Korxonaning raqobat muhitini taqdid etish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	585.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	16 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Korxonaning raqobat muhitini taqdid etish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
«MENEJMENT VA MARKETING» KAFEDRASI
Ro’yhatga olindi “MARKETING”
№ _____ fanidan
“____” ____ 2023 yil
MAVZU : Korxonaning raqobat muhitini taqdid etish
KURS ISHI
Himoya hay’ati a’zolari
1. _________________________
2. _________________________
3. _________________________
“____” ___ 2023 yil Tayyorladi:
_________ ballga Talabasi: __________________
himoya qilindi Tekshirdi: _________________
1

Korxonaning raqobat muhitini taqdid etish.
Kirish 3
1. Korxona faoliyatini boshqarishda raqobatbardoshlgi haqida tushuncha 5
2. Korxonalar faoliyati rivojlanishida raqobatli vaziyatlar va uning hozirgi holati
tahlili 12
3. Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda raqobatbardoshlikni
takomillashtirish yo’llari 17
4. Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda raqobatbardoshlikni
takomillashtirish yo’lida chet el davlatlar tajribasi.(Nestle kompaniyasi) 25
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar 33
2

Kirish
Har bir ishlab chiqarish korxonasi Respublikamiz xalq xo’jaligining bir bo’g’ini
bo’lib, ular faoliyatining natijalari mamlakatimiz iqtisodiyotiga, xalqimizning
farovon turmush kechirishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida yangi iqtisodiy mexanizmlar ishga tushishi munosabati bilan ko’p
tashkilotlarda bir qancha muammolar yuzaga keldi.
Bu mexanizmlarning maqsadi faqatgina reja bajarilishiga qaratilgan bo’libgina
qolmay, balki bozor ehtiyojini qondiradigan eng samarali yo’llarni izlab topish va
boshqa tashkilotlar bilan raqobatda bo’lishdir. Birinchi navbatda, jahon bozorida
teng raqobatlasha oladigan va keyingi bosqichda iqtisodiy o’sishning, iqtisodiyotni
yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilishning lokomotiviga aylanishi
mumkin bo’lgan tarmoq va korxonalarni jadal rivojlantirish hamda aniq
yo’naltirilgan holda qo’llabquvvatlashni ta’minlash zarur.1 Hozirgi sharoit ishlab
chiqarishdan shuni talab qiladi-ki, ular o’z oldiga qo’ygan maqsadga erishish
uchun o’z strategiya yo’llarini mustaqil tanlashi yoki ishlab chiqishi lozim.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Raqobatdoshlik o’z navbatida, ishlab
chiqarish korxonalaridan bozor ehtiyojlarini o’rganishni, o’z imkoniyatlariga
tayangan holda, zamonaviy ish uslublarini qo’llab ish yuritishni talab qiladi. Shu
sababdan, yillar davomida o’z tarkibi va mavqeiga ega bo’lgan korxonalarga
hozirgi sharoitda o’z imkoniyat darajasini qaytadan ko’rib chiqish masalasi
qo’yilgan. Ishlab chiqarish va boshqaruv shunday tashkil qilinishi kerak-ki, kishi
mehnat mahsuldorligi, maksimal foyda (daromad) olish, bozorda raqobatlashishga
qodir bo’lgan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishdan manfaatdor bo’lishlari
lozim. Bunga faqat ishlab chiqarish va boshqaruvni muntazam takomillashtirib
borish yo’li bilan erishish mumkin. Bundan tashqari, yangi bilimlarni egallash,
ulardan amalda foydalanishni o’rganish talab etiladi. Hozirgi sharoit ishlab
chiqarishdan shuni talab qiladi-ki, ular o’z oldiga qo’ygan maqsadga erishish
uchun o’z strategiya yo’llarini mustaqil tanlashi yoki ishlab chiqishi lozim.
“2023-yilga mo’ ljallangan keng ko’ lamli dasturiy maqsad va vazifalar
islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish, mamlakatimizning iqtisodiy rivojlanishi
3

yo’ lida g’ ov bo’ lib turgan muammolarni yechish uchun bor kuch va
imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o’ tirishning
zarurati yo’ q, deb o’ ylayman. Bu o’ rinda so’ z, birinchi navbatda,
mamlakatimizda tom ma’nodagi raqobat muhitini shakllantirish haqida bormoqda.
Ma’lumki, bunday muhit ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash va
modernizatsiya qilish, jahon bozorlariga chiqish yo’ lida hal qiluvchi omil bo’ lib
xizmat qiladi”.2
Darhaqiqat, milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash hamda
inqirozga qarshi choralar Dasturi amalga oshirilayotgan hozirgi paytda ishlab
chiqarish korxonalarni samarali boshqarish va ularda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishning Respublikamiz ijtimoiy –
iqtisodiy yuksalishidagi tutgan o’rni va ahamiyati beqiyosdir. Shuningdek,
mamlakatimizning jahon hamjamiyatida munosib o’ringa ega bo’lishi hamda
rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy olishi yo’nalishidagi ulug’vor
maqsadlarimiz ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarimizning raqobatga
bardoshliligiga nechog’lik bog’liq ekanligini ham unutmasligimiz lozim. Kurs
ishining maqsadi.
4

1. Korxona faoliyatini boshqarishda raqobatbardoshlgi haqida
tushuncha.
Raqobat, raqobatbardoshlik va raqobatda ustunlik borasidagi turli nazariy
konsepsiyalar va amaliy yondashuvlar mavjud. Mazkur tushunchalarga xorijiy va
mahalliy olimlar tomonidan berilgan ta’riflar qiyosiy tahlil etilib, quyidagicha
ta’rif berish mumkin: “Raqobat – bu, subyektning o’zi uchun maqbul sharoitga
intilishida tovar yoki xizmatlarning narxi va sifati muvofiqligiga erishish yo’li
bilan iste’molchilarning ishonchini qozonishi, ko’zlangan pul manlag’lariga ega
bo’lishi uchun bozor subyektlari o’rtasida yuzga keladigan bahs, musobaqa
kurashidir” 1
.
Raqobatbardoshlik – bu, o’ziga o’xshash raqobatchilar bilan olib boriladigan bahs,
musobaqa kurashida tenglikni saqlab turish, ba’zi holatlarda ustunlikka erishish
qobiliyatidir.
Raqobatdagi ustunlik – bu, bozor subyektining raqobatchilar bilan bo’ladigan narx,
sifat hamda ularningmuvofiqligi bo’yicha tafovutning, naflilikning xaridor va
iste’molchilar uchun farqli ko’rinishidir.
Raqobat va raqobatbardoshlik o’rtasida aloqadorlik mavjud bo’lib, biri
ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona (firma) larni raqobatbardosh tovarlar
ishlab chiqarishga va xizmatlar ko’rsatishga undaydi.
Raqobatbardoshlik nisbiy o’lchov bo’lib, xususiyati, shundan iboratki, uni raqobat
predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi) ga nisbatan ham qo’llash mumkin.
Raqobatdoshlik deganda, odatda, tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal
rentabellikni ta’minlaydigan narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab chiqarishga
bo’lgan qobiliyati tushuniladi. Raqobatbardosh tovarlar bozori cheklanib
qolmaydi, makroqitisodiy mazmunga ega bo’ladi.
Mahsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining aniq ehtiyojlarini
qondirish va uni xarid qilish hamda keyinchalik undan foydalanish uchun
1
Safarov N. Ch. Xalqaro transport xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni oshirishning ustuvor yo’nalishlari:
avtoreferati Toshkent-2012. 9-b.
5

