Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash yo‘llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	56.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

8 Sotish

Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash yo‘llari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishni
yaxshilash yo‘llari
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________

___________________________
T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Korxonalarda mehnat resurslaridan
foydalanishni yaxshilash yo‘llari
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………. 5
Asosiy qism
I BOB: MEHNAT RESURSLARI VA ULARDAN FOYDALANISHNING
NAZARIY ASOSLARI.
1.1 Mehnat resurslari tushunchasi, ularning turlari va iqtisodiy ahamiyati 7
1.2 Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash mezonlari 9
1.3 Mehnatga bo‘lgan talab va taklif omillari, ularning korxona faoliyatiga ta’si
12
II BOB: KORXONALARDA MEHNAT RESURSLARIDAN
FOYDALANISHNING HOLATI VA TAHLILI.
2.1 Korxonada mehnat resurslaridan foydalanish holatini o‘rganish metodikasi
15
2.2 Mehnat unumdorligi, ishchi kuchining tarkibi va ularning o‘zgarish dinamik
18
2.3 Mehnat resurslaridan foydalanishdagi mavjud muammolar va yo‘qotishlar
tahlili 21
III BOB: KORXONALARDA MEHNAT RESURSLARIDAN
FOYDALANISHNI YAXSHILASH YO‘LLARI.
3.1 Mehnat unumdorligini oshirishning zamonaviy yo‘nalishlari va usullari 25
3.2 Mehnatni tashkil etish va boshqarishni takomillashtirish choralari 29
3.3 Mehnat motivatsiyasi, rag‘batlantirish va kasbiy rivojlanishni kuchaytirish
mexanizmlari 31
Xulosa 35
4

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 37
Internet saytlar 38
5

К IRISH
Rivojlanayotgan iqtisodiyotda inson omili va ayniqsa mehnat resurslarining
roli tobora ortib bormoqda. Har qanday ishlab chiqarish korxonasi uchun asosiy
resurslar — bu kapital, yer, materiallar va albatta mehnat resurslaridir. Ammo ana
shu resurslar ichida eng faol, eng yaratuvchan va eng murakkab boshqaruvni talab
qiladigan omil bu — inson resurslaridir. Mehnat resurslari har bir korxonaning
faoliyat samaradorligi, raqobatbardoshligi va bozor sharoitida moslasha olish
qobiliyatida bevosita hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shuning uchun korxonalarda
mavjud mehnat resurslaridan oqilona, samarali va ilg‘or usullar asosida
foydalanish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Sanoat korxonalarida mehnat resurslarining to‘g‘ri boshqarilishi nafaqat
ishlab chiqarish hajmlarining ortishi, balki korxonaning barqaror o‘sishi,
innovatsion imkoniyatlarining kengayishi va global bozorda raqobatbardoshligini
ta’minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda, har bir korxona o‘zining mehnat salohiyatini chuqur tahlil qilishi,
mavjud zaif jihatlarni aniqlashi, mehnatni tashkil etish, boshqarish, rag‘batlantirish
va rivojlantirish tizimlarini takomillashtirish ustida ishlashi zarur. Ayniqsa, so‘nggi
yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, sanoat
tarmoqlarining modernizatsiyasi va raqamli iqtisodiyotga o‘tish jarayonlari mehnat
resurslariga bo‘lgan talabni yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Bugungi sanoat korxonalari oldida faqatgina mehnat resurslarini yollash emas,
balki ularni to‘g‘ri yo‘naltirish, malakasini oshirish, motivatsiya berish va eng
muhimi, inson kapitaliga sarmoya kiritish kabi muhim vazifalar turibdi. Afsuski,
ko‘plab ishlab chiqarish subyektlarida hali ham mehnat resurslariga faqat “ish
kuchi” sifatida qaralmoqda, ularning intellektual salohiyati, tashabbuskorligi,
yangilikka ochiqligi va innovatsion g‘oyalarni amalga oshirish imkoniyatlari
yetarlicha baholanmayapti. Bu esa, o‘z navbatida, korxonada mavjud mehnat
resurslaridan to‘liq foydalana olmaslik, mehnat unumdorligining pastligi va
ishchilar aylanishining yuqori bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda.
6

Kurs ishining dolzarbligi shundaki, bugungi kunda ko‘plab sanoat
korxonalarida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish zarurati
ortib bormoqda. Korxonalar texnologik jihatdan rivojlanayotgan bo‘lsa-da,
mehnatni tashkil etish, ishchilarni boshqarish va motivatsiya tizimlari ancha
eskirgan. Mehnat resurslarining noto‘g‘ri boshqarilishi yoki yetarlicha
baholanmasligi ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, bu esa korxona
daromadlarining pasayishiga, iste’molchilarga yetkazilayotgan mahsulot sifati
yomonlashuviga olib kelishi mumkin. Shunday ekan, mehnat resurslaridan
foydalanishni takomillashtirish — bu shunchaki insonlar bilan ishlash masalasi
emas, balki korxona kelajagi, barqaror rivojlanishi va strategik maqsadlariga
erishishning kalitidir.
Mazkur kurs ishida aynan mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini
oshirish masalasi markaziy o‘rinda turadi. Avvalo, mehnat resurslari tushunchasi,
ularning iqtisodiy ahamiyati, mehnat unumdorligi kabi nazariy asoslar yoritiladi.
Keyingi bobda esa bevosita korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish holati,
tahlil metodikasi, asosiy muammolar, kadrlar bilan bog‘liq yo‘qotishlar va ularni
aniqlash usullari ko‘rib chiqiladi. So‘nggi, uchinchi bobda esa mehnat
resurslaridan foydalanishni yaxshilash yo‘llari — ya’ni mehnatni tashkil etishdagi
ilg‘or usullar, motivatsiyani kuchaytirish, ishchilarni o‘qitish va rivojlantirish
strategiyalari tahlil qilinadi hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
O‘zbekiston Respublikasida mehnat bozorining tarkibiy o‘zgarishlari, yoshlar
bandligini ta’minlash, malakali ishchi kuchi yetishmovchiligi muammolari,
migratsion holatlar, ishchi o‘rinlari sifati kabi muammolar fonida korxonalarning
mehnat resurslaridan oqilona foydalanishi yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Xususan, xususiy sektorda inson kapitaliga sarmoya kiritish, ichki o‘quv
markazlarini yaratish, mehnatga oid innovatsion yondashuvlarni joriy etish
bo‘yicha ilg‘or tajribalar hali to‘liq shakllanmagan. Shuning uchun ushbu kurs ishi
orqali korxonalarda mavjud salohiyatni aniqlash, mavjud resurslardan maksimal
darajada foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq
etish bo‘yicha ilmiy-nazariy va amaliy asoslar ishlab chiqiladi.
7

Shuningdek, ushbu ishda xorijiy mamlakatlar tajribasi ham qisqacha tahlil
qilinadi, ya’ni rivojlangan davlatlar korxonalarida mehnat resurslarini boshqarish,
ularni rag‘batlantirish va kasbiy rivojlantirishga oid ilg‘or yondashuvlar o‘rganilib,
O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Bu esa
korxonalar rahbariyatiga konkret tavsiyalar ishlab chiqishda muhim asos bo‘lib
xizmat qiladi. Umuman olganda, mazkur kurs ishi orqali mehnat resurslaridan
samarali foydalanish yo‘llarini ilmiy asosda aniqlash, mavjud imkoniyatlarni tahlil
qilish va ularni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha tizimli yondashuv ishlab chiqilishi
ko‘zda tutilmoqda.
I BOB: MEHNAT RESURSLARI VA ULARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1 Mehnat resurslari tushunchasi, ularning turlari va iqtisodiy
ahamiyati.
Mehnat resurslari har qanday iqtisodiy tizimning eng muhim va ajralmas
tarkibiy qismlaridan biridir. Iqtisodiy kategoriyalar orasida mehnat resurslari ishlab
chiqarish jarayonining faol ishtirokchisi bo‘lib, barcha ishlab chiqarish omillari
orasida eng muhim omil — inson salohiyatini ifodalaydi. Iqtisodiy fanlarda
mehnat resurslari deganda, jamiyatdagi mehnatga layoqatli, ishlab chiqarish
jarayonida bevosita yoki bilvosita ishtirok etuvchi insonlar tushuniladi. Bu
resurslar ishlab chiqarishning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, ularning soni, sifati
va joylashuvi iqtisodiyotning umumiy samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat resurslari tushunchasi keng ma’noga ega bo‘lib, u ikki asosiy jihatni
qamrab oladi: birinchisi — demografik jihatdan mehnatga layoqatli aholi, ya’ni
mehnat yoshidagi erkaklar va ayollar; ikkinchisi — real ishchi kuchi, ya’ni hozirgi
paytda iqtisodiy faol bo‘lgan, ya’ni band bo‘lgan aholi. Shuningdek, mehnat
resurslari tarkibiga vaqtinchalik ishsizlar, talaba yoki o‘quvchilar (bo‘lajak mehnat
resurslari), uy xo‘jaligi bilan shug‘ullanayotgan, lekin potensial ishlashga tayyor
shaxslar ham kiritilishi mumkin.
Mehnat resurslari quyidagi turlarga bo‘linadi:
8

