Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 1,006.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

0 Продаж

Korxonada sifat menejmenti tizimini takomillashtirish

Купить
“SIFAT MENEJMENTI “ Fanidan KURS ISHI MAVZU: KORXONADA SIFAT MENJMENTI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH Bajardi: Tekshirdi: MAVZU:KORXONADA SIFAT MENJMENTI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH KIRISH ……………………….……………………….……………3 1-BOB.ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI…………….11 1.1Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish……….11 1.2Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish xususiyatlari. ……………………….……………………….……….20 1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot sifatining aniqlash usullari ……………………….……………………….…….27 2-BOB. Sifat menejmenti tizimiga innovatsion yondashuvlarni joriy etish ……………………….……………………….…………………34 2.1Sifatni boshqarishda yangi texnologiyalarni joriy qilish uchun strategik rejalashtirish ……………………….……………………….……….34 3-BOB. Sifat menejmenti tizimini monitoring qilish va takomillashtirish jarayonini boshqarish……………………….….39 3.1Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda standartlashtirishning ahamiyati… ……………………….……………………….……………51 3.2Mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimini takomillashtirish ……………………….……………………….………………………57 3.3AQSH va Yaponiya firmalarida sifatni boshqarish tizimini tajribasidan 2 ……………………….……………………….……………………….63 XULOSA……….……………………….………….…………………72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….……………………74 3 KIRISH Hozirgi global iqtisodiy sharoitda korxonalarning raqobatbardoshligini ta’minlash va ularning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun sifat menejmenti tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sifat menejmenti tizimi nafaqat mahsulot yoki xizmatning sifatini nazorat qilish vositasi, balki tashkilotning umumiy faoliyatini yanada samarali boshqarish va bozor talablariga moslashish uchun strategik mexanizmdir. Ushbu tizim korxonaning ichki jarayonlarini optimallashtirish, resurslarni samarali taqsimlash va mijozlar talablarini qondirishga qaratilgan bo‘lib, uning takomillashtirilishi korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga xizmat qiladi. Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish jarayoni korxonaning barcha bo‘g‘inlarini qamrab oladi. Bunda xodimlarning malakasini oshirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va xalqaro sifat standartlariga muvofiqlikni ta’minlash asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ayniqsa, ISO 9001 kabi xalqaro standartlarga asoslangan tizimlar sifatni boshqarish jarayonlarini tizimli va samarali amalga oshirish imkonini beradi. Shu orqali korxonalar nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro miqyosda ham o‘z mavqeini mustahkamlay oladi. Sifat menejmenti tizimi korxona faoliyatining har bir jihatiga ta’sir qiladi. Bu tizim orqali mahsulot yoki xizmatlarning sifati yaxshilanadi, mijozlar ehtiyojlariga moslashuvchanlik oshadi va tashkilotning raqobatbardoshligi ta’minlanadi. Shu bilan birga, sifatni boshqarish 4 jarayoni korxona ichida samaradorlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish va ishlab chiqarish jarayonlarining izchilligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda bozor talablarining doimiy o‘zgarishi korxonalardan yuqori moslashuvchanlikni talab qiladi. Shu sababli, sifat menejmenti tizimini takomillashtirish jarayoni doimiy ravishda amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonda mijozlarning fikr-mulohazalari va bozor tahlillari muhim o‘rin tutadi. Mijozlarning ehtiyojlarini chuqur anglash va ularga mos mahsulot yoki xizmatlarni taqdim etish orqali korxonalar mijozlarning ishonchini qozonib, ularning sodiqligini oshiradi. Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish jarayonida raqamli texnologiyalarning ahamiyati ortib bormoqda. Sun’iy intellekt, IoT (Narsalar interneti) va katta ma’lumotlar tahlili kabi innovatsiyalar korxonalarga sifatni boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Bunday texnologiyalar mahsulotlar sifati bo‘yicha real vaqt rejimida ma’lumot olish, nosozliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish imkoniyatini taqdim etadi. Sifat menejmenti tizimini takomillashtirish nafaqat texnologik jarayonlarni, balki inson omilini ham qamrab oladi. Xodimlarning ishtirokini ta’minlash, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish hamda jamoaviy hamkorlikni kuchaytirish sifatni boshqarish jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Xodimlarning sifat jarayonlariga jalb etilishi ularning motivatsiyasini oshirishga va korxona ichidagi innovatsion madaniyatni shakllantirishga yordam beradi. 5 Shuningdek, sifat menejmenti tizimini takomillashtirish ekologik mas’uliyatni oshirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Atrof-muhitni muhofaza qilish va resurslardan samarali foydalanish tamoyillari asosida sifatni boshqarish jarayonlari korxonaning ijtimoiy mas’uliyatini kuchaytiradi. Bu esa tashkilotning ijobiy imijini yaratishga va bozor mavqeini yaxshilashga xizmat qiladi. Umuman olganda, sifat menejmenti tizimini takomillashtirish zamonaviy korxonalar uchun muhim strategik vazifadir. Ushbu jarayonni samarali tashkil etish korxonalarga nafaqat raqobatda ustunlikka ega bo‘lish, balki mijozlar ehtiyojlarini yuqori darajada qondirish va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Shu sababli, sifat menejmenti tizimini doimiy rivojlantirish va uni takomillashtirish har qanday korxonaning ustuvor yo‘nalishi bo‘lishi kerak. Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga kata qiziqish uyg’otdi. Ular orasida marketing tamoyillari va usullari alohida o’rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammollariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. Rivojlangan davlatlarda raqobat, kurash sifatini oshirish dasturlarini ishlab chiqarishga sabab bo’ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash uchunn ob’ektiv ko’rsatkichlarni ishlab chiqish zaruriyati tug’iladi. Sifat va ishlab chiqarish smaradorligi o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud. Sifatni oshirish harajatlarni kamaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko’maklashadi. Yuqoridagilar bo’lajak menejerlardan sifatni boshqarish sohasiga 6 oid chuqur ilmiy va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishni talab qiladi. Dunyoni rivojlangan davlatlarida sifat bilan ta’minlash iste’molchini talabini sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan qoniqtirish, ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bilan boshqarish masalalariga chuqur e’tibor bermoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tish jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga katta qiziqish uyg’otdi. Tadbirkorlik jamiyat rivoji va iqtisodiyot uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ’’Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari’’ deb oldini olish deb ta’kidlagan edilar. Shuning uchun ham iqtisodiyotimizni rivojlanishi va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanmoqda. Ayniqsa tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, shuningdek davlat qo’llabquvvatlanmoqda va himoyasiga muhtoj bo’lgan tadbirkorlik-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi. Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hozirgi paytda eng muhim masalalardan biriga aylangan.Kichik tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayonini tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada xissa qo’shmoqda. Shu tufayli, kichik va o’rta tadbirkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish shu kunning davlat vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda, chunki kichik tadbirkorlik qanchalik rivojlansa ularning soni ko’payib, ishlab chiqarish va sifat 7 oshib borsa mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq faravonligi oshadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning 2001-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ’’O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy-inqirozga qarshi samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5%ni tashkil etdi. Bu Markaziy Osiyodagi ko’rsatkichdan yuqoridir. O’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o’sish sur’ati, kutilganidek amalda 8,3%ni tashkil etdi. 2000-2011-yillarda mobaynida YaIM hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarish 6,3% qishloq xo’jaligi mahsulot yetishtirish 6,6% chakana savdo aylanmasi 16,4% va aholiga pullik xizmat ko’rsatish 16,1% ga barqaror yuqori su’ratlar bilan o’sdi. 2012-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra mamlakatimizning tashqi qarzi YaIMning 17,5% eksport hajmiga nisbatan esa 53,7%dan oshmaydi. Bu xalqaro mezonlarbo’yicha “har jihatda maqbul holat” deb hisoblanadi. Mamlakatimizda o’tgan yili 6 mln. 800 ming tonna g’alla, 3 mln. 500 ming tonnaga yaqin paxta, 8 mln. 200 ming tonnadan ortiq sabzavot va poliz qariyb 3 mln. Tonna bog’dorchilik mahsulotlari yetishtirildi. Shu bilan birga 6 mln. 600 mingtonna sut 1 mln. 500 ming tonnadan ortiq go’sht, 3 mlrd. 500 mln. Donadan ziyod tuxum yetishtirildi. 8 Ishlab chiqarish hajmi kengaytirish va raqobatdosh mahsulotlarni yangi turlarini o’zlashtirish bo’yicha qabul qilingan birinchi navbatdagi chora tadbirlar dasturiga muofiq 2012-2016-yillarda hisob-kitoblar bo’yicha qiymati 6 mln. 200 mln. $ bo’lgan 270dan ziyod investitsiya loyihasida shuningdek, ishlab chiqarish modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. O’tgan yili 3800 dan ortiq fermer xo’jaligi paxta yetishtirish bo’yicha shartnoma majburiyatini bajara olmadi. Natijada 120 mlrd.dan ortiq yoki 160 ming tonnadan ziyod paxta homashyosi kam yetishtirildi. Agar bu ko’rsatkichni eksport qilish mumkin bo’lganda paxta tolasi aylantirilgan bo’lsak, bu foyda hajmi boy berilgan paxtani qayta ishlashdan olinadigan moy, shirot, kunjara boshqa mahsulotlarni hisobga olmaganda ham, yo’qotish qariyb 100 mln.$ni tashkil etadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, maxsulotlarning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash masalasi barcha korxonalarda ham hal etilgan deb bo’lmaydi. Bu kamchilik, ayniqsa, biz uchun o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan yengil sanoat, farmasevtika va qurilish materiallari, sanoat tovarlari ishlasb chiqariladigan tarmoqlarga tegishlidir. 2012-yilning 26-yanvar kuni O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiya kengashining 4-majlisi bo’lib o’tdi, majlis kun tartibi O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasining 2011-yildagi faoliyati yakunlari va 2012-yilda mo’ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar belgilab olish masalalariga bag’ishlanadi. 9 Ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish masalasi ham federatsiya kengashining doimiy diqqat markazida bo’ldi. Shu maqsadda korxona, tashkilot va muassasalarda“Ma’naviyat soatlari” o’tkazilishi joriy qilib, ularda respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov rahbarligida mamlakatimizda istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar erishilayotgan yutuqlar, davlatimiz insonparvar siyosatining mazmun-mohiyati va ahamiyati mehnatkashlar ayniqsa, yoshlar ongiga yetkazib kelinmoqda. 10 1-BOB.ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI 1.1Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish. Sifat menejmenti tizimi (SMT) – tashkilot mahsulotlari yoki xizmatlarining sifatini boshqarish, nazorat qilish va doimiy ravishda takomillashtirishni ta'minlaydigan kompleks boshqaruv jarayoni hisoblanadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining rivojlanishi, raqobatning keskinlashuvi va iste’molchilar talablarining ortib borishi sifat menejmenti tizimlarini samarali joriy etish va tahlil qilishni taqozo etmoqda. Sifat menejmenti tizimining amaldagi holatini tahlil qilishning maqsadi Sifat menejmenti tizimining amaldagi holatini tahlil qilishdan asosiy maqsad – korxona yoki tashkilotning hozirgi sifat menejmenti darajasini aniqlash, mavjud kamchiliklarni bartaraf etish hamda tizimni samarali rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqishdir. Tahlil davomida quyidagi jihatlar o‘rganiladi: 11 ● Sifat siyosati va maqsadlari : Tashkilotning sifat bo‘yicha belgilagan strategiyasi va maqsadlarining qanchalik samarali ekanligi aniqlanadi. ● Amaldagi jarayonlar : Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarining sifat standartlariga muvofiqligi baholanadi. ● Xodimlarning malakasi va ishtiroki : Sifat menejmenti tizimida xodimlarning roli va ularning sifat madaniyatini shakllantirishdagi ishtiroki tahlil qilinadi. ● Resurslardan foydalanish : Moliyaviy, texnologik va inson resurslarining sifatni boshqarishda qanchalik samarali ishlatilayotgani o‘rganiladi. ● Nazorat va o‘lchash vositalari : Ishlab chiqarish jarayonlari va mahsulot sifatini nazorat qilish tizimlari, ularning aniq va zamonaviy vositalarga asoslanganligi aniqlanadi. Tahlil qilish usullari va yondashuvlar Sifat menejmenti tizimini tahlil qilish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. SWOT-tahlil : Sifat tizimining kuchli va zaif tomonlari, imkoniyatlar hamda xavflarni aniqlash orqali umumiy baho beriladi. 2. Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini o‘lchash : Mahsulot sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar, jumladan, nuqsonlar soni, qayta ishlov berish holatlari, iste’molchilar shikoyatlari va qoniqish darajasi o‘rganiladi. 12 3. ISO 9001 standartlariga muvofiqlik tekshiruvi : Amaldagi sifat menejmenti tizimining xalqaro standartlarga qanchalik javob berishi aniqlanadi. 4. Auditlar va monitoring : Ichki va tashqi auditlar yordamida tizimning real holati tahlil qilinadi va aniqlangan kamchiliklar yuzasidan takliflar beriladi. Amaldagi holatni yaxshilash yo‘nalishlari Sifat menejmenti tizimining tahlili davomida aniqlangan muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borish lozim: 1. Tizimni avtomatlashtirish : Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali sifat jarayonlarini boshqarishni tezlashtirish va aniqroq nazorat qilish. 2. Xodimlarni malakasini oshirish : Doimiy ravishda treninglar va seminarlarga asoslangan o‘quv dasturlarini tashkil etish. 3. Sifatni doimiy takomillashtirish : Ish jarayonlarini optimallashtirish va "PDCA" (rejalashtirish, bajarish, tekshirish, takomillashtirish) kabi siklik yondashuvlardan foydalanish. 4. Mijozlar fikrini tahlil qilish : Iste’molchilar shikoyatlari va takliflarini tahlil qilib, mahsulot yoki xizmat sifatini yaxshilash. Sifatni boshqarish o’zida boshqaruvning me’yoriy usullarini aks ettiruvchi standartlarga asoslanadi. Xalqaro standartida ISO 9001 berib o’tilgan ta’rifga ko’ra sifat tizimi- bu sifatning umumiy boshqaruvini ta’minlovchi tashkiliy tarkib, 13 javobgarlik, jarayonlar, protsedura va resurslar taqsimotining majumuidir. Mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha kontrakt tuzish uchun xorijlik xaridor ishlab chiqaruvchida sifat tizimining mavjudligini va bu sifat tizimiga taulluqli sertifikatlash organi tomonidan berilgan sertifikatni ko’rsatishni talab qiladi. Sifat tizimi korxona oldiga qo’ygan maqsad va belgilangan siyosatni olib borishni ta’minlovchi omil sifatida tashkil qilinadi va amalga joriy etiladi. Korxona sifat bo’yicha siyosati korxonaning yuqori rahbariyati tomonidan ishlab chiqiladi. Sifat tizimining asosiy vazifalari bo’lib: sifatni ta’minlash, sifatni boshqarish, sifatni yaxshilash hisoblanadi. U korxona rahbariyati tomonidan sifatni ta’minlash bo’yicha siyosatini amalga oshirishning vositasi siaftida tashkil qilinadi. Sifat tizimida buyurtmachi(xaridor) mol yetkazib beruvchi (tayyorlovchi) faoliyat olib boradi. Sifat tizimida korxona siyosati va maqsadini ta’minlash uchun sifat tizimida: 1. Marketing, bozorni o’rganish; 2. Texnika talablarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish; 3. Material-texnik ta’minot; 4. Texnik jarayonlarni tayyorlash va ishlab chiqish; 5. Ishlab chiqarish; 6. Nazorat, sinov va tadqiqotlar o’tkazish; 14 7. O’rash va saqlash 8. Sotish va taqsimot; 9. Montaj va ishga tushurish; 10. Xizmat ko’rsatishga texnik yordam; 11. Foydalanib bo’linganidan keyin utilizatsiya qilish. Korxonada mahsulot sifatini nazorat qiluvchi sifat xizmati bo’limini tashkil qilish korxonada olib borilayotgan sifat bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtirishga imkon beradi. Sifat xizmati sifat bo’yicha uslubiy takliflarni ishlab chiqadi. Bu xizmat turi faqatgina bosh direktorga bo’ysunadi. Sifat xizmati funksional tizimining namunaviy ko’rinishi bo’ladi. Korxona rahabariyati bu xizmat orqali nafaqat mahsulot sifatining xalqaro standartlariga javob berishini nazorat qilib boradi. Balki mahsulot sifatini doimiy ravishda takomillashtirib imkoniyatiga ham ega bo’ladi. Maxsus xizmat turi orqali iste’molchilar ehtiyojini va ularning mahsulot sifatiga qo’yadigan talabini o’rganadi. ● Mahsulot sifatining aniq standartlariga javob bermasligi bevosita ishlab chiqarishning o’zidayoq aniqlanishi maqsadga muvifiq bo’ladi. Buning uchun sifatni nazorat qilish quyidagi barcha texnologik zanjir bo’yicha amalga oshirilishi kerak: ● Material va butlovchi qismlarning kirish nazorati laboratoriyalar orqali amalga oshirilishi; ● Korxona ishlab chiqarish jarayonining texnologik jihozlarini faol nazorat qilish uslublarini ishlab chiqish, shuningdek 15 operatsiyalar bo’yicha tanlama yoki to’liq nazorat olib borilishi va tyyor mahsulotning yakuniy nazorat; ● Korxona laboratoriyalari mahsulotning davriy sinovlariga oid maxsus ko’rgazmalari bilan ta’minlanishi kerak. Sifat funksiyalarini tizimlash har bir mahsulot sifati funksional va rag’batlantiruvchi funksiyalarni o’zida aks ettirishi kerak. Bu holatda gap iste’molchi belgilaydigan sifat haqida ketmoqda. Bunda iste’molchi bildirgan sifatning ko’plab ko’rib chqishi talab etiladi. Bu esa mahsulot sifati bo’yicha shug’ullanuvchial oldida ko’plab muommolarni yuzga keltiradi. Bu muommolarni hal etish uchun sifat funksiyasini tizimlash (SFT) uslubi qo’llaniladi. Ishlab chaiqishni ta’minlash kerak. 16 Korxona rahbarlari mahsulot sifatining standartdan chetga chiqishini emas balki uni oldindan belgilash va bartaraf etishga alohida e’tibor qaratishi kerak. Standart- mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablarni o’zida aks ettiruvchi texnik-me’yoriy hujjatdir. Sifatnni boshqarishda texnik shartlar qisman rol o’ynaydi. 17 Texnik shartlar bu davlat standartlariga qo’shimcha tarzda belgilanadigan agar ular mavjud bo’lmagan taqdirda mahsulot sifati ko’rsatkichlariga mustaqil talab qo’yoladigan texnik-me’yoriy hujjatdir. Standartlar mahsulotlarning barcha hayotiylik bosqichlarida uning sifatini oshirishni rejalashtirish tartibi va uslublarini belgilaydi, sifati nazorat qilish va baholash uslublari va vositalariga talabni belgilaydi. Mahsulot sifatini boshqarish davlat, xalqaro, tarmoq va korxona standartlari asosida amalga oshiriladi. Mahsulot sifati va standartlash bo’yicha xalqaro standartlar Xalqaro standart tashkilorti (XST) yoki ISO (ingliz tilida international standart organization) XST tashkiloti tashkiloti 1946-yilda BMT qoshidagi standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita yig’ilishida dunyo miqyosida standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita xalqaro tovarlar almashinish va o’zaro yordamini yengillashtirsh; intellectual, ilmiy, texnik, iqtisodiy faoliyat muhitida hamkorlik qilishni kengaytirish maqsadida tashkil qilindi. ISO ning faoliyat turi xalqaro standartlarni ishlabchiqish chiqsh hisoblanadi. ISO standartlari ishlab chiqish qo’llash uchu juda qulay hisoblanadi. Milliy standartlashtirishda ulardan foydalanish sotish bozorini, eksportni kengaytirish, ishlabchiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishni qo’llab quvvatlsh imkonini beradi. Xalqaro elektrotexnik komissiya (XEK) 1906-yili Londonda tashkil topgan. 1946yilda ISO tashkil topganidan keyin XEK o’zining molyaviy va tashkiliy masalalari bo’yicha mustaqilligini saqlab qolganni holda bu tashkilotga birlashtiriladi. XEK elektrotexnika, elektronika, 18 radioaloqa va priborsozlik yo’nalishida standartlashtirish bilan shug’ullanadi. Xalqaro standart tashkilotining maqsadi elektrotexnika, radioelektronika igan talablarni sohalarida standartlashtirish masalalarini hal qilishda xalqaro hamkorlik qilishdan iboratdir. Uning asosiy vazifasi ushbu soha bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot bo’yicha mahsulotlariga qo’yiladigan talablarni belgilaydi va ISO standartlarida 9000 seriyasini vujudga keltirdi. Sifat tizimini sertifikatlashga tayyorlash: 1. Aniq belgilangan protseduraning mavjudligi; 2. Voz kechish va qaytish sonining kamligi; 3. Tekshiruv laboratoriyasining mavjudligi; 4. Yuqori darajadagi unumdorlik; 5. Korxonada sifat bo’yicha menejerlarning mavjudligi; 6. Jarayonlarni nazorat qilishning statistic uslublarini qo’llash; 7. Hujjat bilan rasmiylashtirilgan protseduralarning mavjud bo’lishi; 8. Korxonada tashkiliy jihatdan shakllantirilgan sifat tizimining mavjud bo’lishi; 9. Korxonada sifat bo’yicha bo’limning mavjud bo’lishi; 10. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish; 11. Nuqsonlarni aniqlash bo’yicha ishlarni olib borilishi. Iste’molchilar uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining yuqori darajadagi barqarorligi va muqarrarligining kafolati bo’lib, sertifikatga ega bo’lgan sifat tizimi hisoblanadi. 19 Sifat tizimida sertifikatning mavjud bo’lishi bozorda raqobatni saqlashning zaruriy sharti bo’lib hisoblanadi. U o’zida: 1. Ishlab chiqarish boshqarish bilan bog’liq muammolarning mavjud emasligi; 2. Korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga buyurtmachilar tomonidan bildirilayotgan shikoyatlar sonining ko’p emasligi; 3. Xaridorlar mol yetkazib beruvchining mavjud sifatni boshqarish tizimidan qoniqish hosil qilishi; 4. Xaridorlar mavjud sifatni boshqarish tizimi to’g’risidagi hujjatlarni talab qilish; 5. Xaridor mol yetkazib beruvchida sifatni boshqarish tizimining mavjudligini shaxsan o’zi tekshirishi va baholay olishish 1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish xususiyatlari. Avvalo mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini va ularni tuzulish xususiyatlarini o’ragishdan oldin sifat tushunchasiga to’xtalamiz. Sifat tushunchasi ko’p qirrali ko’p ma’noli falsafiy tushunchadir. Ameriakning ko’pchilik kompaniyalari ’’Go’zallik kuzatib turuvchining ko’z oldida namoyon bo’ladi’’, ya’ni har bir inson sifatga o’z nuqtai nazaridan qaraydi degan xulosaga kelishgan. Demak, ’’ sifatni boshqarish mukammallikka erishilidi degani emasi, u bozor talabiga javob beruvchi sifatga ega bo’lgan mahsulotni samarali ishlab chiqishdir’’. DJuran sifatni ’’foydalanishga yaraydi deb belgilaydi’’. Flipp Trospi sifatni ’’sifatni talablarga to’g’ti kelishi deb ta’kidlagan’’. 