sarflanadigan harajatlar darajalari bo’yicha uni, ya’ni mahsulot boshqa shunday
tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yig’indisi tushuniladi.
Mahsulot raqobatbardoshligi – biror bir firma tomonidan ishlab chiqarilgan,
raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga qaraganda yaxshiroq iste’mol
xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega bo’lgan tovarlarning
iste’molchilar tomonidan ajratib olinish “qobiliyati” dir.
Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi
ehtiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib ko’riladi. Ana shunda
tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan xaridor uchun
jozibadorlik darjasini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobat bozorda tanlanganini olish mumkin
bo’lgan turli tovarlar, ular nomenklaturasining tez yangilanishi firma oldidagi
muntazam ishlab chiqariladigan mahsulotni xaridor qanday qarshi oladi, tovar
muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsizligining sababi nimada, degan savollar
qo’yadi. Bunday muammolarni tahlil qilish zaruriyatiga yangi buyumlarni ishlab
chiqish narxi, ularni yaratish bilan bog’liq tavakkalchilikning oshishi sabab
bo’ladi. Bularning hammasi korxonani ishlab chiqarilayotgan tovarlar
raqobatbardoshligini diqqat bilan o’rganishga majbur qiladi 2
.
Bizga amaliyotdan ma’lumki, raqobat o’zaro musobaqa shakli bo’lgan va bo’lib
qoladi. Boshqacha aytganda, zamonaviy bozorda raqobat “g’alaba emas, muhimi
qatnashish”, degan musobaqa emasdir.
Ma’lumki “raqobatbardoshlik” tushunchasi “raqobat” tushunchasining bir
qismidir. Agar korxona bozorda muvaffaqiyatsiz raqobat qilayotgan bo’lsa, uning
mahsuloti raqobatbardosh emas.
Raqobatbardoshlik – mazkur bozorda mavjud eng yaxshi o’xshash obyektlariga
nisbatan aniq ehtiyojni qondirish darajasini tavsiflovchi obyekt xususiyatidir.
Shu bilan birga raqobatbardoshlik – aniq bozor sharoitlarida boshqalar bilan
musobaqada chidash imkoniyati hisoblanadi. Raqobatbardoshlik marketing
tadqiqotlari natijalari bo’yicha aniqlanadi. U tovarning ham aniq ijtimoiy ehtiyojga
2
Peregudov L.V., Fayziyev R.R. Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. Toshkent “Moliya” – 2012.
26-bet.
6

moslik darajasi, ham uni qondirishga sarflangan harajatlar bo’yicha uning raqib
tovaridan farqini ifodalovchi tavsifidir.
O’zbekiston amaliyotida tovarlarga nisbatan “mahsulot raqobatbardoshligi”
tushunchasi bilan amalda bir xil ma’noga ega “mahsulot sifati” tushunchasi
ko’proq qo’llanadi, chunki mahsulot sifati deb kamroq harajat qilib, xaridorni
maqbul xolda qondirish xususiyati tushuniladi.
Mahsulotning raqobatdoshligi uning sifati va narxiga ko’ra shu turdagi boshqa
ishlab chiqaruvchilarning mahsulotidan ustunligi bilan belgilanadi. Firmalarning
raqobatdoshligi esa turdosh, raqobatlashuvchi korxonalarga nisbatan bir xil yoki
o’rnini bosuvchi mahsulotlarni iste’mol xarakteristikalari bo’yicha sifatli va
pastroq narxlarda ishlab chiqarish hamda yetkazib berish imkoniyati bilan bog’liq.
Firmaning raqobatdagi ustunliklarini bir qator omillar belgilab beradi. Bularni ikki
guruhga ajratish mumkin:
 milliy kompaniyalarning rivojlanish darajasi;
 makroiqtisodiy biznes muhitning sifati 3
.
Shvetsariyaning Davos shahrida har yili bo’lib o’tadigan Jahon iqtisodiy
forumining ishtirokchilari ma’ruzalarida firmalar darajasidagi raqobatdoshlik
to’rtta asosiy omil bilan bog’liq ekani ta’kidlanadi:
 resurslar (mamlakatda korxona mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishi
uchun resurslarning mavjudligi, hajmi va sifati);
 tashqi raqobat;
 talab;
 tarmoqlararo aloqalar.
Iste’molchi nazarida yuqoriroq sifati bilan ajralib turgan buyumlar raqobat
ustunligiga egadir. Ammo, bunday yondashishda mazkur mahsulotni tayyorlash
mehnat sig’imliligini material sig’imliligi, konstruksiyasining muhim xususiyatlari
chekkada qolib ketadi.
Tovar raqobatbardoshligining asosiy tashkil etuvchisi uning iste’mol xususiyatlari
va narxidir. Lekin tovarning bozor istiqbollari faqat sifat va ishlab chiqarish
3
Alimov R., Rasulev A., va boshq. O”zbekiston iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish muammolari:nazariya va
amaliyot. –T.:Konsauditinform-Nashr. 2006, 14-b.
7

xarajatlariga bog’liq emas. Tovarning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsizligi
sabablari ta’minlovchining reklama faoliyati, nufuzi, texnikaviy xizmatning taklif
etilayotgan darajasi kabi boshqa notovar omillar bo’lishi mumkin.
Lekin raqobatbardoshligini ta’minlash bo’yicha korxona faoliyatining ishlab
chiqarishga oid bo’lmagan jihatlari qanchalik muhim bo’lmasin, asos – sifat, narx
va texnikaviy xizmatdir.
Tovar raqobatbardoshligini oshirish uchun raqobatbardoshlikni miqdoriy o’lchash
imkonini ta’minlash kerak, bu esa uning darajasini oshirish imkonini beradi,
iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi shaklida shunday miqdoriy ma’lumotni yig’ish
mahsulot raqobatbardoshligini yaxshilash jarayonining muhim bosqichidir.
Miqdoriy ko’rsatkichlar tahlili joriy davrda raqobatbardoshlik darajasi, uni oshirish
zarurati darajasi, bu maqsadga erishish potensial usullari haqida fikr yuritish
imkonini beradi. Undan tashqari, aytib o’tilgan ko’rsatkichlardan foydalanib,
boshlang’ich davrda ko’rilgan chora-tadbirlar samarasiga baho berish mumkin.
Tahlil qilinayotgan tovar raqobatbardoshligini o’lchash uchun mazkur va raqib
tovarlar xizmatining me’yoriy muddatda foydali samarasini tavsiflovchi sifat
ma’lumotini hamda obyektlar hayotiy sikllari davomidagi jami sarflarni bilish
zarur.
Menejer o’z firmasi buyumlari raqobatbardoshligini o’rgangandan keyin, ular
raqobatbardoshligini oshirish va erishilgan darajada ushlab qolish uchun zarur
bo’lgan aniq chora-tadbirlarni bajarishga kirishishi lozim. Bu yo’nalishda ish tovar
raqobatbardoshligini boshqarishga yondashish jihatlarini tanlashdan boshlanadi.
Bunday yondashishlardan bir nechtasi ma’lum: tizimli, majmuiy, funksional.
Tizimli yondashish – asosida obyektlarni yaxlit tizim sifatida o’rganish yoki
maxsus ilmiy bilish va ijtimoiy amaliyot uslubidir. Tizimli yondashishning eng
muhim tamoyillari quyidagilar:
 qarorlar qabul qilish jarayoni oxirgi maqsadlarni aniq belgilash va ravshan
ifodalashdan boshlandi;
8