Ishlab chiqarishdagi bevosita ishtirok etuvchi ishchilar (operativ ishchilar) –
bu guruhga ishlab chiqarishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok etadigan, masalan,
mashina, uskuna boshqaruvchi, ishlab chiqarish liniyasida ishlovchi ishchilar
kiradi. Ular mahsulot yaratishda asosiy rolni bajaradi.
Bilvosita ishtirok etuvchi ishchilar (muhandislar, texnologlar, menejerlar) –
bu toifa ishlab chiqarishni rejalashtirish, nazorat qilish, sifatini ta’minlash kabi
funksiyalarni bajaradi. Ular ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi.
Yordamchi xizmatlar xodimlari – bu toifa mehnat resurslariga bevosita
mahsulot ishlab chiqarishda ishtirok etmasada, ishlab chiqarish jarayonining
uzluksizligini ta’minlovchi xizmatlarni bajaradi. Masalan, ta’mirlash ustalari,
omborchilar, transportchilar va boshqalar.
Boshqaruv apparati va xizmat ko‘rsatish sohasidagi xodimlar – korxona
rahbariyati, buxgalteriya, kadrlar bo‘limi, marketing xizmati va shu kabi bo‘limlar
vakillari.
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun mehnat resurslarining sifati muhim
ahamiyatga ega. Mehnat resurslari sifati deganda, ularning malakasi, tajribasi,
bilim darajasi, intizomi, mehnatga bo‘lgan munosabati va sog‘lig‘i tushuniladi.
Aynan ushbu ko‘rsatkichlar mehnat unumdorligiga, innovatsion faoliyatga
tayyorlikka va ishlab chiqarish jarayonining samaradorligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli rivojlangan mamlakatlar mehnat resurslarini oddiy “ish
kuchi” emas, balki “inson kapitali” sifatida baholaydi.
Zamonaviy iqtisodiyotda inson kapitali — bu mehnat resurslari sifati va
salohiyatining yuksak darajasi sifatida qaraladi. Inson kapitali deganda, shaxsning
bilim, ko‘nikma, salomatlik, madaniy va axloqiy qobiliyatlar yig‘indisi tushuniladi.
Bu kapital turg‘un emas, balki doimiy rivojlanadigan va sarmoya kiritiladigan
jarayon sifatida qaraladi. Shu nuqtai nazardan, korxonalarda mehnat resurslarining
doimiy o‘qitilishi, qayta tayyorlanishi, malakasining oshirilishi ularning
salohiyatini kengaytiradi va raqobatbardoshligini oshiradi.
9

Mehnat resurslarining iqtisodiy ahamiyati ko‘plab omillar orqali ifodalanadi.
Birinchidan, mehnat resurslari korxonaning ishlab chiqarish quvvatini belgilaydi.
Ular mavjud bo‘lmagan yoki yetarlicha bo‘lmagan taqdirda, hatto eng zamonaviy
texnologiyalar ham samarasiz bo‘lib qoladi. Ikkinchidan, mehnat resurslari ishlab
chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida ishtirok etadi — xomashyo tanlashdan
tortib, tayyor mahsulotni bozorga yetkazishga qadar. Uchinchi jihat, mehnat
resurslari korxona innovatsion salohiyatining asosiy manbai hisoblanadi. Har
qanday yangilikni o‘ylab topish, joriy etish va unga moslashish inson omilisiz
mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasi mehnat resurslari bilan nisbatan yaxshi
ta’minlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Aholining katta qismi mehnat yoshida
va ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etishga tayyor. Lekin bu resurslardan
oqilona foydalanish, ularni to‘g‘ri joylashtirish, ishga yaroqliligini doimiy
baholash, motivatsiya tizimlarini takomillashtirish hali to‘liq yo‘lga qo‘yilgan
emas. Ko‘plab sanoat korxonalarida kadrlar yetishmovchiligi, malaka pastligi,
mehnat intizomining sustligi, ishchilar aylanishining yuqoriligi kabi muammolar
kuzatilmoqda. Bu esa korxonalarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir qiladi.
Mehnat resurslarining to‘g‘ri boshqarilishi va ulardan samarali foydalanish
yo‘nalishida zamonaviy menejment yondashuvlari tobora muhimlik kasb etmoqda.
Bu jarayonda kadrlar tanlash, baholash, o‘qitish, rag‘batlantirish va kasbiy
rivojlantirish kabi jarayonlar bir butun tizim sifatida qaralishi kerak. Shuningdek,
mehnatga oid statistik ko‘rsatkichlar, analitik usullar va axborot texnologiyalaridan
foydalanish mehnat resurslarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Mehnat resurslari har qanday korxonaning eng muhim strategik aktivlaridan
biridir. Ularning samarali boshqarilishi ishlab chiqarish jarayonining
barqarorligini, mahsulot sifatini va narx raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Shu
bois, korxonalar o‘z mehnat resurslarini faqatgina son jihatdan emas, balki sifat
jihatdan ham rivojlantirishga, ya’ni inson kapitalini yaratishga ustuvor yo‘nalish
sifatida e’tibor qaratishlari lozim.
10

1.2. Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash mezonlari.
Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash har qanday ishlab
chiqarish korxonasi yoki iqtisodiy subyekt uchun strategik ahamiyatga ega
hisoblanadi. Bu baholash orqali korxonada mavjud ishchi kuchi potensialining
qanchalik to‘g‘ri yo‘naltirilgani, ularning mehnat faoliyati samaradorligi, ishlab
chiqarish jarayoniga qo‘shayotgan hissasi va korxona rivojiga ta’siri o‘lchanadi.
Bugungi kunda iqtisodiy raqobatning kuchayib borayotgan sharoitida har bir
korxona mehnat resurslaridan iloji boricha samarali foydalanishga, ortiqcha
yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilmoqda. Bu esa, tabiiyki, aniq va ilmiy
asoslangan baholash mezonlarini ishlab chiqishni va ularni doimiy kuzatib borishni
talab qiladi.
Mehnat samaradorligini baholashda bir qator tizimli ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Ular asosan quyidagi toifalarga ajratiladi:
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar – bu guruhga mehnat unumdorligi, ish haqi fondi
samaradorligi, yalpi mahsulot ishlab chiqarishga nisbatan ishchilar soni va boshqa
ko‘rsatkichlar kiradi. Ular korxonaning umumiy iqtisodiy faoliyati va mehnat
resurslarining iqtisodiy samarasini o‘lchashga xizmat qiladi.
Ishchi kuchi tarkibi va harakati ko‘rsatkichlari – bu ko‘rsatkichlar yordamida
mehnat resurslarining malaka darajasi, tajribasi, yosh tarkibi, ishchilar aylanishi va
o‘rtacha ish staji kabi omillar tahlil qilinadi.
Mehnat sharoitlari va ishlab chiqarish muhitini baholovchi ko‘rsatkichlar – bu
yerda xavfsizlik, sog‘liqni saqlash, texnika va texnologiyalarning mehnatga ta’siri,
mehnat muhiti, ijtimoiy-iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi singari ko‘rsatkichlar
inobatga olinadi.
Mehnat samaradorligini o‘lchashda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bu
mehnat unumdorligi hisoblanadi. Mehnat unumdorligi — bu har bir ishchiga
to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi yoki ko‘rsatilgan xizmat miqdorini bildiradi. U
quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Mehnat unumdorligi = Ishlab chiqarilgan mahsulot (yoki xizmat) / Ishchilar
soni yoki ish vaqti
11

Mehnat unumdorligini hisoblashda turli ko‘rinishlar qo‘llanilishi mumkin:
tabiiy ifodada (masalan, soatiga ishlab chiqarilgan mahsulot birligi), qiymat
ifodasida (ming so‘mlik mahsulot), yoki shartli birliklar asosida. Mazkur
ko‘rsatkichni tahlil qilish orqali korxonaning qaysi bo‘limlarida mehnat resurslari
to‘liq band etilgan, qayerda esa zaxiralar mavjudligini aniqlash mumkin.
Yana bir muhim ko‘rsatkich bu — ish vaqtidan foydalanish koeffitsienti.
Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘p jihatdan ish vaqtidan oqilona foydalanish
darajasiga bog‘liq. Agar ishchilar vaqtining katta qismi befoyda o‘tsa, bu korxona
uchun ortiqcha xarajatlar deganidir. Ish vaqtidan foydalanish ko‘rsatkichlari
quyidagilar orqali o‘lchanadi:
Ish kunining davomiyligi va real ishlangan vaqt
Ishga chiqmaslik (kasallik, ta’til, sababsiz kelmaslik)
Tanaffus va texnologik to‘xtalishlar
Ishlab chiqarishdagi bo‘sh vaqtlar
Shuningdek, ish haqi fondidan foydalanish samaradorligi ham mehnat
resurslarining iqtisodiy samaradorligini aniqlashda asosiy mezonlardan biridir. Ish
haqi fondi daromadga nisbatan qanchalik mos ekanligi, ish haqi o‘sishi va mehnat
unumdorligi o‘rtasidagi nisbat doimiy nazoratda bo‘lishi kerak. Agar ish haqi
o‘sishi mehnat unumdorligi o‘sishidan tez bo‘lsa, bu korxona moliyaviy
barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Mehnat samaradorligini tahlil qilishda yana bir muhim jihat — bu ishchilar
aylanishi ko‘rsatkichlari. Korxonada ishchilar tez-tez almashib turishi, bu
yo‘nalishdagi barqarorlikning pastligini anglatadi. Bu holat ko‘pincha ish
sharoitlarining yomonligi, ish haqi yetarli emasligi yoki motivatsiya tizimining
zaifligidan dalolat beradi. Ishchilar aylanishi yuqori bo‘lgan korxonalarda mehnat
resurslaridan foydalanish samaradorligi past bo‘ladi, chunki yangi ishchilarni
o‘qitish, o‘zlashtirishga ketgan vaqt va xarajatlar ko‘payadi.
Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalarida kasbiy malaka va ishchilarning
rivojlanish salohiyati tahlili ham samaradorlikni belgilashda muhim ahamiyatga
ega. Ishchilarning bilim darajasi, o‘z ustida ishlash qobiliyati, texnologik
12

