• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 88.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Korxonada yuklama va xarajatlarni boshqarish samaradorligini oshirish usullari

-xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatbaho’buyumlarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; -xodimlar xarajatlarini to’lash (ovqatlanishga, yo’l haqiga, davolanish va dam olishga, ekskursiyalarga, sayoxatlarga yo’llanmalarga, sport seksiyalarida, to’garaklarida, klublarida mashg’ulotlarga, madaniy ko’ngil ochar tomoshalarga, jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga, obunaga va xodimlarning’shaxsiy iste’mol tovarlariga va boshqa shu kabilarga to’lovlar; -xodimlarning’pensiyaga chiqishishda mehnat faxriylariga bir yo’la to’lanadigan nafaqalar; -xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam; -sog’liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari va bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi obyektlari ta’minotigo’(shu jumladan barcha turdagi ta’mirlashlarni o’tkazish uchun amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo’shgan holda) joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlardan ortiqcha xarajatlar; -ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga (agar ular yuridik shaxslar sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa), madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar; - ishlab chiqarish jarayoniga bevosita tegishli bo’lmagan moddiy boyliklarni tabiiy kamayish normalaridan ortiqcha nobudgarchiligi va kamomadi; -sud xarajatlari; -to’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zaxiraga ajratmalar; - aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summani undirish mumkin bo’lmagan hollarda ko’rilgan zararlar; - xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan uch yildan kam ishlatilgan asosiy vositalarni hamda xo’jalik yurituvchi subyektning’boshqa mol-mulki (aktivlari)ni sotishdan ko’rilgan zarar, shuningdek, xo’jalik yurituvchi subyektning’asosiy vositalarini va boshqa mol- 30 -bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha talafotlar; -bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo’lmagan moddiy boyliklarning’talafotlar va kamomadlari; -ishlab chiqarish zaxiralari va tayyor mahsulotni past baho’usuli yoki sotishning’sof qiymati bo’yicha qayta baholash yoki narxni tushirish natijasida ko’rilgan zararlar; -idish bilan bog’liq, operatsiyalar bo’yicha zararlar; -sud chiqimlari; -dargumon qarzlar bo’yicha zaxiraga ajratmalar; -da’vo’muddati o’tib ketgan debitorlik qarzi va undirish mumkin bo’lmagan boshqa qarzlarni hisobdan chiqarish zararlari, shuningdek qonunga muvofiq. yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha dargumon qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar; -hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillar operapiyalari bo’yicha zararlar; -tabiiy ofatlardan ko’rilgan qoplanmaydigan talafotlar va zararlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor buyumlar va boshqa moddiy boyliklarning’yo’q. qilinishi va buzilishi, ishlab chiqarish to’xtashidan ko’rilgan talafotlar va hokazo), shu jumladan tabiiy ofatlarning’oldini olish va oqibatlarni tugatish bilan bog’liq xarajatlar; -aybdorlari aniqlanmagan yoki zarur summalarni aybdor hisobiga qoplab bo’lmaydigan hollarda o’g’irliklardan ko’rilgan zararlar; -xo’jalik yurituvchi subyektning’asosiy vositalari va boshqa mol-mulki (aktivlari) chiqib ketishidan (balansdan hisobdan chiqarishdan) ko’rilgan zararlar; -xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun, shu jumladan yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to’lanmagan to’lovlar va boshqa xil choralar, shuningdek yetkazilgan zararlarni to’lash xarajatlari; -soliq qonunchiligi va boshqa qonun hujjatlarini buzganlik uchun jarima va penyalar; -to’langan boshqa jarimalar; 21  kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli ta’mirlash va kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari;  ishlab chiqarishning’ichki sabablariga ko’ra ishsiz turishlari tufayli yo’qotishlar; - mahsulot (xizmat)ni majburiy sertifikatlash xarajatlari, bunga kapitallashtiriladiganlar kirmaydi; - sud qarorlariga asosan yoki ularsiz ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat qobiliyatini yo’qotish bilan bog’liq nafaqalar. Kasb kasalligi munosabati bilan nafakalar to’lanishi;  umumiy foydalanishdagi yo’lovchi transporti xizmat ko’rsatmaydigan yo’nalishlarda xodimlarni ish joyiga va uyiga tashish bilan bog’liq xarajatlar.  obyektlar davlat kapital qo’yilmalari evaziga bunyod etilayotganda qurilish xatarlarini sug’urtalash bilan bog’liq xarajatlar;  nomoddiy aktiv - gudvill (firma narxi) ning, ishlab chiqarishga taalluqli bo’lgan mol-mulkka doir qismi summasini belgilangan tartibda hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar;  kon qazish tarmoqlarida tayyorgarlik ishlari bo’yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmagan bo’lsa ). 1.2. Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunchilik yoki, aniqrog’i, buxgalteriya hisobi milliy standartlari tovar-moddiy zaxiralarning’tannarxi quyidagilardan iborat bo’lishini ko’rsatib beradi : а ) tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish xarajatlari, jumladan xarid qiymati, import bojxona bojlari va to’lovlari, tayyorlov-vositachilik tashkilotlariga to’langan komission to’lovlar, boshqa soliqlar (korxona keyinchalik qaytarib olishi mumkin bo’lganlardan tashqari), fraxt qiymati (zaxiralarni sotib olish bilan bog’liq transport tayyorlov va yo’ldagi tovarlarni sug’urtalash xarajatlari), sotib olish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar; 12 bo’lgan kompaniya qarz mablag’lardan yuksak samara bilan foydalana oladi. Demak, bunday kompaniya uchun moliyaviy leverij yuqori darajasini salbiy baholamaslik kerak. Aksincha ishlab chiqarish va sotish hajmlari o’sishi obyektiv omillar bilan cheklangan korxonada moliyaviy leverij ortishi bu yerda mablag’lar samarasiz ishlatilayotganligini ko’rsatadi. Korxona kredit siyosatini ishlab chiqish uchun balans passivi tarkibini o’z va qarz mablag’lar nisbati darajasini chuqur tahlil etish lozim. Qisqa muddatli qarz olish masalasi korxonaning’o’z aylanma mablag’lari yetishmovchiligi mavjud bo’lganda paydo’bo’ladi. Albatta, qisqa muddatli kreditlarning’kutilayotgan samaradorligi aniq hisob-kitob qilinishi zarur. Muayyan hollarda uzoq muddatli aktivlarga yo’naltirish maqsadlarida kredit olish masalasi vujudga keladi. Bunday qarorga kelish paytidagi eng’muhim mezon olinayotgan uzoq muddatli moliyaviy resurs ishga solinishidan ko’riladigan foyda darajasi foiz stavkasidan yetarli darajada yuqori bo’lishidir. Qarz mablag’larini jalb qilish haqida qaror qabul qilishda ularni qaytarish rejasini tuzish, kredit davri uchun foiz stavkasini va foizlar summasini aniqlash, ularning’to’lanishi manbalarini topish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, kreditni olish bilan bog’liq xarajatlar ham hisobga olinishi zarur. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining’2002 yil 30 martdagi «Pul massasining’o’sishini cheklash va moliyaviy intizomga rioya qilinishi uchun ma’suliyatni oshirish bo’yicha chora tadbirlar to’g’risida» va 2002 yil 28 avgustdagi «Lizing’tizimini rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi farmonlari korxonalarga uzoq muddatli qarz mablag’lari jalb etilishi uchun imkoniyatlarni kengaytirishga xizmat qilmoqda. Xususan, 2002 yil 30 martdagi Farmon korxonalarga muomalaga o’z obligatsiyalarini chiqarish borasida katta huquqlar berdi. Bu huquqlardan foydalanish obligatsiyalar vositasida korxonaga mablag’lar jalb etish korxona faoliyati ustidan moliyaviy nazorat oldiga ham qattiq talablar qo‘ymoqda. 36 - yengil xizmat avtotransporti va boshqa mikroavtobuslarni saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari; - xo’jalik yurituvchi subyekt va uning’tarkibiy bo’linmalarini tashkil etish va boshqarish xarajatlari; - boshqaruvning’texnik vositalari, aloqa tarmoqdari . Ogohlantirish vositalari, hisoblash markazlari va ishlab chiqarishga taalluqli bo’lmagan boshqa texnik boshqaruv vositalarini saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari ; - ijara, xizmatlar ko’rsatgani uchun aloqa tarmoqlariga haq (ATS, mobil, yo’ldosh, peyjing’aloqasi va Internet): - xalqaro’va shaharlararo’telefon so’zlashguvlariga haq to’lash; -ma’muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun bino’va xonalar ijarasiga haq to’lash; -ma’muriy maqsaddagi asosiy vositalarni saqlash va ta’mirlash xarajatlari, shuningdek ularning’eskirishi (amortizatsiyasi); -yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va hokazolarni saqlashga ajratmalar: -ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’lanmagan xodimlar va mol-mulkning’majburiy va ixtiyoriy sug’urtasi xarajatlari; -boshqaruv xodimlarining’xizmat safarlari xarajatlari; -vakillik xarajatlari; -xonalarni bepul berish xarajatlari, umumiy ovqatlanish korxonalariga kommunal xizmatlar qiymatini to’lash va hokazo; -bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo’lmagan, tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi vositalarni saqlash va foydalanish bilan bog’liq, joriy xarajatlar, atrof tabiiy muhitni ifloslantirganligi va chiqindilarni joylashtirganligi uchun kompensatsiya to’lovlari . Boshqa operatsion xarajatlar quyidagilardan iborat: -xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, bundan yangi joriy etilayotgan xo’jalik yurituvchi subyektda ishlashga qabul qilinadigan xodimlar mustasno; 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.O‘zbekston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. yanvar 2. O‘zbekston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.: “Iqtisodiyot huquq dunyosi”, 2010. 3.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. Oliy ta’lim. Me’yoriy Xo‘jjatlar to‘plami. T.: «Sharq», 2001. 