 doirasida har bir xususiy yechimning barcha oqibatlari va o’zaro
bog’lanishlari aniqlanadigan butun muammo bir butunlik, yagona tizimdek
ko’riladi;
 maqsadga erishishning imkoni bo’lgan muqobil yo’llarini aniqlash va tahlil
qilishning xosligi;
 ayrim kichik tizimlarning maqsadlari butun tizim maqsadlari bilan
to’qnashish mumkin emas.
Tizim – ma’lum yaxlitlik, birlikni hosil qiladigan munosabat va aloqalarda bo’lgan
elementlar majmuasi. Tizimli tahlil tamoyillaridan kelib chiqib, marketing
tadqiqotlari asosida avval tovar yoki xizmatlar parametrlari shakllantiriladi: nima
chiqarmoq, qanday sifat ko’rsatkichlari va qanday sarflar bilan, kim uchun qaysi
muddatda, kimga va qanday narxda sotmoq kerak?
Eng avvalo, tovar me’yorlari bo’yicha raqobatbardosh bo’lishi kerak. Undan keyin
resurslar va ma’lumotnoma kerakligi, ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy
darajasi (texnika, texnologiya, ishlab chiqarish, mehnat va boshqarishni tashkil
qilish) va tashqi muhit parametrlari (siyosiy, iqtisodiy, texnologik,
ijtimoiydemografik, mamlakatlar madaniy muhiti va mazkur mintaqa
infratuzilmasi) ni o’rganib, nimalarni oldindan ko’rish mumkinligi aniqlanadi.
Tovar raqobatbardoshligini ta’minlash uchun tovar iste’molchiga uchun tovar
iste’molchiga yetkazilib beradigan paytgacha marketing tadqiqotlari natijalari
jahon yutuqlari darajasida bo’lishi, muhit tizim ichida jarayonlar me’yorida
kechikishiga ko’maklashishi kerak.
Ammo shuni qayd qilish kerakki, oldin tizimning chiqishiga, keyin chiqishiga va
faqat undan keyin jarayonga bo’lgan talablar shakllantiriladi. Boshqacha aytganda,
oldin tashqi muhit bilan bo’lgan munosabatlarni aniqlash kerak va faqat undan
keyin jarayon sifatini oshirish ustida ishlash lozim.
Mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishga bunday yondashish tovarni bozorga
tatbiq qilish paytiga uni ishlab chiqarish eng yaxshi jahon namunalari darajasida
ta’minlashiga da’vat qiladi. Mahsulotni yangilash rejalashtirilganda raqiblardan
o’zib ketish uchun tovarga qo’yiladigan bo’lajak talablar muhim ko’rsatkichlari
9

rivojlanishining tendensiyalarini oldindan ko’rish uchun sifatli ma’lumotdan
foydalanish kerak.
Majmuiy yondashish boshqarishning texnikaviy, iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy,
tashkiliy va boshqa jihatlari o’zaro bog’lanishda ko’rishni nazarda tutadi.
Funksional yondashish da bitta ehtiyojni qondirish uchun yangi muqobil tuzilmalar
va usullar qurish yo’lidan boriladi. Tovar hayotiy siklidagi yig’indi xarajatlar
birligiga maksimal foydali samara beradigan obyekt tanlanadi. Mazkur
yondashishning asli – yangi yoki mavjud ehtiyojlarni qondirish uchun butunlay
yangi tovarlarni yaratishdir.
Korxona mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirishning o’z-o’zidan ko’rinib
turgan usullari ishlab chiqarish harajatlari darajasini iste’molchi xarajatlari
darajasidan pasaytirish, mahsulot sifatni oshirish yokiiste’molchi sotib olgandan
keyin tovarga qilinadigan xizmat sifatini oshirishdir. Lekin raqibidan ustunroq
chiqishning boshqa usuli ham bor. U firma bozorda qandaydir jabhada aniq
ifodalangan kompetensiyaga erishishga harakat qilishidan iboratdir.
Aniq ifodalangan kompetensiyaning ma’nosi shundaki, firma mahsulot ishlab
chiqarishda yoki uni tarqatishda nimanidir o’z raqiblaridan yaxshirioq qiladi, bu
esa mijozlarni o’ziga jalb qilish va saqlab qolish imkonini beradi.
Ba’zan mahsulot narxi raqib firmalarnikidan yuqoriroq bo’lsa ham, lekin
kompaniya, masalan, eng mustahkam soatlar yoki eng kam raqiblarnikiga nisbatan
raqobatdoshliroq bo’ladi. Raqobatdoshlikni oshirish maqsadida xarajatlarni
kamaytirish yoki chora-tadbirlarni baravariga amalga oshirishga harakat qilish
shart hisoblanmaydi. Ayrim hollarda raqobatbardoshlik janhasida firma tovariga
nufuz yoki kompetensiya beradigan qandaydir o’rnini tanlash samaraliroq bo’ladi.
Iste’molchilar o’rtasida kompaniya obro’ga ega bo’lishi mumkin bo’lgan
o’rinlardan bir nechtasini aytsh mumkin:
 mahsulotning texnikaviy tavsiflari bo’yicha peshqadamlik;
 buyumning ishonchliligi bo’yicha peshqadamlik;
 buyumlarning baland narxidan iste’molchilarni qaytmaslikka undaydigan
buyum mustahkamligi bo’yicha peshqadamlik;
10