yangiliklarga tez moslashuvi — bularning barchasi bevosita ishlab chiqarish
samaradorligiga ta’sir qiladi. Aynan shu omillarni baholash uchun kasbiy baholash
tizimlari, attestatsiya va o‘quv treninglari samaradorligi tahlil qilinadi.
Shuningdek, zamonaviy korxonalarda subyektiv mezonlar, ya’ni ishchilarning
ishga bo‘lgan munosabati, qoniqish darajasi, jamoaviy muhit va rahbariyat bilan
aloqasi ham mehnat samaradorligining ichki omillari sifatida o‘rganiladi. Bu
mezonlar bevosita raqamli ifoda topmasa-da, ularni sotsiologik so‘rovnomalar,
psixologik testlar va ichki monitoringlar orqali aniqlash mumkin.
Yuqoridagi barcha ko‘rsatkichlarni tizimli tarzda kuzatish va baholash orqali
korxona o‘z mehnat resurslaridan qanchalik samarali foydalanayotganini aniqlay
oladi. Samaradorlikni oshirish uchun esa bu ko‘rsatkichlar asosida qarorlar qabul
qilinadi — masalan, o‘quv kurslari tashkil etish, ish haqi tizimini qayta ko‘rib
chiqish, motivatsion dasturlar joriy etish, ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash.
Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash biror-bir yagona
ko‘rsatkich orqali emas, balki bir nechta iqtisodiy, tashkiliy, psixologik va texnik
indikatorlar majmui orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonda korxonaning strategik
maqsadlariga, mavjud imkoniyatlariga va mehnat bozoridagi holatga qarab, o‘ziga
xos indikatorlar to‘plami ishlab chiqilishi zarur. Aynan shu asosda mehnat
resurslarini yanada oqilona va samarali boshqarish yo‘llari aniqlanadi.
1.3 Mehnatga bo‘lgan talab va taklif omillari, ularning korxona faoliyatiga
ta’siri.
Mehnat bozorining asosiy harakatlantiruvchi kuchlari — bu mehnatga
bo‘lgan talab va mehnat taklifidir. Har qanday korxonaning mehnat resurslarini
shakllantirish, ularni boshqarish, to‘g‘ri joylashtirish va samarali foydalanish
strategiyalari bevosita mehnat bozoridagi talab va taklif muvozanatiga bog‘liq.
Mazkur muvozanat korxona faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi, chunki
bu holat orqali korxona o‘zining zarur ishchi kuchi bilan ta’minlanishi, mehnat
13

xarajatlarini rejalashtirishi, kadrlar siyosatini ishlab chiqishi va ishlab chiqarish
quvvatlarini to‘liq ishga solishi mumkin.
Avvalo, mehnatga bo‘lgan talab deganda korxonalarning ma’lum bir vaqt
davomida, aniq kasb yoki mutaxassislik bo‘yicha ishchi kuchiga ehtiyoji
tushuniladi. Bu talab ishlab chiqarish hajmi, texnologik daraja, mavjud ish joylari
soni va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi.
Mehnatga bo‘lgan talab ko‘pincha quyidagi omillar ta’sirida shakllanadi:
Mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan talab – Korxonaning ishlab chiqarayotgan
mahsuloti yoki xizmatiga bozor talabi qancha ko‘p bo‘lsa, u shuncha ko‘p ishlab
chiqarishga harakat qiladi. Bu esa, albatta, ko‘proq ishchi kuchi jalb etishni talab
qiladi.
Texnologik daraja – Yuqori texnologiyali ishlab chiqarishda kamroq ishchi
kuchi kerak bo‘lishi mumkin, lekin bu yerda yuqori malakali mutaxassislar talab
etiladi. Past texnologiyali tarmoqlarda esa ko‘proq jismoniy ishchi kuchiga ehtiyoj
tug‘iladi.
Ish haqi darajasi – Ish haqi darajasi ham korxonaning mehnatga bo‘lgan
talabini belgilaydi. Qimmat ishchi kuchini yollash o‘rniga, ba’zida korxonalar
avtomatlashtirishga o‘tadi yoki past maoshli alternativ ishchilarni izlaydi.
Iqtisodiy holat – Iqtisodiyotdagi o‘sish, inqiroz, inflyatsiya, valyuta kurslari
kabi omillar mehnatga bo‘lgan talabni bevosita shakllantiradi. Inqiroz davrida talab
kamayadi, iqtisodiy o‘sish davrida esa ortadi.
Mehnat qonunchiligi – Ish bilan ta’minlashdagi yengilliklar yoki cheklovlar,
soliqqa oid siyosat, ijtimoiy himoya tizimlari ham korxonalar tomonidan ishchi
yollash qaroriga ta’sir qiladi.
Mehnat taklifi esa mehnatga layoqatli aholining ma’lum bir ish haqi va ish
sharoitlarida mehnat qilishga tayyor bo‘lgan qismi sifatida qaraladi. Mehnat taklifi
ham bir qator omillar bilan belgilanadi:
Aholining demografik tarkibi – Mehnat yoshidagi aholining soni, erkaklar
va ayollar nisbati, urbanizatsiya darajasi mehnat taklifiga ta’sir qiladi.
14

Ta’lim tizimi va kasbiy malaka – Ta’lim sifati va kasb-hunar o‘rganish
darajasi yuqori bo‘lsa, mehnat bozoriga yuqori malakali ishchi kuchi kirib keladi.
Bu esa korxonalarning yuqori darajadagi talabini qondirish imkonini beradi.
Ish sharoitlari va ish haqi – Ishchilarning ma’lum ish o‘rniga bo‘lgan
qiziqishi bevosita ish haqi va sharoitga bog‘liq. Yomon sharoit va past maosh
taklif qilinsa, hatto ishsizlar bo‘lsa ham, ishga chiqish istagi past bo‘ladi.
Ijtimoiy kayfiyat va migratsiya – Tashqi mehnat migratsiyasi, masalan,
boshqa davlatlarga ishlash uchun ketayotgan ishchilar soni ortib borayotgan bir
sharoitda, ichki mehnat bozoridagi taklif kamayadi. Bu holat korxonalarda kadr
tanqisligiga olib keladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy siyosat – Davlat tomonidan ishsizlikni kamaytirish, ish
o‘rinlarini ko‘paytirish yoki subsidiyalar berish bo‘yicha olib borilayotgan
siyosatlar mehnat taklifini oshiradi yoki pasaytiradi.
Mehnat bozoridagi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatning buzilishi
korxona faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Misol uchun, ishchi kuchiga
bo‘lgan talab yuqori bo‘lib, taklif past bo‘lsa, korxona o‘zining ishlab chiqarish
salohiyatini to‘liq ishga sololmaydi, buyurtmalarni o‘z vaqtida bajara olmaydi yoki
ishlab chiqarish tannarxi ortadi. Aksincha, ishchi kuchiga talab past, lekin taklif
ko‘p bo‘lsa, bu ishsizlikning ortishiga, resurslarning isrof bo‘lishiga va ijtimoiy
norozilikka olib keladi.
Korxonalarning mehnat bozoridagi holatga moslashish darajasi ham muhim.
Ba’zi korxonalar mehnatga bo‘lgan talabini ta’lim muassasalari bilan hamkorlik
orqali qondirishga harakat qilsa, boshqalari ichki o‘quv markazlarini tashkil etadi,
ishchilarning qayta tayyorlanishini yo‘lga qo‘yadi. Ko‘pchilik ilg‘or korxonalar esa
rag‘batlantirish mexanizmlari orqali ishchi kuchini o‘zida ushlab qolish
strategiyasini qo‘llaydi.
Bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida mehnatga bo‘lgan talab va taklif
yangi tus olmoqda. Masalan, IT, robototexnika, avtomatlashtirish va sun’iy
intellekt sohalarida mutaxassislar yetishmasligi butun dunyo bo‘ylab muammo
15

