Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Korxonada xizmatlar sifatini nazorat gilish usullari va vositalarini takomillashtirish

● Boshqaruvchi ta’sirlar yuzaga keltirgan mahsulot sifati
ko’rsatkichlarining o’zgarishlari haqida informatsiya olish va uni
tahlil qilish;
Mahsulotning haqiqiy sifati to’g’risidagi ma’lumot rejalashtirilgan
sifat ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Qiyoslash natijalari bo’yicha
sifatni saqlab turish yoki ko’tarish bo’yicha chora-tadbirlar bo’yicha
ishlab chiqariladi va amalga oshiriladi.
Ishlab chiqilgan chora-tadbirlar mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi
turli omillar o’zgartirilishini nazarda tutadi. Bu omillarni texnikaviy,
tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiylarga ajratish mumkin.
Texnikaviy omillar texnologik jihozlar, uskunalar, asbob va
nazorat vositalar holati, dastlabki materiallar, xom-ashyo va jamlovchi
buyumlar sifati, texnikaviy hujjatlar va boshqalar holati va sifatidan
iborat.
17

Sifatni boshqarish masalasidan kelib chiqib, zaruriy xususiyatlarni
boshqarish mezonlaridek qabul qilish mumkin. Misol uchun, materiallar
18

6. Ishlab chiqarish jarayonini baholash;
7. Mahsulot sifati va ishlab chiqarish jarayoni nazorati;
8. Ayrim jarayonlar tahlili (mahsulot sifati sohasidagi maxsus
tadqiqotlar);
9. Mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlardan foydalanish;
10. Mahsulot sifati haqida ma’lumot beruvchi uskunalar nazorati;
11. Sifatni ta’minlovchi uslublarga o’rgatish, kadralr malakasini
oshirish;
12. Kafolatlangan xizmat;
13. Sifat sohasida ishlarni muvofiqlashtirish;
14. Yetkazib beruvchilar bilan birgalikda sifat borasidagi aloqalar;
15. PDCA ( Plan-do-check- action) siklini ishlatish;
16. Sifat to’garaklari ishi;
17. Inson omilidan foydalanish;
18. Sifat doirasidagi ishlarni ‘funksiyalar orasida’ usuli bilan olib
borish;
19. Milliy sifat korxonalarida ishtirok etish;
20. Sifat siyosatini ishlab chiqish;
21. Moliyaviy foliyatda xizmatchilarning qatnashuvi;
22. Sifat madaniyati tuzulishida olib borilgan chora-tadbirlar 23.
Boshqaruv kadrlarni sifat faolyatini boshqarishda tayyorlash;
24. Sifat faoliayati doirasida ma’suliyatni oshirish.
Sifatni umumboshqarish – bu nazariy qo’llanma emas, balki sifatni
oshirish jarayonini boshqarish texnologiyasi 3 qismdan iborat:
1. Bazali tizim;
2. Texnik ta’minot tizimi;
48

chiqish o’z navbatida sifatni oshirish malakalarini samarali hal etish,
xodimlarni rag’batlantirish va motivlashtirishni ta’minlash kerak. Shuni
alohida ta’kidlash joizki, ko’pgina korxonalar sifat xizmatini to’la
rivojlantishga qodir emas. Ayniqsa kichik korxonalarda bu masala ancha
og’ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo’yicha bir muxandis
menejer bo’lishi mumkin.
Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborot texnologik
va matematik-statistik usullaridan foydalanish mumkin. Mahsulot sifatini
boshqarishni ikki usulda ta’minlash munkin: mahsulotni navlarga
ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.
Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida
sifatdagi o’zgarish sababini aniqlash va ularni bartaraf etishni monitoring
qilishdan iboratdir.
Sifatni boshqarish konsepsiyasi (Total quality manajment TQM) –
shundan iboratki, barcha sohalarda tadqiqot to mahsulotni sotguncha va
undan keyin sifatni boshqarishda tizim va uslublarni qo’llash
hisoblanadi. TQM konsepsiyasi xalqaro tavsifga ega bo’lib, u mahsulot
sifatini va korxonaning raqobatbardoshligini oshirishni samarali
boshqarish maqsadida uslublar, vositalar, shakllarning umumiyligidir.
TQM tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Yangi mahsulotni tadqiq qilishdagi nazorat;
2. Mahsulot sifatini takomillashtirish va xom-ashyo materiallarining
sifatini rejalashtirish;
3. Xom-ashyo va materiallarning korxonaga kirishdagi nazorati;
4. Tayyor mahsulot nazorati;
5. Mahsulot sifatini baholash;
47

Sifat tizimida sertifikatning mavjud bo’lishi bozorda raqobatni
saqlashning zaruriy sharti bo’lib hisoblanadi. U o’zida:
1. Ishlab chiqarish boshqarish bilan bog’liq muammolarning mavjud
emasligi;
2. Korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga buyurtmachilar
tomonidan bildirilayotgan shikoyatlar sonining ko’p emasligi;
3. Xaridorlar mol yetkazib beruvchining mavjud sifatni boshqarish
tizimidan qoniqish hosil qilishi;
4. Xaridorlar mavjud sifatni boshqarish tizimi to’g’risidagi hujjatlarni
talab qilish;
5. Xaridor mol yetkazib beruvchida sifatni boshqarish tizimining
mavjudligini shaxsan o’zi tekshirishi va baholay olishi.

1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish
xususiyatlari.
Avvalo mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini va ularni tuzulish
xususiyatlarini o’ragishdan oldin sifat tushunchasiga to’xtalamiz.
Sifat tushunchasi ko’p qirrali ko’p ma’noli falsafiy
tushunchadir. Ameriakning ko’pchilik kompaniyalari ’’Go’zallik
kuzatib turuvchining ko’z oldida namoyon bo’ladi’’, ya’ni har bir inson
sifatga o’z nuqtai nazaridan qaraydi degan xulosaga kelishgan. Demak,
’’ sifatni boshqarish mukammallikka erishilidi degani emasi, u bozor
talabiga javob beruvchi sifatga ega bo’lgan mahsulotni samarali ishlab
13

3. Sifatning umumboshqaruvini rivojlantirish va takomillashtirish
tizimi.
Bazali tizim – tadqiqot va tahlil qilish uchun qo’llanadigan vositadir.
Ular umuman olingan matematik apparat va nazorat qilishning statistic
usullaridan foydalanishga asoslangan. Texnik ta’minot tizimi
xodimlarini texnik jihozlarni ishlatish va undan to’g’ri foydalanishni
o’rgatish usullari va dasturlaridir. TQMni rivojlantirish va
takomillashtirish tamoyillari va mohiyati o’zida ilmiy
yondashuvlar bozor munosabatlari amal qilishining iqtisodiy
qonunlarini, tashkil etish qonunlarini sifatni boshqarish strukturasi
hamda bozor sharoitiga qarab moslashishini aks ettiradi.
Sifatning umumboshqaruvi maqsadi mahsulot va xizmatlar sifatini
oshirish hisoblanadi.
TQM samaradorligi quyidagi 3ta asosiy shartlarga bog’liq bo’ladi.
1. Yuqori lavozimdagi shaxs korxonada sifatni oshirish borasida
qa’tiyatliligi;
2. Investitsiyalar texnikaga emas, balki odamlarga xizmat qiladi;
3. Tashkiliy tizimini aynan TQM da shakllanadi yoki uning asosida
tashkil topadi.
Korxonaga o’zaro bir-biriga bog’liq unsurlardan iborat tizim nuqtai
nazaridan qarash zarur tashkiliy unsurlari hamda tashkilotning tashqi
muhiti bir biriiga juda bog’liqligi tufayli muommolar ososn va tez hal
etiladi. Boshqa tashkiliy muommolar kabi kelajakda unumdorlikni
oshirish muommosi ham kompleks yondashuvni talab qiladi.
49

Mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon
iqtisodiy jarayonlarida qo’llanadigan ishlab chiqarish xo’jalik va tijorat
usullari alohida o’rin egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat
muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammolariga katta
ahamiyat berishga majbur qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
‘Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish
– barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovard
maqsadidir ’ nomli asarlarida 2007-yilda amalga oshirilgan eng ustuvor
yo’nalishlar haqida to’xtalib o’tar ekanlar ‘Birinchi navbatda ijtimoiy-
iqtisodiy yutuqlarimiz negizida yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar
bilan o’sishi an’anaviy xom-ashyo tarmoqlarni hisobidan emas, jahon
bozoridagi qulay konyenktura va ayrim xom-ashyo turlari hamda
materiallar narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda
raqobatga bardoshligi sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish hamda
zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni belgilab
beradigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini
belgilab oshirish evaziga ta’minlanmoqda’ - ,degan edilar.
Menejerlar borgan sari sifatning ahamiyatini tan olmoqdalar. Lekin
ularning kuchliligi uni kompaniya nuqtai nazaridan o’lchaydi va
aniqlaydi. Ob’ektiv va qabul qilinayotgan sifatlar o’rtasidagi
bo’linishning kamayishi kompaniya sifatga iste’mol nazari bilan
qarashini talab qiladi. Shuningdek kompaniyalar uchun turli tovar
kategoriyalariga tegishli tovarlar xaridorlarini ko’proq qiziqtiruvchi
57