4. Ashurov A. Мамлакат иқтисодиётини тубдан ислоҳ қилиш шароитида корхоналар ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари. Халкаро миқёсидаги илмий - амалий анжуман. Самарканд 2021 йил 5.Ашуров A. Ишлаб чиқариш корхоналари фаолиятини ривожлантириш йўллари. 6.Ашуров A. Ишлаб чиқариш самарадорлигининг моҳияти ва корхона фаолиятидаги аҳамияти 7.Burxanov A. Sanoat korxonalarida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash omillari. / Bozor, pul va kredit. 2008. №6. – B. 33-36. 8.Burxanov U. Davlat xaridi. – Toshkent, 2010. – 160 b. 9.Zaynalov J., Sattorov T. Korxonalar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning nazariy asoslari // Moliya. –Toshkent, 2010. -№2. –B. 12-17. 10. R.S.Muratov., Korxona iqtisodiyoti // Fan va texnologiyalar.- Toshkent , 2014. 425.B. Internet saytlari 1.htpp : // www.prezident.uz – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining veb - sayti. 2.htpp : // www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi veb - sayti. 3.htpp : // www.samarqand.uz – Samarqand viloyat hokimligi veb-sayti. 4.htpp: //www.samdu.uz – Samarqand davlat universiteti veb-sayti. 5.htpp: // www. school . edu.ru. 6.htpp: // www. inter – pedagogika. ru 38 KURS ISHI KORXONADA YUKLAMA VA XARAJATLARNI BOSHQARISH SAMARADORLIGI NI OSHIRISH USULLARI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINING’MOHIYATI, TARKIBI VA ELEMENTLARI 1.1. Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning’guruhlanishi…………………..….5 1.2. Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar……………………………………..…..12 II BOB. YALPI VA SOF FOYDADAN QOPLANADIGAN XARAJATLAR 2.1. Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar………………………………………. ……..16 2.2. Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar……………………………………………….22 2.3. Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish….… 31 XULOSA………………………………………………………………………...…37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….38 2 -o’n ikki yoshgacha ikki va undan ortiq bolalari yoki o’n olti yoshgacha nogiron bolalari bo’lgan ayollarga qonunga muvofiq qo’shimcha ta’til uchun haq to’lash; -xodimlarga bepul tovarlar, mahsulot va boshqa boyliklar berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; -xodimlar xarajatlarini to’lash (ovqatlanish, yo’lda yurish. dam olish va davolanishga yo’llanmalar, ekskursiyalar, sport seksiyalari, to’garaklar, klublardagi mashg’ulotlar, madaniy ko’ngil ochish va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlarida qatnashish, obuna, xodimlarning’shaxsiy iste’moli uchun tovarlar va shunga o’xshash boshqa to’lovlar); -ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to’lov va xarajatlar, shu jumladan: -pensiyaga ustamalar, pensiyaga chiqayottan mehnat faxriylariga to’lanadigan bir yo’la nafaqalar; -korxonani qayta tuzish, xodimlar soni va jadvali qisqarishi munosabati bilan xo’jalik yurituvchi subyektlardan bo’shatib olinayotgan xodimlarga qonunga muvofiq, to’lanadigan to’lovlar; -xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam; -sog’liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, sog’lomlashtirish maskanlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassasalari va uy-joy fondi obyektlarini tutib turish xarajatlari (shu jumladan amortizatsiya ajratmalari va barcha turlardagi ta’mirlashni o’tkazish xarajatlari); -vaqtincha to’xtatib qo’yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va obyektlarii saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari); -bank va depozitariy xizmatlariga haq to’lash; -ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasa va tashkilotlariga badallar; -budjetga majburiy to’lovlar, soliqlar. yig’imlar, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo’jalik yurituvchi subyekt xarajatlariga kiritiladigan, davlatning’maqsadli jamg’armalariga ajratmalar, shuningdek, Hukumat qarorlariga muvofiq, davlatlararo’tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash; -zararlar, jarimalar, penyalar, shu jumladan: 20 39 KIRISH Mavzuning’dolzarbligi: Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotini pandemiya bilan bog‘liq inqiroz sharoitida Respublikamizda barqaror va innovatsion iqtisodiyotni samarali rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda tobora o‘z dolzarbligini ko‘rsatmoqda. Chunki, mazkur holatdan chiqishda iqtisodiyotning barcha jabhalarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, xususan, mamlakatimizda ishlab chiqarish sohasidagi muammolarni yechimini ham talab etadi. XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshlarida iqtisodiy tizimda birdan-bir ahamiyatli hodisa bo‘lib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi va bu sohada ish bilan bandlar sonining kengayib borishi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlar salmog‘i 70,0 foizdan ziyodni va uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 40,0 foiz atrofida tashkil etmoqda. Korxonaning’moliyaviy barqarorligining’asosiy vazifalaridan biri bu shakllanish manbalari bilan zahiralar mavjudligini tahlil qilishdir. Zaxiralarni shakllantirishdan foydalanishni tavsiflash uchun har xil turdagi manbalarni qamrab olishning’turli darajasini aks ettiruvchi bir nechta ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:  o‘z aylanma mablag‘larining’mavjudligi (o‘z kapitali va aylanma mablag‘lar qiymati o‘rtasidagi farqga teng);  zaxiralarni qoplashning’o‘z va uzoq muddatli manbalarining’mavjudligi (o‘z aylanma mablag‘larini uzoq muddatli majburiyatlar miqdoriga ko‘paytirish hisobidan olinadi);  zaxiralarni qoplashning’asosiy manbalarining’umumiy qiymati (o‘z va uzoq muddatli aylanma aktivlar hamda qisqa muddatli kreditlar va ssudalar yig‘indisiga teng). Moliyaviy barqarorlikning’mutlaq ko‘rsatkichlari bilan bir vaqtda analitik ko‘rsatkichlarni - xususan, likvidlik ko‘rsatkichlarini hisoblash maqsadga muvofiqdir. Ulardan asosiylari: joriy, tezkor va mutlaq likvidlik koeffisiyentlaridir. 3 Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi :  bevosita moddiy material xarajatlari;  bevosita mehnatga haq to’lash xarajatlari;  ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar. Bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan xarajatga noishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Uning’tarkibiga:  mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar;  ma’muriy boshqaruv xarajatlari;  boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;  moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;  favqulodda zararlar kiradi . Korxonalarning’ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan o’ziga tegishli resurslar sarfi uning’ ichki xarajatlarini , tashki mol yetkazib beruvchilar va boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uchun to’lovlar korxonaning’tashqi xarajatlarini tashkil qiladi. Qisqa muddatli davrda mahsulot hajmining’o’sishiga nisbatan doimiy va o’zgaruvchi xarajatlar farq qiladi. Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining’o’zgarishiga bog’liq bo’lmay, korxonaning’ma’lum bir vaqt oralig’ida sarflashi qat’iy belgilab qo’yilgan o’zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy vositalarning’eskirish, boshqaruv xodimlarining’mehnat haqi, sug’urta to’lovlari, telefon uchun abonentlik to’lovi ijara to’lovlari va shunga o’xshashlarni misol qilib keltirish mumkin. Doimiy xarajatlarning’o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining’oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to’g’ri keluvchi doimiy xarajatlar kamayib boradi. O’zgaruvchan xarajatlarning’ miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining’o’sishi yoki kamayishiga qarab o’zgarib turadi, ya’ni mahsulotning’hajmiga mutanosib bo’ladi. O’zgaruvchan xarajatlarning’tarkibiga ishchilarning’mehnat haqi va unga nisbatan ajratmalar, xom ashyo, yonilg’i- moylash materiallari, yoqilg’i va energiya, transport xarajatlari hamda boshqa 2 chiqib, hisoblangan amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari, shu jumladan qonun hujjatlariga muvofiq; amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya;  ishlab chiqarish maqsadidagi nomoddiy aktivlar eskirishi (amortizatsiyasi). Bu ularning’dastlabki qiymatidan va foydali ishlatish muddatidan (lekin korxonaning’faoliyat muddatidan ortiq bo’lmagan) kelib chiqib hisoblanadi. Agar nomoddiy aktivning’foydali ishlatish muddatini belgilash mumkin bo’lmasa, korxonaning’faoliyat muddatidan oshib ketmagan holda, bu muddat besh yil deb belgilanadi. Ishlab chiqarish maqsadidagi boshqa xarajatlarga quyidagilar kiradi:  ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish xarajatlari, shu jumladan:  ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yoqilg’, asboblar, moslamalar, boshqa vositalar va mehnat buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;  asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida tutib turish xarajatlari (texnik ko’rik va xizmat ko’rsatish, o’rta, joriy va mukammal ta’mirlash xarajatlari);  sanitariya-gigiyena me’yorlari bajarilishini ta’minlash xarajatlari;  ta’mirlashni o’tkazish uchun zaxira barpo’etish xarajatlari. Zarurat tug’ilganda korxonalar O’zbekison Respublikasi Moliya vazirligi ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini o’tkazish uchun mablag’lar zaxirasini barpo’etishlari mumkin. Ushbu zaxiraga ajratmalar "Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi va xarajatlarning’taxmin qilinayotgan qiymatidan va aosiy vositalar har bir obyektining’kapital ta’mirlanishi davriyligidan kelib chiqib belgilanadi. Zahiraga ajratmalar me’yori har bir hisobot yilining’oxirida qaytadan ko’rib chiqiladi va zarurat tug’ilganda yangi moliya yilida ajratmalar miqdorlari ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar kapital ta’mirlashga zaxira qilingan mablag’lar summalari mazkur obyektni tamirlashning’haqiqatdagi xarajatlaridan oshib ketsa, oshgan summa ishlab chiqarish xarajatlaridan chegirib