bo‘lib qolmoqda. O‘z navbatida, an’anaviy sohalarda ishchi kuchiga bo‘lgan talab
kamaymoqda. Bu esa, korxonalardan zamonaviy moslashuvchanlikni, yangicha
yondashuvlarni va mehnat resurslariga sarmoya kiritishni talab etadi.
Shuningdek, mehnat bozoridagi hududiy nomutanosibliklar ham korxona
faoliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi sanoat zonalarida yuqori malakali ishchi
kuchi mavjud bo‘lmasligi sababli korxonalar kadrlar migratsiyasiga tayanishga
majbur bo‘ladi. Bu esa transport, yashash, ijtimoiy xizmatlar kabi qo‘shimcha
xarajatlarni yuzaga keltiradi.
Mehnatga bo‘lgan talab va taklif omillari korxonaning har tomonlama
faoliyatiga — ishlab chiqarishdan tortib, moliyaviy holatgacha — bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Korxona o‘zining mehnat siyosatini samarali yuritishi uchun mehnat
bozorini chuqur o‘rganishi, mavjud muvozanatsizliklarni aniqlashi va ularga
moslashuvchan yondashuv asosida strategiyalar ishlab chiqishi zarur. Ana
shundagina mehnat resurslaridan to‘laqonli va samarali foydalanish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish hamda barqaror o‘sishga erishish mumkin
bo‘ladi.
II BOB: KORXONALARDA MEHNAT RESURSLARIDAN
FOYDALANISHNING HOLATI VA TAHLILI.
2.1. Korxonada mehnat resurslaridan foydalanish holatini o‘rganish
metodikasi.
Zamonaviy iqtisodiyotda korxonaning muvaffaqiyatli faoliyati, birinchi
navbatda, mehnat resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga bevosita bog‘liq.
Mehnat resurslarining mavjudligi, ularning sifati, joylashuvi, mehnat unumdorligi,
bandlik darajasi va ishchilarning ijtimoiy motivatsiyasi kabi omillar korxonaning
raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardandir. Shu sababli, har bir ishlab
chiqarish subyekti uchun o‘z mehnat resurslarining holatini chuqur tahlil qilish
muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu bo‘limda korxonalarda mehnat
16

resurslaridan foydalanishning real holati, unga ta’sir etuvchi omillar, mavjud
muammolar va ularni bartaraf etish imkoniyatlari batafsil tahlil qilinadi.
Korxonalarda mehnat resurslarining holatini tahlil qilish quyidagi
yo‘nalishlarda olib boriladi:
Ishchi kuchining son va sifat ko‘rsatkichlari – Mehnat resurslarining asosiy
qismini tashkil etuvchi xodimlarning soni, yosh tarkibi, jinsi, kasbiy malakasi, ish
staji va ta’lim darajasi bo‘yicha chuqur statistik tahlil o‘tkaziladi. Bu tahlil orqali
korxona o‘zining kadr salohiyatini baholaydi hamda mavjud kamchiliklarni
aniqlaydi. Masalan, ishchi kuchining katta qismi pensiya yoshiga yaqin bo‘lsa, bu
yaqin yillarda kadrlar bilan bog‘liq muammolarga olib keladi. Shuningdek, yuqori
malakali xodimlar ulushi past bo‘lsa, bu ishlab chiqarish samaradorligining
pastligiga olib keladi.
Bandlik va ish haqi tahlili – Korxonada mavjud bo‘lgan bo‘sh ish o‘rinlari
soni, ish bilan band bo‘lganlar ulushi, ishchi kuchining aylanish darajasi, o‘rtacha
oylik ish haqi miqdori va uning mehnat unumdorligiga nisbatini aniqlash orqali
mehnat resurslaridan foydalanish darajasi baholanadi. Ishchilarni o‘zida ushlab
qolish darajasi ham tahlil qilinadi. Agar korxonada ishchilar tez-tez
almashinayotgan bo‘lsa, bu ko‘pincha past maosh, yomon ish sharoitlari yoki
yetarli motivatsiyaning yo‘qligi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ish vaqtidan foydalanish ko‘rsatkichlari – Ishchilarning real ishlagan
soatlari, bekor turish vaqtlari, kasallik va ta’til kunlari, ishlab chiqarishdagi
to‘xtalishlar va ularning sabablari tahlil qilinadi. Ish vaqtining yo‘qotilishi mehnat
samaradorligini pasaytiradi va bevosita ishlab chiqarish xarajatlariga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa, texnik to‘xtalishlar, xomashyo tanqisligi yoki boshqaruvdagi
nosozliklar tufayli yuzaga keladigan bekor turishlar tizimli muammolarga ishora
qiladi.
Mehnat unumdorligi tahlili – Har bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab
chiqarilgan mahsulot hajmi, ko‘rsatilgan xizmat miqdori yoki bajarilgan ishlar
asosida mehnat unumdorligi o‘lchanadi. Ushbu ko‘rsatkichning dinamikasi yildan-
17

yilga qanday o‘zgarayotgani aniqlanadi. Mehnat unumdorligining pasayishi odatda
ishchilarning malaka darajasi, motivatsiyasi yoki ishlab chiqarish
texnologiyalarining eskirganligi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Tashkiliy va psixologik muhit – Korxonadagi jamoaviy munosabatlar,
rahbariyat va xodimlar o‘rtasidagi kommunikatsiya, ichki intizom, mehnatga
bo‘lgan munosabat ham tahlil qilinishi kerak bo‘lgan muhim omillardandir.
Ba’zida mehnat samaradorligi raqamlar bilan ifodalab bo‘lmaydigan ichki muhit
tufayli pasayadi. Bu muhitni o‘rganish uchun anonim so‘rovnomalar, suhbatlar va
kuzatuvlar usulidan foydalanish tavsiya etiladi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, ko‘pchilik korxonalarda quyidagi muammolar
mavjud ekanligi aniqlanadi:
Malakali ishchi kuchining yetishmasligi – O‘zbekiston sanoat
korxonalarining aksariyatida zamonaviy texnologiyalarni o‘zlashtirishga qodir
yuqori malakali xodimlar tanqisligi kuzatiladi. Bu esa ishlab chiqarish
texnologiyalarining to‘liq quvvat bilan ishlashiga to‘sqinlik qiladi.
Ishchilar aylanishining yuqoriligi – Mehnat bozorida raqobat kuchaygani
sari, ko‘plab xodimlar yaxshi ish sharoitlari yoki ko‘proq maosh taklif qiluvchi
boshqa korxonalarga o‘tib ketmoqda. Bu holat korxona uchun doimiy malakali
xodimlarni yo‘qotish, yangi ishchilarning o‘rganish davri va samaradorlikning
pasayishi kabi oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Motivatsiya tizimining zaifligi – Aksariyat korxonalarda xodimlarni
rag‘batlantirish faqat moddiy mukofotlar bilan cheklanib qolgan. Holbuki,
zamonaviy yondashuvlarda ishchilarning kar’era o‘sishi, o‘zini namoyon qilish
imkoniyatlari, ichki tan olinish, ta’lim va rivojlanish kabi omillar ham
motivatsiyaning ajralmas qismi sifatida qaraladi.
Ish vaqtidan foydalanishdagi kamchiliklar – To‘xtovsiz ishlash o‘rniga
korxonalar faoliyatida tez-tez bekor turishlar, rejalashtirilmagan tanaffuslar va
vaqtinchalik ishsizlik holatlari uchraydi. Bu holatlar ko‘pincha noto‘g‘ri ishlab
chiqarish rejalashtiruvi yoki tashkiliy bo‘shliqlar sababli yuzaga keladi.
18

Texnik va texnologik nosozliklar – Ba’zi korxonalarda zamonaviy texnika
va texnologiyalarning yo‘qligi yoki eskirganligi mehnat resurslaridan to‘liq
foydalanishni cheklaydi. Ishchilar bor, lekin ular zamonaviy jihozlarsiz samarali
ishlay olmaydilar.
Korxona faoliyatida bunday tahlillarni olib borish natijasida mehnat
resurslaridan foydalanish darajasi bo‘yicha muhim xulosalar chiqariladi va
strategik qarorlar qabul qilinadi. Agar mavjud muammolar o‘z vaqtida aniqlansa va
ularning ildizi to‘g‘ri tushunilsa, korxona o‘z mehnat siyosatini qayta ko‘rib
chiqib, raqobatbardoshlik darajasini oshirishi mumkin.
Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishning holatini muntazam
tahlil qilish nafaqat mavjud muammolarni bartaraf etishga, balki kelajakda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni oldindan ko‘ra olishga yordam beradi.
Bunday tahlil asosida ishlab chiqilgan takomillashtirish choralari ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi, mehnat resurslaridan maksimal darajada foydalanishni
ta’minlaydi hamda korxonani barqaror rivojlantirishga xizmat qiladi.
2.2. Mehnat unumdorligi, ishchi kuchining tarkibi va ularning o‘zgarish
dinamikasi.
Zamonaviy iqtisodiyotda korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyati, birinchi
navbatda, mehnat resurslaridan samarali foydalanishga bog‘liq. Mehnat
resurslarining samaradorligini oshirish, nafaqat ishlab chiqarish jarayonining
samaradorligini ta’minlaydi, balki korxonaning raqobatbardoshligini ham oshiradi.
Shu sababli, har bir ishlab chiqarish subyekti uchun mehnat resurslaridan samarali
foydalanishning yo‘llarini aniqlash va amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
Ushbu bo‘limda korxonalarda mehnat resurslaridan samarali foydalanishning
asosiy yo‘llari, ularni amalga oshirish usullari va kutilayotgan natijalar tahlil
qilinadi.
1. Mehnat unumdorligini oshirish
19