 yetkazib berish bo’yicha peshqadamlik;
 buyurtmachilar talablariga binoan buyumlarni “induallashtirish”.
 mahsulotni bozorga tatbiq etish;
 ishlab chiqarish hajmini maslashuvchan boshqarish.
Bizning bozorimiz raqobat nimaligini anglab bo’lgan. O’zbekistonda sifatli va
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqaruvchi firma va korxonalar yildan-yilga
ko’payib bormoqda. Bozorimiz mahsulotlar bilan to’yingan, ular chet davlatlarga
eksport qilinmoqda. Bizning ichki bozorimizda xorijiy mahsulot bilan
muvaffaqiyatli raqobat qilish uchun korxona qanday chora-tadbirlar ko’rishi kerak,
bozorda tovar muvaffaqiyatini oldindan qanday bilishi kerak, tovarga talab
yo’qligining oldini qanday olishi kerak, firma mahsulotiga iste’molchilar diqqatini
qanday jalb qilish mumkin – shu va boshqa ko’p savollarga javobni aynan tovar
menejmenti beradi.
Agar firma menejeri bozordagi vaziyatni o’z ichki hissiyoti bilan oldindan bilsa,
to’g’ri yechimlarni mohirona tanlashdan holi bo’lmasa va raqobatbardoshlikni
boshqarish san’atini bilib olgan bo’lsa, korxona bozorda muvaffaqiyat qozonishi
aniqroq bo’ladi.
Firma ishlab chiqarayotgan tovar raqobatbardosh bo’lsa, kompaniyaning asosiy
maqsadi – yetarli darajada foyda ko’rish va bozor munosabatlari sharoitlarida
yuqori cho’qqilarga chiqishini ta’minlashdir. Tovarlar raqobatbardoshligini
samarali boshqarish ayniqsa, o’z mahsuloti bilan tashqi bozorga chiqmoqchi
bo’lgan korxonalar uchun muhimdir. Bu masalani amalga oshirish ulardan
iste’molchilarga peshqadam firmalar taklif etayotganlardan yaxshiroq tovarni,
ularni sotish va xizmat qilish shartlarini taqdim etishni talab qiladi. Bu faqat
raqobatbardoshlik mexanizmlarini, o’z tovarlari raqobatbardoshligini ko’tarish
usul va yo’llarini sinchkovlik bilan o’rganish asosida amalga oshirilishi mumkin.
11

2. Korxonalar faoliyati rivojlanishida raqobatli vaziyatlar va
uning hozirgi holati tahlili
Iqtisodiy rivojlanishni raqobatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Keng ma’noda
qaralganda, barcha sohalarda, iqtisodiyotning barcha jabhalarida kishilar o’z
manfaatlarini qondirish uchun kurashadilar, ya’ni o’zaro raqobat qilishga
intiladilar. Har bir iqtisoddagi kabi bozor sharoitida ham kishilarning xohish
irodasi, malakasiga va tafakkuriga bog’liq bo’lmagan o’ziga xos ob’ektiv
qonuniyatlar mavjud.
Raqobat eng avvalo iqtisodiy hodisa hisoblanadi va uning asosini xo’jalik
sub’ektlari orasidagi iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Raqobat o’zini xo’jalik
sub’ektlari orasida oddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabat sifatida namoyon etadi.
Raqobat orqali iqtisodiyotda tabaqalashuv yuzaga keladi, ya’ni raqobatda yutib
chiqqanlar iqtisodiy jihatdan baquvvat bo’lib ketsalar, yutqazganlar esa iqtisodiy
jihatdan inqiroz holatiga tushib qoladilar va ko’pincha yirik korxonalar tarkibiga
qo’shilib ketadilar yoki umuman yo’q bo’lib ketadilar.
Raqobatning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Raqobatning ijobiy
tomonlari u resurslarni samarali taqsimlanishiga va tadbirkorlik faoliyatining
rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, raqobatda iste’molchilar talabi asosiy o’rin
tutganligi sababli resurslarning iste’molchilar talabi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish
tarmoqlariga yo’nalishiga xizmat qiladi.
Raqobat tadbirkorlarni yangi texnologiyalarni jalb etishga undaganligi sababli
ilmiy-texnikaviy rivojlanishga turtki bo’ladi. Bundan tashqari, raqobatning eng
muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bunda eng asosiy e’tibor tadbirkorlarning
shaxsiy mustaqilligiga qaratiladi. Faqat raqobatgina iqtisodiy faoliyatni ma’muriy
boshqarishsiz ham muvofiqlashtirishi mumkin va bu tadbirkorlarga manfaatlarini
to’laroq qondirishga imkoniyat yaratib beradi.
Raqobatning salbiy tomonlari sifatida shuni aytish mumkinki, raqobat bozorda
muvozanatni yuzaga keltirishi yoki o’zi uni buzib qo’yishi mumkin. Chunki talab
12

va taklifning o’zgarishiga qarab narxlarning to’xtovsiz o’zgarib turishi bozordagi
sub’ektlarning mavqelarini bir maromda saqlab turishlariga imkon bermaydi.
Shuningdek, raqobatning mavjudligi tadbirkorni foyda olish va bozorda o’z
mavqeini saqlab qolish maqsadida shunday metodlardan foydalanishga majbur
etadiki, bu o’z navbatida tabiiy resurslardan nooqilona foydalanishga, o’z raqibini
obro’sizlantirishga, iste’molchilarni chalg’itishga olib kelishi mumkin.
Raqobatni o’rganar ekanmiz uning turlarini va ularga xos bo`lgan xususiyatlarni
o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor tizimida raqobatni mukammal (sof
raqobat) va nomukammal turlarga ajratish mumkin.
Mukammal (yoki sof) raqobat shunday raqobatki, bunda bozordagi sotuvchilar va
xaridorlarning soni juda ko’p miqdorda bo’lib, ular bozordagi narxga ta’sir eta
olmaydi va monopol mavqeidan foydalanib, bozordagi ishtirokchilarni o’z izmiga
yurita olmaydi. Shuningdek bu sharoitda kurash doirasi juda keng bo’lib, mavjud
tarmoqqa kirish va undan chiqish hamda ushbu tarmoq to’g’risida axborot olish
erkinligi kafolatlangan bo’ladi.
Bunda barcha ishtirokchilar bir xil turdagi tovar va mahsulotlar ishlab chiqaradilar
hamda bozordagi narx talab va taklif asosida shakllanadi. Ammo real hayotda
raqobatning bu ko’rinishini uchratish qiyin.
Mukammal raqobatning o’ziga xos tomonlari quyidagilar:
- bozordagi raqobatchilar soni o’ta ko’p va ularni birlashtirish imkoni yo’q,
barcha ishtirokchilar o’z imkoniyatlari va tavakkalchilik (risk)lari evaziga bozorda
ishtirok etadilar;
- mahsulot bir yo’sinli - standart, sifat bo’yicha tafovutlar yo’q;
- kichik korxonalar juda oz miqdorda ishlab chiqaradilar va ular o’zgalarning
ishlab chiqarish quvvatlariga va korxonalarga ta’sir eta olmaydilar;
- tarmoqqa kirib borish uchun hech qanday huquqiy, tashkiliy, moliyaviy va
texnologik cheklashlar yo’q;
- standart mahsulot bo`lgani uchun narx vositasisiz raqobatni o’zlashtirish
uchun imkon yo’q, chunki mahsulot sifati, uni namoyish etish uchun farqlanish
belgilari yo’q.
13