Odatda, biz ‘standart bo’yicha’ degan iborani ko’p ishlatamiz.
Standart o’zi nima? Standart – bu ko’pchilik manfaatdor tomonlar
kelishuvi asosida ishlab chiqilgan va ma’lum sohada eng maqbul
darajadagi tartiblashtirishga yo’naltirilgan, hamda faoliyatning har xil
turlariga va natijalariga tegishli bo’lgan umumiy va takror
qo’llaniladigan qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan
hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatdir.
Standartlar darajasiga qarab xalqaro, mintaqaviy, davlatlararo, milliy
va korxona miqyosida qo’llaniladi.
Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqarish va uni ishlab
chiqarishga qo’yish bosqichida yangi mahsulotning yuqori sifatdagi
turlariga yaratish va ularni tezlatishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi
va iste’molchi oralaridagi munosabatlarni yaxshilashga yo’naltirilgan.
Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o’z vaqtida yuqori sifatli
loyihakonstruktorlik hujjatlarini berishni, korxonaning yangi
mahsulotini berilgan sifat ko’rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak
bo’lsa mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlashni ta’minlaydi.
Standartlashtirish mahsulot muomalada bo’lganida va sotish
bosqichlarida mahsulotni joylashtirishda yaxshi tartib va sharoitlar
yaratish, yuklash va joylashtirish, to’g’ri saqlash, buyumni transportda
tashish, tarqatish talablarini sotish tashkilotlariga qarab belgilanadi.
Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida va ishlab chiqarishda eng
ratsional joriy qilish-mahsulot va sifatni yaxshilash, mehnat harajatlarini
va moddiy resurslar sarfini kamaytirish haqida ta’sirchan vositalaridan
39

to’g’ri keldi. Shuning uchun oxirgi vaqtda Yaponiya dunyo eksportidagi
mahsulotlarning ko’p xildan ortiq shaxsiy xiliga yetakchilik qilmoqda.
Bularga dastgohlar, optika asboblari, radio priomniklar,
fotoapparatlar yengil va yuk tashuvchi avtomobillar, televizorlar,
videomagnitafonlar, texnika mahsulotlari, soatlar, g’ildiraklar, su’niy
toladan bo’lgan matolar va boshqalar kiradi.
Yaponiyada sifat to’garaklarini paydo bo’lishi va taraqqiyoti.
AQSHdagi sifatni ta’minlash ko’lamini yetuk olimlardan biri Nyu
York universitetining yetuk professori E.Deming faoliyati tomonidan
Yaponiya firmalarining yuqori rahbariyatlari uchun tashkil etilgan o’quv
kurslaridan so’ng sifat nazorati boshqaruv ko’lamiga yoyildi va shundan
so’ng Yaponiya sifat nazorati firmasi o’z uslubini topdi va 1954-yilda
jahonda birinchi o’ringa chiqdi.
Yaponiya olimlar va muhandislar uyushmasi ittifoqi tomonidan
Yaponiyaga 1950-yilda taklif etilgan sifat nazoratini statistik usullarini
birinchilardan ishlab chiqqan E. Deming tomonidan hamma sohadagi
injenerkar uchun tashkil etilib 8 kunlik o’qitilgan leksiyalar ham shular
jumlasidandir. 1961-yildan boshlab Yaponiya tashkilotlarida sifat
nazoratini ro’yobga ciqarish uchun bo’limlar tuzila boshlandi va
javobgar shaxslar belgilandi. Keying qadam sifat nazoratini shunday
formasiga o’tish bo’ldiki, bundan nafaqat ishlab chiqaruvchining balki
iste’molchini qondirishdir umumsifat nazoratidir. Shunday qilib sifatni
ko’tarish bir vaqtda bozorda raqobatbardosh mahsulotni tannarxini
tushirib belgilash Yaponiya firmalarini asosiy ishlab chiqarish maqsadi
bo’lib keldi.
Yuqori sifatli mahsulotni ta’minlab beruvchi ishlab chiqarishni tashkil
qilishni Yapon menejerlari malakali mehnat zaxiralari (resurs)
54

Korxona rahbarlari mahsulot sifatining standartdan chetga chiqishini
emas balki uni oldindan belgilash va bartaraf etishga alohida e’tibor
qaratishi kerak.
Standart- mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablarni o’zida
aks ettiruvchi texnik-me’yoriy hujjatdir.
10

Mahsulot sifatiga ilmiy tadqiqotlar, konstruktivlar va texnologik
ishlanmalarga asos solinadi, foydalanishda esa ular ro’yobga chiqadi.
Mahsulot sifatini joriy qilish ta’minlash va saqlab turishning asosiy
bosqichlarini tavsiflovchi ’’sifat sirtmog’i’’ mavjud. Bu bosqichlarda:
27

● Sifatni boshqarish kompleks sistemasiga quyidagilar kiradi:
standartlar - maqsadni belgilovchi, ya’ni mahsulot sifatiga qo‘yilgan
talablarni normativlari, maqsadga yetishni ta’minlovchi standartlar,
ya’ni sifatga ta’sir etuvchi omillarni reglamentlashtirish.
● Ehtiyojni oldindan bilish standartlari, mahsulot sifat texnik
darajasini standartlari. Savdo assortimentini va sifatni boshqarishni
hamma bosqichlarida ishtirok etishi kerak.
● Loyihalash va tadqiqot qilish bosqichida savdo tashkilotlari ishlab
chiqarish va loyihalash korxonalariga yangi turdagi tovarlarni
yaratishga yoki yangilashga buyurtmalar berishlari kerak. Tajribaviy
na’munani qabul qilishda savdo xodimlari xal qiluvchi ovozlardan
birini beradi, chunki yangi mahsulotni iste’mol xossalariga to‘g‘ri
baho berishi kerak.
● Tayyorlash bosqichida bunda mahsulotni attestatsiyadan o‘tkaziladi.
Savdo xodimlari Davlat Attestatsiya komissiyaga a’zo bo‘lib
kirishadi.
● Bunda aholi talabi va ehtiyojidan kelib chiqgan xolda mahsulot
sifatiga obyektiv baho berishi kerak.
● Muomala va taqsimot bosqichida savdo xodimlari tovarlarni saqlash,
tashish, sotish sharoitlarini shunday yaratilishi kerakki uyda
mahsulot sifatida zarar yetmasligi kerak.
● Bu bosqichda tovarlar sifat ko‘rsatichlari bo‘yicha qabul qilinishi
kerak.
37

paxta tolasi aylantirilgan bo’lsak, bu foyda hajmi boy berilgan paxtani
qayta ishlashdan olinadigan moy, shirot, kunjara boshqa mahsulotlarni
hisobga olmaganda ham, yo’qotish qariyb 100 mln.$ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatni boshqarish tizimlarini joriy
etish, maxsulotlarning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash
masalasi barcha korxonalarda ham hal etilgan deb bo’lmaydi. Bu
kamchilik, ayniqsa, biz uchun o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan
yengil sanoat, farmasevtika va qurilish materiallari, sanoat tovarlari
ishlasb chiqariladigan tarmoqlarga tegishlidir.
2012-yilning 26-yanvar kuni O’zbekiston kasaba uyushmalari
federatsiya kengashining 4-majlisi bo’lib o’tdi, majlis kun tartibi
O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasining 2011-yildagi
faoliyati yakunlari va 2012-yilda mo’ljallangan eng muhim ustuvor
vazifalar belgilab olish masalalariga bag’ishlanadi.
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish masalasi ham federatsiya
kengashining doimiy diqqat markazida bo’ldi. Shu maqsadda korxona,
tashkilot va muassasalarda “Ma’naviyat soatlari” o’tkazilishi joriy
qilib, ularda respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov rahbarligida
mamlakatimizda istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli
islohotlar erishilayotgan yutuqlar, davlatimiz insonparvar siyosatining
mazmun-mohiyati va ahamiyati mehnatkashlar ayniqsa, yoshlar ongiga
yetkazib kelinmoqda.
I-BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA
SIFATNI BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI
6

● Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
metrologiya bo’yicha O’zbekagentligi (2011-yil 3-oktabrdan
boshlab);
Tabiiy resurslardan foydalanish va tartobga solish va atrof-muhitni
ifloslanishidan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish bo’yicha
O’zbekiston Davlat
Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi;
Qurilish sanoati loyihalash va konstruksiyalash sohasida-O’zbekiston
Respublikasi davlat arxitektura qurilish qo’mitasi;
Tibbiy yo’nalishdagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlar, dori-darmonlar
va respublika sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibida inson
uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish bo’yicha-O’zbekiston
Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi amalga oshiradi.
Respublika standartlashtirish rejasiga birinchi navbatda milliy
stanadartlar
talablari bilan uyg’unlashtirish, kishilarning hayoti va salomatligi uchun
xavsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilinishi, iste’molchilar huquqining
himoya qilinish, milliy ijtimoiy0iqtisodiy va texnikaviy dasturlarning
amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish
kiritiladi.
Xalq xo’jaligi tarmoqlarida standartlashtish , sertifikatlashtirish va
metrologiya bo’yicha O’zbekagentligining vazifalari:
● O’zbekiston Respublikasi hududida barcha jismoniy shaxslar mulk
shaklidan qa’tiiy nazar yuridik shaxslarga O’zbekiston
Respublikasining ‘Standartlashtirish to’g’risida’, ‘Mahsulot va
xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida’, ‘Metrologiya
44

mobaynida barqaror bo’lib insonlar mahalliy faoliyatining
ko’rsatishiga va xarakteriga sezilarli bog’liq emas.
Agar sifat ko’rsatkichi buyumlarning bitta xususiyatini ko’rsatsa, bu
birligi sifat ko’rsatkichi deyiladi.
Agar mahsulot bir qancha xususiyatini ko’rsatsa, birligi kompleks
ko’rsatkichi deyiladi.
Ishlab chiqarish faoliyati natijasida buni misol tariqasida ko’rish
mumkin:
● Texnik eklyatsion ko’rsatkichlar (kompleks ko’rsatkich o’z ichiga
quvvati, ish
unumdorligi, og’irlik o’lchami, aniqligi va boshqalar);
● Iqtisodiy o’rsatkichlar (kompleks – tannarx, rentabellik-
tejamkorlik); - Texnik ko’rsatkichlar.
Mahsulot sifatini baholash quyidagicha formula bilan
aniqlanadi:
Pk = K1
* C1
+ K2C2+ ...... + KnCn.

Bu yerda, Pk- mahsulotning kompleks sifat ko’rsatkichi, K1, K2,
K3,.....Kn – har bir ko’rsatkich miqdorini hisobga oluvchi koeffitsienti;
C1, C2, C3,...... , Cn-birlamchi ko’rsatkichlar.

