati, ularning bozor narxi va ishlab chiqarish tannarxiga ta’siri haqida dastlabki ilmiy qarashlarni ilgari surishgan. Zamonaviy yondashuvlarda esa M. Porter raqobat ustunligini ta’minlashda xarajatlarni optimallashtirish muhim rol o‘ynashini ta’kidlaydi. Rus iqtisodiy adabiyotlarida esa I.T. Balabanov, G.B. Polyak kabi olimlar korxona xarajatlarini moliyaviy tahlil qilish va ularni boshqarish usullari bo‘yicha nazariy va amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqqan. O‘zbekistonlik olimlar — X. Xojiyev, Sh. Xolboev, N. Yusupovlarning ishlarida esa mahalliy sharoitda xarajatlar tuzilmasi, ularning samaradorlikka ta’siri va korxonalarda ularni rejalashtirish masalalari keng yoritilgan. Shu bilan birga, mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, texnologik yangilanishlar va innovatsion rivojlanish talablarining o‘zgarib borishi xarajatlar tizimiga nisbatan yondashuvlarni doimiy yangilab borishni taqozo etmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u korxona iqtisodiyoti fanida xarajat tushunchasining mohiyatini chuqurroq anglash, ularning tasnifi, strukturasi va ishlab chiqarish jarayonidagi rolini ilmiy asosda ochib berishga xizmat qiladi. Mavzuda mavjud iqtisodiy nazariyalar tahlil qilinib, klassik, neoklassik va zamonaviy iqtisodiy maktablar yondashuvlari o‘rtasidagi farqlar ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, xarajatlarni boshqarish, rejalashtirish va ularni kamaytirish mexanizmlarining nazariy asoslari bayon etilib, bu boradagi ilmiy 351) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 5qarashlar tizimli yoritiladi. Bu esa iqtisodiyot sohasida tahsil olayotgan talabalarga va ilmiy izlanuvchilarga mustahkam nazariy bilimlar manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa uning natijalari real sektor korxonalari faoliyatiga tatbiq etilishi mumkinligida namoyon bo‘ladi. Unda xarajatlarni rejalashtirish, tahlil qilish va kamaytirish bo‘yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar orqali korxonalarda resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish, foydani ko‘paytirish va raqobatbardoshlikni oshirish imkoniyatlari kengayadi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida faoliyat yuritayotgan yirik va o‘rta korxonalar uchun xarajatlarni samarali boshqarish iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy natijalarning yaxshilanishiga olib keladi. Bundan tashqari, kurs ishi natijalari amaliyotchi iqtisodchilarga, menejerlarga va biznes strateglarini ishlab chiquvchilarga foydali bo‘lishi mumkin. Ushbu ishning tavsiyalari ishlab chiqarish jarayonida tejamkorlik yondashuvlarini joriy etishda amaliy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston hududida faoliyat yuritayotgan real sektor korxonalarining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatida yuzaga keladigan xarajatlar tizimi hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – korxona xarajatlarining tarkibi, turlari, ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni, boshqarish usullari va tahliliy mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyatini ochib berish, ularning tasnifi, tuzilmasi va ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rnini aniqlash, shuningdek, xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Korxona xarajatlarining mohiyatini nazariy jihatdan tahlil qilish;  Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlarini o‘rganish;  Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish; 12Relevant (tegishli) xarajatlar – boshqaruv qarorlar qabul qilinishida hisobga olinadigan xarajatlar. Ular konkret qaror ta’sirida o‘zgaradi. Irrelevant (tegishli bo‘lmagan) xarajatlar – konkret qaror qabul qilish jarayonida o‘zgarishga uchramaydigan xarajatlar. Masalan, oldindan amalga oshirilgan xarajatlar (sog‘rilgan xarajatlar). 6. Xarajatlarning shakllanish davriga ko‘ra tasnifi Joriy xarajatlar – ayni paytda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan xarajatlar. Kapital xarajatlar – uzoq muddatli aktivlarni yaratish yoki takomillashtirish uchun yo‘naltirilgan xarajatlar. Masalan: binolar qurilishi, yangi uskuna xaridi. 7. Soliqqa tortish nuqtai nazaridan tasnif Soliqqa tortiladigan xarajatlar – soliq hisobida e’tiborga olinadigan va soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanadigan xarajatlar. Soliqqa tortilmaydigan xarajatlar – yuridik jihatdan e’tiborga olinmaydigan xarajatlar bo‘lib, ular foyda solig‘i hisobida inobatga olinmaydi. 8. Qayta tiklanish darajasiga ko‘ra tasnif Qayta tiklanuvchi xarajatlar – bir martalik xarajatlardan farqli ravishda, har bir ishlab chiqarish bosqichida takrorlanadigan xarajatlar (masalan, xom- ashyo). Qayta tiklanmaydigan xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish uchun bir martalik asosda amalga oshiriladigan xarajatlar. Masalan, yangi loyiha tayyorlash, patent olish xarajatlari. 9. Tahliliy maqsadlar uchun tasnif Standart (rejalashtirilgan) xarajatlar – oldindan belgilangan me’yorlar asosida rejalashtirilgan xarajatlar. Ular mehnat, material, vaqt va boshqa resurslar uchun ishlab chiqilgan normativlarga asoslanadi. Haqiqiy xarajatlar – real ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘lgan, moliyaviy hujjatlarda aks ettirilgan xarajatlar. Tasniflashning amaliy ahamiyati 28 19Moslashuvchanlik – tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga mos holda xarajatlar rejasi yangilanishi mumkin; Iqtisodiy samaradorlik – har bir xarajat turi o‘zining daromad yoki foyda keltiruvchi natijasi bilan asoslanadi. 