Nomukammal raqobat esa bunga teskari holat bo’lib, tabiatan monopol yoki
raqobat bir muncha cheklangan bo’ladi. Xususan, bunda katta ulushga ega bo’lgan
korxonalar va firmalar raqobatlashadilar.
Nomukammal raqobat monopoliya, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya
ko’rinishlarda namoyon bo’lishi mumkin.
Raqobat olib borish usuliga qarab insofsiz (g’irrom) va halol raqobat bo`lishi
mumkin.
Insofsiz raqobat bozorda firmalar, korxonalar o’z raqobatdoshi bo`lgan
sub’ektlarga nisbatan zarar keltiradigan, uning tadbirkorlik obro`siga putur
yetkazadigan yolg’on, noaniq yoki buzib ko’rsatilgan ma’lumotlarni tarqatishi,
ularning intellektual boyliklaridan noqonuniy foydalanishlari, tovarni tayyorlash
usuli, xususiyati va joyi, iste’mol xossalari, sifati xususida iste’molchilarni
chalg’itishlari, josuslik, qo’poruvchilik va o’g’irlik kabi usullardan foydalanishlari
tushuniladi.
Halol raqobat esa buning aksi bo’lib, asosan ikki usulda, ya’ni narx va sifat orqali
olib borilishi mumkin. Narx orqali raqobatlashuv usuli tanlanganda narxni
tushirish va ko’tarish orqali raqobatlashiladi. Bunda raqobatlashadigan firmaning
narxni ko’tarish yoki pasaytirish chegarasi asos qilib olinadi. Ammo shuni
unutmaslik zarurki, narx bilan raqobatlashish hamisha ham qo’l kelavermaydi.
Shuning uchun iqtisodiyotda tovarning sifati orqali raqobatlashish alohida o’rin
tutadi. Jumladan, agar ikki firma tomonidan taqdim etilayotgan mahsulot yoki
tovarning narxi bir xil bo’lsa, xaridor o’z-o’zidan uning sifatiga, afzalligiga
e’tiborni qaratadi va sifati yuqori bo’lgan tovarni sotib olishga intiladi.
Raqobatni sub’ektlariga qarab asosan uchta guruhga bo’lish mumkin.
1. Bozorda ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi raqobat
muhim hisoblanib, uni ham uch turga ya’ni, tarmoq ichidagi, tarmoqlararo va
mintaqaviy raqobatga bo’lish mumkin.
a) tarmoq ichidagi raqobat bu asosan bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilar
o’rtasidagi raqobat hisoblanib, u asosan tovarlar sifati, narxi, tovarning ko’rinishi,
korxona foydasi miqdori va xuddi shunday tovarlar ishlab chiqarayotgan boshqa
14

ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga bog’liqlikni taqozo etadi. Ishlab chiqaruvchilarga
ichki va tashqi sharoitlarning har xil ta’siri tufayli ular bozorda turlicha ulushga
ega bo`ladilar va turli mavqeni egallaydilar.
b) tarmoqlararo raqobatda turli tarmoqlar o’rtasida raqobat mavjudligini ko’rish
mumkin. Masalan bir hududga sarmoya kiritish niyatida bo’lgan sarmoyador
tarmoqlar o’rtasida o’zi uchun eng foyda keltiruvchan bo’lgan tarmoqni tanlaydi.
Resurslar doimo foyda normasi ancha past bo`lgan tarmoqda yuqoriroq bo’lgan
tarmoqqa oqib o’tadi. Shu asosda tarmoqlararo raqobat - tovar ishlab
chiqaruvchilar o’rtasida o’z mablag’larini eng foydali ishlab chiqarish sohasiga
joylashtirish uchun kurash sodir bo’ladi.
v) mintaqalararo raqobat davlatlar orasida yuzaga keladigan raqobat ko’rinishidir.
Misol uchun, Yaponiyada avtomobil ishlab chiqarish harajatlari AQSHga
qaraganda kamroq bo’lganligi munosabati bilan dunyo avtomobil bozorlaridagi
savdolarda mavjud raqobat natijasida yuzaga kelgan narxlar tizimi yapon
avtomobil ishlab chiqaruvchilari uchun foydaliroqdir.
Shu sababli, avtomobil ishtiyoqmandlarining avtomobillarga bo’lgan ehtiyojining
katta qismi Yaponiya avtomobillari hisobiga qondiriladi. Natijada ko’proq
chidamli bo’lgan AQSH avtomobil ishlab chiqaruvchilari raqobat kurashida
yutkazadilar.
2. Xaridorlar o’rtasidagi raqobat raqobatning boshqa turlariga nisbatan
rivojlangan bozor xo’jaligida kamroq ahamiyatga ega. Albatta, har bir sotuvchi
uchun xaridorlarning tovar uchun ko’proq haq to’laydigani afzaldir. Lekin, ishlab
chiqarish taklifi talab bilan muvozanatga kelgan vaziyatda xaridorlar o’rtasidagi
raqobat ikkinchi o’ringa o’tadi. Raqobatning keskinlashuvi biron bir tovarni taklif
etishni ko’paytirish uchun to’siq paydo bo`lgan paytdagina yuzaga kelib, agar
tovar yetishmasligi paydo bo’lsa, xaridorlar uni sotib olishda bir-birlaridan
o’zishga intilib, sotuvchilarga balandroq narx taklif qiladilar. Sotuvchilar esa
taqchil tovarni talab narxi bo’yicha, ya’ni xaridori chiqsa, iloji boricha yuqori narx
bo’yicha sota boshlaydilar.
15

Xaridorlarning sotib olish imkoniyatlari bir xil bo’lganligi sababli ko’p haq to’lay
oladigan kishi ushbu vaziyatda afzal ko’riladi. Bunday raqobat natijasida barcha
xaridorlar, har holda tovarni sotib oladigan, tovar yetarli miqdorda bo’lgandagiga
qaraganda ko’proq haq to’laydigan xaridorlar va hech narsa sotib ololmaydigan
xaridorlar ozmi- ko’pmi yutqazadilar, chunki ularning ehtiyojlari qondirilmaydi.
3. Sotuvchi bilan xaridor o’rtasidagi raqobat - muvozanat narxlar shakllanishi
jarayonida sodir bo’ladi. Dastlabki shakllangan narx bo’yicha talab taklifdan
yuqori bo’lsa, narx oshib boradi. Bunday vaziyatda sotuvchilar bilan birgalikda
harakat qilish xos bo’lib, xaridorlar parokanda bo’ladilar va ularning har biri
taqchil molni sotib olishda boshqasidan o’zishga intiladi. Bordi-yu, dastlabki narx
vaziyatida taklif talabdan ortiq bo’lsa, xaridorlar sotuvchilarni bir-birlari bilan
o’zaro raqobat qilishga va qolaversa narxni pasaytirishga majbur etadilar. Bundan
xaridorlar yutadilar, chunki ulardan har biri tovarni arzonroq narxda sotib olishga
muvaffaq bo’ladi.
Adam Smit shunday deydi: «Bir hil kasb egalari kam uchrashadilar, hatto ular
quvonchli kunlarida yoki shunchaki dam olish uchun uchrashganlarida ham, biror
bir uchrashuvlari yo’qki, bu uchrashuvlar jamiyatga qarshi til biriktirish yoki
narxnavoni qanday ko’tarish yuzasidan biror bir kelishuv bilan yakunlanmasin».
Raqobat ijtimoiy nuqtai nazardan maqbul hodisa, lekin ayrim hollarda xo’jalik
sub’ektlariga bozor ishtirokchilari sonini cheklash yoki birgalikda narxlarni
ko’tarish bo’yicha raqiblar bilan kelishishga ham yo’l ochish mumkin.
16

3. Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda
raqobatbardoshlikni takomillashtirish yo’llari
Raqobat-bu, tadbirkorlikning ajralmas bir bo’lagi bo’lib, u iqtisodiy faoliyat
ishtirokchilarining o’z manfaatlarini to’laroq yuzaga chiqarish, ya’ni yaxshi
daromad olish, o’z mavqeini mustahkamlash, o’z qobiliyatini namoyon etish va
imij (obro’ – e’tibor) ga ega bo’lish uchun boshqalar bilan kurashuvidir.
O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi Qonunida raqobat
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “raqobat-xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo'lib, bunda ularning
mustaqil harakatlari ulardan har birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar
muomalasining umumiy shartsharoitlariga bir tomonlama tartibda ta'sir ko'rsatish
imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi”.3 Raqobat kurash vositalari va usullari
jihatidan halol raqobat va g’irrom raqobatga bo’linadi. Halol raqobat - qonuniy,
yo’l berilgan va hamma tan olgan, insoniy usullar bilan o’zaro bellashuvdir.
Bu raqobatda madaniy usullar qo’llaniladi, Bu usullardan narx vositasida
raqobatlashuv, tovar sifatini oshirish orqali kurashish, servis (xizmat ko’rsatish)
orqali bellashuv keng tarqalgan. Bu usullardan alohida-alohida emas, balki
birgalikda foydalanish ham qo’llaniladi. G’irrom raqobat – man etilgan vositalar
yordamida va g’ayriinsoniy usullar bilan olib borilgan kurashdir. Bu raqobat turi
yovvoyi bozor iqtisodiyotining belgisi hisoblanadi.
G’irrom raqobat yuz berganda josuslik, qo’poruvchilik, reket, tuxmat, tovar
belgisini o’g’irlash va hatto, qotillik kabi usullar qo’llaniladi, raqibni turli yo’llar
bilan obro’sizlantirish choralari ko’riladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sarf-
xarajatdagi ustunlik, bozordagi salmoqli ulush, ijodiy yondashuv va tadbirkorlikka
ega rahbarlik, iste’molchilarning o’sish bazasi va jalb etish imkoni mavjudligi, o’ta
individuallashgan mahsulot kabilar raqobatning kuchli belgilari bo’lib hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatda kuchsizlik belgilari bo’lib, yuqori xarajatda
ishlab chiqarish, raqobatdan orqada qolish vaziyati, mahsulotni
takomillashtirishdagi oqsashlar, o’sib kelayotgan xavf-xatar oldida ojizlik, soha
17

doirasida maslahatning yetishmovchiligi, moliyaviy zaxiralar yetishmovchiligi,
mahsulot sifatining pastligi hisoblanadi.
Raqobatli afzallik deganda tovar yoki markaning firmaga o`zining bеvosita
raqobatchilariga nisbatan ma'lum bir afzallik bеradigan xaraktеristika va
xususiyatlari tushuniladi. Bu xaraktеristikalar g`oyatda xilma-xil bo`lishi va
tovarning o`ziga ham, asosiy xizmatga qo`shimcha xizmatlarga, ishlab chiqarish,
savdo shakllariga ham taalluqli bo`lishi, hamda firma yoki tovarga xos bo`lishi
mumkin. Dеmak, bunday afzallik nisbiy bo`ladi va tovar bozorida yoki bozor
sеgmеntida eng yaxshi mavqеga ega bo`lgan raqobatchiga nisbatan bеlgilanadi. Bu
eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi dеb ataladi. Raqobatchining nisbiy
afzalligi turli omillar bilan bеlgilanadi.
Umuman olganda, bu omillarni ular vujudga kеltiradigan ichki va tashqi
afzalliklardan kеlib chiqqan holda ikki kеng toifaga ajratish mumkin. Agar
raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan bo`lsa, u tashqi
afzallik dеb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi yoki samaradorlikning
oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo`ladi.Binobarin, tashqi raqobatli
afzallik firmaning bozor qudratini oshiradi, ya'ni u bozorni imtiyozli
raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila
oladi, chunki raqobatchi bunday ajralib turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi.Tashqi
raqobatli afzallikdan kеlib chiqadigan stratеgiya differensiatsiya stratеgiyasi bo`lib,
bu stratеgiya firmaning markеting sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud
tovarlardan norozi bo`lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va qondirishdagi
afzalligiga tayanadi.
Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani
boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko`ra kamroq tannarxga erishishga
imkon bеruvchi va ishlab chiqaruvchi uchun qiymat hosil qiluvchi tovarga
asoslangan bo`lsa, bunday afzallik ichki afzallik dеb ataladi. Ichki raqobatli
afzallikfirmaga ko`proq rеntabеllik kеltiruvchi va uni sotuv narxlarining bozor
yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko`proq darajada bardoshli qiluvchi
yuqoriroq unumdorlik oqibatidir. Ichki raqobatli afzallikka asoslangan stratеgiya
18

xarajatlar bo`yicha afzallik stratеgiyasi bo`lib, u asosan firmaning tashkiliy va
ishlab chiqarish nou-xausiga asoslanadi. Raqobatli afzallikning kеlib chiqishi va
tabiati turlicha bo`lgan bu ikki turi ko`pincha bir-biriga to`g`ri kеlmaydi, chunki
ular mutlaqo farq qiluvchi ko`nikma va madaniyatni talab qiladi.
Har bir ishlab chiqaruvchi korxonalarda ular o’zlarining faoliyatiga ta’sir
o’tkazuvchi raqobatchi kuchlarni tahlil qilishlari ushbu korxonalarning o’sishi va
rivojlanishini ta’minlashi shubhasizdir. Garvard universitetining professori Maykl
Porter tarmoqdagi raqobatchikuchlarni quyidagicha tahlil qilib, guruhlagan:
1.Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat.
2.Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tamoqdagi
xaridorlarni egallab olishga urinishi.
3.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi.
4.Xom ashyo va butlovchi qismlar yetkazib beruvchilarning o’z shartlarini
o’tkazishga urinishlari.
5.Xaridorlarning o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari.
Bu tahlil firma mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bo’lgan qulay sharoitlarva
xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. Portеr tomonidan
1982 – yilikiritilgan Kеngaytirilgan raqobat konsepsiyasining mazmuni shuki,
firmaning asosiy bozordagi raqobatli afzallikdan foydalana olish qobiliyati
faqatgina o`zi duch kеlayotgan bеvosita raqobatga emas, balki shu bozordagi
potensial raqiblar, o`rinbosar tovarlar, mijozlar va yetkazib bеruvchilar kabi
kuchlarning ta'siriga ham bog`liqdir. Potensial raqiblar va o`rinbosar tovarlar firma
uchun bеvosita xavf uyg`otsa, mijozlar va yetkazib bеruvchilar esa o`zlarining
talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi. Mana shu kuchlarning o`zaro ta'siri
oxir-oqibatda tovar bozorining rеntabеlligini bеlgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini
tashkil qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo`lishi mumkin. Porter
buning “besh kuch” modelini taklif qilgan
U mazkur modelni asoslab berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik
yuqori bo’lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati
shunchalik kam bo’lishini ta’kidlagan. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun
19