2-BOBMAHSULOT SIFATI VA UNI BOSHQARISH
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб,
ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи
2004й. 10 феврал.
2. И.А.Каримов Только здоровўй народ, здоровая нация способнў
на великие свершения «Вўступление Президента республики
Узбекистан Ислама Каримова на торжественном собрании,
посвяҳенном 12-й годовҳине Конституции Республики
Узбекистан» Деловой партнер. № 4 9 декабря 2004г.
3. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика»
Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004.
4. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и
заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002.
5. Дадабоев Ю.Т., Мамутова Х.Ш., Стратегическое планирование.
– Фергана, 2000.
6. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А.
Стратегик режалаштириш. ЎзР Ёзувчилар уюшмасининг
адабиёт жамғармаси нашриё
60

to’g’risida’, ‘Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi
to’g’risidagi ’ qonumlar hamda standartlashtirish,
sertifikatlashtirish va metroligiya sohasidagi boshqa huquqiy va
me’yoriy aktlarga amal qilinishi ustidan nazoratni ta’minlash;
● Olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari asosida standartlashtirish,
sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi yagona davlat
siyosatini amalga oshirish;
● Xalqaro standartlar (ISO) bo’yicha yagona ma’lumotlar bazasini
yaratish;
● Mahsulot va xizmatlarning sertifatlashtirishni yangi tartibini ishlab
chiqarish va ularning ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish;
● Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish va sinovlarni
o’tkazishni zamonaviy tizimini tashkil etish.
3.2 Mahsulot sifatini boshqarish
kompleks tizimini
takomillashtirish.
Ma’lumki, mahsulot sifatiga qo’yiladigan asosiy talablar mahsulot
yoki xizmatga bo’lgan talablardan va iste’molchilarning talablaridan
iborat bo’ladi. Shundan kelib chiqib sifatni boshqarish kompleks
tizimi ushbu talablarni sifat faoliyati natijasini va uni nazorat qilish
jarayonini ta’minlash zarur.
Albatta o’tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar
davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda
mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarish kompleks
tizimining yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati
45

holda bu tashkilotga birlashtiriladi. XEK elektrotexnika, elektronika,
radioaloqa va priborsozlik yo’nalishida standartlashtirish bilan
shug’ullanadi.
Xalqaro standart tashkilotining maqsadi elektrotexnika,
radioelektronika igan talablarni sohalarida standartlashtirish masalalarini
hal qilishda xalqaro hamkorlik qilishdan iboratdir. Uning asosiy vazifasi
ushbu soha bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot bo’yicha mahsulotlariga
qo’yiladigan talablarni belgilaydi va ISO standartlarida 9000 seriyasini
vujudga keltirdi. Sifat tizimini sertifikatlashga tayyorlash:
1. Aniq belgilangan protseduraning mavjudligi;
2. Voz kechish va qaytish sonining kamligi;
3. Tekshiruv laboratoriyasining mavjudligi;
4. Yuqori darajadagi unumdorlik;
5. Korxonada sifat bo’yicha menejerlarning mavjudligi;
6. Jarayonlarni nazorat qilishning statistic uslublarini qo’llash;
7. Hujjat bilan rasmiylashtirilgan protseduralarning mavjud bo’lishi;
8. Korxonada tashkiliy jihatdan shakllantirilgan sifat tizimining mavjud
bo’lishi;
9. Korxonada sifat bo’yicha bo’limning mavjud bo’lishi;
10. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish;
11. Nuqsonlarni aniqlash bo’yicha ishlarni olib borilishi.
Iste’molchilar uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining
yuqori darajadagi barqarorligi va muqarrarligining kafolati bo’lib,
sertifikatga ega bo’lgan sifat tizimi hisoblanadi.
12

● Mahsulot sifatining aniq standartlariga javob bermasligi
bevosita ishlab chiqarishning o’zidayoq aniqlanishi maqsadga
muvifiq bo’ladi. Buning uchun sifatni nazorat qilish quyidagi
barcha texnologik zanjir bo’yicha amalga oshirilishi kerak:
● Material va butlovchi qismlarning kirish nazorati
laboratoriyalar orqali amalga oshirilishi;
● Korxona ishlab chiqarish jarayonining texnologik jihozlarini
faol nazorat qilish uslublarini ishlab chiqish, shuningdek
operatsiyalar bo’yicha tanlama yoki to’liq nazorat olib
borilishi va tyyor mahsulotning yakuniy nazorat;
● Korxona laboratoriyalari mahsulotning davriy sinovlariga oid
maxsus ko’rgazmalari bilan ta’minlanishi kerak.
Sifat funksiyalarini tizimlash har bir mahsulot sifati funksional va
rag’batlantiruvchi funksiyalarni o’zida aks ettirishi kerak. Bu holatda
gap iste’molchi belgilaydigan sifat haqida ketmoqda. Bunda iste’molchi
bildirgan sifatning ko’plab ko’rib chqishi talab etiladi. Bu esa mahsulot
sifati bo’yicha shug’ullanuvchial oldida ko’plab muommolarni yuzga
keltiradi.
Bu muommolarni hal etish uchun sifat funksiyasini tizimlash (SFT)
uslubi qo’llaniladi. Ishlab chaiqishni ta’minlash kerak.

9

Sifatnni boshqarishda texnik shartlar qisman rol o’ynaydi.
Texnik shartlar bu davlat standartlariga qo’shimcha tarzda
belgilanadigan agar ular mavjud bo’lmagan taqdirda mahsulot sifati
ko’rsatkichlariga mustaqil talab qo’yoladigan texnik-me’yoriy hujjatdir.
Standartlar mahsulotlarning barcha hayotiylik bosqichlarida uning
sifatini oshirishni rejalashtirish tartibi va uslublarini belgilaydi, sifati
nazorat qilish va baholash uslublari va vositalariga talabni belgilaydi.
Mahsulot sifatini boshqarish davlat, xalqaro, tarmoq va korxona
standartlari asosida amalga oshiriladi.
Mahsulot sifati va standartlash bo’yicha xalqaro standartlar Xalqaro
standart tashkilorti (XST) yoki ISO (ingliz tilida international standart
organization) XST tashkiloti tashkiloti 1946-yilda BMT qoshidagi
standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita yig’ilishida dunyo
miqyosida standartlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qo’mita xalqaro
tovarlar almashinish va o’zaro yordamini yengillashtirsh; intellectual,
ilmiy, texnik, iqtisodiy faoliyat muhitida hamkorlik qilishni kengaytirish
maqsadida tashkil qilindi.
ISO ning faoliyat turi xalqaro standartlarni ishlabchiqish chiqsh
hisoblanadi. ISO standartlari ishlab chiqish qo’llash uchu juda qulay
hisoblanadi. Milliy standartlashtirishda ulardan foydalanish sotish
bozorini, eksportni kengaytirish, ishlabchiqarilayotgan mahsulotlar
raqobatbardoshligini oshirishni qo’llab quvvatlsh imkonini beradi.
Xalqaro elektrotexnik komissiya (XEK) 1906-yili Londonda tashkil
topgan. 1946yilda ISO tashkil topganidan keyin XEK o’zining
molyaviy va tashkiliy masalalari bo’yicha mustaqilligini saqlab qolganni
11

2.1.Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari
Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari
● Tovarlar sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashning organoleptik, tajriba,
sotsiologik, ekspert (7 kishidan kam bo‘lmagan) usullari mavjud.
● Organoleptik usulda – tovar sifati xid, ko‘rish, eshitish, ta’m orqali
aniqlanadi..
● Tajriba usulda – tovarning kimyoviy tarkibi, fizikaviy,
mikrobiologik, texnologik xususiyatlarini aniqlanadi. Natija
raqamlarda ifodalanadi, lekin vaqti uzoqdir.
● Sotsiologik usulda – xaridorlar fikriga qarab aniqlanadi.
Mahsulotlarni sifati sotish ko‘rgazmalari, xaridorlar konferensiyalari
anketalar tarqatish yo‘li bilan aniqlanadi.
● Ekspert usulda – 7 kishidan kam bo‘lmagan yuqori malakali
mutaxassis-ekspertlardan-tovarshunos, dizayner, konstruktorlardan
tashkil topadi va ularning fikri bo‘yicha sifatga baho beriladi.
● Ekspert komissiyasi 2 guruhdan iborat bo‘lib, ekspert va ishchi
guruhi hisoblanadi. Ekspert guruh tovarlarga baho beradi, ishchi
guruhi esa texnik-tashkiliy ishlar: so‘rov ishini tashkil ettish,
anketalarni tarqatish va yig‘ish, ekspert baholarni qayta ishlash va
analiz qilish ishlarini bajaradi. Tovarlarga baho berishda komissiya
a’zolarini 2/3 ovozi qabul qilindi deb ataladi.
32

sarflanishini kamaytirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinaning
massasi qabul qilinadi.
Ishonchlilikni oshirish kerak bo’lsa, mezon sifatida mashinani to’xtab
qolmasligi va boshqalar qabul qilinadi.
Aytib o’tilgan mezonlar texnikaviymezonlar soniga kiradi va
ulardan keng foydalaniladi, lekin ular xususiy mezonlardir. Ularda
sifatga erishish uchunsarflanadigan harajatlarni baholash nazarda
tutilmagan. Bilarsiz mahsulot sifatini boshqarish tizimi ishi
samaraliligini baholab bo’lmaydi. Shuning uchun, sifatni boshqarishda
mahsulot sifati texnikaviy va iqtisodiy xususiyatlarni jamlaydigan
mezonlardan foydalanish kerak. Bu holda mahsulotni integral sifati
tushunchasi qo’llaniladi. Mahsulotning integral sifati deb mahsulotdan
foydalanish yoki uni iste’mol qilishning yig’indisi goydali samarasining
mahsulotni yaratish foydalanishga sarflanadigan yig’indisi harajatlariga
bo’lgan nisbati tushuniladi.
Korxonalar bozorda talablarni o’rgangan holda iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan
mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi, sifatli, chiroyli
mahsulot olishga harakat qiladi va shu sababli sifatli korxonalar sifat
darajasi oshib borganda mahsulotni ishlab chiqarish uchun qilinayotgan
harajatlar boshida sekin oshadi, chunki ishlab chiqarish berilgan
talablarni osonlik bilan bajaradi, keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan
harajatlar keskin oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradiki,
harajatlar cheksizlikka intiladi.
1.3. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimlari va mahsulot
sifatining aniqlash usullari.
19