tashlanadi. Agar haqiqatdagi xarajatlar rezerv qilinganidan oshib ketsa, oshgan summa "Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar"ga kiritiladi;  yong’indan saqlanish va qo’riqlashni ta’minlashga doir hamda korxonalarni texnik ishlatish, ular faoliyatini nazorat qilish qoidalarida ko’zda tutilgan boshqa maxsus talablarni 10 qo’shgan holda) joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlardan ortiqcha xarajatlar; -ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga (agar ular yuridik shaxslar sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa), madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar; - ishlab chiqarish jarayoniga bevosita tegishli bo’lmagan moddiy boyliklarni tabiiy kamayish normalaridan ortiqcha nobudgarchiligi va kamomadi; -sud xarajatlari; -to’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zaxiraga ajratmalar; - aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summani undirish mumkin bo’lmagan hollarda ko’rilgan zararlar; - xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan uch yildan kam ishlatilgan asosiy vositalarni hamda xo’jalik yurituvchi subyektning’boshqa mol-mulki (aktivlari)ni sotishdan ko’rilgan zarar, shuningdek, xo’jalik yurituvchi subyektning’asosiy vositalarini va boshqa mol- mulkini (aktivlarini) hisobdan chiqarish, tekin berish va ularning’boshqacha tarzda kamayishidan ko’rilgan zararlar; -xo’jalik shartnomalari shartlarinng, shu jumladan mahsulot yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, neustoykalar va boshqa xil sanksiyalar, shuningdek, yetkazilgan zararlarni to’lash bo’yicha xarajatlar; -soliq haqidagi qonunlarni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarimalar va penyalar; -to’langan boshqa jarimalar; -boshqa xarajatlar . Moliyaviy faoliyat bo’yicha quyidagi xarajatlar sof foydadan qoplanadi: - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalaridan ortiqcha qisqa muddatli bank kreditlariga xizmat ko’rsatish bo’yicha, shuningdek, to’lov muddati o’tgan va muddati uzaytirilgan ssudalar bo’yicha to’lovlar; uzoq muddatli bank kreditlariga xizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar; 26  korxonada montaj qilish va qo’shimcha ishlov berish uchun sotib olingan butlash buyumlari va yarim tayyor mahsulotlar;  chet tashkilotlar yoki jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning’asosiy faoliyatiga taalluqli bo’lmagan, ishlab chiqarishlari va xo’jaliklari tomonidan bajariladigan ishlab chiqarish tavsifiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarishda iste’mol qilingan ishlar va xizmatlarga mahsulot tayyorlash, xom ashyo’va materiallarga ishlov berish bo’yicha operatsiyalarni bajarish; iste’mol qilinadigan xom ashyo’va materiallar sifatini belgilash uchun sinovlar o’tkazish; belgilangan texnologik me’yorlarga rioya qilinishi ustidan nazorat; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ta’mirlash va hokazolar kiradi. Chet tashkilotlarining’korxona ichida yuk tashish bo’yicha transport xizmatlari (xom ashyo, materiallar, asboblar, detallar, yarim tayyor mahsulotlar boshqa xil yuklarni bazis (markaziy) ombordan sexlarga olib o’tish va tayyor mahsulotni saqlash omborlariga yetkazib berish) ham ishlab chiqarishga oid xizmatlarga kiradi;  tabiiy xom ashyo’(yerni madaniylashtirishga ajratmalar, yerlarni madaniylashtiradigan maxsus korxonarlarga to’lov), o’rmon hududlaridan yog’och materiallari sifatida olish uchun to’lov, suv xo’jaligi tizimidagi sanoat korxonalari oladigan suv uchun to’lov (me’yor chegarasida va undan ortiq). Sanoatni xom ashyo’tarmoqlari uchun yog’och materiallaridan foydalanish huquqini amortizatsiyalanadigan qiymati yoki foydali qazilmalar (rudalar) qiymati yoki atrof muhitni tiklash xarajatlari;  korxona transporti bilan ishlab chiqarish uchun bajarilgan xizmatlarda, texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi quvvatni ishlab chiqarishda sarflanadigan, chetdan sotib olingan yoqilg’ini hamma turlari;  korxonani texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, xo’jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi quvvat (korxonada elektr va boshqa turdagi quvvatni hosil qilish, shuningdek, sotib olingan quvvat istemol joyigacha yetkazish va quvvatni pasaytirib berish xarajatlari tegishli xarajat moddalariga kiradi);  moddiy resurslarni kamomad va buzilishidagi yo’qotishlar; 6 Икх= Нмм • Сс бу ерда: Икх - ishchi kuchining ’ rejalashtiriladigan xarajatlari ; Нмм - normalashtirilgan mahsulot miqdori ; Сс - mehnatga haq to’lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz). Reja ijro’etilishi jarayonida normativ xarajatlardan chetlanishni baholash va uning’kelib chiqishidagi quyidagi sabablarni aniqlash zarur: -bevosita va bilvosita xarajatlarning’o’zgarishi, sotib olingan materiallar qiymatidagi chetlanishlar natijasida; -mahsulot sifatinn ta’minlashga sarflangan xarajatlar natijasida; -normalar va normativlarning’o’zgarishlari natijasida; -ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, talab, baho’ta’siri yoki boshqa omillar natijasida. Xarajatlarni oldindan baholash va tahlil qilish tannarxi baland bo’lishi kutilayotgan va yetarli foyda keltirmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan avval boshdanoq voz kechish imkonini beradi. Xarajatlarni oldindan baholashga tayanib rejalashtirish jarayonida standart mahsulot tayyorlash uchun barcha zarur xarajatlarni yetarli darajada to’liq hisobga olinadi va bu yangi mahsulot ishlab chiqarishga jalb etiladigan moddiy, mehnat va boshqa resurslardan samarali foydalanishga zamin yaratadi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan taxminiy moddiy xarajatlar rejalashtirilayotgan mahsulot hajmi va sof moddiy resurslar sarflari normativlaridan hamda bozor baholaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula yordamida hisoblanadi : Мтх = Тмбб • Мхс bu yerda: Мтх - taxminiy moddiy xarajatlar; Тмбб - tovar-moddiy zaxiralarning’bozor bahosi; Мхс - moddiy xarajatlarning’bir birligining’normativi. Mahsulot ishlab chiqarishda sarflanadigan mehnat xarajatlari haqida to’la tasavvurga ega bo’lish uchun xodimlarning’asosiy mehnat haqiga ketadigan 33 -ishlab chiqarish hajmini aniq belgilash; -mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi; -materiallarni almashtirish variantlari; -materiallarni chet korxonalar xizmatlarining’qulayligini baholash . Ishlab chiqarish xarajatlari budjetini ishlab chiqish jarayonida asosan smeta va normativ usuldan foydalaniladi. Smeta usulida korxonaning’barcha bo’linmalari rejalari asosida korxona miqyosida xarajatlarning’yig’ma rejasi tuziladi. O’zbekistonda smeta usuli ancha keng’tarqalgan usuldir. Uning’qo’llanishi korxonada rejalashtirish jarayonini yagona kompleks tizimga keltirishni ta’minlaydi. Normativ usul asosida ishlab chiqarish xarajatlari yillik budjeti tuzib olinadi. Yillik ishlab chiqarish hajmini inobatga olib, alohida mahsulotlar bo’yicha xarajatlarning’iqtisodiy elementlar va kalkulyatsiya moddalari bo’yicha shaxmatli jadvallari ishlab chiqiladi. Xarajatlarni shaxmatli jadvali tuzilgandan so’ng, korxonaning’faoliyat davri uchun rejalashtiriladigan xarajatlarning’yig’ma budjetini ishlab chiqish mumkin bo’ladi. Xalqaro’amaliyotda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlarni rejalashtirishda normativ usuldan keng’foydalanadi. Normativ xarajatlar quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi : Нх = Нмх + Нмс + Нух bu yerda: - Нх - mahsulot birligini ishlab chiqarishning’normativ xarajatlari; - Нмх - normativ moddiy xarajatlar; - Нмс - normativ mehnat xarajatlari; - Нух - normativ ustama xarajatlar. Normativ ustama xarajatlar normativ bevosita mehnat xarajatlariga nisbatan foizlarda ifodalanadi. Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlarini rejalashtirish maqsadida foydalaniladi, ularning’hajmi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 32  sanitariya kiyimlari, sochiq va dasturxonlar, arzon inventar va xo’jalik ashyolari, oshxona anjomlari va idish-tovoqlarning’eskirishi;  gaz, yoqilg’i, elektr quvvati xarajatlari;  tovarlarni saqlash, ishlov berish va navlarga ajratish xarajatlari;  savdo’reklamasi xarajatlari;  tashish, saqlash va sotishda me’yorlar doirasida va ulardan ortiqcha tovarlar talafotlari;  idishlar xarajatlari ;  mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug’urtalash xarajatlari;  mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi xarajatlari;  havo’haydagichlarni o’rnatish va saqlash, mashinalar va ularning’harakatlanadigan qismlari, tuynuklar, teshiklar va hokazolarni g’ov bilan o’rab qo’yishning’joriy (nokapital tusdagi) xarajatlari;  maxsus kiyim va maxsus poyabzalning’eskirishi;  maxsus kiyim, maxsus poyabzal va yakka tartibdagi himoyaning’boshqa vositalari, dasturxon va sochiqlar hamda sanitariya kiyimini yuvish, tuzatish va dezinfekdiyalash uchun korxonalar, ta’mirlovchi va boshqa yuridik shaxslarga haq to’lash;  maxsus kiyim va poyabzalni tozalash va tuzatish uchun sarflangan materiallar qiymati;  umumiy sovqatlanish va savdo’xodimlarini tibbiy ko’rikdan o’tkazganlik uchun tibbiy muassasalarga to’lanadigan haq;  kassa xo’jaligini yuritish va tushumni inkassatsiyalash chiqimlari;  umumiy ovqatlanish korxonalarida qog’oz dastro’molchalar,  dasturxonlar, stakan va taqsimchalar, bir marotaba foydalaniladigan anjomlar qiymati ; - sotish bozorlarini o’rganish xarajatlari (marketing, reklama xarajatlari); yuqorida qayd etilmagan sotishga doir boshqa xarajatlar. Ma’muriy xarajatlarga quyidagilar kiritiladi: - boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli mehnatga haq to’lash xarajatlari; - boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar; 17 resurslarning sarfi kiradi. O’zgaruvchi xarajatlarning’o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining’oshib borishi bir birlik mahsulotga to’g’ri keluvchi o’zgaruvchan xarajatlarning’o’zgarishiga ta’sir ko’rsatmaydi. Doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarning’yig’indisi xo’jalikning’ umumiy xarajatlarini tashkil qiladi. Bundan tashqari bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan o’rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. O’rtacha doimiy xarajatlar , doimiy xarajatlar summasini mahsulotni ishlab chiqarish hajmiga bo’lish orqali hisoblanadi. Xuddi shuningdek , o’rtacha o’zgaruvchan xarajatlarni , o’zgaruvchi xarajatlar summasini mahsulotni ishlab chiqarish hajmiga bo’lish orqali topish mumkin. Ishlab chiqarishning’dastlabki bosqichida, hali moddiy resurslar va asosiy vositalar to’la bandlik darajasiga erishmagan davrda o’rtacha doimiy xarajatlarning’qiymati yuqori bo’ladi va ishlab chiqarish hajmining’oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmi optimal chegaraga yetguncha kamayib boradi, ammo’undan keyin ishlab chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslarning’samarasiz bo’lishi tufayli, o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar ortib boradi. Keyingi har bir qo’shimcha mahsulotning’birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar summasining’o’sgan qismini mahsulot hajmining’o’sgan qismiga bo’lish orqali topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir qo’shimcha mahsulot birligi xo’jalikka qanchaga tushishini ko’rsatadi. Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning’mehnat haqi va iste’mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday xarajatlarning’turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Ikkinchi bir xarajat turlari bir necha xil mahsulot yetishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, transport vositalari va texnologik jihozlarning’eskirishi), ularga ketgan xarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to’g’ri keladi. Bunday xarajatlar bilvosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi . 3 taxminiy xarajatlardan tashqari umumishlab chiqarish, ma’muriy-boshqarish, sotish jarayonlaridagi mehnat sarflarini ham e’tiborga olish lozim. Buning’asosida mahsulotning’to’la tannarxini aniqlash mumkin bo’ladi . Agar mahsulotning’taxminiy to’la tannarxi uning’kutilayotgan bozor bahosidan ortiq bo’lsa, bu holat mahsulotning’iqtisodiy jihatdan raqobatbardosh emasligini anglatadi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning’keskin choralari ko’rilishini talab qiladi. Mahsulotning’alohida turlari tannarxini rejalashtirishning’maqsadlaridan biri xom ashyo’va materiallar, texnologik ehtiyojlar uchun foydalaniladigan yonilg’i va energiya, mehnat haqi xarajatlari normativlariga rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazorat olib borishdir. Shuningdek, material va mehnat saflarini normalashtirish va rejalashtirish umumishlab chiqarish, ma’muriy xarajatlar va sotish xarajatlari ustidan nazorat olib borishiga ham ijobiy ta’sir etadi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxona o’z faoliyatida jalb etilgan mablag’lardan foydalanishiga to’g’ri keladi. Bu mablag’larning’bir qismi joriy xo’jalik operatsiyalari natijasida korxona oborotiga jalb etiladi: xom ashyo’va materiallarni oldindan to’lovsiz yoki qisman to’lov bilan sotib olish, qisqa muddatli kreditlardan foydalanish, korxonaning’turli subyektlarga qisqa muddatli qarzdorligi vujudga kelishi va boshqalar. Ayni paytda korxona oborotiga chetdan uzoq muddatga jalb etilgan mablag’lar ham mavjud bo’ladi. Bularga uzoq muddatli bank kreditlari, lizing’asosida asosiy vositalar olinishi, korxonaning’uzoq muddatli obligatsiyalarining’muomalaga chiqarilishi kabilar kiradi. Qisqa muddatli jalb etilgan mablag’larni uzoq muddatli jalb etilgan mablag’lardan eng’muhim farqi shundaki, ko’pchilik hollarda korxona qisqa muddatga jalb etilgan mablag’lar uchun mablag’ egasiga haq to’lamaydi. Bu mablag‘lar o‘z muddatlarida qaytarilmagandagina korxonaning’ular bo’yicha muayyan xarajatlari vujudga keladi. Uzoq muddatga jalb etilgan mablag’lar bo’yicha doimiy ravishda foizlar yoki boshqacha ko’rinishdagi doimiy xarajatlarni amalga oshirishga to’g’ri keladi. Bunday majburiy xarajatlar o’z navbatida foyda miqdorini kamaytirib, korxonaning’moliyaviy axvoliga ta’sir etadi. 34 I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINING’MOHIYATI, TARKIBI VA ELEMENTLARI 1.1. Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning’guruhlanishi Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalarning’eskirishi, materiallar, urug’lik, o’g’it, yonilg’i-moylash materiallari, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat sarflari ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi. Korxonaning’mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy -xo’jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin (chizma ): 1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko’ra: ishlab chiqarish xarajatlari; noishlab chiqarish xarajatlari. 2. Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslarning’manbaiga ko’ra : ichki xarajatlar; tashqi xarajatlar. 3. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining’o’zgarishiga nisbatan: doimiy xarajatlar; o’zgaruvchan xarajatlar. 4. Mahsulotning’tannarxiga olib borilishi jihatidan: bevosita xarajatlar; bilvosita xarajatlar . 5. Korxonaning’umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa xo’jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan :  mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;  davr xarajatlari;  moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;  favqulodda zararlar . 5 Korxonadagi o’z mablag’lari bilan uzoq muddatga jalb etilgan mablag’lar o’rtasidagi nisbat va uning’korxona moliyaviy natijalariga ta’siri moliyaviy leverij tushunchasi orqali ifodalanadi. Korxona faoliyati moliyaviy manbalarida jalb etilgan mablag’lar ulushi qancha ko’p bo’lsa, moliyaviy leverij darajasi shuncha yuqori hisoblanadi. Albatta, chetdan katta miqdordagi mablag’larning’korxonaga jalb etilishi korxona menejmentiga yirik va katta foyda beruvchi loyihalarni amalga oshirishga imkon beradi. Lekin bu holda biron-bir sabablarga ko’ra daromadlar hajmi kamaysa yoki sekinroq o’sa boshlasa, bu korxona aksiyadorlariga taqsimlab berilishi mumkin bo’lgan foyda miqdoriga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Demak, yuqori moliyaviy leverij sharoitida aksiyadorlar uchun moliyaviy xatar darajasi ortadi. Ayni paytda masalaning’ikkinchi tomoni mavjudligini yoddan chiqarmaslik lozim. Korxona moliyaviy imkoniyatlari va resurslari kengayishi foyda xajmini oshirishga va dividendlarni ko’paytirishga imkon beradi. Biroq, buning’uchun jalb etilgan moliyaviy resurslardan yuksak samara bilan foydalanish zarur bo’ladi. Bozor munosabatlari sharoitida korxonada moliyaviy leverijni ifodalovchi eng’muhim ko’rsatkichlarning’tahlil etib borish lozim. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin : Mablag’larning’o’z va qarz manbalari nisbati (balansning’540-satrining’390-satriga nisbati sifatida aniqlanadi). Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (310-satrning’390-satrga nisbati). 1. Moliyalash koeffitsiyenti (390-satrning’540-satriga nisbati). 2. Kapitalni jalb etish koeffitsiyenti (540-satrning’310-satrga nisbati). 3. Avtonomiya koeffitsiyenti (390-satrning’310-satrga nisbati). 4. Umumiy likvidlik koeffitsiyenti (110+300 – satrlarning’540-satrga nisbati). Mazkur koeffitsiyentlardagi o’zgarishlarda korxona moliyaviy faoliyatidagi eng’muhim jihatlar o’z ifodasini topadi. Lekin bu boradagi tahlil tahlilchidan moliyaviy bilimlar bilan bir qatorda korxona biznesi xususiyatlarini chuqur tushunishni ham talab etadi. Moliyaviy mablag’lar tarkibida qarz mablag’lar ko’payishi yoki kamayishini faqat bir yoqlama baholash mumkin emas. Biznesni tez kengaytirish imkoniyatlariga ega 35 so’ng’bajarilgan ishar uchun beriladigan dam olish kunlari uchun xodimlarga to’lanadigan ish haqi;  ishlab berilmagan vaqt uchun haq, shu jumladan: amaldagi qonunchilikka muvofiq, navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha ta’til to’lovlari (foydalanilmagan ta’til uchun kompensatsiyalar), o’smirlarning’imtiyozli soatlari, yosh bolasini ovqatlantirish uchun onalarning’ishdagi tanaffuslari, shuningdek tibbiy ko’rikdan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun to’lovlar;  ish haqi qisman saqlanib, majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga to’lovlar;  tekshiruv, qon topshirish va qon topshirishning’har bir kunidan keyin beriladigan donor xodimlarga haq;  davlat majburiyatlarini bajarganlik uchun mehnat haqi (harbiy yig’in), favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va hokazo);  agar bajarilayotgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitoblar bevosita korxonaning’o’zida qilinsa, ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusda tuzilgan shartnomalar, shu jumladan pudrat shartnomasi bo’yicha ishlarni bajarganlik uchun korxona xodimlar jadvaliga kiritilmagan xodimlar mehnatiga haq to’lash;  qonunda belgilangan tartibga muvofiq, ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovning’boshqa turlari. Ishlab chiqarish xodimlarining’ijtimoiy ta’minoti uchun ajratmalar qonunchilikda belgilangan me’yorlar bo’yicha hisoblanadi. Ular davlat pensiya fondi, bandlik fondi va ksaba uyushmalariga o’tkaziladi. Korxona nodavlat pensiya fondlariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va ijtimoiy sug’urtaning’boshqa turlariga ajratmalar qilishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga ishlab chiqarish maqsadidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning’hisoblangan amortizatsiyasi summalari ham kiradi. Ishlab chiqarish maqsadidagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiya bo’yicha xarajatlar quyidagilardir:  asosiy ishlab chiqarish vositalarning, shu jumladan lizing’bo’yicha xarid qilingan, qonunchilikda belgilangan me’yorlarda, ularning’dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib 9  ish tartibi va mehnat shartlari bilan bog’liq