20 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 19-iyunda qabul qilingan ’’Respublika korxonlarida xalqaro standartlarga muvofiq bo’lgan sifatni boshqarish tizimini joriy etishni kengaytirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi’’ qarori ijrosi ta’minlash hisobidan erishildi. Iqtisodiyotni ko’lamida esa bu tushunchaga ’’noziklarning nozigi’’ deb ataladi. Bu fikr va mulohazalar umumishlab jamlanganda ’’Sifat – bu qo’shilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig’ilgan tavsiflari orqali qoniqtirish’’ degan xulosa kelib chiqadi. Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtish, bozorda o’z mavqeiga ega bo’lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi: 1. Yangi mahsulotlarni; 2. Yangi texnologiyalarni; 3. Yangi boshqaruv usullarini; 4. Yangi unsurlarni tadbiq etilishi; Bu narsalarni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradi, bu esa o’z navbatida taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi. Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko’rinib turibdiki, asosiy vosita sifat orqali: ● Hamma ko’rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish; 21 ● Ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish; ● Mahsulotga qo’yilgan barcha talablarni bajarish; ● Iste’molchining kutayotgan talabini ro’yobga chiqarish; ● Iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va munosabatlarini ta’minlash; ● Ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko’rsatish jarayonlarini doimo murakkablashtirish; ● Nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining kam talabini to’liq qondirish imkoniyatini beradi. Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta’riflanadi: ● Xizmatga yaroqliligi; ● Ishonchliligi (xavsizligi, uzoq muddatga foydalanishliligi, saqlashligi, ta’mirlashga yaroqliligi); ● Foydalanish tavsifi; ● Tashqi estetik ko’rinishi; ● Ishlatishdagi qulayligi; ● Sotuv oldi va keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar. Mahsulot sifati ko’p sonli va har xil texnik iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik xususiyatlar omiliga bog’liq. Shartli ravishda bu omillar 3 guruhga bo’linadi. 1. Material-texnik (ishlab chiqarish asbob uskunlari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrolog taminoti, sinov va nazoratning uslub va vozitalari, ishlatiladigan materiallar, bin ova qurilmalar); 22 2. Inson omili (malakasi professional bilimi, o’z ishiga bo’lgan qiziqishi); 3. Ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qismi sifat boshqaruvini tashkil etish). Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish ta’minlash kompleks muammodir. Faqat ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli bir vaqtda va o’zaro bog’liq bo’lgan texnik , tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini mukammallashtirish mumkin. Sifatni boshqarish nazariyasini ishlab chiqishga atoqli olimlar P.L.Chebliyev , M.Lyapunov, I.T.Venskiy, A.M.Dlin, U.A.Shukart, E.Demin, A.Feygenbuanlar katta xissa qo’shganlar. Sifatni boshqarish zamonaviy nazariyasi shundan kelib chiqadiki, sifatni boshqarish bo’yicha faoliyat mahsulot ishlab chiqarilgandan keyin samarali bo’lishi mumkin emas. Bu faoliyat mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilishi lozim. Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagilardan iborat: ● Sifatni boshqarish dasturini ishlab chiqarish va uni amalga oshirishni rejalashtirish; ● Mahsulot sifatiga ta’sir qiluvchi har qanday boshqarilayotgan jarayon holati haqida axborot olish va uni tahlil qilish; ● Sifatni boshqarishga oid qarorlar qabul qilish ob’ektga qilinadigan boshqaruvchi ta’sirlarni tayyorlash; ● Boshqaruvchi ta’sirlarni chiqarish; 23 ● Boshqaruvchi ta’sirlar yuzaga keltirgan mahsulot sifati ko’rsatkichlarining o’zgarishlari haqida informatsiya olish va uni tahlil qilish; Mahsulotning haqiqiy sifati to’g’risidagi ma’lumot rejalashtirilgan sifat ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Qiyoslash natijalari bo’yicha sifatni saqlab turish yoki ko’tarish bo’yicha chora-tadbirlar bo’yicha ishlab chiqariladi va amalga oshiriladi. Ishlab chiqilgan chora-tadbirlar mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi turli omillar o’zgartirilishini nazarda tutadi. Bu omillarni texnikaviy, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiylarga ajratish mumkin. Texnikaviy omillar texnologik jihozlar, uskunalar, asbob va nazorat vositalar holati, dastlabki materiallar, xom-ashyo va jamlovchi buyumlar sifati, texnikaviy hujjatlar va boshqalar holati va sifatidan iborat. 24 Sifatni boshqarish masalasidan kelib chiqib, zaruriy xususiyatlarni boshqarish mezonlaridek qabul qilish mumkin. Misol uchun, materiallar 25 sarflanishini kamaytirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinaning massasi qabul qilinadi. Ishonchlilikni oshirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinani to’xtab qolmasligi va boshqalar qabul qilinadi. Aytib o’tilgan mezonlar texnikaviymezonlar soniga kiradi va ulardan keng foydalaniladi, lekin ular xususiy mezonlardir. Ularda sifatga erishish uchunsarflanadigan harajatlarni baholash nazarda tutilmagan. Bilarsiz mahsulot sifatini boshqarish tizimi ishi samaraliligini baholab bo’lmaydi. Shuning uchun, sifatni boshqarishda mahsulot sifati texnikaviy va iqtisodiy xususiyatlarni jamlaydigan mezonlardan foydalanish kerak. Bu holda mahsulotni integral sifati tushunchasi qo’llaniladi. Mahsulotning integral sifati deb mahsulotdan foydalanish yoki uni iste’mol qilishning yig’indisi goydali samarasining mahsulotni yaratish foydalanishga sarflanadigan yig’indisi harajatlariga bo’lgan nisbati tushuniladi. Korxonalar bozorda talablarni o’rgangan holda iste’molchilar ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi, sifatli, chiroyli mahsulot olishga harakat qiladi va shu sababli sifatli korxonalar sifat darajasi oshib borganda mahsulotni ishlab chiqarish uchun qilinayotgan harajatlar boshida sekin oshadi, chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni osonlik bilan bajaradi, keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan harajatlar keskin oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradiki, harajatlar cheksizlikka intiladi. 26 1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot sifatining aniqlash usullari. Hozirgi davrda chop etilgan ilmiy adabiyotlarda mahsulot sifatini ko’rsatkichlariga yetarli darajada keng e’tibor berilib kelingan. Shuning asosida ularning umumlashgan holda 10ta guruhga bo’lgan. U quyidagi rasmda berilgan: 1) Ahamiyati bo’yicha – bu ko’zlangan maqsadda foydalanish evaziga olingan samara hisoblanadi va mahsulot foydalasnish doirasida kelib chiqadi. a) Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mahsulotlarning ko’rsatkichlari bu ularning unumdorligi hisoblanadi. Ma’lum bir davrda bu mahsulot yordamida qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish mumkin. 2) ishonchlilik ko’rsatkichi – mahsulotni bir tartibda ishlay olishi, ta’mir bobligi va uzoq davr xizmat qila olishi. Boshlanayotgan mahsulot xususiyatlaridan kelib chiqib chidamliligini xarakterlovchi ko’rsatkichlar 4ta guruhga bo’lishimiz mumkin: a. ayrim mahsulotlar bo’yicha odamlarga xavf tug’dirmasligi doimiy bir tartibda ishlay olishidir yoki ishonchlilikning yagona ko’rsatkichi hamdir. Bu eng zarur joylar elektr asboslar, avtomobillar tarmoq tizimi, boshqaruv tizimidir. Ayniqsa havo kemalarida bu ko’rsatkich asosiy ham yagona hisoblanadi; b. o’z holatini saqlab turish – bu mahsulotlarning saqlash va tashish davrida o’z xususiyatini ushlab turishdir. Bu ko’rsatkich ko’proq 27 oziq – ovqat mahsulotlariga xosdir va shu tarmoqda alohida ahamiyatga ega; c. Ta’mirbopligi – bu kelgusi davrda ta’mirlash vazifasini bajarishi, o’rtacha ta’mir sarfi qiymati va boshqa ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi; d. Uzoq muddatli xizmat qilishi – bu mahsulotni qurilmani ish holatida ushlab turishga qilingan harajat miqdori bilan xarakterlanadi. 1. Texnologik ko’rsatkichi – mahsulotning yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash, tayyorlash va ta’mirlash jarayonidagi qabul qilingan konstruktiv texnologik qarorlar samarasi, asosan texnologik yordamida mahsulot ishlab chiqarishni yalpilik xususiyati materiallarni oqilona ta’mirlash, mehnat material va vaqtdan foydalanish ta’minlanadi; 2. Standartni va unifikatsiya ko’rsatkichlar – bu mahsulot standartlar bilan ta’minlanganligi, asosiy qismlarni unifikatsiyalashuvi original mahsulotlar qancha kam bo’lsa, shuncha yaxshi bu mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar uchun ham zarur; 3. Ergonomik ko’rsatkichlari - insonlarni mahsulotlar bilan ham harakatlanish hamda bog’liqlik bo’lib, ulardan foydalasnihdagi ruhiy, fiziologik va gigienik xususiyatlarida ko’rinadi. Bular trakterni boshqarishdagi qulayliklar, qutqaruv krani kabinasida konnditsioner, yorug’lik, temperatura, namlik, chang hamda shovqin havo bug’lari va hakozo; 4. Estetik ko’rsatkichlari – bu ma’lumotlarni ifodalanishi va tuzilishining qulayligi, mavzuning to’laligi, bajarishning takomillashganligi va nahsulot tovar ko’rinishining qa’tiiyligi; 28 5. Tashishga qulaylik ko’rsatkichlari – bu mahsulotni tashishga moslashtirilganligi; 6. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarga patent sofligi. Patent himoyalanganligiga kirib raqobatbardoshlikni aniqlashning asosiy omili hisoblanadi. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarni aniqlash va mahsulot va yangi texnik qarorlarni mavjudligi va mamlakat tomonidan patent himoyalanganligi, saoat ishlanmasi ro’yhatidan o’tganligi va tovar belgisi ishlab chiqarayotgan mamlakat yoki chetga chiqargan mamlakatlarga; 9) Ekologik ko’rsatkichlar – bu atrof-muhitni zararli moddalar bilan ifloslangan mahsulotni ishlab chiqarish va foydalanish jarayonidir. Misol korxonada mahsulot ishlab chiqarsih natijasida u tomonidan atrof-muhitga chiqariladigan gazlar, zararli chiqindilar, ularni tashish jarayonida ifloslantirilishi va hkz.; 10) Xavfsizlik ko’rsatkichlari – iste’molchi yoki mahsulotdan foydalanuvchiga xavfsizlikni ta’minlash xususiyatlari. U o’rnatish jarayonida, tashish jarayonida va foydalanish jarayonida yuzaga keladigan xususiyatlar. Yuqoridagi barcha sanab o’tkazilgan ko’rsatkichlar yig’indisi mahsulot sifatini shakllantiradi. Mahsulot sifatini estetik jihatdan insonni quvontiradigan o’z vazifasini yaxshi bajaradigan odamlar ehtiyojlarini to’la qondiradigan bo’lishadi. Bu ko’rsatkichlardan tashqari asosiylari ularning bahosihamdir. Shuning uchun baho mahsulot sifati bilan uzviy bog’langan yoki baho yordamida mahsulot sifati ortishi uchun qilingan qo’shimcha sarflar qoplanadi. 29 Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun to’langan haq, foydalanish oqibatida qoplanadimi, taqqoslab ko’radi. Baho bilan bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga tavsifnoma berish ham zarur, chunki foydalanish davrida ta’mirga muhtoj bo’ladi u ortiqcha harajat hamdir. Agar uzoq muddat xizmat qilsa bu sarflar o’z-o’zidan qisqaradi. Ayrim hollarda ta’mir sarflari bahodan ortib ketadi. Bu samarasiz hisoblanadi. Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda, mahsulot sifati bilan harajat orasidagi munosabat tushuniladi, yoki mahsulot sifati birligi bahosini quyidagi ko’rinishda belgilaymiz: Kopt = Q / Cz; Bunda Kopt – iqtisodiy optimal sifat; Q – mahsulot sifati; Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari. Bu yerda maxrajini toppish unchalik qiyin emas, u mahsulot sotib olish bahosi bilan baholanishi mumkin. Eng murakkabi suratni aniqlashdir. Bu sohada hozirda ’’kvalimetriya’’ degan fan izlanish olib borilmoqda. Bu yordamiida sifatni miqdor jihatdan baholashni uslubini yaratgan. Demak hozirgi zamon ishlab chiqarish jarayonida mahsulot sifati korxonaga samaradorligi, foydaliligini, asosini tashkil etadi. Korxona (firma) larda mahslot sifatini boshqarish sistemali amalga oshiriladi, ya’ni ularda mahsulot sifatini boshqarish tizimi faoliyat ko’rsatishi kerak. Bu yerda mavjud tashkiliy tizim bo’lib ularda har bir 30 jarayon manba va tadbirlar javobgarligi aniq belgilab qo’yilgan mahsulot sifatini boshqarishga zarur bo’lgan. Hozirgi paytda ISO 9000 standartlari keng tarqalgan bo’lib, unda mahsulot sifatini boshqarishni xalqaro tajribalari keng tarqalgan. Bu hujjatga asosan korxonada mahsulot sifatini boshqarish siyosati asosida ko’rsatilgan - mahsulot sifatini boshqarish tizimi ta’minlashni yaxshilash va sifatni boshqarishini o’z ichiga oladi. Mahsulot sifatini boshqarish korxona faoliyati qonuniyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin. Yoki uzoq muddatli maqsad shaklida. U o’z ichiga quyidagilarni oladi: ● Korxona iqtisodiy ahvolini yaxshilash; ● Mahsulot sotish yangi bosqichlarini yaratish va mavjudlari kengaytirish; 31 32 Afsuski, O’zbekistonning ko’plab korxonalari ISO 9001 keltirishi mumkin bo’lgan foydani to’g’ri baholamayabdi. Boshqarish tizimi oliy bo’g’in rahbarlaridan boshlanadi. Aynan oliy bo’g’in rahbarlari firma oldingidan ko’proqqa qodir degan strategiyadan kelib chiqishi kerak. Firmani tashkili tuzilmasida sifatni boshqarish bo’yicha ishlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus bo’linmalar nazarda tutilishi mumkin. Sifatni boshqarish funksiyalari bo’linmalar o’rtasida taqsimlanishi firma faoliyati hajmi va xususiyatlariga bog’liq. Bugungi kunda sifatni boshqarishda mahsulot sifati yuqori barqarorligi va turg’unligi kafolati bo’lgan sifat menejmentining sertifikatlashtirilgan tizimi muhim ahamiyatga ega. Sifat tizimining sertifikati firmaga bozorda raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini beradi. Sifatni boshqarish - bu ma’lum bir harakat hisoblanib, mahsulotning yaratilishi yoki foydalanish jarayonida amalga oshiriladi. Asosiy maqsadi zaruriy daromadi mahsulot sifatini qo’llab-quvvatlash, ta’minlash va belgilashdir. 33 2-BOB. SIFAT MENEJMENTI TIZIMIGA INNOVATSION YONDASHUVLARNI JORIY ETISH 2.1Sifatni boshqarishda yangi texnologiyalarni joriy qilish uchun strategik rejalashtirish Mahsulot hayotiylik davri – bu g`oyani yangi texnikaga aylanishi, iste’molchilar talablarini ta’minlanishi uchun ketadigan bir necha bosqichlardan iborat bo`ladi. U yagona texnik topshiriq asosida amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqot ishlari, o`z navbatida, bir necha bosqichda amalga oshiriladi: ● texnik topshiriqni ishlab chiqish; ● izlanish yo`nalishlarini belgilash; ● nazariy va yeksperimental izlanish; ● natijalarni o`zlashtirish va baholash. Texnik topshiriqni ishlab chiqish ilmiy tadqiqot ishlari uchun majburiy hisoblanib, unda ilmiy tekshirish ishlarining maqsadi, uning mazmuni, ishlarni bajarish tartibi va muddati, natijalarni realizatsiya qilish usullari ko`rsatilgan. Texnik topshiriq buyurtmachi bilan kelishib olinadi. Tugallangan ilmiy tadqiqot ishlari ilmiy tenik kengashda muhokama qilinadi. Bu yyerda xulosalarning asoslanganligiga ye’tibor qaratilib, takliflar yeshitiladi, kelgusida ishni davom yettirish uchun qarorlar qabul qilinadi. Hayotiylik davrni ikkinchi bosqichi – tajriba konstruktorlik ishlaridir. Bu bosqichda konstruktorlik hujjatlari, texnik takliflar, texnik loyiha yeskizi, ishchi hujjatlar, tajriba konstruktorlik hujjatlari, mahsulotni namuna nusxasi ishlab chiqiladi va texnologik qurilmalar yaratiladi. 34 Maxsus tuzilgan vakolatli komissiya tomonidan ko`rsatilgan kamchiliklar tugatilib, mahsulotning namuna nusxasini qabul qilish dalolatnomasi to`ldirilganidan so`ng mahsulot qabul komissiyasi tarkibiga ishlab chiqaruvchi, mahsulot yaratuvchi va iste’molchilar vakillari kiritiladi. Hayotiylikni keyingi davrini ishlab chiqarishni tayyorlash va ko`zlangan quvvatga chiqish hisoblanib, unga ishlar amalga oshirilganidan so`ng quvvatga chiqishga yerishiladi: ● qurilmani tekshirish va ishga tushirish; ● belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish; ● mahsulot ishlab chiqarish yuzasidan ilmiy sinov o`tkazish; ● texnologik va boshqa hujjatlarga tuzatmalar kiritish va tugallash. Yuqorida ko`rsatilgan ilmiy tadqiqot, tajriba konstruktorlik ishlari, mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va belgilangan quvvatga chiqish ishlab chiqarishni dastlabki fazasi hisoblanadi. Bu yyerda mahsulot shakllanadi, sifati belgilanadi, uning yangiligi va texnik darajasi baholanadi. Hayotiylikning keyinga bosqichi – yaratilgan buyurtma asosida yangi mahsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishdir. Hayotiylik davrining yakuniy bosqichi yangidan yaratilgan ishlab chiqarishni iste’molchi va buyurtmachilar tomonidan yo`lga qo`yish hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar orasidagi o`zaro munosabatlar mahsulot yyetkazib berish shartnomasida o`z aksini topadi. Yangilikni yaratilish jarayonida ilmiy ta’minot darajasi hal qiluvchi rol o`ynaydi. Asosan shu bosqichda loyiha konstruktorlik ishlari asosida yangilik kiritish imkoniyatlari yuzaga keladi va ishlab chiqarish yo`lga 35 qo`yiladi. Bu yyerda ilmiy tadqiqot va loyihalashtirish ishlarini avtomatlashgan tizimini yo`lga qo`yish muhimdir. U quyidagi imkoniyatlarga sharoit yaratib beradi: ● ilg`or loyihalarni to`la qo`llash; ● ish vaqtini qisqartirish; ● loyiha ma’lumotlarini bir qismini oraliq rasshifrovkasi yeksperimental ishlab chiqarishga bevosita uzatish; ● mahsulot konstruksiyasi va texnologiyasi variantlarini kompyuter yordamida ishlab chiqish; ● mahsulot va uning bo`laklarini sinovini o`tkazish. Barcha bosqichlar bir biri bilan uzviy bog`liq. Shu boisdan hayotiylik davrini boshqarishda kompleks yondashish zarurdir. Funksional qiymat tahlili Har qanday obyyektning barcha hayotiylik bosqichlarini tugallanganligini nazorat qilishning usullaridan biri – funksional qiymat tahlili hisoblanadi. Funksional qiymat tahlili – obyyektning foydali funksiyalarini rivojlantirish maqsadida undan foydalanish va uni amalga oshirish harajatlarini optimal munosabatlari doirasida olib borilgan kompleks texnik iqtisodiy tadqiqot hisoblanadi. Hozirda u usul AQSH, Angliya, Fransiya va boshqa bir qator iqtisodiyotga bozor mexanizmlari orqali rivojlanayotgan davlatlarning sanoat kompaniyalarida keng qo`llanilmoqda. Mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishni, odatda, ularning iste’mol xususiyatlari, texnik funksiyalarini tahlil qilishdan boshlamoq 36 kerak. Bu usul ilk bor 1947-yilda “Djeneral yelektroniks” kompaniyasida qo`llanilgan bo`lib, uning diqqat markazida yaratilgan yangi mahsulot qay darajada harajatlarni qoplaydi, uning xususiyatlari iste’molchi talabini qondiradimi? – degan savol turadi. Tovar ishlab chiqarish uchun ma’lum bir darajada harajat talab qilinadi, shuning uchun ham tovarning foydalilik xususiyati uni yaratishga qilingan harajat orasida zarur nisbat bo`lishi muhimdir. Shuni yesda tutish lozimki, tovarning barcha xususiyatlari ham doimo foydali bo`lavermaydi. Shu tufayli Yeyzenxauyer tomonidan yaratilgan tamoyil asosida tahlil o`tkazish maqsadga muvofiqdir. U vazifalarni, uning ahamiyati va bajarilish zaruriyatiga qarab quyidagicha ajratib olish darkor deb ta’kidlaydi: ● A – juda muhim va tez bajariladigan topshiriq; ● V – muhim, ma’lum muddatda bajarilishi lozim bo`lgan topshiriq; ● S – ahamiyati kamroq bo`lgan, ammo tez bajarilishi kerak bo`lgan topshiriq. Yuqaridagilardan kelib chiqib, “A” – asosiy bosh funksiya, “V” – ikkinchi darajali funksiya, “S” – ortiqcha kerak bo`lmaydigan funksiyalarni farqlab olish ham muhimdir. Shunday yekan barcha harakatlar asosiy funksiyani, shuningdek, ikkinchi darajali funksiyalarni bajarilishiga qaratishimiz lozim. “S” ortiqcha funksiyani yesa bartaraf etish kerak. Bu, o`z navbatida, harajatni kamayishiga olib keladi. Funksional qiymat tahlilining obyyekti mahsulotning iste’mol xususiyatlari yoki ularning ayrim qismlari hisoblanadi. 37 Mahsulotning iste’mol xususiyatlarini, ularni tashkil yetuvchi qismlari texnik funksiyasi va u bilan bog`liq bo`lgan harajatlarni har tomonlama, chuqur tahlil qilishni bir mutaxassisning o`zi amalga oshira olmaydi. Shu tufayli funksional qiymat tahlili o`tkazilganda turli soha mutaxassislarini jalb etish maqsadga muvofiqdir. Bu mutaxassislar mahsulotni yaratuvchilar, uni ishlab chiqaruvchilar, marketing, sotish hamda konstruktorlik byurosi xodimlari va boshqalardan tashkil topishi mumkin. Ular bozor talablarini hisobga olgan holda istiqbolli yangiliklarni taklif etadilar, yaratilgan yangi mahsulotning tashqi ko`rinishini ishlab chiqadilar, bo`lg`usi mahsulotning yestetik va yergonometrik talablarini o`rganadilar. Iqtisodchilar mutaxassislar yesa mahsulot tannarxini aniqlaydi, marketing va sotish bo`limi mutaxassislari mahsulotning iste’mol xususiyatlari, raqib firmalar holati kabi ma’lumotlarni tahlil etadilar Mahsulot sifatini ortishi va uning tannarxini pasaytirish bo`yicha muammolar faqatgina jamoa o`rtasida har tomonlama puxta tahlil yetilishi orqali hal yetilishi mumkin. Funksional qiymat tahlili bilan shug`ullanuvchi analitik guruhga korxona rahbarlaridan biri boshchilik qilishi mumkin. Guruhning asosiy vazifasi funksional qiymat tahlili obyyekti hisoblangan mahsulotni o`rganishdir. Guruhni shakllantirish o`ta ma’suliyatli ish hisoblanib, undagi xodimlar soni korxonaning katta kichikligi, ish hajmi va davriyligiga bevosita bog`liq. Guruh haftada bir yoki ikki marotaba yig`ilib, holatni tahlil etadi, kelgusi rejalarni belgilab oladi. Funksional qiymat tahlili bilan yuqori malakali mutaxassislardan tashkil topgan mahsus guruh shug`ullanadi. Bu, o`z navbatida, muammoni har tomonlama chuqur va to`g`ri baholash imkoniyatini yanada orttiradi. 38 Tadqiqotchi guruh qatnashchilari soni odatda 5– 8 kishini tashkil etadi. Guruh rahbari aniq maqsadni belgilab, uning har bir a’zosi uchun aniq vazifa qo`yish kerak. Qatnashuvchilar birinchi yig`ilishda guruh oldida turgan ishning mazmuni, mohiyati va ahamiyati bilan tanishadilar, kelgusi rejalarni belgilab oladilar. Yig`ilishlar samarasi guruh rahbarining xatti – harakatiga bevosita bog`liq, uni o`tkazishga yaxshi tayyorgarlik ko`rilishi va uni ishbilarmonlik ruhida o`tkazilishi muhim ahamiyatga yega. Funksional qiymat tahlili o`tkazilishida maslahatchilar ham taklif yetilishi mumkin. Ularga ilmiy xodimlar, oliy o`quv yurtlari professor o`qituvchilari kiritilishi mumkin. Funksiolnal qiymat tahlilining asosiy maqsadi – bajarilayotgan ish sifatini yaxshilagan holda ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishdan iboratdir. Funksional qiymat tahlili boshlang`ich, axborot, analitik, tadqiqot, tavsiya va tatbiq etish kabilardan iborat bo`lgan bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Boshlang`ich bosqichda tahlil obyyekti aniqlab olinadi. Axborot bosqichda o`rganilayotgan obyyekt yuzasidan ko`zlangan maqsad, texnik imkoniyatlar, sifat va tannarx bo`yicha zaruriy ma’lumotlar to`planadi. Analitik bosqichda mahsulot funksiyasi va uni ta’minlash harajatlari atroflicha o`rganiladi. O`rganish jarayonida quyidagi savollar mazmunan ko`rib chiqiladi: ● qanday mahsulot; 39 ● uning funksiyasi qanday; ● qaysi funksiya foydali yoki qaysi biri ortiqcha; ● mahsulotning hozirgi qiymati qanday; ● mahsulot qanday bo`lishi kerak; ● uning yangi qiymati qanday bo`lgani ma’qul va shu tariqa o`rganiladi. Tadqiqot bosqichida g`oyaga baho beriladi va yyechim variantlari aniqlanadi. Tavsiya bosqichida yeng qulay variant ajratib olinadi. Joriy etish bosqichi hal qiluvchi bosqich hisoblanadi, tavsiya yetilgan variant amaliyotga tatbiq yetiladi. Yangi texnika va texnologiyani ishlab chiqarish jarayonini tayyorlashni boshqarish Yangi texnikani ishga tushirishga tayyorlash kompleks harakterga yega bo`lib, ushbu jarayonni sxema tarzida quyidagicha ifodalash mumkin. (rasmga qarang) IKT, ITT – ishlab chiqarishni konstruktorlik va texnik tayyorlash; TI – tajriba ishlab chiqarishi; T, I, SIT – tashkiliy, iqtisodiy va sotsial ishlab chiqarishga tayyorlash; SIJE – sanoat ishlab chiqarishga joriy etish; D – dasturlash, T – ta’minot, I – ishlab chiqarish, M – mahsulot; DTIM – ishlab chiqarishni dasturlash ta’minoti. Ishlab chiqarishga tayyorlashni boshqarish funksional menedjer tomonidan boshqarilib, u ichki va tashqi jarayonga bo`linadi. 