Sifat tizimida korxona siyosati va maqsadini ta’minlash uchun sifat
tizimida:
1. Marketing, bozorni o’rganish;
2. Texnika talablarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish;
3. Material-texnik ta’minot;
4. Texnik jarayonlarni tayyorlash va ishlab chiqish;
5. Ishlab chiqarish;
6. Nazorat, sinov va tadqiqotlar o’tkazish;
7. O’rash va saqlash
8. Sotish va taqsimot;
9. Montaj va ishga tushurish;
10. Xizmat ko’rsatishga texnik yordam;
11. Foydalanib bo’linganidan keyin utilizatsiya qilish.
Korxonada mahsulot sifatini nazorat qiluvchi sifat xizmati bo’limini
tashkil qilish korxonada olib borilayotgan sifat bo’yicha faoliyatini
muvofiqlashtirishga imkon beradi. Sifat xizmati sifat bo’yicha uslubiy
takliflarni ishlab chiqadi. Bu xizmat turi faqatgina bosh direktorga
bo’ysunadi. Sifat xizmati funksional tizimining namunaviy ko’rinishi
bo’ladi.
Korxona rahabariyati bu xizmat orqali nafaqat mahsulot sifatining
xalqaro standartlariga javob berishini nazorat qilib boradi. Balki
mahsulot sifatini doimiy ravishda takomillashtirib imkoniyatiga ham ega
bo’ladi.
Maxsus xizmat turi orqali iste’molchilar ehtiyojini va ularning
mahsulot sifatiga qo’yadigan talabini o’rganadi.
8

sifatning abstrakt o’lchamlarini aniqlovchi tadqiqotlar o’tkazish
foydalidir.
Korxonalar bozor talablarini o’rgangan holda iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirib foydalanishda zaruriy samarani ta’minlaydigan
mahsulotlar chiqarishlari kerak. Iste’molchilar yaxshi sifatli chiroyli
mahsulot olishga harakat qiladi. Shu sababli sifatni korxonalar sifat
darajasi oshib borganda mahsulot ishlab chiqarish uchunqilinayotgan
harajatlar boshida sekin oshadi. Chunki ishlab chiqarish berilgan
talablarni osonlik bilan bajaradi. Keyinchalik sifat darajasi o’sishi bilan
harajatlar oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradilarki
harajatlar cheksizlikka intiladi.
Har bir korxonaning asosiy vazifasini tashkil etish ishlab chiqarilgan
mahsulot sifati hisoblanadi. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat
ko’rsatishi, ko’rsatayotgan xizmat yoki ishlab chiqarish mahsuloti bilan
asoslanadi. Ular :
1. Aniq belgilangan ehtiyojlarni javob beradi. Foydalanish yoki
mo’ljallangan bosqichlar ;
2. Iste’molchilar talabini qondirish;
3. Foydalanilayotgan standart va texnik shartlarga mos kelish;
4. Harakatdagi qonunlar va boshqa talablarga mos kelishi;
5. Iste’molchiga raqobatbardosh bahoda taklif etish;
6. Foyda olishga qaratilishi va boshqalar.
58

ob’ektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarishmahsulot sifatini
ishlab chiqish, foydalanish yoki iste’mol qilishdan yetarli daromadni
saqlab turish, mahsulot sifatini maqsadli ta’sir etuvchi sharoit va
omillarni doimiy ravishda nazorat iborat bo’lib, ularga quyidagilar
kiradi:
● Mahsulot sifatini nazorat qilish;
● Mahsulot sifatini baholash;
● Mahsulot sifatini boshqarish va unga tzimli yondashish bosqichlari;
● Davlatning vazifasi sifatida mahsuloti va unga ta’sir etuvchi omillar
davlat standartlari bilan o’zaro bog’liqligini ta’minlash.
Har qanday boshqarish uslubi asosida sifatni etxnik nazorat qilish
va uni tashkil etish turadi.
Korxonada asosiy vazifani boshqarishning muhim bo’g’inlaridan
biri bo’lgan texnik nazorat bo’limi bajaradi (TNB).
Sifat muommosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini
tashkil etishda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda
sifatni nazorat qilishning barcha bo’limlarini birlashtirish maqsadga
muvofiq. Faqta shu asosda sifatni rag’batlantirish va tahlil qilishini
ta’minlash mumkin.
Sifatni nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o’lchov
vositalaridan, electron va kompyuter qurilmalaridan faqat to’g’ri
foydalanibgini qolmay, balki ularning holatini nazorat qilib borish
zarurdir.
Bundan tashqari kadralrni o’qitish va malaksini oshirish
dasturlarini ishlab
46

va uni ishlab chiqaruvchi qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va
qo’llash, shuningdek hujjatlarni nazorat qilish;
● Standart talablarini sanoati rivojlangan mamlakatlarning xalqaro,
milliy va mintaqaviy standatlar talablari bilan uyg’unlashuvini
ta’minlash;
● Mahsulot, uning tarkibiy qismlari, xom-ashyo va materilallar
ko’rsatkichlari va energiya tavsiflari kelishib olinishi va bog’lanishi;
● Material va uning sarfini kamaytirsh, kam chiqimli texnologiualarni
qo’llash;
● Standartlashtirish bo’yicha xalqaro tajribadan keng foydalanish,
mamlakatning xalqaro va miztaqaviy standartlashtirishda ishtirok
etishini kuchaytirish;
● Xorijiy mamlakatlarning talablari O’zbekiston Respublikasi xalq
xo’jaligi ehtiyojlarini qondirgan xollarda ularning xalqaro,
mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakatimiz standartlari va
texnikaviy taraqqiyotida to’g’ridanto’g’ri qo’llash tajribasini
kengaytirish;
● Mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish
sohasida xalqaro xamkorlik qilish ishlarini tashkil etish
● Texnik-iqtisodiy axborotlarni tasniflash, kodlashtirish tizimini
yaratish va joriy etish;
● Sinovlarni me’yoriy texnik jihatdan ta’minlash, mahsulot sifatini
sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish.
O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarning
tashkil etilishini muvofiqlashtirish va maqbul darajada olib borilishini
quyidagi idoralar ta’mionlaydi:
43

biri sifatida ko’rilmoqda. 1993-yilning 28-dekabrida metrologiya va
sertifikatlashtirish bo’yicha qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda
‘Standartlashtirish haqida’gi qonuni ham qabul qilindi. Bu qonun
respublikamizda standartlashtirish sohasida va tizimi uchun asosiy
qonuniy asoslardan hisoblanadi.
Odatda standartlashtirishni ob’ekti sifatida standartlashtiriladigan
narsa (mahsulot, jarayon, xizmat) tushuniladi. ‘Standartlashtirish
ob’ekti’ tushunchasini keng ma’noda ifodalash uchun ‘mahsulot,
jarayon, xizmat’ iboralari qabul qilingan bo’lib, buni har qanday
materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularning
mosligiga, qonun-qoidasiga , ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga
yoki faoliyatiga keng darajada daxldor deb tushunmoq lozim.
Standartlashtirish ob’ekti sifatida xizmat-xalqqa xizmat qilishni hamda
kattakichikligini alohida korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqish
xizmatini o’z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob’ektlari
faoliyatning biriktirilgan sohalaroda O’zbekiston Respublikasi tabiatni
muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Davlat arxitektura va qurilish
qo’mitasi hamda Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan belgilanadi.
Odatda, xalqaro, mintaqaviy va mahalliy standartlashtirish idoralari
mavjud bo’ladi. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha
mamlakatlarning tegishli idoralari erkin holda ishtirik etishi mumkin.
Mintaqaviy standartlashtirish deganda, dunyo miqyosida birgina
jo’grofiy yoki iqtisodiy mintaqaga qarashli mamlakatlarning tegishli
idoralari uchun erkin holda ishtirok etishlar mumkin bo’lgan
standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir
mamlakat doirasida o’tkaziladigan standartlashtirish faoliyatidir.
40

Tovarlar sifatini nazorat qilish
● Tovarlar sifatini tekshirish – tovarlarning sifat va morfologik
ko‘rsatgichlarini normativ-texnik xujjatlarga to‘g‘ri kelishiga
aytiladi.
● Tovarlar ishlab chiqishidan oluvchiga yetib borguncha bir necha bor
tekshiriladi: operatsion, qabul, daromad tekshiruvlari mavjud.
● Operatsion – har bir bosqichdan keyin tekshiriladi.
● Qabul tekshiruvi – ishlab chiqarishni oxirida bajariladi. Sifatni
boshqarish bo‘limi tamg‘asi bosilishi tovarni sifatliligini bildiradi.
● Daromad tekshiruvi – sanoat korxonalariga kelgan xom-ashyolarni
va savdoga kelgan tovarlarni sifati bo‘yicha qabul qilish jarayoniga
aytiladi.
● Tovarlar sifatini tekshirishi yoppasiga va saylanish tekshiruv turlari
bo‘ladi. Ko‘proq saylanmasi ishlatiladi, chunki bu usul kamroq vaqt
talab qiladi. Elektr lampalarini har biri nominal darajadan 15%
oshiqroq kuchlanish (2523)dagi elektr tokka 10 sekund bardosh bera
olishi sinab ko‘rilishi kerak. Shunda 15-200 VT li lampalar ichida
kuygani 1,5 % dan oshmasligi kerak, shunda ular qabul qilinadi. Aks
xolda akt tuzib ishlab chiqarishga qaytarilib yuboriladi.
● Tovarlarni sifat va morfologik ko‘rsatgichlari ko‘pligi uchun
tekshirishlarda hammasini tahlil qilishi qiyin. Shu sababli
standartlarini “Qabul qilish qoidalari“ bo‘limida tekshirishini
dasturiga qarab har xil sinovlar ko‘rsatiladi:
34

ko’rsatilgan - mahsulot sifatini boshqarish tizimi ta’minlashni yaxshilash
va sifatni boshqarishini o’z ichiga oladi.
Mahsulot sifatini boshqarish korxona faoliyati qonuniyatlari
shaklida tashkil etilishi mumkin. Yoki uzoq muddatli maqsad shaklida.
U o’z ichiga quyidagilarni oladi:
● Korxona iqtisodiy ahvolini yaxshilash;
● Mahsulot sotish yangi bosqichlarini yaratish va mavjudlari
kengaytirish;
24

c. Ta’mirbopligi – bu kelgusi davrda ta’mirlash vazifasini bajarishi,
o’rtacha ta’mir sarfi qiymati va boshqa ko’rsatkichlari bilan
aniqlanadi;
d. Uzoq muddatli xizmat qilishi – bu mahsulotni qurilmani ish holatida
ushlab turishga qilingan harajat miqdori bilan xarakterlanadi.
1. Texnologik ko’rsatkichi – mahsulotning yuqori mehnat
unumdorligini ta’minlash, tayyorlash va ta’mirlash jarayonidagi
qabul qilingan konstruktiv texnologik qarorlar samarasi, asosan
texnologik yordamida mahsulot ishlab chiqarishni yalpilik xususiyati
materiallarni oqilona ta’mirlash, mehnat material va vaqtdan
foydalanish ta’minlanadi;
2. Standartni va unifikatsiya ko’rsatkichlar – bu mahsulot standartlar
bilan ta’minlanganligi, asosiy qismlarni unifikatsiyalashuvi original
mahsulotlar qancha kam bo’lsa, shuncha yaxshi bu mahsulot ishlab
chiqaruvchi va iste’molchilar uchun ham zarur;
3. Ergonomik ko’rsatkichlari - insonlarni mahsulotlar bilan ham
harakatlanish hamda bog’liqlik bo’lib, ulardan foydalasnihdagi
ruhiy, fiziologik va gigienik xususiyatlarida ko’rinadi. Bular
trakterni boshqarishdagi qulayliklar, qutqaruv krani kabinasida
konnditsioner, yorug’lik, temperatura, namlik, chang hamda shovqin
havo bug’lari va hakozo;
4. Estetik ko’rsatkichlari – bu ma’lumotlarni ifodalanishi va
tuzilishining qulayligi, mavzuning to’laligi, bajarishning
takomillashganligi va nahsulot tovar ko’rinishining qa’tiiyligi;
5. Tashishga qulaylik ko’rsatkichlari – bu mahsulotni tashishga
moslashtirilganligi;
21