2. Xarajatlarni rejalashtirish bosqichlari Xarajatlarni rejalashtirish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: Tahliliy bosqich – avvalgi davr xarajatlari, ishlab chiqarish hajmi, foyda ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi; Ma’lumot yig‘ish – xom ashyo, ishchi kuchi, energiya, transport va boshqa resurslar narxlari aniqlanadi; Rejalashtirish – bo‘limlar kesimida xarajatlar rejalari tuziladi; Tasniflash – xarajatlar turlari (asosiy, umumiy, o‘zgaruvchan, doimiy) bo‘yicha tasniflanadi; Moliyaviy rejalashtirish – korxona umumiy budjetiga xarajatlar kiritiladi Korxona darajasida xarajatlarni quyidagi reja turlari asosida tuzish mumkin: Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi; Marketing va sotish xarajatlari rejalari; Amortizatsiya rejalari; Investitsion xarajatlar rejalari. 3. Xarajatlarni nazorat qilishning mazmuni Xarajatlarni nazorat qilish – bu rejalashtirilgan xarajatlarning amalda qanday bajarilayotganini tahlil qilish va ularning samaradorligini baholashdan iborat. Nazorat qilish orqali keraksiz va ortiqcha xarajatlar aniqlanadi, byudjet buzilishlari oldi olinadi, ishlab chiqarish samaradorligi oshiriladi. Nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar orasidagi tafovutni aniqlash; O‘zgarishlarga sabab bo‘lgan omillarni tahlil qilish; Xarajatlar oshishining oldini olish; 7I BOB. Korxona xarajatlarining nazariy asoslari 1.1. Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati Korxona xarajatlari – bu ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyati jarayonida resurslar sarfi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha iqtisodiy xarajatlardir. Iqtisodiy nazariyada xarajatlar mahsulot yoki xizmat yaratish uchun zarur bo‘lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar qiymatining ifodasi sifatida talqin qilinadi. Korxona darajasida esa bu tushuncha bir oz kengroq ma’noga ega bo‘lib, moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladigan har qanday moliyaviy chiqimlarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mahsulot yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida amalga oshiriladigan resurslar sarfini ifodalaydi. Bunga xom ashyo va materiallar, ish haqi, energiya resurslari, asbob-uskunalar eskirishi (amortizatsiya), ijaraga olingan bino va inshootlar uchun to‘lovlar va boshqa ko‘plab xarajat turlari kiradi. Xarajatlar korxonaning faoliyat yuritish modeli, soha xususiyatlari va ishlab chiqarish texnologiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Har bir korxona o‘zining ishlab chiqarish hajmi, mahsulot turi va resurslardan foydalanish usuliga qarab xarajatlarning turli strukturasiga ega bo‘ladi. Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyatini anglash, birinchi navbatda, ularning foyda bilan qanday bog‘liqligini tushunishni talab qiladi. Har qanday korxona daromad olishni maqsad qilgan subyekt bo‘lib, daromadning hajmi xarajatlar bilan solishtirilganda qoladigan ijobiy farq – ya’ni foyda – korxonaning asosiy moliyaviy natijasidir. Shu sababli xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish va boshqarish korxona foydasini oshirishning muhim omilidir. 34Ushbu kurs ishi mavzusi — "Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari" — bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida nihoyatda dolzarb bo‘lib, uni o‘rganish orqali men nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki amaliy tahlillarni ham chuqur o‘zlashtirdim. Ish davomida korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati, ularning tasnifi, tarkibiy tuzilmasi va ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni haqida batafsil ma’lumotlarga ega bo‘ldim.Men tushundimki, korxona xarajatlarini to‘g‘ri rejalashtirish, ularni nazorat qilish va kamaytirish strategiyalarini ishlab chiqish korxonaning raqobatbardoshligi va rentabelligini ta’minlashda hal qiluvchi omillardan biridir. Xarajatlarni iqtisodiy tahlil qilish orqali korxonaning samarali faoliyat yuritish darajasi va foyda olish imkoniyatlarini aniqlash mumkin bo‘lib, men buni amaliy ma’lumotlar bilan isbotlashga harakat qildim.Ish davomida 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik ko‘rsatkichlarni tahlil qilib, O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasida yuz berayotgan o‘zgarishlarni aniqladim. Xususan, xom-ashyo, ish haqi, energiya va boshqa xarajat turlarining ulushi bo‘yicha o‘zgarishlar, ularni boshqarish va optimallashtirish yo‘nalishlari menga amaliy bilimlar berdi.Shuningdek, xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari, bu boradagi samarador yondashuvlar, tejamkor texnologiyalarni qo‘llash va boshqaruv usullarining qanday natijalar berayotganini ham o‘rgandim. Bularning barchasi menga kelgusida iqtisodchi yoki menejer sifatida samarali qarorlar qabul qilishda foydali bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishi orqali korxona xarajatlarini chuqur o‘rganishga muvaffaq