Mehnat unumdorligi — bu ishchi kuchining ishlab chiqarishdagi
samaradorligini o‘lchovchi asosiy ko‘rsatkichdir. Unumdorlikni oshirish uchun
quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
Malakali ishchi kuchini tayyorlash va malakasini oshirish: Korxonalarda
ishchilarning malakasini oshirish uchun maxsus kurslar, seminarlar va treninglar
tashkil etilishi kerak. Bu ishchilarni yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishga, ishlab
chiqarish jarayonlarini takomillashtirishga va mehnat unumdorligini oshirishga
yordam beradi.
Mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullarini joriy etish: Ish jarayonlarini
optimallashtirish, ish vaqtini samarali taqsimlash va ishlab chiqarish oqimini
yaxshilash orqali mehnat unumdorligini oshirish mumkin.
Texnik va texnologik yangilanishlarni amalga oshirish: Zamonaviy uskunalar
va texnologiyalarni joriy etish ishchilarning samaradorligini oshiradi va ishlab
chiqarish jarayonlarini tezlashtiradi.
2. Ish vaqtidan samarali foydalanish
Ish vaqtidan samarali foydalanish mehnat resurslaridan maksimal darajada
foydalanishga yordam beradi. Buning uchun quyidagi choralar ko‘rilishi kerak:
Ish vaqti balansini tuzish: Ish vaqti balansini tuzish orqali ishchilarning ish
vaqti samarali taqsimlanadi va ishlab chiqarish jarayonlari uzluksiz davom
ettiriladi.
Bekor turishlarni kamaytirish: Ishchilarning bekor turishlarini kamaytirish
uchun ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirish, texnik xizmat ko‘rsatishni
tashkil etish va ishlab chiqarish oqimini yaxshilash zarur.
Ish vaqti monitoringini amalga oshirish: Ish vaqti monitoringi orqali
ishchilarning ish vaqtidan qanday foydalanayotganini kuzatish va kerakli chora-
tadbirlarni ko‘rish mumkin.
3. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning tashkiliy shakllarini
takomillashtirish
20

Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning tashkiliy shakllarini
takomillashtirish korxonaning umumiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Buning uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
Mehnat taqsimotini optimallashtirish: Ishchilarni malakasi va tajribasiga qarab
ishga joylashtirish orqali mehnat taqsimotini optimallashtirish mumkin.
Ish joylarini ergonomik jihatdan takomillashtirish: Ish joylarini ergonomik
jihatdan takomillashtirish ishchilarning salomatligini saqlashga va mehnat
unumdorligini oshirishga yordam beradi.
Ichki motivatsiya tizimini joriy etish: Ishchilarning ichki motivatsiyasini
oshirish uchun ularni rag‘batlantirish tizimini joriy etish zarur. Bu ishchilarning
ishga bo‘lgan munosabatini yaxshilaydi va mehnat unumdorligini oshiradi.
4. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning iqtisodiy jihatlarini tahlil
qilish
Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning iqtisodiy jihatlarini tahlil qilish
korxonaning iqtisodiy holatini baholashga yordam beradi. Buning uchun quyidagi
ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi:
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari: Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab
chiqarish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va foyda miqdori kabi ko‘rsatkichlar
tahlil qilinadi.
Ish vaqtidan foydalanish ko‘rsatkichlari: Ishchilarning real ishlagan soatlari,
bekor turish vaqtlari, kasallik va ta’til kunlari kabi ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi.
Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari: Mehnat
resurslaridan foydalanish samaradorligini o‘lchovchi ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi.
5. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning ijtimoiy jihatlarini hisobga
olish
Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning ijtimoiy jihatlarini hisobga
olish ishchilarning ijtimoiy holatini yaxshilashga yordam beradi. Buning uchun
quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
21

Ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish: Ishchilarning ijtimoiy himoyasini
ta’minlash uchun sog‘liqni saqlash, ta’lim, pensiya va boshqa ijtimoiy xizmatlarni
yaxshilash zarur.
Mehnat sharoitlarini yaxshilash: Ishchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilash,
ularning salomatligini saqlash va mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi.
Ijtimoiy motivatsiya tizimini joriy etish: Ishchilarning ijtimoiy motivatsiyasini
oshirish uchun ularni ijtimoiy jihatdan rag‘batlantirish tizimini joriy etish zarur.
6. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning ekologik jihatlarini hisobga
olish
Mehnat resurslaridan samarali foydalanishning ekologik jihatlarini hisobga
olish atrof-muhitni muhofaza qilishga yordam beradi. Buning uchun quyidagi
chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
Atrof-muhitni muhofaza qilish texnologiyalarini joriy etish: Atrof-muhitni
muhofaza qilish texnologiyalarini joriy etish orqali ishlab chiqarish jarayonlarida
chiqindilarni kamaytirish mumkin.
Energiya samaradorligini oshirish: Energiya samaradorligini oshirish orqali
energiya sarfini kamaytirish va ekologik ta’sirni kamaytirish mumkin.
Barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish: Barqaror rivojlanish
strategiyasini ishlab chiqish orqali korxonaning ekologik ta’sirini kamaytirish va
atrof-muhitni muhofaza qilish mumkin.
Korxonalarda mehnat resurslaridan samarali foydalanishning samaradorligini
oshirish, nafaqat ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini ta’minlaydi, balki
korxonaning raqobatbardoshligini ham oshiradi. Mehnat unumdorligini oshirish,
ish vaqtidan samarali foydalanish, mehnat resurslaridan samarali foydalanishning
tashkiliy shakllarini takomillashtirish, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatlarni
hisobga olish orqali mehnat resurslaridan samarali foydalanishning samaradorligini
oshirish mumkin. Buning uchun har bir korxona o‘zining ichki imkoniyatlarini
tahlil qilib, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim.
22

2.3. Mehnat resurslaridan foydalanishdagi mavjud muammolar va
yo‘qotishlar tahlili.
Mehnat resurslari korxonaning eng muhim ishlab chiqarish omillaridan biri
hisoblanadi. Har qanday tashkilot yoki ishlab chiqarish birligi o‘z faoliyatida inson
resurslarining salohiyatidan samarali foydalanmas ekan, yuqori samaradorlikka
erisha olmaydi. Ammo real hayotda korxonalarda mehnat resurslarini boshqarish
jarayonida turli xil muammolar yuzaga keladi. Ular mehnat unumdorligining
pasayishiga, ishchi kuchi aylanishining ortishiga, xodimlar motivatsiyasining
sustlashuviga va natijada umumiy ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga
olib keladi.
1. Mehnat resurslarini boshqarishdagi muammolar
Korxonalarda kuzatiladigan asosiy muammolardan biri — bu mehnat
resurslarini samarali rejalashtirish va boshqarish tizimining yetarlicha yo‘lga
qo‘yilmaganidir. Ko‘plab korxonalarda xodimlarning malaka darajasi, ish tajribasi,
ularning salohiyati va psixologik xususiyatlari to‘liq o‘rganilmasdan, ularni ishga
joylashtirish amalga oshiriladi. Natijada, ishchining o‘z imkoniyatiga to‘g‘ri
kelmaydigan ishda ishlashi ularning faolligini pasaytiradi.
Yana bir muhim muammo — ishchilar o‘rtasidagi nomutanosiblikdir.
Masalan, ishlab chiqarish sexlarida ayrim ishchilarga ortiqcha yuklama berilgan
bo‘lsa, boshqalarida ish hajmi past bo‘ladi. Bu holat mehnat kuchidan to‘g‘ri
foydalanilmayotganini ko‘rsatadi va natijada ishchilar o‘rtasida norozilik
kayfiyatini keltirib chiqaradi.
2. Malakali kadrlar yetishmovchiligi
Bugungi kunda aksariyat sanoat korxonalarida yuqori malakali mutaxassislar
yetishmovchiligi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, texnik
sohalarda ishlaydigan, zamonaviy texnologiyalarni yaxshi biladigan, ilg‘or
usullarni qo‘llay oladigan kadrlar yetishmaydi. Bu holat yangi texnologiyalarni
joriy etishda to‘siq bo‘ladi, ishlab chiqarish quvvatlarining to‘liq ishlamasligiga
olib keladi.
23