kompensatsiya tarzidagi to’lovlar, shu jumladan:  texnologik jarayon jadvalida ko’zda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va maoshlarga ustama hamda qo’shimcha haqlar;  ko’p smenali tartibda ishlaganlik, kasblarni o’rindoshlik bilan bajarganlik va xizmat ko’rsatish doiralarini kengaytirganlik uchun ustama haqlar;  og’ir, zararli, o’ta og’ir mehnat sharoitlarida va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ish haqiga ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxatlariga ko’ra ish haqiga ustamalar;  aloqa, temir yo’l, suv, avtomobil transporti va tosh yo’llar xodimlari hamda faoliyatlari doimiy harakatda yoki ko’chma (sayyor) xususiyatga ega bo’lgan xodimlar ish haqiga ishga ketgan vaqtidan korxonaga qaytib kelish vaqtigacha sutkasiga to’lanadigan ustamalar;  bevosita qurilish, qayta jihozlash va mukammal ta’mirlash ishlarida, shuningdek vaxta usulida ish bajarilganida ishning’ko’chma (sayyor) xususiyatlari uchun xodimlarga amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgan ustama haqlar;  yer osti ishlarida doimiy band xodimlarga ularning’kirish joyidan shaxta (kon)dagi ish joyiga borish va qaytishga me’yorlangan vaqti uchun qo’shimcha to’lovlar:  mehnatga haq to’lashning’hududiy tartibga solinishi orqali belgilab qo’yilgan, shu jumladan tuman koeffitsiyentlari hamda cho’l, suvsiz va baland tog’li joylarda ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bo’yicha amaldagi qonunchilikka muvofiq to’lovlar:  vaxta usulida ish bajarilganida vaxtada ishlash jadvalida ko’zda tutilgan korxona joylashgan joydan (yig’ilish maskanidan) ish joyiga borish va qaytishda yo’lda bo’lgan kunlar uchun, shuningdek xodimlarning’obi-havo’sharoitlari yoki transport tashkilotlarining’aybi bilan yo’lda ushlanib qolgan kunlari uchun tarif stavkasi, maosh miqdorida to’lanadigan haqlar:  ishlarni vaxta usulida tashkil etilganda ish vaqti yig’indisini hisobga olgan holda va boshqa hollarda amaldagi qonunchilikda belgilangan me’yordagi ish vaqtidan 8 mulkini (aktivlarini) hisobdan chiqarish, tekin berish va ularning’boshqacha tarzda kamayishidan ko’rilgan zararlar; -xo’jalik shartnomalari shartlarinng, shu jumladan mahsulot yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, neustoykalar va boshqa xil sanksiyalar, shuningdek, yetkazilgan zararlarni to’lash bo’yicha xarajatlar; -soliq haqidagi qonunlarni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarimalar va penyalar; -to’langan boshqa jarimalar; -boshqa xarajatlar . Moliyaviy faoliyat bo’yicha quyidagi xarajatlar sof foydadan qoplanadi: - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalaridan ortiqcha qisqa muddatli bank kreditlariga xizmat ko’rsatish bo’yicha, shuningdek, to’lov muddati o’tgan va muddati uzaytirilgan ssudalar bo’yicha to’lovlar; -uzoq muddatli bank kreditlariga xizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar; -qimmatli qog’ozlar chiqarish bilan bog’liq xarajatlar; Qimmatli qog’ozlar qiymatini muddatidan oldin to’lash munosabati bilan vujudga kelgan diskont, agar u budjetdan qarzlarni to’lash bilan bog’liq bo’lmasa . 2.3. Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada xarajatlarni rejalashggirish xarajatlar tarkibini aniqlashdan va mahsulot (ish va xizmat) larning’reja tannarxini dastlabki baholashdan boshlanadi. Xarajatlarni rejalashgirish ishlab chiqarish jarayonida iyete’mol qilinadigan tovar- moddiy zaxiralarning’qiymati va kutilayottan foyda hajmini aniqlashda yuqori samara beradi. Xarajatlarni dastlabki baholash va ularni mahsulotning’bozor bahosi bilan taqqoslash korxonani bozorgir mahsulotlar ishlab chiqarish sari yo’naltirish imkonini beradi. U quyidagilar asosida amalga oshiriladi : 31 -umumiy ovqatlanish korxonalari uchun bepul binolar berish xarajatlari, ularga kommunal xizmatlar ko’rsatish qiymatini to’lash va boshqalar; -ishlab chiqarish jarayoniga bevosita taalluqli bo’lmagan, atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni normalardan ortiqcha tashlaganligi (oqizganligi) uchun to’lovlar; -xo’jalik yurituvchi subyekt sohasiga to’g’ri kelmaydigan kasblar bo’yicha va normalardai ortiqcha kadrlar tayyorlash xarajatlari ; -loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek obyekt yonidagi omborga tashib keltirilgungacha sodir bo’lgan buzilishlar va deformatsiyalarni bartaraf etish bo’yicha xarajatlar, zanglashdan himoya qilishdagi kamchiliklar oqibatida tekshirib ko’rish (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) bo’yicha xarajatlar va shu kabi boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga ushbu xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki nobudgarchiliklar uchun javobgar yetkazib beruvchi yoki boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirish mumkin bo’lmagan miqdorda, qoplanadi; -xo’jalik yurituvchi subyekt qatnashchilaridan (mulkdorlaridan) birining’tashabbusi bo’yicha amalga oshirilgan auditorlik xizmatlari uchun to’lovlar; - o’z xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklariga sarflangan xarajatlardan ko’rilgan zararlar; - xodimlarning’ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi bilan bog’liq bo’lmagan salomatlikni muhofaza qilish va dam olishni tashkil qilish tadbirlari xarajatlari; - mahsulot ishlab chiqarish (shaharlar va shaharchalarni obodonlashtirish, qishloq xo’jaligiga yordam ko’rsatish va boshqa ish turlari) bilan bog’liq bo’lmagan ishlar (xizmatlar) ni bajarishga xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan sarflangan xarajatlar; -xo’jalik yurituvchi subyektning’o’z qaroriga ko’ra bir yo’la to’lanadigan mukofotlar va taqdirlashlar, uzoq yil ishlaganlik uchun to’lovlar, shu jumladan natura to’lovlari shuningdek ular bo’yicha ijtimoiy jamg’armalarga o’tkazilgan summalar; 29 Xo’jalikning’ishlab chiqarish, operatsion, moliyaviy va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining’1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining’tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi : 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning’iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar bo’yicha ajratiladi:  ishlab chiqarishning’moddiy xarajatlari;  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;  asosiy fondlarning’eskirish;  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar . 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlarining’elementlari :  boshqaruv xarajatlari;  mahsulotni saqlash va sotish xarajatlari;  boshqa operatsion xarajatlar. 3. Korxonaning’umumxo’jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar :  foizlar bo’yicha to’lovlar;  mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to’lovlari;  xorijiy valyuta bilan operatsiya bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;  qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;  moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar. 4. Korxonaning’odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va korxona (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog’liq bo’lmagan holda vujudga keladigan voqealar va hodisalar (suv toshqini, yong’in, jala, do’l kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligining’o’zgarishi) natijasida ko’rilgan zararlarni qoplash xarajatlari . 4 -loyihalar va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek obyekt huzuridagi omborga tashishda yuz bergan shikasglanish va nosozliklarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, zanglashga qarshi himoya vositalari nuqsonlarini yuzaga keltirgan sabablarni taftish (uskunani muhofazalash) xarajatlari va yetkazib berish hamda ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga, kamchiliklar, shikastlanish yoki zararlar uchun mas’ul yetkazib beruvchi yoki boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar hisobiga mazkur xarajatlar to’lanishi mumkin bo’lmagan darajada amalga oshiriladigan shunga o’xshash boshqa xarajatlar ; -maslahat va axborot xizmatlari uchun to’lanadigan haqlar; -auditorlik xizmatlariga to’lanadigan haq; - o’zining’xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklarini saqlashdan ko’riladigan zararlar; -bevosita xodimlarning’ishlab chiqarish jarayonida ishtiroki bilan bog’lanmagan soglshni saqlash va dam olishni tashkil etish tadbirlari; -xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ishlar (xizmat)larni bajarish xarajatlari (shahar va qo’rg’onlarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo’jaligiga yordam ko’rsatish va boshqa turdagi ishlar); -kompensatsiyalovchi va rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar, shu jumladan : O’zbekistan Respublikasi Hukumatining’qarorlari bo’yicha kompensatsiya to’lovlari; -ko’p yil ishlagani uchun bir galgi mukofotlar, taqdirlash va to’lovlar, shu jumladan, xo’jalik yurituvchi subyektning’qaroriga ko’ra naturadagi to’lovlar, shuningdek ular bo’yicha ijtimoiy fondlarga hisoblangan summalar; -majburan ishga kelmaganlik yoki kam haq to’lanadigan ishni bajarganlik vaqti uchun qonun hujjatlariga muvofiq yoki xo’jalik yurituvchi subyektning’qaroriga ko’ra haq to’lash; -mehnat qobiliyati vaqtincha yo’qotilgan taqdirda qonun hujjatlariga binoan belgilangan haqiqiy ish haqiga qadar qo’shimcha to’lovlar; -malaka oshirish va xodimlarni qayta tayyorlash tizimida o’qitilgan vaqtda asosiy ish joyidan ishchilarga, ular ishdan ajratgan holda xo’jalik yurituvchi subyektning’ishchi va xizmatchilariga to’lanadigan ish haqi; 19 ta’minlash xarajatlari. Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlari, mazkur ishlab chiqarishning’qo’riqlanishi maxsus talab qilinsagina, mahsulotning’ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilishi mumkin. Aks hrlda ular davr xarajatlariga kiritiladi;  ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli asosiy ishlab chiqarish vositalarining’joriy ijarasi bilan bog’liq xarajatlar;  tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi vositalarni tutib turish va ishlatish bilan bog’liq joriy xarajatlar, atrof, tabiiy muhitni ifloslantirganligi va chiqindilarni joylashtirganligi uchun kompensatsiya to’lovlari;  ishlab chiqarishning’xususiyatlari bilan bog’liq, va amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan, mehnat va xavfsizlik texnikasining’bir maromli sharoitlarini ta’minlash xarajatlari; - bevosita xodimlarning’ishlab chiqarish jarayonida ishtiroki bilan bog’liq sog’liqni muhofaza qilish xarajatlari; - ayrim tarmoqlar xodimlariga bepul taqdim etiladigan kommunal xizmatlar, ovqatlanish, oziq-ovqat mahsulotlari qiymati, korxona xodimlariga taqdim etilgan bepul uy-joyga to’lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va hokazolar uchun pul kompensatsiyasi summalari);  amaldagi qonunchilikka muvofiq. bepul beriladigan, doimiy shaxsiy foylalanishda qoladigan buyumlar (shu jumladan maxsus kiyim-kechak, maxsus ovqatlanish) qiymati (yoki ularni pasaytirilgan narxlarda sotish muno-sabati bilan imtiyozlar summasi);  texnik boshqaruv vositalari, aloqa tarmoqlari, ogohlantirish vositalari, ishlab chiqarish jarayoniga tegishli boshqa texnik boshqaruv vositalari, hisoblash markazlarini tutib turish va xizmat ko’rsatish xarajatlari;  qonunchilikka muvofiq, ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazish uchun tibbiy muassasalarga to’lanadigan haq;  ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli ishlab chiqarish xodimlarining’xizmat safarlari xarajatlari;  ishlab chiqarish xodimlari va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug’urtalash xarajatlari:  yaroqsizlikdan ko’rilgan yo’qotishlar; 11 - korxonaning’transporti va xodimlarining’moddiy resurslarni keltirish bilan bog’liq xarajatlari (yuklash-tushirish ishlari qo’shilgan holda) ishlab chiqarish xarajatlarining’tegishli moddalari (mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) ga kiritiladi;  moddiy resurslar qiymatiga moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olingan idish va o’ramlar uchun to’langan korxona xarajatlari ham qo’shiladi;  mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan chiqariladigan chiqindilar hamda idish va o’ramlarning’haqiqiy qiymati sotish, ishlatish yoki omborga kirim qilish narxlarida chegiriladi. Korxonada joriy etilgan texnologiyaga muvofiq boshqa sexlar bo’linmalarga bundan keyin ham ana shu yoki boshqa mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish uchun to’laqonli xom ashyo’yoki materiallar sifatida berilayotgan moddiy resurslar qoldiqlari tannarxdan chegiriladigan chiqindilarga kiritilmaydi . Tannarxdan chegiriladigan chiqindilarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi .  agar chiqindilardan asosiy ishlab chiqarish uchun, yordamchi ishlab chiqarish ehtiyojlari, keng’iste’mol buyumlarini (madaniy-maishiy va xo’jalik- ro’zg’or mollari) tayyorlash uchun foydalanish yoki chetga sotish mumkin bo’lsa, ehtimoliy foydalanish narxi bo’yicha,  agar chiqindilar to’laqonli resurs sifatida foydalanish uchun chetga sotilsa, birlamchi oddiy resurslarni to’liq narxi bo’yicha hisobga olinadi .  «Moddiy xarajatlar» moddasi bo’yicha aks ettirilgan moddiy resurslar qiymatiga xarid qilish narxlari, qo’shimcha (ustama) haqlar, ta’minot tashkilotlariga to’lanadigan vositachilik haqlari, tovar birjalari, shu jumladan brokerlik xizmatlari haqlari, bojxona bojlari va yig’imlari, transport xarajatlari kiritiladi. Ishlab chiqarish taalluqli mehnatga haq to’lash xarajatlariga quyidagilar kiradi:  korxonada qabul qilinadigan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay haqlari, ta’rif stavkalari va mansab maoshlari asosida, haqiqatda bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan, ishlab chiqarish rejasi bo’yicha dastlabki hujjatlarda ko’zda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar;  kasb, mahorat va murabbiylik uchun tarif stavkalari va maoshlarga ustamalar; 7 -qimmatli qog’ozlar chiqarish bilan bog’liq xarajatlar; Qimmatli qog’ozlar qiymatini muddatidan oldin to’lash munosabati bilan vujudga kelgan diskont, agar u budjetdan qarzlarni to’lash bilan bog’liq bo’lmasa . Uyidagi xarajatlar mahsulot tannarxini aniqlashda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilsada, soliq qonunchiligi ularning’soliq to’langandan so’ng’korxona ixtiyorida qoladigan sof foydadan qoplanishi lozimligi belgilab qo’ygan: -xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan suv xo’jaligi tizimlaridan belgilangan limitlardan ortiqcha olinadigan suv uchun to’lov; -ishlab chiqarish soxasida moddiy boyliklarning’tabiiy ishdan chiqish normalaridan ortiqcha nobudgarchiliklar, buzilishlar va kamomadlar . Xo’jalik yurituvchi subyektning’ishlab chiqarish ishchilari va boshqa xodimlari mehnatiga xarajatlar bo’yicha quyidagilar soliqqa tortiladigan bazaga qaytarib kiriladi: Ayrim tarmoqlar xodimlariga bepul ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, bepul beriladigan ovqatlar, mahsulotlar qiymati, xodimlarga bepul beriladigan uy-joy haqini to’lash xarajatlari (bepul berilmagan uy-joy, ko’rsatilmagan kommunal xizmatlar va shu kabilar uchun pul kompensatsiya summasi: - xo’jalik yurituvchi subyekt xodimlariga Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomning’«Ishlab chiqarish tannarxi» bo’limining’I.2.7 - bandida ko’rsatiltan : -qo’shimcha to’lovlarning’boshqa turlari : -moddiy yordam (shu jumladan, kooperativ uy-joy kurilishi boshlang’ich badal uchun, kooperativ va yakka tartibda uy-joy qurilishiga kreditni qisman to’lash uchun xodimlarga bepul moddiy yordam ). - jamoa shartnomasi bo’yicha xodimlarga qo’shimcha ravishda (qonunchilikda nazarda tutilgandan ortiqcha) berilgan ta’tillar, ular bo’yicha kompensatsiya to’lovlari: - xodimlarga beriladigan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) yoki xo’jalik yurituvchi subyektning’umumiy ovqatlanish uchun yordamchi xo’jaliklar tayyorlaydigan mahsulotlar narxlari bo’yicha tafovutlar: - xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari qaroriga ko’ra amalga oshiriladigan, ishlab chiqarish xodimlarining’qonunchilikda nazarda tutilgan normalardan ortiqcha xizmat safarlari bilan bog’liq to’lovlar . 27 II BOB. YALPI VA SOF FOYDADAN QOPLANADIGAN XARAJATLAR 2.1. Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar Davr xarajatlari - ishlab chiqarish jarayoni bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ularga boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlarninguchinchi guruhi korxonaning’mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’lanmaganligi. lekin mahsulot (ishlar, xizmatlar) va sotish bo’yicha asosiy faoliyati bilan umumiy ravishda bog’langanligi uchun ularni boshqa operatsion xarajatlar deb ataladi. Davr xarajatlari tarkibidagi xarajatlarning’anchagina qismi ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog’liq emas, aksincha, vaqtga, xo’jalik faoliyatining’qancha davom etishi bilan ko’proq bog’liq. Ushbu xarajatlar ular paydo’bo’lgan hisobot davrida yig’iladi va moliyaviy natijalarga kiritiladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlardan iborat :  mahsulotni sotish xarajatlari;  boshqaruv xarajatlari;  boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari;  kelgusida soliq.solish bazasidan chiqarib tashlanadigan hisobot davri xarajatlari. Sotish xarajatlariga quyidagilarni o’z ichiga oladi :  tovarlarni temir yo’l, havo, avtomobil, dengiz, daryo’orqali va ot-ulovda tashish xarajatlari. Bunga transport vositalarining’to’xtab qolishi uchun to’langan jarimalar ham kiradi;  savdo’va umumiy sovqatlanish korxonalarini sotish bo’yicha xarajatlari, shu jumladan :  mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi bilan bog’liq mehnatga haq, to’lash xarajatlari, bunga ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlariga haq to’lash kirmaydi;  ish haqiga taalluqli ijtimoiy sug’urta xarajatlari; savdo’ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga berish, saqlash va ta’mirlash xarajatlari ;  asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 16 jarayonlarida esa eng’ko’p bo’lgan sof foydani beradi. Demak, iqtisodiy rivojlanish sikli (yuksalish va inqiroz) ta’sirini yumshatish imkoniyatini yaratadi. Ushbu usulning’kamchiligi shundan iboratki, vaqt o’gan sari LIFO’usuli bo’yicha zaxiralarni baholash haqiqatdan borgan sari uzoqlashadi va sotib olishga ketgan haqiqiy xarajatlarni ham, o’rnini bosadigan xarajatlarni ham aks ettira olmaydi. LIFO’ usuli inflyatsiyaga mos ravishda soliq to’lanishini keyinga surishga imkon beradi. Jahonning’ko’p mamlakatlarida, shu jumladan O’zbekistonda bu usulga ruxsat etilmagan. Mazkur usulda bir aksiyaga to’g’ri keladigan daromad ham kamroq bo’lib ko’rinadi. Buxgalteriya hisobining’xalqaro’standartlari TMZlarni baholashda LIFO’usulini qo’llashniga tavsiya qilmaydi . 15 Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanishi lozim : - nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va ixtiyoriy sug’urtaning’boshqa turlariga ajratmalar. Asosiy vositalar va moddiy aktivlar amortizatsiyasi bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi : - jadallashtirilgan usulda amortizatsiyaga ajratilgan summa bilan soliq haq idagi qonunlarga muvofiq belgilangan normalar bo’yicha amortizatsiyaga ajratilgan summa o’rtasidagi tafovut . Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: - atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni yo’l qo’yiladigan chegaraviy normalardan ortiqcha tashlaganlik (oqizganlik) uchun to’lovlar; tegishli vakolatli organlar qarorlarisiz to’lanadigan, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar tufayli mehnat qilish layoqatini yo’qotishlar bilan bog’liq nafaqalar. Davr xarajatlari bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: -reklama va marketing’uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajatlar: -xizmat yengil transporti va xizmat mikroavtobusini saqlashga sarflanadigan xarajatlar, ularni yollash va ijaraga olish xarajatlari; -ijara hamda xizmat ko’rsatganlik uchun uyali, yo’ldosh, peyjing’aloqa uzellariga to’lov; -shaharlararo’va xalqaro’telefon so’zlashuv belgilangan normativlaridan ortiqcha to’lov; -yuqori organlar hamda yuridik shaxslar birlashmalari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar; -boshqaruv xodimlarining’xizmat safarlari uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajat; -qonunchilikda belgilangan norma va normativlar bo’yicha vakillar xarajatlar; 28 a) yalpi solishtirish (identifikatsiya) usuli – o’zaro’almashtirilmaydigan zaxiralarning’alohida moddalarining’yoki obyektlarining’tannarxi har bir modda yoki obyekt bo’yicha alohida aniqlanadi ; б ) O’rtacha tortilgan qiymat usuli (AUYESO) - TMZlar har bir birligining’qiymati hisobot davridagi boshida shu turdagi TMZ birliklari va hisobot davri davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan shu turdagi birliklarning’o’rtacha tortilgan qiymati sifatida aniqlanadi. TMZ birligining’o’rtacha tortilgan qiymati TMZning’butun qiymatini shu zaxiralar birliklarining’soniga bo’lish bilan aniqlanadi; v) birinchi xarid baholari bo’yicha baholash usuli (FIFO’- birinchi kirim - birinchi chiqim) - birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning’tannarxi birinchi navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan taxminga asoslangan . Hisobot davrining’oxiriga mavjud bo’lgan tovarlarning’tannarxi, oxirgi sotib olingan tovarlarga taalluqli bo’ladi, sotilgan tovarlarning’tannarxi esa oldin sotib olinganlarga muvofiq keladi. FIFO’usuli tovarlarni amaldagi haqiqiy jismoniy harakatiga bog’liq bo’lmagan holda, har qanday tarmoq korxonalari tomonidan qo’llanilishi mumkin, chunki u tovarlar harakatini emas, qiymat harakatini hisobga oladi. Inflyatsiya sharoitida FIFO’usuli sof foydaning’eng’yuqori bo’lgan darajasini ta’minlaydi. Buning’sababi shundaki, kompaniyalar joriy narxlar oshganda sotish narxlarini ham oshirishga intiladilar, ammo’shu holat inobatga olinmaydiki, material zaxiralar narxlarning’o’sishidan ilgari sotib olingan bo’lishi mumkin. Narxlarni pasayishi sharoitida esa tegishli ravishda bunga teskari jarayon kuzatiladi. Demak, FIFO’usulining’asosiy kamchiligi shundan iboratki, u foyda ko’rsatkichiga iqtisodiy rivojlanish sikli ta’sirini kuchaytiradi. Ushbu usulning’asosiy afzalligi shundan iboratki, ushbu usulning’qo’llanishi tovar zaxiralariga joriy xarajatlariga yaqin bo’lgan bahoni bsradi; g) oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli (LIFO’– oxirgi kirim - birinchi chiqim) - oxirgi xarid qilingan tovarlarning’tannarxi birinchi navbatda sotilgan tovarlarning’qiymatini aniqlash uchun, hisobot davrining’oxiriga bo’lgan zaxiralarning’tannarxi esa birinchi navbatda xarid qilingan tovarlar tannarxi asosida hisob qilinadi degan taxminga asoslangan. Ushbu usulni qo’llash inflyatsiya sharoitida eng’kam bo’lgan foydani va deflyatsiya 14 b) qayta ishlash xarajatlari, tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlar, jumladan :  ishlab chiqarishga taalluqli material xarajatlari;  asosiy ishlab chiqarishda, ya’ni dastgox va uskunalarda xom ashyo’va materiallarni tayyor mahsulotga qayta ishlash bilan band bo’lgan ishchilarning’ish haqi va ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;  bilvosita xarajatlar - bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlab chiqarish xarajatlaridir. Masalan, yordamchi ishchilarning’vaqtbay ish haqi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining’amortizatsiyasi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining’joriy va kapital ta’mirlash xarajatlari va mahsulot hajmining’o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan shartli doimiy xarajatlar . v) boshqa xarajatlar - TMZlarni kerakli joyga keltirish bilan bog’liq bo’lgan transport va ularni tegishli holatda ushlab turish bilan bog’liq boshqa xarajatlar (tayyor mahsulotni omborga tashib keltirish, yakka tartibdagi buyurtmalar bo’yicha tovarlarni konstruksiya qilish xarajatlari va boshqalar). Xizmat ko’rsatish korxonalarida TMZlar tannarxi quyidagilardan tashkil topali: а ) xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan xodimlarni (boshqaruv xodimlari bilan birga) ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar kabi xarajatlar; б ) yordamchi materiallar xarajatlari; в ) xizmat ko’rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa ustama xarajatlar . Hamma sohalarda quyidagilar TMZ tannarxiga kiritilmaydi (xizmat ko’rsatishni ham qo’shgan holda ): а ) me’yordan ortiq (korxonada belgilangan eng’oqilona bo’lgan xarajatlar me’yori) materiallar, ish kuchi va boshqa rejada nazarda tutilmagan xarajatlar; b) agar texnologik jarayonda zarur bo’lmasa, ishlab chiqarish siklining’alohida bosqichlari o’rtasida TMZni saqlash xarajatlari; v) umumiy va ma’muriy - boshqaruv xarajatlari; g) sotish bilan bog’liq xarajatlar. 3. Tovar-moddiy zaxiralarning’tannarxini hisoblash usullari 13 XULOSA Korxona moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish usullarini takomillashtirishda balansning’moliyaviy koeffitsienti quyidagi omillar bilan cheklanganligini hisobga olish kerak: 1. Muqobil buxgalteriya usullaridan foydalanish. Buxgalteriya hisobi usullari moliyaviy koeffitsientlarni talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Shuni esda tutish kerakki, koeffitsientlar odatda moliyaviy hisobotlardan olingan ma'lumotlarga asoslanadi.Bunday ma'lumotlar buxgalteriya protseduralari orqali ishlab chiqariladi, ular korxonalar o'rtasida taqqoslana olmaydi, chunki korxonalar buxgalteriya usullarini tanlashda erkinlikka ega. Korxonalar o'rtasida izchillikning’yo'qligi korxonalar o'rtasidagi ko'rsatkichlarni taqqoslash va tahlil qilishda qiyinchiliklarga olib keladi. 2. Hozirgi vaqtda ba'zi buxgalteriya alternativalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:  inventarizatsiyani baholash usuli;  ba'zi moliyaviy vositalar qiymatini baholash va investitsiya;  amortizatsiyani hisoblash usuli;  asosiy vositalarni sotib olish yoki ularni lizingga olish. 3. Korxonaning’operatsion faoliyatining’bir xilligi. Ko'pgina korxonalar diversifikatsiyalangan, turli sohalarda ishlaydigan ko'plab bo'linmalarga ega. Bu taqqoslash uchun nisbatan sanoat nisbatlarini topish jarayonini murakkablashtiradi. Bunday hollarda biznesning’alohida segmentlarini sanoat o'rtacha bilan taqqoslash yaxshiroqdir. Bitta koeffitsient to'plami muammoni ko'rsatishi mumkin, boshqa to'plam esa bu muammoning’qisqa muddatli ekanligini ko'rsatishi mumkin. 4. O'z fikrlardan foydalanish zarurati. Tahlilchi ko'rsatkichlarni tahlil qilishda professional fikrlardan foydalanishi kerak. Moliyaviy ko'rsatkichlar potentsialni baholashga yordam berish uchun ishlatilgan o'sish va biznes xavfi, ular korxonani bevosita baholash yoki uning’kreditga layoqatini aniqlash uchun alohida foydalanilmaydi. Butun biznesni, shuningdek tashqi iqtisodiy va sanoat ma'lumotlarini ko'rib chiqish kerak. Moliyaviy koeffitsientlarni talqin qilishda barcha shartlarni hisobga olish kerak. 37 -tegishli vakolatli organlar qarorlarisiz to’lanadigan, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar tufayli mehnat qilish layoqatini yo’qotishlar bilan bog’liq nafaqalar. Davr xarajatlari bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: -reklama va marketing’uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajatlar: -xizmat yengil transporti va xizmat mikroavtobusini saqlashga sarflanadigan xarajatlar, ularni yollash va ijaraga olish xarajatlari; -ijara hamda xizmat ko’rsatganlik uchun uyali, yo’ldosh, peyjing’aloqa uzellariga to’lov; -shaharlararo’va xalqaro’telefon so’zlashuv belgilangan normativlaridan ortiqcha to’lov; -yuqori organlar hamda yuridik shaxslar birlashmalari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar; -boshqaruv xodimlarining’xizmat safarlari uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajat; -qonunchilikda belgilangan norma va normativlar bo’yicha vakillar xarajatlar; -umumiy ovqatlanish korxonalari uchun bepul binolar berish xarajatlari, ularga kommunal xizmatlar ko’rsatish qiymatini to’lash va boshqalar; -ishlab chiqarish jarayoniga bevosita taalluqli bo’lmagan, atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni normalardan ortiqcha tashlaganligi (oqizganligi) uchun to’lovlar; -xo’jalik yurituvchi subyekt sohasiga to’g’ri kelmaydigan kasblar bo’yicha va normalardai ortiqcha kadrlar tayyorlash xarajatlari ; -loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek obyekt yonidagi omborga tashib keltirilgungacha sodir bo’lgan buzilishlar va deformatsiyalarni bartaraf etish bo’yicha xarajatlar, zanglashdan himoya qilishdagi kamchiliklar oqibatida tekshirib ko’rish (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) bo’yicha xarajatlar va shu kabi boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga ushbu xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki nobudgarchiliklar uchun javobgar yetkazib beruvchi 24 -xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo’jaliklar tomonidan xo’jalik yurituvchi subyektning’umumiy sovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo’yicha narx tafovutlari; -ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan mol-mulk bo’yicha gudvill (firma narxi) ning’belgilangan tartibda hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar; -yangi texnologiyalar yaratish va qo’llanilayotgan texnologiyalarni takomillashtirish, shuningdek ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib borish, xom ashyo’va materiallarning’yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog’liq mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari; -ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba-sinov ishlarini olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo’yicha modellar va namunalarni tayyorlash va sinash, ko’rgazmalar va ko’riklar, tanlovlarni, sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo’yicha boshqa tadbirlarni tashkil etish, mualliflar haqini to’lash xarajatlari va boshqa xarajatlar; -ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari; -boshqa xarajatlar . 