40 Tashqi tayyorgarlik jarayonini ilmiy tekshirish institutlari, konstruktorlik byurolari va boshqa tashkilotlar amalga oshiradi. Ichki tayyorgarlik yesa bevosita korxonaning o`zida amalga oshiriladi. Yangi konstruksiya yangi texnikaga bo`lgan talabdan kelib chiqib shakllanadi. Yangi ishlanmalarni vujudga keltirish, yangi yaratiladigan texnikaga iste’molchilar tomonidan qo`yiladigan barcha talablarni hisobga olgan tahlil natijalariga asoslanadi. Mahsulot konstruksiyasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: ● zaruriy hisob – kitoblarni bajarish; ● tajriba – sinov ishlari; ● loyihalash va konstruksiyalash; ● sinov nusxasini tayyorlash; ● loyiha – konstruktorlik hujjatlariga o`zgartirish va tuzatmalar kiritish. Shundan so`ng quyidagilarni ichiga olgan ishlab chiqarish texnologiyasi tayyorlanadi: ● texnologik jarayon hujjatlarini tuzish; ● Maxsus texnologik qurilmani loyihalash va tayyorlash. Keyingi bosqich yangi texnika ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishdan iborat bo`lib, u quyidagi jarayonlarni o`z ichiga oladi: ● yetkazib berish; ● o`rnatish; ● texnik yoritkichlarni sozlash; ● yalpi va seriyali ishlab chiqarishni sinash va qabul qilish. 41 Bu jarayonlarni, odatda, korxona menejerlari nazorat qiladi. Yangi texnikani ishlab chiqarishga joriy etishning har bir bosqichida ma’lum tadbirlar amalga oshiriladi. Konstruktorlik tayyorgarlikning mazmuni va hajmi yaratilayotgan mahsulot yangiligi va murakkabligiga bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorgarligi har bir obyyekt bo`yicha kompleks muhandislik – texnik qarorlar ishlab chiqarishni yangi mahsulot ishlab chiqarishni o`zlashtirish va uni doimiy yo`lga qo`yishni ta’minlovchi tadbirlarni o`z ichiga oladi. U muhandislik bashorati, obyyekt o`lchamlarining optimalligi, funksional qiymat tahlilidan foydalangan holda bajarilgan tajriba konstruktorlik ishlari, mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasini qamrab oladi. Muhandislik bashorati innovatsion menedjer bilan hamkorlikda bashorat qilingan davrda qanday yangiliklar yuzaga kelishi haqida ma’lumot olish maqsadida amalga oshiriladi. Bu bosqichda yangi mahsulotni sanoat ishlab chiqarishga joriy etish va yangi texnik qarorlarni, materiallarni, texnologiyani yangilanish va tarqalish sur’ati hamda ko`lami aniqlanadi. Obyyektni rivojlantirish bo`yicha zaruriy cheklanishlar belgilanadi. O`lchamlarni optimallashtirish – bu ishlab chiqariladigan mahsulotni o`lchamlarni optimallashtirish bilan bog`liq jarayon bo`lib, bu bosqichda mahsulot ishlab chiqishning optimal hajmi aniqlanadi. Konstruksiyani texnologik jihatdan ta’minlash – bu ishlab chiqarilayotgan mahsulotni ko`zlangan sifatga yerishilishidagi talablardir. Uni baholashda quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi: 42 1.Tayyorlanayotgan mahsulotni mehnat sig`imi norma/soatda ifodalanadi. Bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan mehnat harajatlarini sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. 2. Mahsulotning material sig`imi – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun material sarflarni, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbatan aniqlanadi. Bu ko`rsatkichlar standart(andoza)da belgilangan darajaga nisbatan taqqoslash yo`li orqali topiladi. Yangi mahsulot yaratish va uni sifatini nazorat qilish quyidagi sxemada keltirilgan. Ishlab chiqarishni texnologik jihatdan ta’minlash – texnologik jarayonlarni tayyorlash bilan bog`liq barcha tadbirlarni o`z ichiga oladi. Bu yyerda menedjer konstruktor bilan texnolog faoliyatini uzviyligini ta’minlashi shart. Texnologik jarayon ikki turga bo`linadi: namunaviy va istiqbolli. Namunaviy texnologik jarayonning harakterli tomoni shundaki bunda ko`pchilik operatsiyalar mazmunan o`xshash va ularning bajarilish ketma – ketligi bir – biriga yaqin bo`ladi. Istiqbolli texnologik jarayon ishlab chiqarishni halqaro darajadan o`zib ketishini anglatadi. Texnologik jarayonlarni loyihalashni boshqarish ma’muriy va operatsion texnologik jarayonlar bilan amalga oshiriladi. Ma’muriy texnologik jarayon marshrut kartasi orqali rasmiylashtirilib, bunda o`tkaziladigan tadbir turi uning ketma - ketligi ko`rsatilgan bo`ladi. Operatsion texnologik jarayon – bu ishlab chiqarishdagi alohida olingan tadbirlar, masalan: qayta ishlash, yig`ish va boshqa shu kabilarni anglatadi. 43 Texnologik jarayonlarni boshqarishni tashkiliy tuzilishi quyidagi talablarga javob berishi lozim: ● texnologik jarayonlarni tayyorlash xizmatlari orasida vazifalarni oqilona taqsimlash; ● hujjat aylanishini to`g`ri yo`lga qo`yish; ● yangi vazifalarni hal etishni tez anglay olish imkoniyati; ● funksiyalarni takrorlanishini oldi olinishi; ● reja asosida ishlab chiqarishni texnik tayyorlash quyidagi ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi reja asosida tashkil etish; ● ish hajmi, tarkibi va muddati; ● ishlab chiqarish bo`limlari orasida vazifalarni taqsimlanishi; ● ishni oqilona tashkil etish, muddatni qisqartirish imkoniyatlarini hisobga olinganligi va hokazolar. 44 Yangi texnikani ishlab chiqishning barcha tizimi yangi mahsulotni raqobatbardoshligini ta’minlashga qaratilishi lozimdir. Yangi mahsulotning texnik darajasi va sifatini boshqarish Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotni ishlab chiqaruvchi bilan uni iste’mol qiluvchining huquqlari teng. Ular bozorda o`z o`rinlarini o`zlari topadilar. Ularning faoliyatidagi asosiy ko`rsatkich talabning io`la qondirilishi va yerishilgan moliyaviy natija orqali namoyon bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqaruvchi va iste’molchining o`zaro munosabati bozor belgilab beruvchi moliyaviy va baho kriteriyalari orqali amalga oshiriladi. Ammo unutmaslik kerakki, iste’molchi yangilikni tanlashda ustunlikka yega bo`ladi. Faqat iste’molchigina mahsulotning iste’molning qondirishdagi xususiyatini tanlab oladi. Shu sababli ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga iste’molchining talabini qondirish bosh omil sifatida qaraladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati innovatsion menejmentning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Chunki mahsulot sifatining ortishi, ilmiy-texnika taraqqiyoti yuksalishi, ishlab chiqarish samaradorligining ortishi, barcha turdagi manbalarni iqtisod qilinishini anglatib, firmalarni muvafaqqiyatli faoliyat olib borishini belgilovchi ko`rsatkichdir. Sifatni boshqarish – mahsulotni yaratish, iste’mol qilish va undan foydalanishni tartibga solishga qaratilgan. Sifat falsafiy atama bo`lib, obyyektning ichki holatini ifoda etadi. Sifatning iqtisodiy ta’rifi – bu bizning mahsulotga ehtiyojlarimizni ta’minlovchi xususiyatlar majmuidir. Sifat tushunchasi, mahsulotning texnik darajasi, tovarni raqobatbardoshligi va uning sifat ko`rsatkichlari bilan uzviy bog`liq. 45 Mahsulot sifati ko`rsatkichlarini uning quyidagi belgilari bo`yicha turlashimiz mumkin: ● ifoda yetuvchi xususiyatlari bo`yicha (yagona, komplekt); ● Mahsulotning turli chidamliligi, texnologik, yyergonomik va boshqa xususiyatlariga nisbatan munosabati bo`yicha; ● sifatni aniqlash bosqichlari (loyiha, ishlab chiqarish va foydalanish) bo`yicha; ● sifat darajasini bera olish xususiyati bo`yicha; ● sifatni ifoda etish usuli (ball, foiz va miqdor) bo`yicha. Mahsulot sifatining nisbiy tavsifnomasi – bu uning takomillashgan mahsulotning mavjud ko`rsatkichlarini bazis ko`rsatkichlariga nisbatidir. Mahsulot sifatini alohida bitta ko`rsatkich orqali ifoda yetib bo`lmasligi tufayli, bu xususiyatlarni ham guruhlarga bo`lib o`rganish zarur. Mahsulotning sifat ko`rsatkichlari amaldagi umum qabul qioingan qoidalarga muvofiq uning xususiyatga mos ravishda guruhlarga bo`linadi. Bular mahsulot sifati va texnik darajasini belgilovchi quyidagi guruh ko`rsatkichlardan iborat: 1. 1.Doimiy ishlashi, ta’mirlashga qulayligi va hokazolarni ifodalovchi – Ishonchlilik va uzoq chidamlilik ko`rsatkchilari. 2. 2.Mahsulot sifatini ifoda yetuvchi ko`rsatkichlar – bu mahsulotni foydalilik darajasini belgilovchi ko`rsatkchlardir. 3. 3.Mahsulotdan foydalanish mobaynida iste’molchilarga namoyon bo`luvchi – ishonchlilik va uzoqqa chidamlilik ko`rsatkichlari. 46 4. 4.Texnologik ko`rsatkichlari – texnologik va konstruktorlik qarorlarining samaradorligi, mahsulot tayyorlash va ta’mirlashda mehnat unumdorligi darajasi. 5. 5.Standartlash va unifikatsiyalash ko`rsatkichlari bu standart mahsulotlarni foydalanish darajasi va uning ayrim qismlarini unifikatsiyalash. 6. 6.Yergonomik ko`rsatkichlari bu – mahsulotning «inson – mahsulot – muhit» tizimini ifoda yetuvchi va insonning gigenik, ruhiy, fiziologik xususiyatlarini hisobga oluvchi ko`rsatkichlar. 7. 7.Yestetik ko`rsatkichlar – bu mahsulotlarni o`ziga jalb yetuvchanligi, noyobligi, butligi uslubi kabilarni ifodalovchi ko`rsatkichlar. 8. 8.Patent – huquq ko`rsatkichlari – mahsulotning ichki va tashqi bozorda patent himoyalanganlik darajasi, patent sifatini ifodalovchi ko`rsatkichlar. 9. Iqtisodiy ko`rsatkichlari – bu yaratish, fikrlash va foydalanish harajatlari, shu jumladan, foydalanishning iqtisodiy samarasini ko`rsatkichlardan iborat bo`lib, bu ko`rsatkichlar ichki va tashqi ko`rsatkichlarga bo`linadi. Hozirgi kunda mahsulot sifati va texnik darajasini aniqlashda yuqorida sanab o`tilgan an’anaviy ko`rsatkichlaridan tashqari yekologik ko`rsatkichlar xavfsizlik va tashishga qulayligini belgilovchi ko`rsatkichlaridan ham foydalanilmoqda. Boshqaruv obekti deganda mahsulot sifatini tasnifi, ko`rsatkichlari, uning darajasiga ta’sir yetuvchi omil va shartlar, shu jumladan har xil bosqichlari va mahsulot sifatini shakllantiruvchi jarayonlar tushuniladi. 47 Iqtisodiy ko`rsatkichlar Ichkiko`rsatkichlarga Tashqi ko`rsatkichlarga Ташқи кўрсаткичлар еса фирма фаолиятига нисбатан ташқи ҳисобланиб, уларга: - истеъмол нархи таркибига кирувчи ўлчамларни аниқлаш; -йетказиш қиймати; ● ўрнатиш қиймати; ● жиҳозлаш қиймати; ● енергия таъминоти ҳаражатлари; ● ходимларнинг иш ҳақи; ● техник хизмат кўрсатиш ҳаражатлари; ● еҳтиёт қисмлар қиймати; ● суғурта тўлови; ● солиқ тўловлари ва ҳоказолар. Boshqaruv subyektlari – bu mahsulot sifatini umum qabul qilingan tamoil va usullari bo`yicha boshqaruvchi organlar yoki alohida olingan shaxslar hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarishning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: ● bozor ehtiyojlari, texnik daraja va mahsulot sifatini prognozlash; ● mahsulot sifati yaratishini rejalashtirish; ● mahsulotni standartlash va sifati talablarini shakllantirish; ● mahsulotni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish; 48 ● tovar hayotiyligini, ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida mahsulot sifatini rejalashtirilgan darajasini ta’minlash; ● mahsulot sifati va sinovi; ● ish o`rni va texnologik jarayon va mahsulotni ichki attestatsiyasi; ● mahsulot, xizmat va ishlarni sertifikatlash; ● yerishilgan sifat darajasini rag`batlantirish; ● mahsulot sifatini ichki hisobi va hisoboti; ● mahsulot sifati o`zgarishini texnik – iqtisodiy asoslash; ● mahsulot sifatini boshqarishni ta’minlash; ● xodimlar malakasini oshirish va ularni maxsus tayyorgarlikdan o`tkazish. Mahsulot sifatini samarali boshqarish bu – mahsulotni yaratish, ishlab chiqarish va foydalanishda barcha iqtisodiy va tashkiliy dastaklaridan faol foydalanishdir. Korxonaning sifatini boshqarish borasidagi siyosati quyidagi rasmda keltirilgan. (rasm) Mahsulot sifatini nazorat qilishning asosiy maqsadi iloji boricha kam sarf – harajat qilish yevaziga mahsulot sifatining yuqori darajasiga yerishishdir. 