bo‘ldim. Ish jarayonida nafaqat nazariy bilimlar, balki amaliy tahlil ko‘nikmalarim ham shakllandi. Bu mavzu bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar, tahliliy yondashuvlar va statistik ma’lumotlar asosida men xarajatlarni boshqarish korxona faoliyatining ajralmas qismi ekanini chuqur angladim. . Foydalanilgan adabiyotlar 25monitoring qilish O‘zbekiston korxonalarida 2023–2025 yillarda keng tarqaldi. Bu usul orqali sarf-xarajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish mumkin. b) Davriy nazorat Oy yakuni, choraklik va yil yakunida rejalashtirilgan va amaliy xarajatlar tahlil qilinadi. Masalan, xizmat ko‘rsatish, transport, marketing bo‘limlarida har bir xarajat turi bo‘yicha rejalashtirilgan va haqiqiy ko‘rsatkichlar taqqoslanadi. c) Tahliliy nazorat Mash`ulot tannarxiga ta’siri, foyda marjasi va rentabellik bilan bog‘liq parametrlar asosida xarajatlar tahlil qilinadi. Bu korxonalarda boshqaruv qarorlarining oqilona bo‘lishini ta’minlaydi. d) Ichki audit va hujjat nazorati 2022–2025 yillarda ichki audit xizmatlari va moliyaviy nazorat usullari kuchaytirildi. Bu korxonada moliyaviy intizom va shaffoflikni ta’minlashda asosiy rol o‘ynamoqda. 4. Iqtisodiy kontekstda rejalashtirish va nazoratning o‘sish dinamikasi 2025 yil birinchi choragida YaIM o‘sishi 6,4 % ni tashkil etdi, sanoat ishlab chiqarish indeksining fizik hajmi 6,5 % ga o‘sdi . Industrial manufacturinq sektori jadal rivojlanmoqda. 2025 yilning yanvar oyida sanoat mahsulotlari 55,8 trillion so‘mni tashkil etdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 4,3 % ko‘p Bu ko‘rsatkichlar xarajatlarni rejalashtirishda asosiy parametrlardir: ishlab chiqarish hajmi ortishi — mehnat, xom-ashyo, energiya xarajatlarini ko‘paytiradi. Shu bilan birga, xizmatlar sektori 112,6 % o‘sish ko‘rsatdi, qishloq xo‘jaligi 3,8 %, transport sohasida yuk va yo‘lovchi aylanmasi mos ravishda 6,2 % va 5 % ga o‘sdi 5. Raqamli yondashuvlar 2025 yildan boshlab korxonalar xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilishda quyidagi raqamli imkoniyatlardan foydalanmoqda: 8Agarda xarajatlar noto‘g‘ri boshqarilsa yoki nazorat qilinmasa, bu mahsulot tannarxining ortishiga va natijada foydaning kamayishiga olib keladi. Iqtisodiyotda “xarajat” tushunchasi iqtisodiy resurslarning cheklangani va ular alternativ yo‘llar bilan foydalanilishi mumkinligini inobatga olgan holda ko‘riladi. Bu holatda iqtisodchilar “alternativ xarajat” tushunchasini qo‘llaydilar, ya’ni tanlov natijasida voz kechilgan eng yaxshi imkoniyat qiymati hisoblanadi. Misol uchun, korxona mavjud resurslarini bir mahsulot ishlab chiqarishga sarflasa, boshqa mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatidan voz kechgan bo‘ladi. Demak, xarajatlar faqat sarflangan mablag‘ni emas, balki yo‘qotilgan imkoniyatni ham ifodalaydi. Xarajatlarning ahamiyati nafaqat foydani aniqlash, balki narx belgilash, byudjet tuzish, investitsion loyihalarni baholash va strategik qarorlar qabul qilishda ham juda muhimdir. Masalan, agar korxona yangi mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirsa, u holda ishlab chiqarish xarajatlarini oldindan hisoblash orqali bu loyiha qanchalik foydali bo‘lishini aniqlay oladi. Agar kutilayotgan xarajatlar kutilayotgan tushumdan ko‘p bo‘lsa, unda loyiha iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas degan xulosa chiqariladi. Xarajatlar asosida korxonalar mahsulot yoki xizmat tannarxini hisoblab chiqadilar. Tannarx – bu mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun ketgan barcha xarajatlarning yig‘indisidir. Tannarxni aniqlash orqali korxona mahsulot narxini belgilaydi, foyda marjasini rejalashtiradi va o‘zining raqobatbardoshligini baholaydi. Ayniqsa, bozorda raqobat kuchli bo‘lgan sharoitda xarajatlarni imkon qadar kamaytirish mahsulot narxini past darajada ushlab turish va shu orqali ko‘proq xaridor jalb qilish imkonini yaratadi. Korxona xarajatlarini nazorat qilish, ularni tahlil qilish va optimallashtirish orqali mahsulot yoki xizmat narxini pasaytirish mumkin bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, bozor raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozorlarni egallash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. Ayniqsa, xom- ashyo va energiya resurslari narxi o‘zgaruvchan bo‘lgan bugungi iqtisodiy 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 6 Xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish usullarini ko‘rsatish;  Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlarini baholash;  O‘zbekiston korxonalarida xarajatlar strukturasining amaliy tahlilini o‘tkazish;  Xarajatlar boshqaruvi samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 14raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashga yo‘naltirilgan asosiy omildir. Korxonada xarajatlarning qanday shakllanishi, ular qayerda va qanday yo‘nalishlarda amalga oshirilishi, ishlab chiqarish jarayoniga qanday ta’sir ko‘rsatishi, ularning tarkibiy tuzilmasi orqali aniqlanadi. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi deganda, xarajatlarning umumiy miqdori ichida turli xarajat turlarining ulushi tushuniladi. Bu tuzilma korxona faoliyatining yo‘nalishi, ishlab chiqarish texnologiyasi, mehnat taqsimoti, resurslardan foydalanish darajasi kabi omillar bilan chambarchas bog‘liq. 1. Xarajatlar tarkibiy tuzilmasining asosiy elementlari Odatda ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi quyidagi asosiy elementlardan iborat bo‘ladi: Xom ashyo va materiallar xarajatlari Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismini tashkil qiladi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun kerakli bo‘lgan asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi qismlar, yoqilg‘i va energiya xarajatlari ushbu toifaga kiradi. Ularning ulushi odatda 50–70% atrofida bo‘ladi. Ish haqi xarajatlari Ishlab chiqarish xodimlariga to‘lanadigan asosiy va qo‘shimcha ish haqi, shuningdek, mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq boshqa to‘lovlar (ishlab chiqarishga bevosita taalluqli) kiradi. Ularning ulushi ishlab chiqarish texnologiyasining mehnat talabiga bog‘liq bo‘lib, 10–30% ni tashkil qilishi mumkin. Ijtimoiy ajratmalar (yagona ijtimoiy to‘lovlar) Ish haqi bilan bog‘liq ravishda davlat ijtimoiy sug‘urta fondlariga amalga oshiriladigan ajratmalar. Bu xarajatlar asosan ish haqi xarajatlarining 12–25% atrofida bo‘ladi. Amortizatsiya xarajatlari Asosiy vositalar (binolar, uskunalar, texnika) eskirganligi uchun ajratiladigan 2Mavzu: Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….…… I BOB. Korxona xarajatlarining nazariy asoslari 1.1. Korxona xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati ……………...…… 1.2. Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlari ………………………... 1.3. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi va ularning ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni ……………………………………………………………………………… . II BOB. Korxona xarajatlarini boshqarish va tahlil qilish yo‘nalishlari O’zbekiston 2.1. Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish usullari ……………….. 2.2. Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari va samaradorlikka ta’siri ………….. 2.3. O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy tahlili …….. Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 31Yil Umumiy xarajatlar (mlrd so'm) Xomashyo ulushi (%) Elektr xarajatlari (%) Ish haqi (%) Operatsion xarajatlar kamayishi (%) 2022 10 500 60 12 20 — 2023 11 700 63 11 19 5% 2024 13 400 66 10 18 10% 2025 14 800 68 9 17 15% 2025 – prognoz (yarim yillik asosida tuzilgan) Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, xarajatlarni boshqarish natijasida: xomashyo ulushi oshgan – importdan mahalliy mahsulotlarga o‘tish natijasida; energiya xarajatlari pasaygan – energiya tejamkor texnologiyalar hisobiga; ish haqi xarajatlari foizda qisqargan – avtomatlashtirish va optimallashtirish evaziga; umumiy operatsion xarajatlar kamaygan – bu esa foyda miqdorining oshishiga olib kelgan. Xarajatlarni kamaytirish – bu qisqa muddatli tejamkorlik emas, balki uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lidir. Bu jarayonni samarali amalga oshirish orqali korxonalar raqobatbardoshligini kuchaytirishi, investitsiya salohiyatini oshirishi va ichki zaxiralardan to‘liq foydalanishi mumkin. O‘zbekistonda 2022–2025 yillar davomida ko‘plab sanoat, transport, logistika, qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida xarajatlarni kamaytirish orqali erishilgan ijobiy natijalar bu yo‘nalishning dolzarbligini tasdiqlaydi. 2.3. O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy tahlili O‘zbekistonda korxonalar faoliyatida xarajatlar strukturasini tahlil qilish – iqtisodiy boshqaruv va samaradorlikni ta’minlashda muhim bosqichdir. Samarqand viloyatidagi xizmat ko‘rsatish korxonalari rivojini o‘rgangan tahlil shuni ko‘rsatadiki, ularning zarar ko‘rish ko‘rsatkichlari sezilarli darajada 15mablag‘lar. Bu xarajatlar investitsiya hajmiga qarab o‘zgaradi. Ularning ulushi 5–15% atrofida bo‘lishi mumkin. Umumishlab chiqarish xarajatlari Bu turga sex yoritilishi, sex xodimlariga xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarishdagi yordamchi xizmatlar xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar bilvosita xarajatlarga tegishli bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi. Umumxo‘jalik va boshqaruv xarajatlari Korxonaning boshqaruv apparati, ofis, marketing va ma’muriy xizmatlar faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar. Ular korxonaning yirikligi va tashkilot tuzilmasiga qarab 5–20% ni tashkil qilishi mumkin. Sotish (realizatsiya) xarajatlari Mahsulotlarni tayyor holda iste’molchiga yetkazish, saqlash, qadoqlash, transport xarajatlari, reklama, savdo agentlari xizmat haqlari kabilarni o‘z ichiga oladi. Boshqa xarajatlar Bu toifaga notipik yoki bevosita ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan xarajatlar kiradi. Misol uchun, penalti, zaxira fondlariga ajratmalar, favqulodda yo‘qotishlar kabilar. 2. Xarajatlar tarkibining ishlab chiqarishga ta’siri Xarajatlar tarkibi mahsulot tannarxining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan: Xom ashyo ulushining yuqoriligi ko‘pincha xomashyo importi yuqori bo‘lgan yoki texnologik jihatdan materialga bog‘liq bo‘lgan sohalarda kuzatiladi. Bu holatda tannarx import narxlariga bog‘liq bo‘lib qoladi. Ish haqi ulushi yuqoriligi esa mehnat-intensiv tarmoqlar uchun xos bo‘lib, mehnat unumdorligi darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Amortizatsiya ulushi yuqoriligi kapital-intensiv (kapital talab qiluvchi) sanoat sohalariga tegishlidir. 