qulay imkoniyatlar vujudga keltiradi. Kompaniya o’z strategiyasini o’zgartirib,
ushbu ko’rsatkichlarni o’z foydasiga o’zgartirishi mumkin. Potentsial
yangiraqobatchilarning kirish xavfikompaniyaning daromadlariga tahdid solishi
mumkin.
Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichikbo’lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o’z
daromadlarini ko’paytirishi mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi tarmoqqa
kirishto’siqlarining baland - pastligiga kuchli darajada bog’liq. Bunday
to’siqlarning uch asosiy manbai bor: -xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi,
kirib kelayotgan kompaniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari
mumkin; -xarajatlar bo’yicha mutlaq ustunliklar, ishlab chiqarish xarajatlarining
yanada kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi
qiyinbo’lgan katta ustunliklarni beradi;
-ko’lamdan tejash, bunday ustunlikka, odatda, katta kompaniyalar ega bo’ladilar).
Ya’ni, standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning
kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni kattta miqdorlarda sotib
olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va
hokazolar bilan bog’liq. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan
kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug’diradi.
Bozorga kirib kеlish xavfi katta bo`lgan potensial raqiblar firma uchun jiddiy xavf-
xatar bo`lib, firma bu xatarni kamaytirishga urinishi, undan o`zini himoya qilishi,
kirish to`siqlarini vujudga kеltirishi lozim.Ushbu xavfning qay darajada jiddiyligi
kirish to`siqlarining balandligiga va potensial raqibga qaratilgan reaksiya kuchiga
bog`liqdir.7 Kirish to`siqlari quyidagicha bo`lishi mumkin: -miqyosdan tеjash,
ya'ni kirib kеlayotgan firmani kеng ko`lamli ishlab chiqarishni tashkil qilishga
majbur qilish yoki unga xarajatlar bo`yicha zarar ko`rish xavfini vujudga kеltirish;
-patеntlar yordamidagi huquqiy himoya; -xaridorlarni yangi firmaning
tashviqotlariga e'tibor bеrmaslikka undaydigan marka imijining kuchi; -sotuv
tarmoqlariga kirish: ulgurji sotuvchilar yangi tovarlarni olishda juda ehtiyotkor
bo`lishlari kеrak, shunda yangi firma yangi tovar uchun yangi sotish kanalini
20

tashkil qilishga majbur bo`ladi; -bozorda oyoqqa turib olgan firma ega bo`lgan
tajriba samarasi va xarajatlar bo`yicha afzallik.
Tarmoq va sektorda mavjud bo’lgan kompaniyalar. Bu yerda ham tarmoqdagi
raqobat tuzilmasi, talabning shart-sharoitlari vatarmoqqa kirish to’siqlarining
balandligi kabiuch faktorning ta’sirini ko’rsatib o’tish mumkin: Tarmoqdagi
raqobatning tuzilmasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasi, uning
fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligiga bog’liq.
Fragmentlangan tarmoqda potentsialxatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda
ko’proq bo’ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengil.
Respublikamizda korxonalarning raqobat kurashini huquqiy tartibga solinishida
“Antimonopol siyosat” ning o’rni va roli
Respublikamizda korxonalar faoliyatini va ularning o’zaro to’g’ri hamda halol
raqobatlashuvini tartibga solishda bir qator me’yoriy – huquqiy hujjatlar ishlab
chiqilgan bo’lib, “Raqobat to’g’risida” gi qonun ularning asosiysi hisoblanadi.
Ushbu qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi
tomonidan 2011 – yil 14 – noyabrda qabul qilingan va Senat tomonidan 2011 – yil
5 – dekabrda ma’qullangan bo’lib, 7 bob, 40 moddadan iborat. “Raqobat
to’g’risida” gi Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar keltirib o’tilgan: Insofsiz
raqobat deganda xo'jalik yurituvchi sub'ektning yoki shaxslar guruhining iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirishda afzalliklarga ega bo'lishga qaratilgan, qonun
hujjatlariga, ish muomalasi odatlariga zid bo'lgan hamda boshqa xo'jalik yurituvchi
sub'ektlar-raqobatchilarga zarar yetkazadigan yoki zarar yetkazishi mumkin
bo'lgan yoxud ularning ishchanlik obro'siga putur yetkazadigan yoki putur
yetkazishi mumkin bo'lgan harakatlari tushuniladi.Insofsiz raqobat, shu jumladan:
-boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektga zarar keltirishi yoki uning ishchanlik
obro'siga putur etkazishi mumkin bo'lgan noto'g'ri taqqoslashlar;
-yuridik shaxsning intellektual faoliyati natijalaridan va ularga tenglashtirilgan
individuallashtirish vositalaridan, tovarni individuallashtirish vositalaridan
qonunga xilof ravishda foydalangan holda tovarni realizatsiya qilish;
21

-tovarning xususiyati, ishlab chiqarish usuli va joyi, iste'mol xossalari, narxi,
sifati, ishlab chiqaruvchining (bajaruvchining) kafolat majburiyatlari xususida
iste'molchilarni chalg'itish, xo'jalik yurituvchi sub'ekt (raqobatchi) tomonidan
ishlab chiqarilayotgan tovarni uning tashqi bezatilishini, nomini, tamg'alanishini,
tovar belgisini va yuridik shaxsni individuallashtirishning boshqa vositasini
takrorlash, reklama materiallaridan, tovarning firma o'rovi va shaklidan nusxa
ko'chirish orqali qalbakilashtirish;
-fan-texnikaga, ishlab chiqarishga yoki savdoga oid axborotni, shu jumladan
tijorat sirini egasining roziligisiz olish, undan foydalanish, uni oshkor etish; -tovar
yoki moliya bozoriga boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektning kirishiga to'siq qo'yish
ta’qiqlanadi.
Iqtisodiy kontsentratsiya bu, xo'jalik yurituvchi sub'ektning yoki shaxslar
guruhining ustunligiga olib keladigan, tovar yoki moliya bozoridagi raqobatning
holatiga ta'sir ko'rsatadigan bitimlar tuzish va boshqa harakatlarni sodir etishdir.
Kamsituvchi shart-sharoitlar deb tovar yoki moliya bozoriga kirish, tovarni ishlab
chiqarish, iste'mol qilish, olish, realizatsiya qilish, o'zgacha tarzda boshqa shaxsga
o'tkazish shart-sharoitlariga aytilib, ular boshqa teng shart-sharoitlarda bitta yoki
bir nechta xo'jalik yurituvchi sub'ektni o'zga xo'jalik yurituvchi sub'ekt-raqobatchi
bilan taqqoslaganda teng bo'lmagan holatga solib qo'yadi.
Kelishib olingan harakatlar deganda tovar yoki moliya bozorida ikki yoki undan
ortiq xo'jalik yurituvchi sub'ektning bozorning mazkur ishtirokchilaridan har
birining manfaatlarini qanoatlantiradigan va ulardan har biriga oldindan ma'lum
bo'lgan, raqobatni cheklashga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan
harakatlari tushuniladi.
Moliya bozori bu, banklar hamda boshqa kredit, sug'urta va o'zga moliya
tashkilotlari tomonidan ko'rsatiladigan moliyaviy xizmatning, shuningdek
qimmatli qog'ozlar bozori professional ishtirokchilari xizmatlarining O'zbekiston
Respublikasi hududidagi yoki uning bir qismidagi muomala doirasi bo'lib, u
O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy bo'linishiga mos kelmasligi
mumkin va mazkur muomala doirasi chegaralarida bunday xizmatni ko'rsatish
22