Afsuski, O’zbekistonning ko’plab korxonalari ISO 9001 keltirishi
mumkin bo’lgan foydani to’g’ri baholamayabdi.
25

1.1. Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish
Sifatni boshqarish o’zida boshqaruvning me’yoriy usullarini aks
ettiruvchi standartlarga asoslanadi.
Xalqaro standartida ISO 9001 berib o’tilgan ta’rifga ko’ra sifat
tizimi- bu sifatning umumiy boshqaruvini ta’minlovchi tashkiliy tarkib,
javobgarlik, jarayonlar, protsedura va resurslar taqsimotining
majumuidir.
Mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha kontrakt tuzish uchun xorijlik
xaridor ishlab chiqaruvchida sifat tizimining mavjudligini va bu sifat
tizimiga taulluqli sertifikatlash organi tomonidan berilgan sertifikatni
ko’rsatishni talab qiladi.
Sifat tizimi korxona oldiga qo’ygan maqsad va belgilangan siyosatni
olib borishni ta’minlovchi omil sifatida tashkil qilinadi va amalga joriy
etiladi.
Korxona sifat bo’yicha siyosati korxonaning yuqori rahbariyati
tomonidan ishlab chiqiladi.
Sifat tizimining asosiy vazifalari bo’lib: sifatni ta’minlash, sifatni
boshqarish, sifatni yaxshilash hisoblanadi. U korxona rahbariyati
tomonidan sifatni ta’minlash bo’yicha siyosatini amalga oshirishning
vositasi siaftida tashkil qilinadi.
Sifat tizimida buyurtmachi(xaridor) mol yetkazib beruvchi
(tayyorlovchi) faoliyat olib boradi.
7

“SIFAT MENEJMENTI“
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI
NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH

Bajardi:
Tekshirdi:

Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijasiga tegishli
qoidalar, umumiy qonun-qoidalar yoki tavsiflarni o’zida qamrab olgan
me’yoriy hujjat hisoblanadi. ‘Me’yoriy hujjat’ atamasi standartlar,
texnik shartlar, shuningdek umumiy ko’rsatkichlar, yo’riqnomalar va
qoidalar tushunchasini ham o’z ichiga oladi.
Standartlashtirish maqsadlari ko’p qirrali bo’lib, ular asosan
quyidagilardan iborat: uyg’unlashtirish, qo’llanishlik, moslanuvchanlik,
o’zaro almashuvchanlik, sog’liqni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash,
tashqi muhitni asrash, mahsulotni himoyalash, o’zaro tushunishlikka
erishish, savdodagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash va boshqalar.
Bir maqsadning amalga oshishi bilan bir vaqtda boshqa maqsadlar ham
amalga oshishi mumkin.
Standartlashtirishning maqsad va vazifalari:
● ‘Standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari’ fani texnika,
menejment va marketing sohalari yo’nalishida bakalavrlar va
muhandislar tayyorlashda o’tilishi lozim bo’lgan fanlardan
hisoblanadi. Oliy ta’lim andozasidan kelib chiqib, ushbu fan
talabalarda standartlashtirish va sertifikatlashtirish va metrologiya
bo’yicha zarur va yetarli bo’lgan asosiy tushunchalarni
shakllantiradi.
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
● mahsulot, ish va xizmatlarning (keyingi o’rinlarda ‘mahsulotlar’
deb yuritiladi) insonlarning hayoti, salomatligi va mol-mulki, atrof-
muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida
41

tavsifnoma berish ham zarur, chunki foydalanish davrida ta’mirga
muhtoj bo’ladi u ortiqcha harajat hamdir. Agar uzoq muddat xizmat
qilsa bu sarflar o’z-o’zidan qisqaradi. Ayrim hollarda ta’mir sarflari
bahodan ortib ketadi. Bu samarasiz hisoblanadi.
Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda, mahsulot sifati bilan harajat
orasidagi munosabat tushuniladi, yoki mahsulot sifati birligi bahosini
quyidagi ko’rinishda belgilaymiz:
Kopt = Q / Cz;

Bunda Kopt
– iqtisodiy optimal sifat;
Q – mahsulot sifati;
Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari.
Bu yerda maxrajini toppish unchalik qiyin emas, u mahsulot sotib olish
bahosi bilan baholanishi mumkin. Eng murakkabi suratni aniqlashdir.
Bu sohada hozirda ’’kvalimetriya’’ degan fan izlanish olib borilmoqda.
Bu yordamiida sifatni miqdor jihatdan baholashni uslubini yaratgan.
Demak hozirgi zamon ishlab chiqarish jarayonida mahsulot sifati
korxonaga samaradorligi, foydaliligini, asosini tashkil etadi.
Korxona (firma) larda mahslot sifatini boshqarish sistemali amalga
oshiriladi, ya’ni ularda mahsulot sifatini boshqarish tizimi faoliyat
ko’rsatishi kerak. Bu yerda mavjud tashkiliy tizim bo’lib ularda har bir
jarayon manba va tadbirlar javobgarligi aniq belgilab qo’yilgan
mahsulot sifatini boshqarishga zarur bo’lgan.
Hozirgi paytda ISO 9000 standartlari keng tarqalgan bo’lib, unda
mahsulot sifatini boshqarishni xalqaro tajribalari keng tarqalgan. Bu
hujjatga asosan korxonada mahsulot sifatini boshqarish siyosati asosida
23

Boshqarish tizimi oliy bo’g’in rahbarlaridan boshlanadi. Aynan
oliy bo’g’in rahbarlari firma oldingidan ko’proqqa qodir degan
strategiyadan kelib chiqishi kerak. Firmani tashkili tuzilmasida sifatni
boshqarish bo’yicha ishlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus bo’linmalar
nazarda tutilishi mumkin. Sifatni boshqarish funksiyalari bo’linmalar
o’rtasida taqsimlanishi firma faoliyati hajmi va xususiyatlariga bog’liq.
Bugungi kunda sifatni boshqarishda mahsulot sifati yuqori barqarorligi
va turg’unligi kafolati bo’lgan sifat menejmentining
sertifikatlashtirilgan tizimi muhim ahamiyatga ega. Sifat tizimining
sertifikati firmaga bozorda raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini
beradi.
Sifatni boshqarish - bu ma’lum bir harakat hisoblanib,
mahsulotning yaratilishi yoki foydalanish jarayonida amalga oshiriladi.
Asosiy maqsadi zaruriy daromadi mahsulot sifatini qo’llab-quvvatlash,
ta’minlash va belgilashdir.
Boshqaruv qarorlarini ishlab chiqarish asosan haqiqiy to’plangan
ma’lumotlarni boshqaruv jarayoni tavsifnomasiga taqqoslash asosida
amalga oshiriladi, oldindan belgilangan boshqaruv dasturi bo’yicha.
Bu yerda mahsulot sifatini tasvirlovchi
26

MAVZU:KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI
NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH
KIRISH………………….…………………….…………………….…3
I BOB. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA SIFATNI
BOSHQARISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI………………….7
1.1. Ishlab chiqarish korxonalarida sifat tizimini tashkil etish …………..7
1.2. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va ularni tuzilish
xususiyatlari ………………….…………………….…………………….13
2-bob Mahsulot sifati va uni boshqarish………………….…………32
2.1.Sifat ko‘rsatkichlari kattaligini aniqlash usullari …………………32
2.2. Tovarlar sifat darajasini baholash ………………….………………36
33-BOB. Ishlab chiqarish korxonalarida sifatno boshqarish
tizimini takomillashtirish yo’llari.………………….……………..40
3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda
standatlashtirishning ahamiyati. ………………….…………………….40
XULOSA ………………….……………………………….………….60
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………….…………61
Kirish.
2

● Hamma ko’rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish;
● Ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni
oshirish;
● Mahsulotga qo’yilgan barcha talablarni bajarish;
● Iste’molchining kutayotgan talabini ro’yobga chiqarish;
● Iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va
munosabatlarini ta’minlash;
● Ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko’rsatish jarayonlarini
doimo murakkablashtirish;
● Nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining kam talabini to’liq
qondirish imkoniyatini beradi.
Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta’riflanadi:
● Xizmatga yaroqliligi;
● Ishonchliligi (xavsizligi, uzoq muddatga foydalanishliligi,
saqlashligi, ta’mirlashga yaroqliligi);
● Foydalanish tavsifi;
● Tashqi estetik ko’rinishi;
● Ishlatishdagi qulayligi;
● Sotuv oldi va keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar.
Mahsulot sifati ko’p sonli va har xil texnik iqtisodiy, ijtimoiy,
texnologik xususiyatlar omiliga bog’liq. Shartli ravishda bu
omillar 3 guruhga bo’linadi.
1. Material-texnik (ishlab chiqarish asbob uskunlari, dastgohlar ishlab
chiqarishni texnik va metrolog taminoti, sinov va nazoratning uslub
va vozitalari, ishlatiladigan materiallar, bin ova qurilmalar);
15

mahsulotni asosiy texnikaviy, iqtisodiy foydalanish ko’rsatkichlari
hisoblaniladi va o’rganiladi. Bu ko’rsatkichlar iste’molchi talabidan
yuqoriroq bo’lishi kerak, chunki yangi mahsulot savdo sohasiga olib
borish xorij davlatlariga chiqishiga qadar uning sifat ko’rsatkichlari
mahalliy eskirib qolishi mumkin.
Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun
to’langab haq foydalanish oqibatida qoplanadi va taqqoslanib ko’riladi.
Baho berish bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga urg’u
berish zarur. Chunki foyda davrida ta’mirga muhtoj bo’ladi. Bu ortiqcha
harajatdir. Agar bu sarf ortib ketsa bu o’z-o’zidan samarasiz
hisoblanadi. Mahsulotning nafliligi yuqori bo’lsa u foydali bo’ladi.
Eng iqtisodiy qulay sifat deyilganda mahsulot sifati bilan birga
harajatlar orasidagi munosabat tushuniladi yoki mahsulot sifat birligi
bahosini quyidagi ko’rinishda ifodalashimiz mumkin:
Kopt = Q / Cz;

Bunda Kopt
– iqtisodiy optimal sifat;
Q – mahsulot sifati;
Cz- mahsulot sotib olish va foydalanish harajatlari.
Hozir jahon bozorida taklif talabdan oshadi va bunda iste’molchi
hukmdor. U biror bir mahsulotni tanlashda o’zining talablarini
qoniqtiradigan darajadagi mahsulotga e’tibor