16Demak, xarajatlar tarkibi ishlab chiqarish strategiyasini tanlashda muhim ko‘rsatkichdir. Uning asosida quyidagi qarorlar qabul qilinadi: Narx belgilash siyosati; Resurslarni optimallashtirish; Ichki tejash mexanizmlarini joriy etish; Investitsiya loyihalarini tanlash. 3. Xarajatlar tuzilmasini tahlil qilishning maqsadi Xarajatlar tuzilmasini o‘rganish orqali korxona quyidagi maqsadlarga erishadi: Har bir mahsulot turi yoki xizmat bo‘yicha eng ko‘p xarajat talab qilinadigan jarayonlarni aniqlash; Ortib borayotgan xarajatlarni qisqartirish uchun imkoniyatlarni izlash; Zararli yoki past rentabellikli bo‘linmalarni qayta ko‘rib chiqish; Foyda marjasini oshirishga xizmat qiladigan xarajat turlarini kamaytirish; Operativ boshqaruvda asosli qarorlar qabul qilish. 4. Amaliy misol (shartli) Faraz qilaylik, bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha xarajatlar tuzilmasi quyidagicha: Xarajat turi Ulushi (%) Xom ashyo va materiallar 55% Ish haqi va ijtimoiy ajratmalar 20% Amortizatsiya ajratmalari 10% Umumishlab chiqarish xarajatlari 8% Boshqaruv va sotish xarajatlari 7% Bunday tarkib ishlab chiqarish texnologiyasi materialga bog‘liq va avtomatlashtirilganligi bilan ajralib turishini ko‘rsatadi. Bunda boshqaruv 23Shuningdek, ichki audit xizmatlari orqali xarajatlar hujjatlashtirilishi, qonuniyligi va iqtisodiy asoslanganligi doimiy ravishda tekshirib boriladi. Bu korxonada shaffoflikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ba'zi korxonalarda tashqi auditorlar yollanib, ularning xulosalari asosida xarajat siyosati qayta ko‘rib chiqiladi. 2022 yilda korxonalarning xarajatlaridagi asosiy ulush xom-ashyo va energiya resurslari xarajatlariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2023–2024 yillarda bu ulush nisbatan kamaydi, chunki yangi texnologiyalar va tejamkor uskunalar joriy qilindi. Mehnat haqi xarajatlari esa inflyatsiya fonida o‘sdi. Shu boisdan, ko‘plab korxonalar mehnat unumdorligini oshirish orqali ishchi kuchi xarajatlarini muvozanatlashga harakat qilishdi. 2025 yilga kelib, ko‘plab yirik ishlab chiqarish korxonalari xarajatlarni nazorat qilish uchun raqamli analitika platformalaridan foydalanmoqda. Bu platformalar yordamida xarajatlar real vaqtda kuzatilib, avtomatik ogohlantirishlar va tahliliy hisobotlar shakllantiriladi. Bu usul korxona rahbariyatiga tezkor qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Shuningdek, rejalashtirilgan xarajatlardan chetga chiqish holatlari darhol aniqlanadi va sabablar aniqlanib, choralar ko‘riladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022–2025 yillarda sezilarli rivojlanish bosqichidan o‘tmoqda. Jumladan, 2022 yilda yalpi ichki mahsulot (YaIM) 6,0 % o‘sish bilan kuzatilgan, 2023 yilda esa bu ko‘rsatkich 6,29 % ni tashkil etdi 2024 yilda esa YaIM o‘sishi 6,5 % gacha ko‘tarildi bu esa iqtisodiyotda muhim dinamik jarayon kuzatilayotganidan dalolat beradi. 2024 yilda O‘zbekistonda YaIM nominal qiymati taxminan 1,45 kvadrillion so‘mga, ya’ni $115 milliardga yetdi. Shu bilan birga, aholi boshiga YaIM qiymati 39,1 million so‘mni, ya’ni $3 093 ni tashkil etdi . Inflyatsiya darajasi 2024 yilda 9,4 % atrofida bo‘ldi . Quyida 2022–2024 yillar uchun iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadval shaklida keltirilgan: 17e’tibori xom ashyo narxlarini barqarorlashtirish va materiallarni tejashga qaratilishi lozim. 5. Xarajatlar tarkibini boshqarish yo‘llari Normativ asosda rejalashtirish – xarajatlarning har bir elementi uchun me’yorlar joriy etiladi. Ichki audit va tahlil – har chorakda xarajatlar strukturasi qayta ko‘rib chiqiladi. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish – xarajatlarni real vaqt rejimida nazorat qilish imkonini beradi. Resurslarni diversifikatsiyalash – xom ashyo yoki uskunalar bo‘yicha bitta yetkazib beruvchiga bog‘lanib qolmaslik. Xarajatlar markazlarini tashkil etish – har bir bo‘lim uchun alohida budjet va natijadorlik baholash tizimini joriy etish. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi – bu korxonaning iqtisodiy portreti hisoblanadi. U orqali korxona faoliyatining samaradorligi, resurslardan foydalanish darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasining murakkabligi va mehnat taqsimotining holati aniqlanadi. To‘g‘ri tuzilgan xarajatlar strukturasiga ega bo‘lgan korxona nafaqat foydali ishlaydi, balki bozorda raqobatbardosh ustunlikka ham ega bo‘ladi. Shu bois, xarajatlar tuzilmasini doimiy tahlil qilib borish, uni takomillashtirish, ortiqcha va samarasiz sarflarni yo‘qotish ishlab chiqarishning zamonaviy talablaridan biridir. 