Kadrlar yetishmovchiligining sabablaridan biri — ta’lim muassasalari bilan
korxonalar o‘rtasidagi aloqaning sustligidir. Yangi bitiruvchilar ish sharoitlariga
tayyor bo‘lmaydilar, korxonalar esa ularni uzoq muddatli o‘qitish va malaka
oshirishga resurs ajrata olmaydi. Natijada, mehnat bozori talablariga javob
beradigan mutaxassislar tayyorlanmayapti.
3. Ishchi kuchi aylanishi (kadrlar oqimi)
Ko‘plab korxonalarda kadrlar oqimi yuqori bo‘lib, bu holat korxonaning
mehnat resurslaridan barqaror foydalanishiga to‘sqinlik qiladi. Ishchilarning tez-
tez almashinuvi:
tajribali xodimlarning ketishi;
yangi ishchilarning o‘rganish davri;
ishlab chiqarish jarayonining uzilishi;
qo‘shimcha o‘qitish va tanishtirish xarajatlari
kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.
Kadrlar oqimining asosiy sabablari orasida ish haqining pastligi, mehnat
sharoitlarining og‘irligi, yetarli ijtimoiy kafolatlarning yo‘qligi, rahbariyat bilan
aloqa yetishmovchiligi va xodimlarning ishidan qoniqmasligi turadi.
4. Motivatsiyaning pastligi
Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga to‘sqinlik qiluvchi muhim
muammolardan yana biri bu — ishchilarning motivatsiyasining yetarli emasligidir.
Ko‘p hollarda motivatsiya tizimi faqat moddiy rag‘batlantirish bilan cheklanadi,
lekin zamonaviy boshqaruv yondashuvlari ko‘rsatmoqdaki, motivatsiya — bu
kompleks jarayon bo‘lib, unda quyidagilar ham inobatga olinishi kerak:
ishchilarni tan olish va qadrlash;
ularning shaxsiy rivojlanishiga sharoit yaratish;
ishonchli va ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish;
samarali boshqaruv tizimi.
Motivatsiyaning pastligi ishchilarning befarqligi, ish sifati va
unumdorligining pasayishi, ixtiyoriy ishdan ketishlar bilan tugaydi.
5. Ish joylarining eskiligi va mehnat sharoitlarining og‘irligi
24

Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalarida ish joylari va uskunalar zamonaviy
talablar darajasida emas. Mehnat sharoitlari ko‘p hollarda og‘ir, xavfli yoki
noqulay bo‘ladi. Bu holat ishchilarning salomatligiga, psixologik holatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi va mehnat unumdorligining pasayishiga sabab bo‘ladi.
Zamonaviy texnikalar, ergonomik ish joylari, avtomatlashtirilgan jarayonlar
mehnat resurslaridan samarali foydalanish uchun zarur vositalardir.
Muammolarni bartaraf etish yo‘llari
Yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi chora-
tadbirlar muhim ahamiyatga ega:
1. Kadrlar tayyorlash va malaka oshirish tizimini takomillashtirish
Korxonalar o‘zlarining ehtiyojlariga mos malakali ishchi kuchini ta’minlash
uchun:
oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlikda ishlashi;
ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan amaliy mashg‘ulotlarni joriy qilishi;
o‘z korxona ichida doimiy malaka oshirish tizimini yaratishi lozim.
Bu yondashuv orqali nafaqat mavjud kadrlar salohiyati oshadi, balki yosh
mutaxassislar ishlab chiqarishga tayyor holda kirib keladi.
2. Motivatsiya tizimini kompleks yondashuv asosida shakllantirish
Korxonada samarali motivatsiya tizimini yaratish uchun:
ish haqini bozor talablariga moslashtirish;
mukofotlash, ijtimoiy paketlar (transport, ovqatlanish, sog‘liqni saqlash);
ichki tan olinish va rag‘batlantirish tizimlarini yo‘lga qo‘yish;
ishchilarning fikrini inobatga olish va ularni qaror qabul qilish jarayoniga jalb
etish zarur.
3. Ish sharoitlarini yaxshilash
Mehnat sharoitlarini zamonaviy talablar asosida tashkil qilish orqali
ishchilarning salomatligi, qoniqishi va unumdorligi oshiriladi. Ergonomik ish
joylari, xavfsizlik qoidalariga rioya qilinishi, qulay ish grafigi, texnika vositalari
bilan ta’minlash bular qatoriga kiradi.
4. Mehnat unumdorligini doimiy monitoring qilish
25

Har bir ishchining unumdorligini o‘lchash, baholash va tahlil qilish asosida:
samarali ishlovchilarga mukofot berish;
zaif joylarni aniqlab, o‘quv va rivojlantirish choralarini ko‘rish;
resurslardan to‘liq va maqsadli foydalanishni ta’minlash mumkin.
5. Kadrlar oqimini kamaytirish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqish
Kadrlar oqimini kamaytirish uchun korxona:
xodimlarni ushlab qolish strategiyasini ishlab chiqishi;
ishchi ixtiyoriy ketish sabablarini o‘rganishi;
ishdan ketgan xodimlar bilan suhbat asosida muammolarni aniqlashi va
bartaraf etishi zarur.
III BOB: KORXONALARDA MEHNAT RESURSLARIDAN
FOYDALANISHNI YAXSHILASH YO‘LLARI.
3.1. Mehnat unumdorligini oshirishning zamonaviy yo‘nalishlari va
usullari
Ishlab chiqarish texnik tayyorlash — bu korxonaning ishlab chiqarish
jarayonlarini samarali tashkil etish, yangi texnologiyalarni joriy etish, mavjud
uskunalarni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirishga qaratilgan kompleks faoliyatdir. Ushbu jarayonning asosiy
maqsadi — ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash
va korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlashdir.
1. Ishlab chiqarish texnik tayyorlashning mohiyati
Ishlab chiqarish texnik tayyorlash — bu ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy
asosda tashkil etish, texnologik jarayonlarni rejalashtirish, yangi texnologiyalarni
ishlab chiqish va joriy etish, mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish, ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mehnat unumdorligini oshirishga
qaratilgan faoliyatdir. Ushbu jarayonning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Texnologik jarayonlarni rejalashtirish va optimallashtirish: Ishlab chiqarish
jarayonlarini ilmiy asosda rejalashtirish va optimallashtirish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish.
26

Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish: Yangi texnologiyalarni
ishlab chiqish va joriy etish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish
jarayonlarini takomillashtirish.
Mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish: Mavjud uskunalarni
modernizatsiya qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish orqali mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish
samaradorligini ta’minlash.
Mehnatni ilmiy tashkil etish: Mehnatni ilmiy tashkil etish orqali ishchilarni
samarali ishlashga rag‘batlantirish va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish.
2. Ishlab chiqarish texnik tayyorlashning mazmuni
Ishlab chiqarish texnik tayyorlashning mazmuni quyidagi asosiy
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
2.1. Texnologik jarayonlarni rejalashtirish va optimallashtirish
Texnologik jarayonlarni rejalashtirish va optimallashtirish — bu ishlab
chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda rejalashtirish va optimallashtirish orqali ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayon quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Texnologik jarayonlarni tahlil qilish: Ishlab chiqarish jarayonlarini tahlil
qilish orqali mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini
topish.
Texnologik jarayonlarni rejalashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini
rejalashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini
yaxshilash.
Texnologik jarayonlarni optimallashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot
sifatini yaxshilash.
2.2. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish
27

Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish — bu yangi
texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va
ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirishga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayon
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish: Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish
orqali mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish jarayonlarini
takomillashtirish.
Yangi texnologiyalarni joriy etish: Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali
mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish.
Yangi texnologiyalarni joriy etishning iqtisodiy asoslari: Yangi
texnologiyalarni joriy etishning iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish orqali yangi
texnologiyalarni joriy etishning samaradorligini oshirish.
2.3. Mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish
Mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish — bu mavjud uskunalarni
modernizatsiya qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish va
mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayon quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Mavjud uskunalarni tahlil qilish: Mavjud uskunalarni tahlil qilish orqali
ularning holatini aniqlash va ularni modernizatsiya qilish zarurligini belgilash.
Mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish: Mavjud uskunalarni
modernizatsiya qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish va
mahsulot sifatini yaxshilash.
Mavjud uskunalarni modernizatsiya qilishning iqtisodiy asoslari: Mavjud
uskunalarni modernizatsiya qilishning iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish orqali
mavjud uskunalarni modernizatsiya qilishning samaradorligini oshirish.
2.4. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish — bu ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish orqali mehnat unumdorligini oshirish va ishlab
28

chiqarish samaradorligini ta’minlashga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayon quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning asoslari: Ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirishning asoslarini ishlab chiqish orqali ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirishning samaradorligini oshirish.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning texnik vositalari: Ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning texnik vositalarini ishlab chiqish
orqali ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning samaradorligini oshirish.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning iqtisodiy asoslari: Ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish
orqali ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning samaradorligini oshirish.
2.5. Mehnatni ilmiy tashkil etish
Mehnatni ilmiy tashkil etish — bu mehnatni ilmiy asosda tashkil etish orqali
ishchilarni samarali ishlashga rag‘batlantirish va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirishga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayon quyidagi bosqichlarni o‘z
ichiga oladi:
Mehnatni ilmiy tashkil etishning asoslari: Mehnatni ilmiy tashkil etishning
asoslarini ishlab chiqish orqali mehnatni ilmiy tashkil etishning samaradorligini
oshirish.
Mehnatni ilmiy tashkil etishning usullari: Mehnatni ilmiy tashkil etishning
usullarini ishlab chiqish orqali mehnatni ilmiy tashkil etishning samaradorligini
oshirish.
Mehnatni ilmiy tashkil etishning iqtisodiy asoslari: Mehnatni ilmiy tashkil
etishning iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish orqali mehnatni ilmiy tashkil etishning
samaradorligini oshirish.
3. Ishlab chiqarish texnik tayyorlashning ahamiyati
Ishlab chiqarish texnik tayyorlashning ahamiyati quyidagilardan iborat:
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish: Ishlab chiqarish texnik tayyorlash
orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash.
29