29

1. Mahsulotga bo’lgan talablar, mahsulotning texnikaviy darajasi va
sifatini oldindan ko’rish;
2. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot yutuqlarini hisobga olib, sifat darajasini
shakllantirish, me’yoriy – texnikaviy hujjatlarni tayyorlash;
3. Ishlab chiqaruv korxona imkoniyatlarini tahlil qilish;
4. Sifatli xom-ashyo, material, jamlovchi buyumlar bilan, moddiy
texnikaviy ta’minlash;
5. Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash, texnologik jarayonlarni
ishlab chiqish jihoz, uskuna va asboblar bilan ta’minlash;
6. Tegishli me’yoriy texnikaviy hujjatlar va standartlarga muvofiq
mahsulotni ishlab chiqarish;
7. Texnikaviy nazorat va sinash, tayyorlash sifatini baholash;
8. Tayyor mahsulotni sotish, mahsulotni saqlash transporti va sotish
jarayonlarida uning sifatini saqlab qolish;
9. Tayyor mahsulotni montaj qilish va unda foydalanish, xizmat qilish
va ta’mirlash sifatini ta’mir las, iste’molchi mahsulot sifati bilan
qoniqqanligini sifatini baholash korxona moliyaviy tahlili.
2.1. ’’Mitan paxta zavodi’’ OAJ korxonasida sifatni boshqarish
strategik usullari .
Mahsulot sifatini boshqarish – mahsulot sifatini darajasini joriy etish
tahlil qilish va zaruriy darajada ushlab turish maqsadida loyihalsh,
tayyorlash va foyda qilish yoki iste’mol qilish paytida amalga
oshiriladigan harajatlar majmuasidir. Sifatni zaruriy darajasini joriy
etish, tadqiqot qilish va loyihalash bosqichida xorijdagi eng ilg’or ilmiy
texnologik joriy qilish orqali amalga oshiriladi. Mazkur bosqichda
sifatni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Chunki bu yerda bo’lajak
28

Hozirgi davrda chop etilgan ilmiy adabiyotlarda mahsulot sifatini
ko’rsatkichlariga yetarli darajada keng e’tibor berilib kelingan. Shuning
asosida ularning umumlashgan holda 10ta guruhga bo’lgan. U quyidagi
rasmda berilgan:
1) Ahamiyati bo’yicha – bu ko’zlangan maqsadda foydalanish evaziga
olingan samara hisoblanadi va mahsulot foydalasnish doirasida kelib
chiqadi.
a) Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mahsulotlarning ko’rsatkichlari
bu ularning unumdorligi hisoblanadi. Ma’lum bir davrda bu mahsulot
yordamida qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatish mumkin.
2) ishonchlilik ko’rsatkichi – mahsulotni bir tartibda ishlay olishi, ta’mir
bobligi va uzoq davr xizmat qila olishi. Boshlanayotgan mahsulot
xususiyatlaridan kelib chiqib chidamliligini xarakterlovchi
ko’rsatkichlar 4ta guruhga bo’lishimiz mumkin:
a. ayrim mahsulotlar bo’yicha odamlarga xavf tug’dirmasligi
doimiy bir tartibda ishlay olishidir yoki ishonchlilikning yagona
ko’rsatkichi hamdir. Bu eng zarur joylar elektr asboslar,
avtomobillar tarmoq tizimi, boshqaruv tizimidir. Ayniqsa havo
kemalarida bu ko’rsatkich asosiy ham yagona hisoblanadi;
b. o’z holatini saqlab turish – bu mahsulotlarning saqlash va tashish
davrida o’z xususiyatini ushlab turishdir. Bu ko’rsatkich ko’proq
oziq – ovqat mahsulotlariga xosdir va shu tarmoqda alohida
ahamiyatga ega;
20

2. Inson omili (malakasi professional bilimi, o’z ishiga bo’lgan
qiziqishi);
3. Ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va
qismi sifat boshqaruvini tashkil etish).
Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori
darajada ushlab turish ta’minlash kompleks muammodir. Faqat
ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli bir vaqtda va o’zaro
bog’liq bo’lgan texnik , tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy
tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini
mukammallashtirish mumkin. Sifatni boshqarish nazariyasini
ishlab chiqishga atoqli olimlar P.L.Chebliyev , M.Lyapunov,
I.T.Venskiy, A.M.Dlin, U.A.Shukart, E.Demin,
A.Feygenbuanlar katta xissa qo’shganlar.
Sifatni boshqarish zamonaviy nazariyasi shundan kelib chiqadiki,
sifatni boshqarish bo’yicha faoliyat mahsulot ishlab
chiqarilgandan keyin samarali bo’lishi mumkin emas. Bu faoliyat
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilishi lozim.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagilardan iborat:
● Sifatni boshqarish dasturini ishlab chiqarish va uni amalga oshirishni
rejalashtirish;
● Mahsulot sifatiga ta’sir qiluvchi har qanday boshqarilayotgan
jarayon holati haqida axborot olish va uni tahlil qilish;
● Sifatni boshqarishga oid qarorlar qabul qilish ob’ektga qilinadigan
boshqaruvchi ta’sirlarni tayyorlash;
● Boshqaruvchi ta’sirlarni chiqarish;
16

inqirozini O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari’’
deb oldini olish deb ta’kidlagan edilar. Shuning uchun ham
iqtisodiyotimizni rivojlanishi va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish
davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanmoqda. Ayniqsa tadbirkorlik
faoliyatining rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, shuningdek
davlat qo’llabquvvatlanmoqda va himoyasiga muhtoj bo’lgan
tadbirkorlik-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi.
Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hozirgi
paytda eng muhim masalalardan biriga aylangan.Kichik tadbirkorlik
hozirgi bozor munosabatlari jarayonini tobora chuqurlashib borayotgan
bir davrda respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada
xissa qo’shmoqda. Shu tufayli, kichik va o’rta tadbirkorlikni sifat
jihatidan yangi bosqichga ko’tarish shu kunning davlat vazifalaridan biri
bo’lib qolmoqda, chunki kichik tadbirkorlik qanchalik rivojlansa
ularning soni ko’payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa
mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq faravonligi
oshadi.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning
2001-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ’’O’zbekiston jadal o’sishga
erishdi va global moliyaviy-inqirozga qarshi samarali choralar ko’rdi.
Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5%ni
tashkil etdi. Bu Markaziy Osiyodagi ko’rsatkichdan yuqoridir.
O’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o’sish sur’ati,
kutilganidek amalda 8,3%ni tashkil etdi. 2000-2011-yillarda
4

● Samarali boshqaruv uchun qo’shimcha imkoniyatlarni ishlab
chiqish;
● Kompaniya xodimlarini mehnat intizomini darajasini ko’tarish
vamehnat jamoasining har bir a’zosi ishlab chiqarish kamchiliklariga
va sifatga o’zining ongli munosabati oshishini ta’minlaydigan muhit
yaratish.
Sifat to’garaklari oldida turgan vazifalarni hal etishda quyidagi
orinsiplarni qo’llash kerak bo’ladi:
● Ko’ngillilik;
● Har kim o’z ustida ishlashi (o’qishi, o’rganishi, malakasini
oshirishi);
● Guruh bo’lib faoliyat yuruitishi;
● Barcha xodimlarni sifat to’garagiga aktiv ishtirok etishi;
● Sifatni boshqarish usullarini amalda qo’llash;
● Ish joyi bilan o’zaro aloqada bo’lish;
● Faollik bilan doimiy ishlash;
● To’garak a’zolarining o’zaro malakasini oshishga, o’rganishga,
o’qishga yordam berish;
● Ijodiy izlanuvchanlik va yaratuvchanlik muhitini yaratish;
● Mahsulot sifatini oshirishning muhimligini va shu sohadagi
masalalarni hal qilish zarurligini tushuna bilish.
Sifat to’garaklari faoliyatining asosiy g’oyalari:
● Sifat guruhlari korxona faoliyatining yaxshilanishi va rivojiga katta
xissa qo’shadilar;
52

6. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarga patent sofligi. Patent
himoyalanganligiga kirib raqobatbardoshlikni aniqlashning asosiy
omili hisoblanadi. Egalik – huquqiy ko’rsatkichlarni aniqlash va
mahsulot va yangi texnik qarorlarni mavjudligi va mamlakat
tomonidan patent himoyalanganligi, saoat ishlanmasi ro’yhatidan
o’tganligi va tovar belgisi ishlab chiqarayotgan mamlakat yoki
chetga chiqargan mamlakatlarga; 9) Ekologik ko’rsatkichlar – bu
atrof-muhitni zararli moddalar bilan ifloslangan mahsulotni ishlab
chiqarish va foydalanish jarayonidir. Misol korxonada mahsulot
ishlab chiqarsih natijasida u tomonidan atrof-muhitga chiqariladigan
gazlar, zararli chiqindilar, ularni tashish jarayonida ifloslantirilishi
va hkz.;
10) Xavfsizlik ko’rsatkichlari – iste’molchi yoki mahsulotdan
foydalanuvchiga xavfsizlikni ta’minlash xususiyatlari. U o’rnatish
jarayonida, tashish jarayonida va foydalanish jarayonida yuzaga
keladigan xususiyatlar.
Yuqoridagi barcha sanab o’tkazilgan ko’rsatkichlar yig’indisi
mahsulot sifatini shakllantiradi. Mahsulot sifatini estetik jihatdan insonni
quvontiradigan o’z vazifasini yaxshi bajaradigan odamlar ehtiyojlarini
to’la qondiradigan bo’lishadi. Bu ko’rsatkichlardan tashqari asosiylari
ularning bahosihamdir. Shuning uchun baho mahsulot sifati bilan uzviy
bog’langan yoki baho yordamida mahsulot sifati ortishi uchun qilingan
qo’shimcha sarflar qoplanadi.
Har qanday xaridor mahsulotni sotib olish jarayonida uning uchun
to’langan haq, foydalanish oqibatida qoplanadimi, taqqoslab ko’radi.
Baho bilan bir qatorda mahsulotni foydalanish xususiyatlariga
22

chiqishdir’’. DJuran sifatni ’’foydalanishga yaraydi deb belgilaydi’’.
Flipp Trospi sifatni ’’sifatni talablarga to’g’ti kelishi deb ta’kidlagan’’.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 19-iyunda
qabul qilingan ’’Respublika korxonlarida xalqaro standartlarga muvofiq
bo’lgan sifatni boshqarish tizimini joriy etishni kengaytirishga doir
qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi’’ qarori ijrosi ta’minlash
hisobidan erishildi.
Iqtisodiyotni ko’lamida esa bu tushunchaga ’’noziklarning nozigi’’
deb ataladi.
Bu fikr va mulohazalar umumishlab jamlanganda ’’Sifat – bu
qo’shilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig’ilgan tavsiflari orqali
qoniqtirish’’ degan xulosa kelib chiqadi.
Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtish, bozorda o’z
mavqeiga ega bo’lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab
qiladi:
1. Yangi mahsulotlarni;
2. Yangi texnologiyalarni;
3. Yangi boshqaruv usullarini;
4. Yangi unsurlarni tadbiq etilishi;
Bu narsalarni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va
firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradi, bu esa o’z navbatida
taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi.
Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab
berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko’rinib turibdiki,
asosiy vosita sifat orqali:
14