49 50 3-BOB. SIFAT MENEJMENTI TIZIMINI MONITORING QILISH VA TAKOMILLASHTIRISH JARAYONINI BOSHQARISH 3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda standatlashtirishning ahamiyati. Odatda, biz ‘standart bo’yicha’ degan iborani ko’p ishlatamiz. Standart o’zi nima? Standart – bu ko’pchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi asosida ishlab chiqilgan va ma’lum sohada eng maqbul darajadagi tartiblashtirishga yo’naltirilgan, hamda faoliyatning har xil turlariga va natijalariga tegishli bo’lgan umumiy va takror qo’llaniladigan qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatdir. Standartlar darajasiga qarab xalqaro, mintaqaviy, davlatlararo, milliy va korxona miqyosida qo’llaniladi. Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqarish va uni ishlab chiqarishga qo’yish bosqichida yangi mahsulotning yuqori sifatdagi turlariga yaratish va ularni tezlatishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchi oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo’naltirilgan. Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o’z vaqtida yuqori sifatli loyihakonstruktorlik hujjatlarini berishni, korxonaning yangi mahsulotini berilgan sifat ko’rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak bo’lsa mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlashni ta’minlaydi. Standartlashtirish mahsulot muomalada bo’lganida va sotish bosqichlarida mahsulotni joylashtirishda yaxshi tartib va sharoitlar yaratish, yuklash va 51 joylashtirish, to’g’ri saqlash, buyumni transportda tashish, tarqatish talablarini sotish tashkilotlariga qarab belgilanadi. Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida va ishlab chiqarishda eng ratsional joriy qilish-mahsulot va sifatni yaxshilash, mehnat harajatlarini va moddiy resurslar sarfini kamaytirish haqida ta’sirchan vositalaridan biri sifatida ko’rilmoqda. 1993-yilning 28-dekabrida metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda ‘Standartlashtirish haqida’gi qonuni ham qabul qilindi. Bu qonun respublikamizda standartlashtirish sohasida va tizimi uchun asosiy qonuniy asoslardan hisoblanadi. Odatda standartlashtirishni ob’ekti sifatida standartlashtiriladigan narsa (mahsulot, jarayon, xizmat) tushuniladi. ‘Standartlashtirish ob’ekti’ tushunchasini keng ma’noda ifodalash uchun ‘mahsulot, jarayon, xizmat’ iboralari qabul qilingan bo’lib, buni har qanday materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularning mosligiga, qonun-qoidasiga , ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga yoki faoliyatiga keng darajada daxldor deb tushunmoq lozim. Standartlashtirish ob’ekti sifatida xizmat-xalqqa xizmat qilishni hamda kattakichikligini alohida korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqish xizmatini o’z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob’ektlari faoliyatning biriktirilgan sohalaroda O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi hamda Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan belgilanadi. Odatda, xalqaro, mintaqaviy va mahalliy standartlashtirish idoralari mavjud bo’ladi. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha mamlakatlarning tegishli idoralari erkin holda ishtirik etishi mumkin. 52 Mintaqaviy standartlashtirish deganda, dunyo miqyosida birgina jo’grofiy yoki iqtisodiy mintaqaga qarashli mamlakatlarning tegishli idoralari uchun erkin holda ishtirok etishlar mumkin bo’lgan standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir mamlakat doirasida o’tkaziladigan standartlashtirish faoliyatidir. Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijasiga tegishli qoidalar, umumiy qonun-qoidalar yoki tavsiflarni o’zida qamrab olgan me’yoriy hujjat hisoblanadi‘Me’yoriy hujjat’ atamasi standartlar, texnik shartlar, shuningdek umumiy ko’rsatkichlar, yo’riqnomalar va qoidalar tushunchasini ham o’z ichiga oladi. Standartlashtirish maqsadlari ko’p qirrali bo’lib, ular asosan quyidagilardan iborat: uyg’unlashtirish, qo’llanishlik, moslanuvchanlik, o’zaro almashuvchanlik, sog’liqni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash, tashqi muhitni asrash, mahsulotni himoyalash, o’zaro tushunishlikka erishish, savdodagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash va boshqalar. Bir maqsadning amalga oshishi bilan bir vaqtda boshqa maqsadlar ham amalga oshishi mumkin. Standartlashtirishning maqsad va vazifalari: ● ‘Standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari’ fani texnika, menejment va marketing sohalari yo’nalishida bakalavrlar va muhandislar tayyorlashda o’tilishi lozim bo’lgan fanlardan hisoblanadi. Oliy ta’lim andozasidan kelib chiqib, ushbu fan talabalarda standartlashtirish va sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha zarur va yetarli bo’lgan asosiy tushunchalarni shakllantiradi. 53 Standartlashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: ● mahsulot, ish va xizmatlarning (keyingi o’rinlarda ‘mahsulotlar’ deb yuritiladi) insonlarning hayoti, salomatligi va mol-mulki, atrof-muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida iste’molchilarning va davlatning manfaatlarini bosishini bir-biriga himoya qilish; ● Mahsulotlarning o’zaro bir-birining o’rnini bosishini va bir-biriga monandligini ta’mionlash; ● Fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholi va xalq xo’jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash; ● Barcha turdagi resurslarni tejashga, ishlab chiqarishning texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga ko’maklashish; ● Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish; ● Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi, xavf-xatarni hisobga olgan holda xalq xo’jaligi ob’ektlarining xavsizligini ta’minlash; ● Iste’molchilarni ishlab chiqarayotgan mahsulotlar nomenklaturasi to’g’risidagi to’liq va ishonchli axborotlar bila ta’minlash; ● Mudofaa qobiliyati va safarbarlikka tayyorgarlikni ta’minlash; ● O’lchashlarning yagonaligini ta’minlash; ● Ishlab chiqarish mahsulot sifati to’g’risidagi ma’lum qilgan ko’rsatkichlarni ta’minlash; Standartlashtirishning asosiy vazifalari: 54 ● Iste’molchi va davlatning manfaatlari yo’lida mahsulotning sifati va nomlariga nisbatan eng maqbul tasdiqlsh talablarni qo’yish; ● Davlat respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tayyorlangan mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatlar tizimini va uni ishlab chiqaruvchi qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo’llash, shuningdek hujjatlarni nazorat qilish; ● Standart talablarini sanoati rivojlangan mamlakatlarning xalqaro, milliy va mintaqaviy standatlar talablari bilan uyg’unlashuvini ta’minlash; ● Mahsulot, uning tarkibiy qismlari, xom-ashyo va materilallar ko’rsatkichlari va energiya tavsiflari kelishib olinishi va bog’lanishi; ● Material va uning sarfini kamaytirsh, kam chiqimli texnologiualarni qo’llash; ● Standartlashtirish bo’yicha xalqaro tajribadan keng foydalanish, mamlakatning xalqaro va miztaqaviy standartlashtirishda ishtirok etishini kuchaytirish; ● Xorijiy mamlakatlarning talablari O’zbekiston Respublikasi xalq xo’jaligi ehtiyojlarini qondirgan xollarda ularning xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakatimiz standartlari va texnikaviy taraqqiyotida to’g’ridanto’g’ri qo’llash tajribasini kengaytirish; ● Mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish sohasida xalqaro xamkorlik qilish ishlarini tashkil etish ● Texnik-iqtisodiy axborotlarni tasniflash, kodlashtirish tizimini yaratish va joriy etish; ● Sinovlarni me’yoriy texnik jihatdan ta’minlash, mahsulot sifatini sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish. 55 O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarning tashkil etilishini muvofiqlashtirish va maqbul darajada olib borilishini quyidagi idoralar ta’mionlaydi: ● Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha O’zbekagentligi (2011-yil 3-oktabrdan boshlab); Qurilish sanoati loyihalash va konstruksiyalash sohasida-O’zbekiston Respublikasi davlat arxitektura qurilish qo’mitasi; Tabiiy resurslardan foydalanish va tartobga solish va atrof-muhitni ifloslanishidan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish bo’yicha O’zbekiston Davlat Tibbiy yo’nalishdagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlar, dori-darmonlar va respublika sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibida inson uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish bo’yicha-O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi amalga oshiradi. Respublika standartlashtirish rejasiga birinchi navbatda milliy stanadartlar talablari bilan uyg’unlashtirish, kishilarning hayoti va salomatligi uchun xavsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilinishi, iste’molchilar huquqining himoya qilinish, milliy ijtimoiy0iqtisodiy va texnikaviy dasturlarning amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish kiritiladi. Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtish , sertifikatlashtirish va metrologiya bo’yicha O’zbekagentligining vazifalari: 56 ● O’zbekiston Respublikasi hududida barcha jismoniy shaxslar mulk shaklidan qa’tiiy nazar yuridik shaxslarga O’zbekiston Respublikasining ‘Standartlashtirish to’g’risida’, ‘Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida’, ‘Metrologiya to’g’risida’, ‘Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to’g’risidagi ’ qonumlar hamda standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metroligiya sohasidagi boshqa huquqiy va me’yoriy aktlarga amal qilinishi ustidan nazoratni ta’minlash; ● Olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari asosida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi yagona davlat siyosatini amalga oshirish; ● Xalqaro standartlar (ISO) bo’yicha yagona ma’lumotlar bazasini yaratish; ● Mahsulot va xizmatlarning sertifatlashtirishni yangi tartibini ishlab chiqarish va ularning ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish; 3.2Mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimini takomillashtirish. Ma’lumki, mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki xizmatga bo’lgan talablardan va iste’molchilarning talablaridan iborat bo’ladi. Shundan kelib chiqib sifatni boshqarish kompleks tizimi ushbu talablarni sifat faoliyati natijasini va uni nazorat qilish jarayonini ta’minlash zarur. Albatta o’tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarish kompleks tizimining yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati 57 ob’ektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarishmahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste’mol qilishdan yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatini maqsadli ta’sir etuvchi sharoit va omillarni doimiy ravishda nazorat iborat bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: ● Mahsulot sifatini nazorat qilish; ● Mahsulot sifatini baholash; ● Mahsulot sifatini boshqarish va unga tzimli yondashish bosqichlari; ● Davlatning vazifasi sifatida mahsuloti va unga ta’sir etuvchi omillar davlat standartlari bilan o’zaro bog’liqligini ta’minlash. Har qanday boshqarish uslubi asosida sifatni etxnik nazorat qilish va uni tashkil etish turadi. Korxonada asosiy vazifani boshqarishning muhim bo’g’inlaridan biri bo’lgan texnik nazorat bo’limi bajaradi (TNB). Sifat muommosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil etishda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo’limlarini birlashtirish maqsadga muvofiq. Faqta shu asosda sifatni rag’batlantirish va tahlil qilishini ta’minlash mumkin. Sifatni nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o’lchov vositalaridan, electron va kompyuter qurilmalaridan faqat to’g’ri foydalanibgini qolmay, balki ularning holatini nazorat qilib borish zarurdir. Bundan tashqari kadralrni o’qitish va malaksini oshirish dasturlarini ishlab 58 chiqish o’z navbatida sifatni oshirish malakalarini samarali hal etish, xodimlarni rag’batlantirish va motivlashtirishni ta’minlash kerak. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ko’pgina korxonalar sifat xizmatini to’la rivojlantishga qodir emas. Ayniqsa kichik korxonalarda bu masala ancha og’ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo’yicha bir muxandis menejer bo’lishi mumkin. Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborot texnologik va matematik-statistik usullaridan foydalanish mumkin. Mahsulot sifatini boshqarishni ikki usulda ta’minlash munkin: mahsulotni navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish. Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi o’zgarish sababini aniqlash va ularni bartaraf etishni monitoring qilishdan iboratdir. Sifatni boshqarish konsepsiyasi (Total quality manajment TQM) – shundan iboratki, barcha sohalarda tadqiqot to mahsulotni sotguncha va undan keyin sifatni boshqarishda tizim va uslublarni qo’llash hisoblanadi. TQM konsepsiyasi xalqaro tavsifga ega bo’lib, u mahsulot sifatini va korxonaning raqobatbardoshligini oshirishni samarali boshqarish maqsadida uslublar, vositalar, shakllarning umumiyligidir. TQM tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Yangi mahsulotni tadqiq qilishdagi nazorat; 2. Mahsulot sifatini takomillashtirish va xom-ashyo materiallarining sifatini rejalashtirish; 3. Xom-ashyo va materiallarning korxonaga kirishdagi nazorati; 4. Tayyor mahsulot nazorati; 5. Mahsulot sifatini baholash; 59 6. Ishlab chiqarish jarayonini baholash; 7. Mahsulot sifati va ishlab chiqarish jarayoni nazorati; 8. Ayrim jarayonlar tahlili (mahsulot sifati sohasidagi maxsus tadqiqotlar); 9. Mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlardan foydalanish; 10. Mahsulot sifati haqida ma’lumot beruvchi uskunalar nazorati; 11. Sifatni ta’minlovchi uslublarga o’rgatish, kadralr malakasini oshirish; 12. Kafolatlangan xizmat; 13. Sifat sohasida ishlarni muvofiqlashtirish; 14. Yetkazib beruvchilar bilan birgalikda sifat borasidagi aloqalar; 15. PDCA ( Plan-do-check- action) siklini ishlatish; 16. Sifat to’garaklari ishi; 17. Inson omilidan foydalanish; 18. Sifat doirasidagi ishlarni ‘funksiyalar orasida’ usuli bilan olib borish; 19. Milliy sifat korxonalarida ishtirok etish; 20. Sifat siyosatini ishlab chiqish; 21. Moliyaviy foliyatda xizmatchilarning qatnashuvi; 22. Sifat madaniyati tuzulishida olib borilgan chora-tadbirlar 23. Boshqaruv kadrlarni sifat faolyatini boshqarishda tayyorlash; 24. Sifat faoliayati doirasida ma’suliyatni oshirish. Sifatni umumboshqarish – bu nazariy qo’llanma emas, balki sifatni oshirish jarayonini boshqarish texnologiyasi 3 qismdan iborat: 1. Bazali tizim; 2. Texnik ta’minot tizimi; 60 3. Sifatning umumboshqaruvini rivojlantirish va takomillashtirish tizimi. Bazali tizim – tadqiqot va tahlil qilish uchun qo’llanadigan vositadir. Ular umuman olingan matematik apparat va nazorat qilishning statistic usullaridan foydalanishga asoslangan. Texnik ta’minot tizimi xodimlarini texnik jihozlarni ishlatish va undan to’g’ri foydalanishni o’rgatish usullari va dasturlaridir. TQMni rivojlantirish va takomillashtirish tamoyillari va mohiyati o’zida ilmiy yondashuvlar bozor munosabatlari amal qilishining iqtisodiy qonunlarini, tashkil etish qonunlarini sifatni boshqarish strukturasi hamda bozor sharoitiga qarab moslashishini aks ettiradi. Sifatning umumboshqaruvi maqsadi mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish hisoblanadi. TQM samaradorligi quyidagi 3ta asosiy shartlarga bog’liq bo’ladi. 1. Yuqori lavozimdagi shaxs korxonada sifatni oshirish borasida qa’tiyatliligi; 2. Investitsiyalar texnikaga emas, balki odamlarga xizmat qiladi; 3. Tashkiliy tizimini aynan TQM da shakllanadi yoki uning asosida tashkil topadi. Korxonaga o’zaro bir-biriga bog’liq unsurlardan iborat tizim nuqtai nazaridan qarash zarur tashkiliy unsurlari hamda tashkilotning tashqi muhiti bir biriiga juda bog’liqligi tufayli muommolar ososn va tez hal etiladi. Boshqa tashkiliy muommolar kabi kelajakda unumdorlikni oshirish muommosi ham kompleks yondashuvni talab qiladi. 61 Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim o’zgarish jarayonining turli omillari ta’sir etadi Hozirgi paytda ko’pchilik tadbirkorlar darhol foyda olishga intilish noto’g’riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini tushunib yetdilar. Unumdorlikning istiqbolga mo’ljallangan kompleks rejalarini qisqa muddat bilan mustahkamlash zarur. Bu bosqich mahsulot sifatni takomillashtirishda tovarning raqobatbardoshligi darajasini oshirishga zaruriyat paydo bo’ladi. Tovarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish bozorni takomillashtirish, marketingni takomillashtirish, tovarni takomillashtirish orqali erishiladi. Jamoani ijtimoiy rivojlantirishning kompleks dasturi masalasi shu jumladan atrof-muhit ekologiyasi masalalari birinchi o’ringa chiqadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda dasturi masalasi, rahbar xodimlar vamutaxassislarning ma’suliyati ortadi. Bu ishlab chiqarish menejmentiga qator o’zgartirishlar kiritishni talab etadi. Kimpleks sifat ko’rsatkichlari esa ularning bir necha xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Masalan, meva va sabzavotlarning tashqi ko’rinishi, ularning rangi, pishgan pishmaganligi, shakli, o’lchamlari, shikastlanganligi yoki shikastlanmaganligi kabi bir nech xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Mahsulotlarning sifat darajasini aniq ifodalash uchun kompleks sifat ko’rsatkichlarini aniqlash zarur. Mamlakatimizda sifatni boshqarishning kompleks tizimi tartibi va tarmoq taribi mavjud bo’lib, ular mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgandir. 62 3.3 AQSH va Yaponiya firmalaridagi sifatni boshqarish tizimi tajribasidan foydalanish. Zamonaviy sifat menejmenti sifatni boshqarish hamda konsultantlar dasturlari bo’yicha xorijiy korporatsiyalar bajargan tadqiqotlar natijalariga asoslangan. Bu ‘XYULETT – Pakkard’ kabi mashhur korparatsiyalar tajribasidir. 1980-yillarda bu qator boshqa firmalar siyosatiga F.B.Kresbi, U.E.Demping, A.B.Feygenbaum, K.Isoqova, J.M.Djuran ishlanmalari ta’sir qilgan. Yetakchi firmalar faoliyatining asoslari quyidagilar bo’lib keldilar: ● Oliy bo’g’in rahbarlari manfaatdorligi; ● Ish sifatini yaxshilash bo’yicha kengash tashkil qilish; ● Barcha rahbarlar tarkibini ishni yaxshilash jarayoniga jalb qilish; ● Jamoa ishtirokini ta’minlash; ● Individual ishtirokni ta’minlash; ● Tizimlarni takomillashtiruvchi guruhlarni yaratish; ● Ta’minlovchilarni to’laroq jalb qilish; ● Bajarish tizimlari ishlash sifatini boshqarish tizimlari ishlash sifatini taxminlash; ● Ishni yaxshilashning qisqa muddatli rejalari va uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqarish va amalga oshirish; ● Xizmatlarni tan olish tizimini yaratish; Ayniqsa, boshqarish tizimlar ishlash sifatini ta’minlash yo’nalishiga to’xtalib o’tish kerak. 63 Sifatni boshqarish bo’yicha konsultantlar sifat va ishonchlilikni boshqaruvchi xizmatlar va xarakat va resurslarni muommolarni aniqlash va xatolarni to’g’rilishga yo’naltirilganlarga e’tibor berishgan. Standartlashtirish sohasida ham holat shunday, ya’ni standartlarni turli mavqega ega yuzlab tashkilotlar ishlab chiqadi, shuning uchun mavjud sertifikatsiyalash tizimlari uchun umumiy me’zonlar yaratish bo’yicha xarakat qilinmoqda. Shu maqsadda sinov laborotoriyalarini appreditatsiyasi milliy tizimi yaratilgan va sertifikatsiyalash tizimlarini ro’yhatga olish tizimini yaratilmoqda. AQSHda sertifikatlashtirish milliy miqyosda ham xalqaro miqyosda ham mahsulot sifatining kafolati bo’lib xizmat qiladi. Bu mamlakatda sertifikatsiyalashtirish majburiyligi haqidagi qonun amalda. Sertifikatsiyalastirishning zaruriyati esa ishlab chiqaruvchi korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotning yuqori darajada raqobatbardoshligini ta’minlashga erishishni talab qiladi. AQShda sug’urta kompaniyalar milliy laboratoriyasi amerika gaz sanoati korxonalari laboratoriyasi, Nebraska shtatidagi qishloq xo’jaligi texnikasini butlash markazi qoshida yaratilgan sertifikatsiyalashtirish tizimlari katta obro’ga ega. Ular bilan bir qatorda 2000dan ortiq tijorat sinov laboratoriyalari mahsulotning keng assortimentini standart talablariga muvofiqligini sinash bo’yicha o’z xizmatlarini taklif qiladilar. Sertifikatlashtirish amalga oshiriladigan standartlar sifatida Amerika standartlar instituti UL standartlari yong’indan saqlash milliy assotsatsiyasi standarlari va boshqalar xizmat qiladi. Bu odatda AQSH me’yoriy hujjatlari hisobga olmagan xalqaro standartlar va boshqa mamlakatlarning standartlari sertifikatsiya o’rnatish o’tkazish 64 uchunqabul qilinmaydi. Yaxshi import qilinadigan mahsulotning ma’lum diskriminatsiyasi mavjud. Yaponiyadagi sifatni boshqarish tizimlari. Yaponiyada 1949-yilda mamlakat olimlar va muxandislari uyushmasi qoshida sifatni nazorat qilish muommosi o’rganish bo’yicha maxsus guruh tashkil qilingan. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta’minlash asosiy tamoyillari quyidagilardir: ● Korxona barcha bo’linmalari va hamma xodimlari ishtirok etadigan mahsulot sifatining to’la nazorati; ● Sanoat tarmoqlar bo’yicha mahsulot sifatini nazorati sohasida o’qitish; ● Sifat to’garaklari faoliyati; ● Sifat nazoratining statistic usullarini qo’llash; ● Sifat g’oyalarini targ’ibot qilish bo’yicha milliy kompaniya Sifat muommolariga bunday fundamental yondashishda Yaponiyada sertifikatlashtirish yapon tovarlarining yuqori sifat darajasini ta’minlash va jahon bozorida ular raqobatbardoshligini oshirish vositasi sifatida ko’riladi. Sanoat standartlashtirish qonuniga binoan mahsulotni yapon industrial standartlari JIS talablariga muvofiqligi belgisi bilantamg’alash ko’rsatilgan. U mamlakatda sanoat standartlarini ommalashtirish samarali vositasi bo’lib xizmat qiladi hamda firmalar darajasida sifat nazorat usullari tarqalishiga ko’maklashadi’ JIS belgisidan foydalanish huquqini sanoatning tegishli tarmoqlar vazirlari beradi. Muvofiqlik belgisi 2 shaklda bo’ladi: 65 ‘A’ va ‘B’ shakllari, ular mahsulot texnoologik jarayonlar milliy standartlariga muvofiqligini belgilash uchun qo’llanadi. Hukumat JIS belgisi bilan tamg’alangan mahsulot va texnologik jarayonlar sifatini kafolatlaydi. Mahsulot sifatini yaxshilashda zarur va muhim omillardan biri sifat to’garaklari (guruhlarining) faoliyatidir. Sifat guruhlari ishchilar, muhandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy jamoayig’ilmalaridir, ularning soni va tarkibi ishlab chiqarishning ehtiyojlaridan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqadi. Sifat to’garagi – ko’ngilli ravishda sifatni boshqarish muammolari bilan shug’ullanuvchi bir sex yoki bo’limda birga ishlayotgan ishchi va xodimlardan tashkil topgan kichik guruhdir. Sifat to’garaklari sifatni boshqarish faoliyatida doimiy ravishda ishlab, to’garak a’zolarining bilim va mahoratlarini o’sishiga va sifatni boshqarish usullarini qo’llagan holda o’z ish joylarida ishlab chiqish jarayonlarini mukammallashtirishni ta’minlaydi. Sifat to’garak (guruh) larining asosiy maqsadlari va vazifalari: ● Samarali boshqaruv uchun qo’shimcha imkoniyatlarni ishlab chiqish; ● Kompaniya xodimlarini mehnat intizomini darajasini ko’tarish vamehnat jamoasining har bir a’zosi ishlab chiqarish kamchiliklariga va sifatga o’zining ongli munosabati oshishini ta’minlaydigan muhit yaratish. 