33Xarajat turi Ulushi (%) Trend (2020–2023) Mehnat (ish haqi + soliq) 20 • Mehnat samaradorligi oshdi Energiya va kommunal xizmatlar 10 Tejamkor texnologiyalar qo‘llandi Amortizatsiya 5 Uskuna eskirish sur’ati pasaydi Boshqaruv va marketing 5 Xarajatlar byudjetlash asosida boshqariladi O‘zbek korxonalarining iqtisodiy strukturasiga qaraganda, an’anaviy ravishda xom-ashyo ulushi asosiy xarajat maqomida bo‘lsa-da, infratuzilma va operatsion xarajatlar ustidan yanada qat’iy nazorat joriy etilmoqda. Bu omil korxonalar rentabelligining salkam 20–30 foizga oshishiga yordam berdi.Xizmat ko‘rsatish sektorida, masalan, mehmonxonalar, restoranlar va transport kompaniyalarida ham xarajatlarni tahlil qilish muhim bo‘lib, ular odatda energiya va xodim xarajatlarida tejashni kuchaytirish orqali ishlab chiqarish tannarxini kamaytirmoqda. Bu esa xizmat narxini raqobatbardosh darajada ushlab turish imkonini yaratadi. Tahlil natijalariga ko‘ra, korxonalar: Har bir xarajat turini maksimal samarali rejalashtirishni o‘rgandi; Xarajatlarni samarali boshqarish mexanizmlarini joriy qildi;Tejamkorlik va raqobatbardoshlikni ta’minlash orqali sof foyda ko‘rsatkichlarini oshirdi. O‘zbekistondagi korxonalarda xarajatlar strukturasining amaliy tahlili har bir firmaga moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, hamda bozor raqobatida kuchli o‘rin egallashda asosiy vosita hisoblanadi. Korxonalarning ichki strategiyalarini zamonaviy, tejamkor va tahliliy asosda shakllantirish imkoniyati juda keng bo‘lib, bu yondashuv barqaror rivojlanish va eksport salohiyatini oshirishda muhim omil bo‘ladi. Xulosa 20Ichki nazorat tizimlarini rivojlantirish; Xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 4. Xarajatlarni nazorat qilish usullari Korxonalarda xarajatlarni nazorat qilishda quyidagi asosiy usullardan foydalaniladi: a) Operativ nazorat Bu turdagi nazorat kunlik yoki haftalik asosda olib boriladi. Maqsad – tezkor tarzda xarajatlar oqimini kuzatish va ortiqcha sarflarni aniqlash. Bu usul moliyaviy intizomni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. b) Davriy (rejalashtirilgan) nazorat Oy, chorak yoki yil oxirida amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish, marketing, ma’muriy xarajatlar tahlil qilinib, smetalar bilan solishtiriladi. c) Ichki audit nazorati Ichki auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Maqsad – korxonadagi moliyaviy intizom, xarajatlar tartib-intizomi va qonunchilikka muvofiqligini tekshirish. d) Buxgalteriya nazorati Buxgalteriya hisobi asosida yuritiladigan nazorat hisoblanadi. Xarajatlar hujjatlari, hisobvaraq-fakturalar, to‘lov topshiriqlari orqali tekshiriladi. e) Tahliliy (iqtisodiy) nazorat Xarajatlar rentabellikka, mahsulot tannarxiga, foydaga ta’siri o‘rganiladi. Bu usul strategik qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 5. Zamonaviy yondashuvlar va texnologiyalar Bugungi kunda korxonalarda xarajatlarni boshqarishda raqamli texnologiyalar va axborot tizimlari asosiy vositaga aylangan. Jumladan: ERP tizimlari (masalan, SAP, 1C) – xarajatlar bo‘yicha real vaqt rejimida ma’lumotlarni kuzatish imkonini beradi; BI platformalar (Business Intelligence) – xarajatlar tahlilini vizual grafiklar va indikatorlar orqali tez va samarali olib borishni ta’minlaydi; 10yo‘nalishdagi bilim va amaliyotlarning chuqurlashtirilishi nafaqat alohida korxonalar, balki butun iqtisodiyotning rivojlanishi uchun muhim omildir. Shu bois, xarajatlar masalasi iqtisodiyot fanining doimo dolzarb va o‘rganilishi zarur bo‘lgan mavzularidan biri hisoblanadi. 1.2. Xarajatlarning turlari va ularni tasniflash mezonlari Korxona xarajatlarini samarali boshqarish va tahlil qilish uchun ularni ma’lum mezonlar asosida tasniflash zarur. Tasniflash xarajatlarning shakllanish manbai, maqsadi, hajmi va iqtisodiy mazmuni kabi bir qator jihatlarini chuqur tahlil qilishga imkon beradi. Xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash orqali korxona ularni rejalashtiradi, nazorat qiladi, optimallashtirish choralarini ko‘radi va foyda olish strategiyasini ishlab chiqadi. Xarajatlarni tasniflash – bu ularni ma’lum belgilar asosida guruhlarga ajratish demakdir. Xarajatlarni tasniflash ularni tahlil qilishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Har bir mezon o‘ziga xos yondashuvni, boshqaruv usulini va baholash mexanizmini talab qiladi. Quyida korxona faoliyatida eng ko‘p qo‘llaniladigan tasniflash mezonlari va xarajatlar turlari kengroq yoritiladi. 1. Xarajatlarni ularning ishlab chiqarish jarayonidagi roliga ko‘ra tasniflash To‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar – bu mahsulot yoki xizmatga bevosita bog‘liq xarajatlardir. Bular, odatda, mahsulotning yakuniy tannarxini tashkil etuvchi asosiy xarajatlar bo‘lib, har bir mahsulot birligiga aniqlik bilan taalluqli bo‘ladi. Masalan: xom ashyo, asosiy ishchilarga to‘lanadigan ish haqi, butlovchi qismlar. Bilvosita xarajatlar – biror mahsulotga bevosita bog‘liq bo‘lmagan, biroq umumiy ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi xarajatlardir. Ular bir nechta mahsulot turlariga nisbatan umumiy hisoblanadi. Masalan: ustaxona yoritilishi, boshqaruv xodimlari ish haqi, ma’muriy xarajatlar. 