yetishmovchiligi muammosiga duch kelishdi, mahsulotni sifati ularga
uzliksiz bog’liuq edi.
Yaponiyada firmalar ishlab chiqarish munosabatlari va aniq maqsad
asosida birlashib uyushgan jamoani tashkil etadi. Firmaning miqyosidan
kelib chiqqan holda firmani tashkil etish ierarxik tuzilish orqali
ifodalanadi.
Shunday qilib sifat nazorati to’garaklari yoki sifat to’garaklari
ro’yobga chiqdi. Natijada Yaponiyadagi voqealar quyidagicha
rivojlandi:
● 1967-yil iyun oyida 10000 ga yaqin shunday to’garaklar qayd
qilingan bo’lsa;
● 1969-yilda bu raqam 1967-yilga nisbatan ancha ko’pni tashkil qildi;
● 1979-yilning iyun oyida esa 100000 ni tashkil qildi;
● 1987-yil mart oyida sifat to’garaklari soni 50000 ni tashkil qilib bu
ko’rsatkich har yili 10000 ga oshib bormoqda;
Uning qatnashchilarining soni esa milliondan oshib ketdi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Yaponiyadagi to’garaklar o’z oldiga
ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish hisobiga mahsulot sifatini
tubdan oshirishni maqsad qilishgan.
Yaponiya usulining yana bir xarakterli tarafi to’garaklarning ishlarini
muntazam ravishda olimlar va muxandislar ittifoqi tomonidan kuzatladi,
o’rganiladi va tahlil qilib boriladi.
Hozirgi vaqtda sifat to’garaklari AQSH da, Yevropa mamlakatlarida
hamda Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi.
55

Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi
jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish,
xo’jalik va tijorat usullariga kata qiziqish uyg’otdi. Ular orasida
marketing tamoyillari va usullari alohida o’rinni egallaydi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni
boshqarish muammollariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi.
Rivojlangan davlatlarda raqobat, kurash sifatini oshirish
dasturlarini ishlab chiqarishga sabab bo’ladi. Mahsulot va
xizmatlar sifatini baholash uchunn ob’ektiv ko’rsatkichlarni ishlab
chiqish zaruriyati tug’iladi. Sifat va ishlab chiqarish smaradorligi
o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud. Sifatni oshirish harajatlarni
kamaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga
erishishga ko’maklashadi. Yuqoridagilar bo’lajak menejerlardan
sifatni boshqarish sohasiga oid chuqur ilmiy va amaliy
ko’nikmalarga ega bo’lishni talab qiladi.
Dunyoni rivojlangan davlatlarida sifat bilan ta’minlash
iste’molchini talabini sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan
qoniqtirish, ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bilan boshqarish
masalalariga chuqur e’tibor bermoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tish
jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish,
xo’jalik va tijorat usullariga katta qiziqish uyg’otdi.
Tadbirkorlik jamiyat rivoji va iqtisodiyot uchun juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ’’Jahon moliyaviy-iqtisodiy
3

● Mahsulotni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin namunasi har
tomonlama tekshiriladigan qabul sinovlari.
● Ishlab chiqarish jarayonining oxirida tayyor mahsulotni NTX
talablariga yoppasiga ba’zi ko‘rsatgichlar bo‘yicha texnik nazorat
bo‘limi (TNB) tomonidan tekshirish. Natijalar tovarlarga qo‘shib
jo‘natiladigan xujjatlarda belgi qo‘yiladi.
● Sanoat korxonasida sifatni barqarorligini ta’minlash uchun davriy
tekshiruv o‘tkazilib turiladi.
● Bir andozadagi (namunali) sinovlar.
● Har 2-3 yilda o‘tkaziladigan sinovlari (mustahkamligini sinash
uchun);
● Remontga yaroqliligini 5 yilda bir marta sinaladi..
● Tovarlar 3 ta belgi bo‘yicha (sifat, miqdor, alternativ) turli sifat
guruhlarga bo‘linadi.
● Tovarni sifat belgisi bo‘yicha navlarga ajratilib qabul qilinadi.
Deraza oynalar oliy toifa 1 va 2 navlarga, modelli poyafzallar 2
navlarga bo‘linadi.
● Nuqsonlar namoyon bo‘lishiga qarab yaqqol ko‘rinib turadigan va
pinxona (yashirin) turlarga bo‘linadi.
● Yana nuqsonlar katta-kichikligi bo‘yicha jiddiy, yirik va ahamiyatsiz
turlarga ajratiladi. Nuqsonlar kelib chiqish bo‘yicha hom-ashyo,
konstruksiya, texnologiya va pardozlash nuqsonlariga bo‘linadi.
● Tovarlarni miqdor belgisi bo‘yicha qabul qilish. Tovarni sifat
ko‘rsatgichlarini miqdordan aniqlab normativ-texnik xujjatlar
35

● Ekspluatatsiya va iste’mol qilish bosqichida tovarlarni to‘g‘ri
ekspluatatsiya qilish, ularga xizmat qilish, sifatini tiklash, eskirgan
tovarlarni chiqitga chiqarish jarayonlarini tashkil qilish kerak. Savdo
bu haqidagi axborotni xaridorlarga yetkazishi kerak.
● Bizni yurtimizda mahsulot sifatini boshqarishning yagona davlat
tizimi sistemasi bor.
● Bunday sistema oziq-ovqat soxasida 1975 yildan boshlab ishlay
boshlagan.
● Uning asosiy maqsadi kam mablag‘ sarf qilgan xolda yuqori sifatli
mahsulot ishlab chiqarishdir. Bunday maqsad faqat ilm-fan, texnika
yutuqlarini ilg‘or tajribani ishlab-chiqarishga keng va izchil joriy
qilishidagina amalga oshirishi mumkin.
● Yuqoridagi sistema-davlat standarti asosida mahsulot ishlab
chiqarishga asoslangan.
● Mahsulotni sifatini boshqarishning yagona davlat sistemasi keng
assortimentli yangi mahsulotni ishlab chiqishga va o‘zlashtirishga
mo‘ljallangan. Bu sistema Vazirlar mahkamasi tomonidan amalga
oshiriladi.
3-BOB ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA
SIFATNO BOSHQARISH TIZIMINI
TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI.
3.1. Sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishda
standatlashtirishning ahamiyati.
38

Yaponiyadagi sifat to’garaklarining keng yoyilishi va ular
faoliyatidagi yutuqlarning negizi tashkilotlarning faoliyati tashkil topishi
va ishlab chiqarish madaniyatining o’ziga xos milliyligidadir.
Yaponiyadagi zamonaviy tashkilot madaniyati 2-jahon urushidan
so’ng tus oldi. Uning o’ziga xoslik tomonlaridan biri ishchi
xizmatchilarni umrbod ishga yollash tizimi mavjudligida, bu esa ularga
kelajakka ishoncha borlik kafolatini beradi. Firmaning asosiy maqsadi va
vazifalari barcha xodimlarning tushunchasiga to’liq yetkaziladi. Ular bu
maqsad va vazifalarni to’liq tushungan holda shaxsiy maqsad va
vazifalar deb qabul qilinadi.
Yaponiya ishlab chiqarish tizimi dunyodagi boshqa davlatlarda yo’q
lekin, yaponcha ishlaymiz degan harakat hatto AQSh da ham bor. Biz
ham yapon menejerlarini tajribalarini yaxshi o’rganib o’zlashtirishimiz
kerak.
Yaponiyada turli xil ixtiyoriy belgilar amal qiladi. Bu belgilarni
assotsatsiyalarni va boshqa jamiyatlar tovarlarning ma’lum bir taraflariga
javob berish to’g’risidagi iste’molchilarni ta’minlaydi. Bu belgilar oziq-
ovqat tovarlar uchun alohida xususiyatga ega. Shunday qilib, shuni
ta’kidlash kerakki Yaponiya bozoriga kirish uchun eksporterlar
Yaponiyada amal qiluvchi standartlar va qoida talablaridan sinov
natijalariga bo’lgan talablardan xabardor bo’lishga. Buning
uchunYaponiyadagi hamkorni to’g’ri tanlash lozim. Agarda hamkorni
to’g’ri tanlamasa, tovvarni bozorga siljitish mumkin emas. Xorijiy tovar
yetkazib beruvchilar Yapon bozoriga turli xil yo’llar bilan kirmoqchi
bo’lishadi. Yoki ichki bozorni himoya qiluvchi qattiq to’siqlarni
sertifikatlashtirishni tadbirlaini ko’rishadi.

56

Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim o’zgarish
jarayonining turli omillari ta’sir etadi.
Hozirgi paytda ko’pchilik tadbirkorlar darhol foyda olishga
intilish noto’g’riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini
tushunib yetdilar. Unumdorlikning istiqbolga mo’ljallangan kompleks
rejalarini qisqa muddat bilan mustahkamlash zarur.
Bu bosqich mahsulot sifatni takomillashtirishda tovarning
raqobatbardoshligi darajasini oshirishga zaruriyat paydo bo’ladi.
Tovarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish bozorni
takomillashtirish, marketingni takomillashtirish, tovarni
takomillashtirish orqali erishiladi.
Jamoani ijtimoiy rivojlantirishning kompleks dasturi masalasi
shu jumladan atrof-muhit ekologiyasi masalalari birinchi o’ringa
chiqadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda dasturi masalasi, rahbar
xodimlar vamutaxassislarning ma’suliyati ortadi. Bu ishlab chiqarish
menejmentiga qator o’zgartirishlar kiritishni talab etadi.
Kimpleks sifat ko’rsatkichlari esa ularning bir necha
xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Masalan, meva va
sabzavotlarning tashqi ko’rinishi, ularning rangi, pishgan
pishmaganligi, shakli, o’lchamlari, shikastlanganligi yoki
shikastlanmaganligi kabi bir nech xususiyatlarni o’z ichiga oladi.
Mahsulotlarning sifat darajasini aniq ifodalash uchun kompleks sifat
ko’rsatkichlarini aniqlash zarur.
Mamlakatimizda sifatni boshqarishning kompleks tizimi tartibi va
tarmoq taribi mavjud bo’lib, ular mahsulot sifatini yaxshilashga
qaratilgandir.
50