Raqobatbardoshlikni ta’minlash: Ishlab chiqarish texnik tayyorlash orqali
korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlash va bozor talablariga javob berish.
Ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish: Ishlab chiqarish texnik
tayyorlash orqali ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va resurslardan
samarali foydalanish.
Mehnat unumdorligini oshirish: Ishlab chiqarish texnik tayyorlash orqali
mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash.
Mahsulot sifatini yaxshilash: Ishlab chiqarish texnik tayyorlash orqali
mahsulot sifatini yaxshilash va mijozlarning talablariga javob berish.
4. Ishlab chiqarish texnik tayyorlashni tashkil etish
Ishlab chiqarish texnik tayyorlashni tashkil etish quyidagi bosqichlarni o‘z
ichiga oladi:
Texnologik jarayonlarni tahlil qilish: Ishlab chiqarish jarayonlarini tahlil
qilish orqali mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini
topish.
Texnologik jarayonlarni rejalashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini
rejalashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini
yaxshilash.
Texnologik jarayonlarni optimallashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot
sifatini yaxshilash.
3.2. Mehnatni tashkil etish va boshqarishni takomillashtirish choralari.
Korxonalarda texnik tayyorlashning mehnat resurslaridan foydalanishga
ta’siri ko‘p qirralidir va quyidagi jihatlar bilan ifodalanadi:
3.1. Ish unumdorligini oshirish
Texnik tayyorlash orqali zamonaviy uskunalar va avtomatlashtirilgan tizimlar
joriy qilinishi natijasida ishlab chiqarish jarayoni tezlashadi, bu esa ish
unumdorligining oshishiga olib keladi. Masalan, avtomatik mashinalar yoki robot
texnologiyalari ishchi kuchining bajarishi mumkin bo‘lgan vazifalarni tez va
30

aniqlik bilan bajaradi. Natijada, inson mehnati bilan solishtirganda, ishlab
chiqarish ko‘lami va sifati oshadi.
3.2. Xatoliklarni kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash
Yangi texnologiyalar va texnika vositalari mehnat jarayonida inson omilining
salbiy ta’sirini kamaytiradi, ishlab chiqarishda xatolik va kamchiliklarni
qisqartiradi. Shu tariqa mahsulot sifati yaxshilanib, xaridorlar talablariga javob
beradi.
3.3. Ishchi kuchining salomatligi va xavfsizligini ta’minlash
Texnik tayyorlash jarayonida ish joylarining ergonomik jihatlari va xavfsizlik
standartlari yaxshilanadi. Zamonaviy texnologiyalar ko‘pincha ishchilarning
jismoniy yuklamasini kamaytirishga qaratilgan bo‘lib, ish joyida favqulodda
vaziyatlar va kasalliklar xavfini pasaytiradi. Bu esa xodimlarning sog‘lig‘ini saqlab
qolish va ularning mehnatga bo‘lgan qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi.
3.4. Malakali kadrlarni tayyorlash va ularni saqlab qolish
Texnik tayyorlash — bu nafaqat yangi texnologiyalarni joriy etish, balki
ularni samarali qo‘llay oladigan malakali mutaxassislarni tayyorlash jarayonidir.
Korxona o‘z ishchilarining bilim va ko‘nikmalarini doimiy yangilab turishi, ularni
zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlariga moslashtirishi kerak. Bu esa
xodimlarning kasbiy o‘sishini ta’minlab, ularni korxonada uzoq muddat ishlashga
undaydi.
3.5. Mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik
Texnik tayyorlash natijasida ishlab chiqarish samaradorligi oshgani sayin
korxonaning iqtisodiy ko‘rsatkichlari yaxshilanadi. Bu esa korxonaga bozorda o‘z
o‘rnini mustahkamlash, yangi ish o‘rinlari yaratish va malakali xodimlarni jalb
qilish imkonini beradi. Shu tariqa, mehnat bozorida raqobatbardoshlik ortadi,
korxona kadrlarni o‘zida ushlab qoladi.
4. Texnik tayyorlashni amalga oshirish usullari va vositalari
Korxonalarda texnik tayyorlashni samarali tashkil etish uchun quyidagi
usullar va vositalardan foydalaniladi:
4.1. Ta’lim va malaka oshirish kurslari
31

Yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish uchun xodimlarga muntazam ta’lim
berish, seminarlar, treninglar va malaka oshirish kurslarini tashkil qilish muhim
ahamiyatga ega. Bu nafaqat bilimlarni oshiradi, balki ishchi kuchining texnik
jarayonlarga qiziqishini ham oshiradi.
4.2. Zamonaviy jihozlar va avtomatlashtirish
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va yangi texnika vositalarini
joriy etish texnik tayyorlashning muhim vositalaridir. Avtomatlashtirilgan tizimlar
inson omilini kamaytirib, jarayonlarni aniq va tez bajarishga yordam beradi.
4.3. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyat
Korxonalar o‘z ilmiy-tadqiqot bo‘limlari orqali yangi texnologiyalarni ishlab
chiqish, ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish ustida ishlaydi. Innovatsion
yondashuvlar korxonani zamonaviylashtirish va raqobatda ustunlikka erishish
imkonini beradi.
4.4. Ishlab chiqarish jarayonlarini monitoring qilish
Texnik tayyorlash doirasida ishlab chiqarish jarayonlari doimiy ravishda
monitoring qilinadi, samaradorlik ko‘rsatkichlari baholanadi. Shu bilan birga,
yangi texnologiyalarni joriy etish samarasi o‘lchanadi va kerak bo‘lsa, yo‘nalishlar
qayta ko‘rib chiqiladi.
Umuman olganda, korxonalarda texnik tayyorlash mehnat resurslaridan
samarali foydalanishni ta’minlovchi hal qiluvchi omillardandir. Zamonaviy texnika
va texnologiyalarni joriy etish, xodimlarni doimiy ta’lim va malaka oshirish
jarayoniga jalb qilish orqali korxona nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini
oshiradi, balki ishchilarning ish sifatini va motivatsiyasini yaxshilaydi. Bu esa o‘z
navbatida ishlab chiqarish jarayonlarini yanada takomillashtirish va korxonaning
uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Shuning
uchun ham, texnik tayyorlashga doimiy e’tibor qaratish va uni tizimli ravishda
rivojlantirish korxona faoliyatining barqarorligi va muvaffaqiyati uchun zarurdir.
3.3. Mehnat motivatsiyasi, rag‘batlantirish va kasbiy rivojlanishni
kuchaytirish mexanizmlari.
32

Bugungi kunda sanoat korxonalari faoliyatida texnik tayyorlash jarayoni
nafaqat mavjud texnologiyalarni qo‘llash, balki doimiy ravishda yangilanish va
takomillashuvni talab qiladi. Innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni joriy
etish orqali korxonalar o‘z ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirib,
raqobatbardoshligini oshirishga erishadilar. Shu bois, texnik tayyorlash jarayonida
innovatsiyalarning ahamiyati va zamonaviy texnologiyalarning o‘rni haqida chuqur
tahlil qilish zarur.
1. Innovatsiyalar tushunchasi va ularning sanoatga ta’siri
Innovatsiya — bu yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot,
jarayon, xizmat yoki texnologiya yaratish va joriy etish jarayonidir. Sanoatda
innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish,
mahsulot sifatini yaxshilash va yangi bozor imkoniyatlarini ochishda muhim rol
o‘ynaydi.
1.1. Innovatsiya turlari
Mahsulot innovatsiyalari — yangi mahsulot yoki xizmatlarni yaratish;
Jarayon innovatsiyalari — ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish va
avtomatlashtirish;
Marketing innovatsiyalari — mahsulotni bozorda taqdim etish usullarini
yaxshilash;
Tashkiliy innovatsiyalar — korxona ichidagi boshqaruv va tashkiliy
jarayonlarni takomillashtirish.
Korxonalarda texnik tayyorlash jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan
innovatsiyalar — jarayon va mahsulot innovatsiyalari hisoblanadi. Bu turdagi
innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga va mahsulot sifatini
yaxshilashga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi.
2. Zamonaviy texnologiyalarning ishlab chiqarishga ta’siri
Zamonaviy texnologiyalar — bu sanoat jarayonlarini avtomatlashtirish,
raqamlashtirish va optimallashtirish imkonini beruvchi ilg‘or texnika va dasturiy
vositalardir. Ularning yordamida ishlab chiqarish jarayonlari yanada tez, sifatli va
samarali tashkil etiladi.
33