66 Sifat to’garaklari oldida turgan vazifalarni hal etishda quyidagi orinsiplarni qo’llash kerak bo’ladi: ● Ko’ngillilik; ● Har kim o’z ustida ishlashi (o’qishi, o’rganishi, malakasini oshirishi); ● Guruh bo’lib faoliyat yuruitishi; ● Barcha xodimlarni sifat to’garagiga aktiv ishtirok etishi; ● Sifatni boshqarish usullarini amalda qo’llash; ● Ish joyi bilan o’zaro aloqada bo’lish; ● Faollik bilan doimiy ishlash; ● To’garak a’zolarining o’zaro malakasini oshishga, o’rganishga, o’qishga yordam berish; ● Ijodiy izlanuvchanlik va yaratuvchanlik muhitini yaratish; ● Mahsulot sifatini oshirishning muhimligini va shu sohadagi masalalarni hal qilish zarurligini tushuna bilish. Sifat to’garaklari faoliyatining asosiy g’oyalari: ● Sifat guruhlari korxona faoliyatining yaxshilanishi va rivojiga katta xissa qo’shadilar; ● Sifat guruhlari xodimlar orasidagi munosabatlarni samimiyligini oshirib o’zaro hurmat va o’z-o’zini qadrlash his-tuyg’ularini oshirishga va ish joylarida sog’lom, ijodiy va do’stona muhit yaratishga imkon yaratadi; ● Sifat guruhlari xodimlarning qobiliyatlarini har tomonlama rivojlanishiga dunyoqarashining kengayishiga va ijodiy qobilaiyatlarining rivojlanishiga sharoitlar yaratadi. 67 Yaponiya davlati dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ichida ajralib turadi. Bu ish sifat to’garagiga alohida e’tibor bilan qaraydi. 60-yillar boshida Yaponiyada birinchi marta sifat to’garagi vujudga keldi. Buning sababi bor albatta. Yaponiya joylashishiga qarab aholisi zich yashaydigan geogreafik ob’ekt bo’lib uning yer osti boyliklariga deyarli ega emas. Terriytoriyasining taxminan 70%i texniklarni tashkil etgan bo’lib sanoatning rivojlanishida o’zining xomashyosiga xarid bog’lashi o’rinsiz bo’lar edi. Bu holda Yaponiya o’z xalqini oziqovqat bilan ta’minlay olmas sanoatni esa turli darajada rivojlantirolmasdi. Sanoat va energetika uchun tashqaridan keltiradigan xom-ashyo tilla, qimmatbaho toshlar va eksport mahsulotlari bilan tanish mumkin edi. Yaponiya uchun tanlov yo’q: na tilla, na qimmatbaho tosh uning yerosti boyliklarida mavjud edi. Demak eksport, bundan boshqa yo’li yo’q. Xullas, Yaponiya og’ir sharoitlarga bardosh beroladigan sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga butun bilim va zakovatini sarflashiga to’g’ri keldi. Shuning uchun oxirgi vaqtda Yaponiya dunyo eksportidagi mahsulotlarning ko’p xildan ortiq shaxsiy xiliga yetakchilik qilmoqda. Bularga dastgohlar, optika asboblari, radio priomniklar, fotoapparatlar yengil va yuk tashuvchi avtomobillar, televizorlar, videomagnitafonlar, texnika mahsulotlari, soatlar, g’ildiraklar, su’niy toladan bo’lgan matolar va boshqalar kiradi. Yaponiyada sifat to’garaklarini paydo bo’lishi va taraqqiyoti 68 AQSHdagi sifatni ta’minlash ko’lamini yetuk olimlardan biri Nyu York universitetining yetuk professori E.Deming faoliyati tomonidan Yaponiya firmalarining yuqori rahbariyatlari uchun tashkil etilgan o’quv kurslaridan so’ng sifat nazorati boshqaruv ko’lamiga yoyildi va shundan so’ng Yaponiya sifat nazorati firmasi o’z uslubini topdi va 1954-yilda jahonda birinchi o’ringa chiqdi. Yaponiya olimlar va muhandislar uyushmasi ittifoqi tomonidan Yaponiyaga 1950-yilda taklif etilgan sifat nazoratini statistik usullarini birinchilardan ishlab chiqqan E. Deming tomonidan hamma sohadagi injenerkar uchun tashkil etilib 8 kunlik o’qitilgan leksiyalar ham shular jumlasidandir. 1961-yildan boshlab Yaponiya tashkilotlarida sifat nazoratini ro’yobga ciqarish uchun bo’limlar tuzila boshlandi va javobgar shaxslar belgilandi. Keying qadam sifat nazoratini shunday formasiga o’tish bo’ldiki, bundan nafaqat ishlab chiqaruvchining balki iste’molchini qondirishdir umumsifat nazoratidir. Shunday qilib sifatni ko’tarish bir vaqtda bozorda raqobatbardosh mahsulotni tannarxini tushirib belgilash Yaponiya firmalarini asosiy ishlab chiqarish maqsadi bo’lib keldi. Yuqori sifatli mahsulotni ta’minlab beruvchi ishlab chiqarishni tashkil qilishni Yapon menejerlari malakali mehnat zaxiralari (resurs) yetishmovchiligi muammosiga duch kelishdi, mahsulotni sifati ularga uzliksiz bog’liuq edi. Yaponiyada firmalar ishlab chiqarish munosabatlari va aniq maqsad asosida birlashib uyushgan jamoani tashkil etadi. Firmaning miqyosidan kelib chiqqan holda firmani tashkil etish ierarxik tuzilish orqali ifodalanadi. 69 Shunday qilib sifat nazorati to’garaklari yoki sifat to’garaklari ro’yobga chiqdi. Natijada Yaponiyadagi voqealar quyidagicha rivojlandi: ● 1967-yil iyun oyida 10000 ga yaqin shunday to’garaklar qayd qilingan bo’lsa; ● 1969-yilda bu raqam 1967-yilga nisbatan ancha ko’pni tashkil qildi; ● 1979-yilning iyun oyida esa 100000 ni tashkil qildi; ● 1987-yil mart oyida sifat to’garaklari soni 50000 ni tashkil qilib bu ko’rsatkich har yili 10000 ga oshib bormoqda; Uning qatnashchilarining soni esa milliondan oshib ketdi Shuni alohida ta’kidlash joizki, Yaponiyadagi to’garaklar o’z oldiga ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish hisobiga mahsulot sifatini tubdan oshirishni maqsad qilishgan. Yaponiya usulining yana bir xarakterli tarafi to’garaklarning ishlarini muntazam ravishda olimlar va muxandislar ittifoqi tomonidan kuzatladi, o’rganiladi va tahlil qilib boriladi. Hozirgi vaqtda sifat to’garaklari AQSH da, Yevropa mamlakatlarida hamda Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi. Yaponiyadagi sifat to’garaklarining keng yoyilishi va ular faoliyatidagi yutuqlarning negizi tashkilotlarning faoliyati tashkil topishi va ishlab chiqarish madaniyatining o’ziga xos milliyligidadir. Yaponiyadagi zamonaviy tashkilot madaniyati 2-jahon urushidan so’ng tus oldi. Uning o’ziga xoslik tomonlaridan biri ishchi xizmatchilarni umrbod ishga yollash tizimi mavjudligida, bu esa ularga kelajakka ishoncha borlik kafolatini beradi. Firmaning asosiy maqsadi va vazifalari barcha xodimlarning tushunchasiga to’liq yetkaziladi. Ular bu 70 maqsad va vazifalarni to’liq tushungan holda shaxsiy maqsad va vazifalar deb qabul qilinadi. Yaponiya ishlab chiqarish tizimi dunyodagi boshqa davlatlarda yo’q lekin, yaponcha ishlaymiz degan harakat hatto AQSh da ham bor. Biz ham yapon menejerlarini tajribalarini yaxshi o’rganib o’zlashtirishimiz kerak. Yaponiyada turli xil ixtiyoriy belgilar amal qiladi. Bu belgilarni assotsatsiyalarni va boshqa jamiyatlar tovarlarning ma’lum bir taraflariga javob berish to’g’risidagi iste’molchilarni ta’minlaydi. Bu belgilar oziq- ovqat tovarlar uchun alohida xususiyatga ega. Shunday qilib, shuni ta’kidlash kerakki Yaponiya bozoriga kirish uchun eksporterlar Yaponiyada amal qiluvchi standartlar va qoida talablaridan sinov natijalariga bo’lgan talablardan xabardor bo’lishga. Buning uchunYaponiyadagi hamkorni to’g’ri tanlash lozim. Agarda hamkorni to’g’ri tanlamasa, tovvarni bozorga siljitish mumkin emas. Xorijiy tovar yetkazib beruvchilar Yapon bozoriga turli xil yo’llar bilan kirmoqchi bo’lishadi. Yoki ichki bozorni himoya qiluvchi qattiq to’siqlarni sertifikatlashtirishni tadbirlaini ko’rishadi. 71 Xulosa. Mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llanadigan ishlab chiqarish xo’jalik va tijorat usullari alohida o’rin egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ‘Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish – barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovard maqsadidir ’ nomli asarlarida 2007-yilda amalga oshirilgan eng ustuvor yo’nalishlar haqida to’xtalib o’tar ekanlar ‘Birinchi navbatda ijtimoiy- iqtisodiy yutuqlarimiz negizida yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi an’anaviy xom-ashyo tarmoqlarni hisobidan emas, jahon bozoridagi qulay konyenktura va ayrim xom-ashyo turlari hamda materiallar narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda raqobatga bardoshligi sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish hamda zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni belgilab beradigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini belgilab oshirish evaziga ta’minlanmoqda’ - ,degan edilar. Menejerlar borgan sari sifatning ahamiyatini tan olmoqdalar. Lekin ularning kuchliligi uni kompaniya nuqtai nazaridan o’lchaydi va aniqlaydi. Ob’ektiv va qabul qilinayotgan sifatlar o’rtasidagi bo’linishning kamayishi kompaniya sifatga iste’mol nazari bilan qarashini talab qiladi. Shuningdek kompaniyalar uchun turli tovar kategoriyalariga tegishli tovarlar xaridorlarini ko’proq qiziqtiruvchi sifatning abstrakt o’lchamlarini aniqlovchi tadqiqotlar o’tkazish foydalidir. 72 Korxonalar bozor talablarini o’rgangan holda iste’molchilar ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi sifatli chiroyli mahsulot olishga harakat qiladi. Shu sababli sifatni korxonalar sifat darajasi oshib borganda mahsulot ishlab chiqarish uchunqilinayotgan harajatlar boshida sekin oshadi. Chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni osonlik bilan bajaradi. Keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan harajatlar oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradilarki harajatlar cheksizlikka intiladi. Har bir korxonaning asosiy vazifasini tashkil etish ishlab chiqarilgan mahsulot sifati hisoblanadi. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi, ko’rsatayotgan xizmat yoki ishlab chiqarish mahsuloti bilan asoslanadi. 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi -Т.: 0 ‘zbekiston, NMIU, 2014. 2. 0 ‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to ‘g‘risida”gi Qonuni. 0 ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to ‘plami, 2012 y., 1-son. 3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7 fevraldagi “2017- 2021-yillardagi 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi PF-4947- sonli Farmoni. - O ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y. www.lex.uz . 4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tashqi savdo sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. - // Xalq so‘zi, 2017 yil 15 aprel, № 75 (6769). 5. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi tadbirkorlik sub'ektlarinmg huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakili institutini ta'sis etish to‘g‘risida”gi Farmoni. - // Xalq so‘zi, 2017 yil 5 may, № 90 (6784). 6. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF- 5564-sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g ‘risida”gi Farmoni. -// Xalq so‘zi, 2018 yil 31 oktyabr, № 225 (7183). 7. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “0 ‘zbekiston Respublikasi hmovasion rivoilanish vazirligini tashkil etish to‘g ‘risida” gi PF-5264-son Farmoni. 2017 yil 29 noyabr.- lex.uz. 74 8. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 martdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovasiyalami joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3698-sonli qarori. - Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 09.13.2018 y. 75

KORXONADA  SIFAT MENJMENTI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH mavzusida tayyorlangan kurs ishi 

Купить