iste’molchilarning va davlatning manfaatlarini bosishini bir-biriga
himoya qilish;
● Mahsulotlarning o’zaro bir-birining o’rnini bosishini va bir-biriga
monandligini ta’mionlash;
● Fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholi va xalq
xo’jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulotlarning sifati va
raqobatbardoshligini ta’minlash;
● Barcha turdagi resurslarni tejashga, ishlab chiqarishning texnik-
iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga ko’maklashish;
● Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga
oshirish;
● Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar
yuzaga kelishi, xavf-xatarni hisobga olgan holda xalq xo’jaligi
ob’ektlarining xavsizligini ta’minlash;
● Iste’molchilarni ishlab chiqarayotgan mahsulotlar nomenklaturasi
to’g’risidagi to’liq va ishonchli axborotlar bila ta’minlash;
● Mudofaa qobiliyati va safarbarlikka tayyorgarlikni ta’minlash;
● O’lchashlarning yagonaligini ta’minlash;
● Ishlab chiqarish mahsulot sifati to’g’risidagi ma’lum qilgan
ko’rsatkichlarni ta’minlash;
Standartlashtirishning asosiy vazifalari:
● Iste’molchi va davlatning manfaatlari yo’lida mahsulotning sifati va
nomlariga nisbatan eng maqbul tasdiqlsh talablarni qo’yish;
● Davlat respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tayyorlangan
mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatlar tizimini
42

talabiga solishtirish ko‘zda tutilgan. Sement sifati uni siqishga
chidamligiga (markasiga) qarab aniqlanadi. Buni uchun sementdan
kubiklar yasaladi, presslangan bosim yo‘li bilan uni pishiqligi
aniqlanadi. 3 kun saqlangan kubiklar sement pishiqligini yarmini
bildiradi. 28 kundan keyin to‘la pishiqligi ko‘rinadi. 5% ortiq farq
bo‘lmasligi kerak. Ko‘p farq qilsa markasi pasayadi 285 kg/sm
gacha bo‘lsa 200; 380 kg/sm gacha bo‘lsa – 300.
● Tovarlarni alternativ belgisi bo‘yicha tekshirish savdoda keng
qo‘llaniladi, tovarlar standart talablariga javob berishiga qarab
ishlatishga yaroqli va yaroqsiz turlarga bo‘linadi
● Mahsulot sifatini boshqarish bu mahsulotni yaratish davrida,
ekspluatatsiya qilish jarayonida yoki iste’mol qilishda sifat
ko‘rsatgichlarini kerakli darajada tutib turish uchun xarakatdir.
Sifatni boshqarish - bu loyihalash va konstruksiyalash bosqichida
optimal darajani ta’minlash, zamonaviy ilmiy-texnik imkoniyatlarga
va xaridor talabiga mos keltirish, so‘ngra ishlab chiqarish jarayonida
bu sifat ko‘rsatgichlarini real mahsulotda ta’milab berish demakdir.
Bu darajaga mahsulot sifatini kompleks boshqarish sistemalarini
ishlab chiqib va tatbiq etib erishish mumkin.
● Davlat standartlashtirish sistemasi mahsulot sifatini boshqarishni
asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi.
36

mobaynida YaIM hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich
bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan
mamlakatlar qatoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarish
6,3% qishloq xo’jaligi mahsulot yetishtirish 6,6% chakana savdo
aylanmasi 16,4% va aholiga pullik xizmat ko’rsatish 16,1% ga
barqaror yuqori su’ratlar bilan o’sdi.
2012-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra mamlakatimizning tashqi
qarzi YaIMning 17,5% eksport hajmiga nisbatan esa 53,7%dan
oshmaydi. Bu xalqaro mezonlar bo’yicha “har jihatda maqbul holat”
deb hisoblanadi.
Mamlakatimizda o’tgan yili 6 mln. 800 ming tonna g’alla, 3 mln. 500
ming tonnaga yaqin paxta, 8 mln. 200 ming tonnadan ortiq sabzavot
va poliz qariyb 3 mln. Tonna bog’dorchilik mahsulotlari yetishtirildi.
Shu bilan birga 6 mln. 600 mingtonna sut 1 mln. 500 ming tonnadan
ortiq go’sht, 3 mlrd. 500 mln. Donadan ziyod tuxum yetishtirildi.
Ishlab chiqarish hajmi kengaytirish va raqobatdosh mahsulotlarni
yangi turlarini o’zlashtirish bo’yicha qabul qilingan birinchi navbatdagi
chora tadbirlar dasturiga muofiq 2012-2016-yillarda hisob-kitoblar
bo’yicha qiymati 6 mln. 200 mln. $ bo’lgan
270dan ziyod investitsiya loyihasida shuningdek, ishlab chiqarish
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha
tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
O’tgan yili 3800 dan ortiq fermer xo’jaligi paxta yetishtirish
bo’yicha shartnoma majburiyatini bajara olmadi. Natijada 120 mlrd.dan
ortiq yoki 160 ming tonnadan ziyod paxta homashyosi kam
yetishtirildi. Agar bu ko’rsatkichni eksport qilish mumkin bo’lganda
5

G’arbda asosiy e’tibor nazoratni kuchaytirish orqali sifatni
ta’minlashga qaratilgan bo’lib, maxsus tashkil qilinib, ularga keng
huquqlar berilgan, shuning uchun ishlab chiqarish xodimlari orasida
nazoratchilar salmog’i juda yuqori. Yaponiyada esa nazoratchilar 5%ni,
ba’zi bir firmalarda esa 1%gacha tashkil qiladi. Asosiy e’tibor o’z
nazoratiga qaratilgan, sifatni nazorat qilish bo’limi yoki texnik texnik
nazoratni boshqarish bilan shug’ullangan. Ammo nazoratchilar orti qcha
xodimlar bo’lib, firmadagi umumiy mehnat unumdorligini pasaytirish,
chunki ular hech narsa ishlab chiqarmaydilar. Hozirgi vaqtda Yaponiyada
esa ishlab chiqarishning har bir bo’g’ini sifatni ta’minlashga javob beradi
va texnika nazorati bo’limining burchi mahsulotni iste’molchi yoki rahbar
sifatida tekshiradilar.
Mahsulot sifatini yaxshilashda zarur va muhim omillardan biri sifat
to’garaklari (guruhlarining) faoliyatidir. Sifat guruhlari ishchilar,
muhandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy
jamoayig’ilmalaridir, ularning soni va tarkibi ishlab chiqarishning
ehtiyojlaridan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqadi.
Sifat to’garagi – ko’ngilli ravishda sifatni boshqarish muammolari
bilan shug’ullanuvchi bir sex yoki bo’limda birga ishlayotgan ishchi va
xodimlardan tashkil topgan kichik guruhdir. Sifat to’garaklari sifatni
boshqarish faoliyatida doimiy ravishda ishlab, to’garak a’zolarining bilim
va mahoratlarini o’sishiga va sifatni boshqarish usullarini qo’llagan holda
o’z ish joylarida ishlab chiqish jarayonlarini mukammallashtirishni
ta’minlaydi.
Sifat to’garak (guruh) larining asosiy maqsadlari va vazifalari:
51

● Ekspert baholashda 5( 10; 40 yoki 100 balli sistemalar qo‘llaniladi.
Ballar baholash davrida yoki muhokama davrida qo‘yiladi.
Tovarlar sifat darajasini baholash
● Tovarlar sifat darajasini aniqlash usullari – differensial, kompleks va
aralash usullar yordamida aniqlanadi.
● Differensial usulda sifat ko‘rsatkichlari etalonga solishtirib
aniqlanadi.
● Kompleks yoki umumlashtirilgan usulda ballar umumlashtirishda va
bu bal hamma ko‘rsatgichlar uchun umumiy hisoblanadi.
● Aralash usul – ikkala usuldan ham foydalanadi.
● Tovarlar sifati ustidan davlat nazorati – Viloyat standartlash va
metrologiya markazlari orqali amalga oshiriladi. Ular sifatsiz
tovarlar chiqarishni ta’qiqlashlari, aniqlangan sifatsiz tovarlar
xajmini korxona rejasidan chiqarish va sotilgan qismidan kelgan
daromadni davlat budjetiga o‘tkazish, maxsus qabul qilish tartibi
o‘rnatish huquqiga egadirlar.
● Yana davlat savdo inspeksiyasi – ishlab chiqarishi, sotuv va sotib
oluvchi korxonalar tovarlarini sifatini tekshiradi.
● Davlat qabuli – ularni tamg‘asi bo‘lgan tovarlar savdo bazalarida
tekshirilmasdan qabul qilinsa ham bo‘ladi (tashishdagi nuqsonlardan
tashqari).
33

● Sifat guruhlari xodimlar orasidagi munosabatlarni samimiyligini
oshirib o’zaro hurmat va o’z-o’zini qadrlash his-tuyg’ularini
oshirishga va ish joylarida sog’lom, ijodiy va do’stona muhit
yaratishga imkon yaratadi;
● Sifat guruhlari xodimlarning qobiliyatlarini har tomonlama
rivojlanishiga dunyoqarashining kengayishiga va ijodiy
qobilaiyatlarining rivojlanishiga sharoitlar yaratadi.
Yaponiya davlati dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ichida ajralib
turadi.
Bu ish sifat to’garagiga alohida e’tibor bilan qaraydi. 60-yillar boshida
Yaponiyada birinchi marta sifat to’garagi vujudga keldi. Buning
sababi bor albatta.
Yaponiya joylashishiga qarab aholisi zich yashaydigan geogreafik
ob’ekt bo’lib uning yer osti boyliklariga deyarli ega emas.
Terriytoriyasining taxminan 70%i texniklarni tashkil etgan bo’lib
sanoatning rivojlanishida o’zining xomashyosiga xarid bog’lashi
o’rinsiz bo’lar edi. Bu holda Yaponiya o’z xalqini oziqovqat bilan
ta’minlay olmas sanoatni esa turli darajada rivojlantirolmasdi. Sanoat
va energetika uchun tashqaridan keltiradigan xom-ashyo tilla,
qimmatbaho toshlar va eksport mahsulotlari bilan tanish mumkin edi.
Yaponiya uchun tanlov yo’q: na tilla, na qimmatbaho tosh uning
yerosti boyliklarida mavjud edi. Demak eksport, bundan boshqa yo’li
yo’q.
Xullas, Yaponiya og’ir sharoitlarga bardosh beroladigan sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarishga butun bilim va zakovatini sarflashiga
53

KORXONADA XIZMATLAR SIFATINI NAZORAT GILISH USULLARI VA VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH mavzusidan tayyorlangan kurs ishi

Купить