2.1. Avtomatlashtirish va robotlashtirish
Avtomatlashtirish — ishlab chiqarish jarayonlarini texnik vositalar yordamida
inson omilini kamaytirib bajarishdir. Robotlashtirish esa avtomatlashtirilgan
tizimlarda robot texnologiyalarini qo‘llashni anglatadi. Bu texnologiyalar mehnat
unumdorligini oshiradi, ishlab chiqarish jarayonida xatoliklar sonini kamaytiradi
va xavfsizlik darajasini oshiradi.
2.2. Sun’iy intellekt va ma’lumotlarni tahlil qilish
Sun’iy intellekt (SI) texnologiyalari yordamida ishlab chiqarish jarayonlari
yanada aqlli va moslashuvchan bo‘ladi. SI tizimlari katta hajmdagi ma’lumotlarni
tahlil qilib, jarayonlarni optimallashtirish va nosozliklarni oldindan aniqlash
imkonini beradi. Bu texnologiyalar texnik tayyorlash jarayonida samaradorlikni
oshirishda muhim ahamiyatga ega.
2.3. Internet narsalar (IoT)
Internet narsalar texnologiyasi ishlab chiqarish uskunalarini internetga ulab,
ularning ish faoliyatini real vaqt rejimida kuzatish va boshqarish imkonini beradi.
IoT orqali ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligi va barqarorligi oshadi,
texnik xizmat ko‘rsatish vaqtida aniqlik kiritiladi.
3. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish jarayoni
Innovatsion texnologiyalarni muvaffaqiyatli joriy etish uchun korxonada bir
nechta asosiy bosqichlarni o‘tish zarur:
3.1. Innovatsion yechimlarni aniqlash va tanlash
Korxona ehtiyojlari va imkoniyatlari asosida qaysi innovatsion
texnologiyalarni joriy etish maqsadga muvofiqligini aniqlash muhimdir. Bu
bosqichda texnologiyalarning iqtisodiy samaradorligi va ishlab chiqarishga ta’siri
baholanadi.
3.2. Sinov va pilot loyihalar
Yangi texnologiyalarni kichik hajmda sinovdan o‘tkazish va pilot loyihalarni
amalga oshirish orqali ularning amaliy samaradorligi baholanadi. Bu bosqichda
xatoliklar aniqlanib, ularni bartaraf etish yo‘llari ishlab chiqiladi.
3.3. To‘liq joriy etish va kengaytirish
34

Sinov bosqichidan muvaffaqiyatli o‘tgan texnologiyalarni korxona bo‘ylab
to‘liq joriy etish va kengaytirish amalga oshiriladi. Shu bilan birga xodimlarni
yangi texnologiyalarga moslashtirish uchun treninglar va malaka oshirish kurslari
tashkil etiladi.
3.4. Monitoring va takomillashtirish
Innovatsion texnologiyalar joriy etilgandan keyin ularning samaradorligi
doimiy ravishda monitoring qilinadi. Kerak bo‘lsa, texnologiyalarni
takomillashtirish va jarayonlarni optimallashtirish choralari ko‘riladi.
4. Innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalar orqali mehnat resurslarini
boshqarish
Innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalar mehnat resurslarini boshqarishda
quyidagi yo‘nalishlarda samaradorlikni oshiradi:
Mehnatni avtomatlashtirish: Oddiy va takroriy ishlarni avtomatlashtirish
orqali inson resurslarini yuqori malakali va kreativ vazifalarga yo‘naltirish mumkin
bo‘ladi.
Xodimlarni malakasini oshirish: Yangi texnologiyalarni joriy etish bilan
bog‘liq treninglar va o‘quv dasturlari xodimlarning kasbiy rivojlanishiga yordam
beradi.
Mehnat xavfsizligi: Zamonaviy uskunalar va tizimlar ishchilar uchun xavfsiz
ish sharoitlarini yaratadi, kasalliklar va jarohatlar xavfini kamaytiradi.
Ish faoliyatini monitoring qilish: IoT va sun’iy intellekt yordamida
xodimlarning ish faoliyatini samarali nazorat qilish va baholash mumkin bo‘ladi.
5. Texnik tayyorlash va innovatsiyalarni rivojlantirish istiqbollari
Kelajakda texnik tayyorlash jarayonida quyidagi yo‘nalishlarda rivojlanishlar
kutilmoqda:
Yuqori darajadagi avtomatlashtirish va sun’iy intellektning kengroq
qo‘llanilishi — ishlab chiqarish jarayonlarini yanada aqlli va moslashuvchan
qilish;
35

Virtual va kengaytirilgan haqiqat texnologiyalari — xodimlarni yangi
texnologiyalarni o‘rganishda qo‘llash va ishlab chiqarish jarayonlarini simulyatsiya
qilish;
Barqarorlik va ekologik jihatlar — texnik tayyorlash jarayonida energiya
samaradorligi va ekologik tozalikka e’tibor oshishi;
Ma’lumotlar tahlili va raqamli transformatsiya — ishlab chiqarish
jarayonlarini yanada chuqurroq tahlil qilish va optimallashtirish.
Korxonalarda texnik tayyorlash jarayonida innovatsiyalar va zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish raqobatbardoshlikni oshirish, ishlab chiqarish
samaradorligini yaxshilash va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni
ta’minlashning muhim shartidir. Innovatsion yechimlar yordamida ishlab chiqarish
jarayonlarini takomillashtirish, ish unumdorligini oshirish va mahsulot sifatini
yaxshilash imkoniyatlari kengayadi. Shu bois, har bir korxona uchun texnik
tayyorlashni doimiy rivojlantirish va zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash muhim
ahamiyat kasb etadi.
. XULOSA
Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash masalasi
zamonaviy sanoat iqtisodiyotida alohida o‘rin tutadi. Ushbu kurs ishida
korxonalarda mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlash yo‘llari,
xususan texnik tayyorlash va innovatsiyalarning roli batafsil o‘rganildi. Tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatdiki, mehnat resurslarining unumdorligi va sifatini oshirish
korxonaning umumiy ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashda hal qiluvchi
omil hisoblanadi.
Texnik tayyorlash jarayoni korxonaning ishlab chiqarish texnologiyalarini
yangilash, xodimlarning malakasini oshirish va ish sharoitlarini yaxshilashga
qaratilgan tizimli va kompleks faoliyatdir. Bu jarayon samarali tashkil etilganda,
korxona nafaqat mehnat unumdorligini oshiradi, balki mahsulot sifatini
yaxshilaydi, ishlab chiqarish jarayonlarida xatolik va nosozliklarni kamaytiradi.
36

Natijada, mehnat resurslaridan yanada samarali foydalanish imkoniyati yuzaga
keladi.
Kurs ishida korxonalarda texnik tayyorlash jarayonida innovatsiyalar va
zamonaviy texnologiyalarning roli ham alohida ta’kidlandi. Innovatsiyalar
yordamida korxonalar o‘z ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish,
raqamlashtirish va optimallashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Sun’iy intellekt,
robotlashtirish, Internet narsalar kabi ilg‘or texnologiyalar korxonada ish
unumdorligini oshirish, mehnat xavfsizligini ta’minlash va kadrlarning malakasini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, innovatsion yechimlarni
joriy etish jarayoni sinovdan o‘tkazish, o‘qitish va monitoring bosqichlarini o‘z
ichiga oladi, bu esa texnik tayyorlashning samaradorligini yanada oshiradi.
Korxonalar mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlash uchun
doimiy ravishda yangi texnologiyalarni o‘zlashtirib, xodimlarning kasbiy
rivojlanishiga e’tibor qaratishlari zarur. Texnik tayyorlashga sarmoya kiritish uzoq
muddatda korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi va bozor sharoitlariga tez
moslashish imkonini beradi. Shu bilan birga, mehnat xavfsizligi va ish sharoitlarini
yaxshilash xodimlarning ishga bo‘lgan motivatsiyasini oshirib, ishlab chiqarish
jarayonlarining barqarorligini ta’minlaydi.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, texnik tayyorlash va innovatsiyalarning
integratsiyasi orqali korxonalar mehnat resurslaridan foydalanishni maksimal
darajada samarali tashkil eta oladilar. Bu esa o‘z navbatida milliy iqtisodiyotning
rivojlanishiga va iqtisodiy barqarorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli,
korxonalar rahbarlari va mutaxassislari texnik tayyorlashga doimiy e’tibor
qaratishlari, zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish va xodimlarning
malakasini oshirish tizimini takomillashtirishlari lozim.
Umuman olganda, mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash yo‘llarini
izlash va amaliyotga tatbiq etish korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishida
37

muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonning uzluksizligi va samaradorligi esa texnik
tayyorlash va innovatsiyalar asosida shakllanadi. Kelajakda ham ushbu sohada
yangi yondashuvlar va ilg‘or texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish imkoniyatlari yanada kengayadi.
38

Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
39

Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
40

Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash yo‘llari

Sotib olish