2. Xarajatlarni o‘zgarish xususiyatiga ko‘ra tasniflash 222022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekiston iqtisodiyoti sezilarli darajada rivojlandi. Sanoat korxonalari soni ortdi, ishlab chiqarish hajmi oshdi, yangi texnologiyalar joriy etildi. Ushbu rivojlanish jarayoni korxonalar oldiga xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilishga bo‘lgan talabni yanada oshirdi. Xarajatlarni rejalashtirish — bu, birinchi navbatda, maqsadli va oqilona moliyaviy resurslar taqsimotini anglatadi. Korxona qanday xarajatlarni qachon va qancha miqdorda amalga oshirishini oldindan belgilab olishi zarur. Rejalashtirish jarayoni odatda xarajat turlarini tahlil qilish bilan boshlanadi. O‘tgan yillarning moliyaviy hisoboti asosida har bir bo‘lim, har bir faoliyat turi uchun xarajatlar o‘rganiladi. Shu asosda smeta — xarajatlar ro‘yxati tuziladi. Bu smeta har oy, har chorak yoki yil davomida korxona qancha mablag‘ sarflashi kerakligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, xom-ashyo, elektr energiyasi, ish haqi, transport va xizmat ko‘rsatish xarajatlari asosiy rejalashtiriluvchi yo‘nalishlar hisoblanadi. 2023–2024 yillarda ko‘plab korxonalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish orqali xarajatlarni avtomatlashtirilgan tarzda rejalashtirish va nazorat qilishga o‘tildi. Bu esa inson omilining xatoligini kamaytirib, xarajatlar ustidan real vaqtli monitoring qilish imkoniyatini yaratdi. Shuningdek, ko‘plab xususiy va davlat korxonalarida moliyaviy rejalashtirish bo‘limlari tashkil qilinib, ularning vakolatlari kengaytirildi. Xarajatlarni nazorat qilish jarayoni esa rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlarni solishtirish orqali amalga oshiriladi. Agar reja va amaldagi xarajatlar o‘rtasida farq bo‘lsa, bu farq sabablari aniqlanadi. Nazorat jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda operativ nazorat — kundalik xarajatlar monitoringi olib boriladi. Ikkinchi bosqichda davriy nazorat — oy yakuni, chorak yoki yillik hisobot asosida amalga oshiriladi. Uchinchi bosqichda esa umumiy moliyaviy tahlil asosida xarajatlarning foydaga ta’siri aniqlanadi. 24Ko‘rsatkich 2022 2023 2024 YaIM o‘sishi (%) 6,0 % 6,29 % 6,5 % YaIM (nominal, $ milliard) – ~$101, 6 ~$114,9 Aholi boshiga YaIM ($) – ~$3 72 6 ~$3 093 Inflyatsiya darajasi (%) – – 9,4 % Bu raqamlar korxonalarga xarajatlarni rejalashtirishda asosiy fond bo‘lib xizmat qiladi. Misol uchun, mahi lat va xom-ashyo narxlari o‘zgarishi, ish haqi darajasidagi o‘sish, va inflyatsiya xarajatlarga kiritiladi va reja tuzishda asosiy omillar sifatida qaraladi. 2. Xarajatlarni rejalashtirish usullari Korxonalar xarajatlarni rejalashtirishda quyidagi bosqichlarni amalga oshiradi: Tahlil bosqichi: Avvalgi yillar xarajatlarini o‘rganish va tendensiyalarni aniqlash. Smеta tuzish: Har bir bo‘lim ustama asosida (xom ashyo, mehnat, energiya, xizmat va boshqa xarajatlar) xarajatlar ro‘yxati shakllantiriladi. Byudjetlash: Rejalashtirilgan xarajatlar kabi butun korxonaning byudjeti shakllantiriladi. Moslashuvchanlik tamoyili: Tashqi muhitdagi o‘zgarishlar (narxlar, tariflar, soliq o‘zgarishlari) inobatga olinadi. Nazorat usullarini belgilash: Operativ, davriy va tahliliy nazorat mexanizmlari ishlab chiqiladi. 3. Nazorat qilish usullari va statis tik asoslar a) Operativ nazorat ERP tizimlar va axborot resurslari orqali real vaqt rejimida xarajatlarni 9sharoitda xarajatlarni puxta boshqarish har qachongidan ham dolzarb hisoblanadi. Xarajatlarning tarkibiy tuzilmasi ularni qanday turdagi sarflarga bo‘lish mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Umuman olganda, xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan, asosiy va qo‘shimcha, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita, ishlab chiqarish va tijorat xarajatlari kabi toifalarga ajratiladi. Bunday tasniflash xarajatlarni tahlil qilishda, rejalashtirishda va nazorat qilishda katta yordam beradi. Masalan, doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar, doimiy miqdorda bo‘lsa (ijara haqi, amortizatsiya), o‘zgaruvchan xarajatlar esa ishlab chiqarish hajmiga qarab ortib boradi (xom ashyo, energiya va boshqalar). Xarajatlarni kamaytirishning turli yo‘llari mavjud. Eng avvalo, resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, ortiqcha va keraksiz xarajatlarni bartaraf etish, texnologik jarayonlarni optimallashtirish va avtomatlashtirish orqali xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Bundan tashqari, yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli va ishonchli aloqalarni yo‘lga qo‘yish, ichki audit tizimini joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish ham xarajatlarni kamaytirishning samarali vositalaridir. Korxona xarajatlarining ahamiyati faqat moliyaviy daromad bilan cheklanmaydi. Ular strategik rejalashtirish, ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlari, mahsulot sifati, innovatsion yondashuvlar va hatto ijtimoiy mas’uliyat bilan ham bevosita bog‘liqdir. Xarajatlarni nazorat qilish orqali korxona o‘zida mavjud bo‘lgan salohiyatdan to‘liq foydalanadi, ishlab chiqarish quvvatini optimal darajada yo‘lga qo‘yadi va rivojlanish imkoniyatlarini kengaytiradi. Korxona xarajatlari nafaqat mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonining asosi, balki korxonaning umumiy faoliyati va strategiyasining markaziy elementidir. Ularning iqtisodiy mohiyatini chuqur tahlil qilish, tuzilmasini aniqlash va boshqarish usullarini o‘rganish orqali korxona o‘z faoliyatini yanada samarali tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu 292.2. Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari va samaradorlikka ta’siri Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko‘p jihatdan uning xarajatlarini samarali boshqara olishi bilan bog‘liq. Xarajatlarni kamaytirish — bu nafaqat tejamkorlik, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, foyda miqdorini ko‘paytirish va raqobatbardoshlikni ta’minlash yo‘lida eng muhim vositalardan biridir. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning jadallashuvi fonida korxonalar xarajatlarni kamaytirish orqali o‘z ichki imkoniyatlarini qayta baholashni boshladi. Xarajatlarni kamaytirish birinchi navbatda ortiqcha sarf-harajatlarni bartaraf etish, resurslardan tejamkor foydalanish va samarasiz yo‘nalishlarni qisqartirish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, 2022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda ko‘plab yirik sanoat korxonalari energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha zamonaviy texnologiyalarni joriy etdi. Bu jarayonlar natijasida, ayrim ishlab chiqarish tarmoqlarida energiya xarajatlari 15–20 foizgacha kamaygan. Xarajatlarni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: Energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish. Elektr va issiqlik energiyasini tejash korxona xarajatlarining muhim qismini kamaytiradi. O‘zbekistonda 2023 yildan beri sanoatda “yashil energiya” konsepsiyasi asosida quyosh panellari, issiqlik nasoslari va zamonaviy avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari keng joriy qilinmoqda. Xodimlar mehnatini optimallashtirish. Mehnat unumdorligini oshirish orqali ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt va ish haqi xarajatlarini kamaytirish mumkin. Bu esa ishlab chiqarish birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni kamaytiradi. Raqamli texnologiyalarni joriy etish. Axborot texnologiyalari orqali korxonalarda hujjat aylanishi, ta’minot zanjiri, hisob-kitoblar va inventarizatsiya avtomatlashtirilmoqda. ERP, CRM va BI 32kamaymoqda. 2020-yilda o‘rtacha bir firma 1 638,6 million so‘m zarar ko‘rgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 437,1 million so‘mga pasaydi — ya’ni zarar miqdori to‘rt barobar kamaydi. Ushbu pozitiv tendensiya korxonalarning ichki xarajat strukturasini takomillashtirishi, tejamkorlik va samaradorlikka e’tibor qaratish natijasidir. Xarajatlarning tarkibini tahlil qilishda quyidagi asosiy elementlar alohida o‘rganiladi:Xom-ashyo va materiallar xarajatlari – ishlab chiqarish tannarxining eng katta ulushi. Korxonalar bundan maksimal darajada samarali foydalanish choralarini ko‘rmoqda: zahiralarni optimallashtirish, isrofgarchilikni kamaytirish orqali bu xarajatlar sezilarli pasaydi. Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar – mehnat taqsimotida samaradorlikni oshirish orqali kamaytirildi. Ko‘plab firmalar kichik bo‘limlarda ko‘p funksiyali xodimlardan foydalanish orqali bu xarajatni optimallashtirdi. Energiya va xizmat xarajatlari – ayniqsa elektron energiya, suv va issiqlikka tegishli xarajatlar. Energiya samarali texnologiyalarni joriy qilish evaziga bu turdagi xarajatlar avtomatlashtirilgan hisoblash tizimlari yordamida 10–15 foizga qisqardi.Amortizatsiya va kapital xarajatlar – yangi uskunalar, avtomatizatsiya va zamonaviy infratuzilma joriy etish orqali resurslar samaradorligini oshirdi. Buning natijasida amortizatsiya xarajatlari qisqarish bilan birga ulkan qiymatga ega uskunalarning samarali ishlovchanligi oshdi Boshqaruv, marketing va boshqa operatsion xarajatlar – korxonalar ularga nisbatan yanada real byudjet, monitoring va tahlil asosida yondashmoqda. Misol uchun, marketing kampaniyalari faqat rentabelligi o‘rganilgan holda moliyalashtirilmoqda, byudjetda xarajatlarni kamaytirish va samarani oshirishga yo‘naltirilgan yondashuvlar kengaytirilmoqda. Amaliy misollar asosida quyidagi struktura taqdim etilishi mumkin: Xarajat turi Ulushi (%) Trend (2020–2023) Xom-ashyo 60 • Zahira boshqaruvi yaxshilandi 18II BOB. Korxona xarajatlarini boshqarish va tahlil qilish yo‘nalishlari O’zbekiston 2.1. Korxona xarajatlarini rejalashtirish va nazorat qilish usullari Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxonaning muvaffaqiyatli faoliyati va barqaror moliyaviy holatini ta'minlash bevosita xarajatlarni oqilona rejalashtirish va samarali nazorat qilishga bog‘liq. Xarajatlarni boshqarish – bu faqatgina xarajatlarni qisqartirish emas, balki ularni maksimal foyda va samaradorlik bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. Shu sababli xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish bugungi kunda korxonalar oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biridir. 1. Xarajatlarni rejalashtirishning mohiyati va maqsadi Xarajatlarni rejalashtirish – bu korxonaning mavjud resurslarini hisobga olgan holda, kelgusida yuzaga keladigan xarajatlarni ilmiy asosda oldindan aniqlash jarayonidir. Rejalashtirishning asosiy maqsadi – korxona faoliyatining har bir bosqichida xarajatlarni samarali taqsimlash, mahsulot tannarxini optimallashtirish, foydani ko‘paytirish va moliyaviy xavflarni kamaytirishdan iborat. Xarajatlarni rejalashtirish quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi: Ilmiylik – xarajatlar ishlab chiqarish hajmi, texnologik jarayonlar, resurslar narxi kabi omillar asosida hisoblanadi; Aniqlik – xarajatlar aniq miqdorlarda belgilanishi lozim;

Korxona xarajatlari, ularning tarkibi va turlari

Купить