2.2. Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar Uyidagi xarajatlar mahsulot tannarxini aniqlashda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilsada, soliq qonunchiligi ularning’soliq to’langandan so’ng’korxona ixtiyorida qoladigan sof foydadan qoplanishi lozimligi belgilab qo’ygan: -xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan suv xo’jaligi tizimlaridan belgilangan limitlardan ortiqcha olinadigan suv uchun to’lov; -ishlab chiqarish soxasida moddiy boyliklarning’tabiiy ishdan chiqish normalaridan ortiqcha nobudgarchiliklar, buzilishlar va kamomadlar . Xo’jalik yurituvchi subyektning’ishlab chiqarish ishchilari va boshqa xodimlari mehnatiga xarajatlar bo’yicha quyidagilar soliqqa tortiladigan bazaga qaytarib kiriladi: Ayrim tarmoqlar xodimlariga bepul ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, bepul beriladigan ovqatlar, mahsulotlar qiymati, xodimlarga bepul beriladigan uy-joy haqini 22 Kurs ishining’maqsadi: Ushbu kurs ishi mavzusini yoritishdan korxonada yuklama va xarajatlarni boshqarish samaradorligini oshirish usullaridan iborat. Bugungi kunda mamlkatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora – tadbirlarini belgilashda pandemiya oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai- nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari mohiyati va mazmuniga ko‘ra, zamonaviy hayot sifatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson kapitali rivojlanishiga shart-sharoit yaratish hamda mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajaga o‘tishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson faoliyatining turli ko‘rinishlarini va yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Kurs ishining’vazifalari: Kurs ishida ko‘zda tutilgan maqsad bo‘yicha quyidagi vazifalarni o‘z oldida qo‘yadi:  Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning’guruhlanishi;  Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar;  Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar;  Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar;  Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish. Kurs ishining obyekti: Hozirgi mamlakatimiz iqtisodiyotini diversifikatsiyalash va eng muhim tarmoqlarni modernizatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarini doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi bozor munosabatlari sharoitida barqaror iqtisodiy rivojlanishi ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni talab etadi. Chunki, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish intensivligini ta’minlash, resurslardan foydalanishda tejamkorlikka erishish, xodim mehnatidan foydalanish samaradorligi va sifati hamda uning natijadorligini oshirish, iste’molchilar talabini to‘liq qondirish masalalari sohaning o‘ziga xos muammolaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining’tarkibiy tuzilishi va hajmi: Ish kirish qismi, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 to’lash xarajatlari (bepul berilmagan uy-joy, ko’rsatilmagan kommunal xizmatlar va shu kabilar uchun pul kompensatsiya summasi: - xo’jalik yurituvchi subyekt xodimlariga Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomning’«Ishlab chiqarish tannarxi» bo’limining’I.2.7 - bandida ko’rsatiltan : -qo’shimcha to’lovlarning’boshqa turlari: -qo’shimcha to’lovlarning’boshqa turlari : -moddiy yordam (shu jumladan, kooperativ uy-joy kurilishi boshlang’ich badal uchun, kooperativ va yakka tartibda uy-joy qurilishiga kreditni qisman to’lash uchun xodimlarga bepul moddiy yordam ). - jamoa shartnomasi bo’yicha xodimlarga qo’shimcha ravishda (qonunchilikda nazarda tutilgandan ortiqcha) berilgan ta’tillar, ular bo’yicha kompensatsiya to’lovlari: - xodimlarga beriladigan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) yoki xo’jalik yurituvchi subyektning’umumiy ovqatlanish uchun yordamchi xo’jaliklar tayyorlaydigan mahsulotlar narxlari bo’yicha tafovutlar: - xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari qaroriga ko’ra amalga oshiriladigan, ishlab chiqarish xodimlarining’qonunchilikda nazarda tutilgan normalardan ortiqcha xizmat safarlari bilan bog’liq to’lovlar . Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanishi lozim : - nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va ixtiyoriy sug’urtaning’boshqa turlariga ajratmalar. Asosiy vositalar va moddiy aktivlar amortizatsiyasi bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi : - jadallashtirilgan usulda amortizatsiyaga ajratilgan summa bilan soliq haq idagi qonunlarga muvofiq belgilangan normalar bo’yicha amortizatsiyaga ajratilgan summa o’rtasidagi tafovut . Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar bo’yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: - atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni yo’l qo’yiladigan chegaraviy normalardan ortiqcha tashlaganlik (oqizganlik) uchun to’lovlar; 23 Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning’ishlab chiqarish tannarxi mahsulotni ishlab chiqarish yoki qayta ishlash (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) jarayonida foydalanadigan tabiiy resurslar, xomashyo, materillar, yoqilg’i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslarini, shuniningdek ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlarni qiymat bahosini ifodalaydi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning’ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish bilan bog’liq, ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi orqali zarur bo’lgan xarajatlar kiritiladi. Ular quyidagilardan iborat: materiallarga doir to’g’ri xarajatlar; mehnatga doir to’g’ri xarajatlar; - bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish ahamiyatidagi ustama xarajatlar . Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning’ishlab chiqarish tannarxini hosil qiladigan xarajatlar ularningsh iqtisodiy mazmuniga muvofiq ravishda quyidagi elementlari bo’yicha turkumlanadi : - ishlab chiqarishning’moddiy xarajatlari (ishlatiladigan chiqindilar qiymati chegirib tashlanadi);  ishlab chiqarishga oid to’g’ri mehnatga haq to’lash xarajatlari;  ishlab chiqarishga taalluqli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;  ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar . Ishlab chiqarishga oid moddiy xarajatlar quyidagi moddalarni o’z ichiga oladi:  tashqaridan sotib olinadigan, ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning’asosini tashkil etadigan yoki mahsulot tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda) zarur komponent hisoblanadigan xom ashyo’va materiallar;  mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur me’yoriy texnologik jarayonni ta’minlash uchun va mahsulotni o’rash va boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sotib olingan materiallar, shuningdek, jihozlarni, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, inventar, xo’jalik ashyolari va asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydigan mehnat vositalarining’qiymati; 5 yoki boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirish mumkin bo’lmagan miqdorda, qoplanadi; -xo’jalik yurituvchi subyekt qatnashchilaridan (mulkdorlaridan) birining’tashabbusi bo’yicha amalga oshirilgan auditorlik xizmatlari uchun to’lovlar; - o’z xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklariga sarflangan xarajatlardan ko’rilgan zararlar; - xodimlarning’ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi bilan bog’liq bo’lmagan salomatlikni muhofaza qilish va dam olishni tashkil qilish tadbirlari xarajatlari; - mahsulot ishlab chiqarish (shaharlar va shaharchalarni obodonlashtirish, qishloq xo’jaligiga yordam ko’rsatish va boshqa ish turlari) bilan bog’liq bo’lmagan ishlar (xizmatlar) ni bajarishga xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan sarflangan xarajatlar; -xo’jalik yurituvchi subyektning’o’z qaroriga ko’ra bir yo’la to’lanadigan mukofotlar va taqdirlashlar, uzoq yil ishlaganlik uchun to’lovlar, shu jumladan natura to’lovlari shuningdek ular bo’yicha ijtimoiy jamg’armalarga o’tkazilgan summalar; -xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatbaho’buyumlarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; -xodimlar xarajatlarini to’lash (ovqatlanishga, yo’l haqiga, davolanish va dam olishga, ekskursiyalarga, sayoxatlarga yo’llanmalarga, sport seksiyalarida, to’garaklarida, klublarida mashg’ulotlarga, madaniy ko’ngil ochar tomoshalarga, jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga, obunaga va xodimlarning’shaxsiy iste’mol tovarlariga va boshqa shu kabilarga to’lovlar; -xodimlarning’pensiyaga chiqishishda mehnat faxriylariga bir yo’la to’lanadigan nafaqalar; -xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam; -sog’liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari va bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi obyektlari ta’minotigo’(shu jumladan barcha turdagi ta’mirlashlarni o’tkazish uchun amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham 25

Korxonada yuklama va xarajatlarni boshqarish samaradorligini oshirish usullari

MUNDARIJA:

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINING’MOHIYATI, TARKIBI VA ELEMENTLARI

1.1. Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning’guruhlanishi…………………..….5

1.2. Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar……………………………………..…..12

II BOB. YALPI VA SOF FOYDADAN QOPLANADIGAN XARAJATLAR

2.1. Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar……………………………………….……..16

2.2. Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar……………………………………………….22

2.3. Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish….…31

XULOSA………………………………………………………………………...…37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….38


 

 

Купить