imkoniyati mavjud bo'ladi. Noto'g'ri taqqoslash deb raqobatchilar yoki boshqa
shaxslar tomonidan tarqatiladigan, tovar yoki moliya bozorida ayrim xo'jalik
yurituvchi sub'yektga afzalliklar yaratadigan yoxud xo'jalik yurituvchi sub'ektni
(raqobatchini) yoki raqobatchi ishlab chiqargan tovarni yomonlovchi yolg'on,
noaniq yoki buzib taqqoslashga aytiladi. Raqobatga qarshi harakatlar deganda
raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarida xo'jalik yurituvchi sub'yektlar uchun man
etilgan harakatlar, shuningdek davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat
hokimiyati organlari hamda ular mansabdor shaxslarining raqobatni cheklashga
qaratilgan harakatlari yoki harakatsizligi tushuniladi. Tovar deb faoliyatning olish
va realizatsiya qilish uchun mo'ljallangan mahsuli, shu jumladan ishlar va
xizmatlarga aytiladi.
Tovar bozori bu, tovarning, shu jumladan, bir-birining o'rnini bosadigan tovarning
O'zbekiston Respublikasi hududidagi yoki uning bir qismidagi muomala doirasi
bo'lib, u O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy bo'linishiga mos
kelmasligi mumkin va mazkur muomala doirasi chegaralarida tovarni olish yoki
realizatsiya qilish imkoniyati mavjud bo'ladi.
O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish
davlat Qo'mitasi hamda uning hududiy organlari tovar va moliya bozorlaridagi
raqobat sohasidagi vakolatli organdir. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish davlat Qo'mitasi tovar va moliya bozorlaridagi raqobat sohasidagi,
xo'jalik yurituvchi sub'yektlarning raqobatga qarshi harakatlarini, insofsiz
raqobatini cheklash va ularning oldini olishga hamda davlat boshqaruvi organlari
va mahalliy davlat hokimiyati organlarining g'ayriqonuniy harakatlariga yo'l
qo'ymaslikka qaratilgan davlat siyosatini amalga oshiradi. Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat Qo'mitasining vakolatlari:
a) tovar va moliya bozorlaridagi raqobat sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqadi hamda tasdiqlaydi;
b) xo'jalik yurituvchi sub'yektning yoki shaxslar guruhining tovar yoki moliya
bozorida ustun mavqei mavjudligini aniqlaydi; c) tovar yoki moliya bozorida ustun
mavqeni egallab turgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning davlat reestrini yuritadi;
23

d)raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan, shu jumladan
tanlov-tender va birja savdolarini o'tkazishda qonun hujjatlariga rioya etilishi
ustidan nazoratni amalga oshiradi;
e) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarining
buzilishlarini aniqlaydi, ular bo'yicha ishlar qo'zg'atadi va ularni ko'rib chiqadi;
f) raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzganlik haqidagi ish yuzasidan olib
boriladi.
24

4. Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda raqobatbardoshlikni
takomillashtirish yo’lida chet el davlatlar tajribasi. (Nestle kompaniyasi)
Har qanday firma, kompaniyaning kuchli tomonlari:
• Kerakli moliyaviy resurslarning mavjudligi;
• Raqobat kurashini mahorat bilan olib borish ko’ nikmasi;
• Tan olingan yetakchi statusi;
• Ishlab chiqarish va marketing miqyosi samaralarini to’la ravishda
foydalanishi;
• O’ z texnologiyasiga ega bo’ lishi;
• Nisbatan kam harajatlarni amalga oshirish;
• Samarali reklama;
• Mahsulotga innovatsiyalarni amalga oshirish tajribasi;
• Ishonchli, professional menejmentga ega bo’ lish;
• Samarali ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo’ lish va boshqalar. Firma,
kompaniyalarning zaif tomonlari:
• Aniq strategiyaning yo’ qligi;
• Eskirgan ishlab chiqarish quvvatlari;
• Past darajadagi foydalilik;
• Talab etiladigan ko’nikma va mahsulotlarning yo’ qligi;
• Operatsiyalarning boshqarishda muammolarning mavujdligi;
• Tovarlarni yangilashda orqada qolib ketish;
• Mahsulot liniyasining juda tor bo’ lishi;
• Firma nufuzini yetarli darajada shakllanmaganligi;
• Sotuv kanallarining zaifligi;
• Raqobatchilarga qaraganda mahsulot tannarxining yuqori bo’ lishi va
hokazolar.
Firma imkoniyatlariga quyidagilar kiradi:
• Iste’molchilarning qo’shimcha guruhlariga xizmat ko’ rsatishi;
• Yangi bozorga yoki segmentga chiqish;
25

• Mijozlarning ko’ proq ehtiyojini qondirish maqsadida mahsulot turini ko’
paytirish;
• Bog’ langan diversifikatsiya;
• Vertikal integratsiyalashuv;
• Jozibali xalqaro bozorga kirish uchun qo’ yilgan to’ siqlarning barbod bo’
lishi;
• Bozor sur’atlarining o’ sishi va hokazolar.
Narx raqobatbardoshligiga erishishning muximligi, shuningdek, hozirgi zamon
dunyosida ko’ pgina iste’molchilar yuqori sifatli tovarlarni yuqori narxlarda sotib
olish uchun yetarli daromadga ega emasliklari bilan ham tushuntiriladi.
Ko’ pgina davlatlar o’ z tajribasida anchadan beri ishlab chiqaradigan
mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish mexanizmlaridan foydalanib
kelmoqdalar. Ular orasida narx raqobatini oshirishga yo’ naltirilgan tadbirlar ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan raqobat sharoitida tovar ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o’z xohishlariga ko’ ra bozor narxlarini ko’ tara
yoki kamaytira olmaydilar, chunki doim o’’ rtacha bozor narxi mavjud bo’
ladi.Shu sababli, bunday sharoitlarda xarajatlarni boshqarish muhim ahamiyatga
ega. Kam xarajatlar raqobatchilar narxlariga nisbatan past narxlarni qo’ yishga
imkon beradi, bu esa raqobat afzalliklarining muhim manbaiga aylanadi.
Nestlé - oziq-ovqat va ichimliklarni qayta ishlash bo'yicha Shveytsariyaning ko'p
millatli korporatsiyasi. Bu dunyodagi eng yirik ommaviy oziq-ovqat kompaniyasi
bo'lib, 2014 yildan beri faoliyat yuritib kelmoqda. 2017 yilda u Fortune Global 500
reytingida 64-o'rinni va 2016 yilgi Forbes Global 2000 eng yirik jamoat
kompaniyalari ro'yxatida 33-o'rinni egalladi. Umuman olganda, Nestlé 189
mamlakatda 400 dan ortiq zavodlarni boshqaradi va butun dunyo bo'ylab deyarli
350 000 kishini ish bilan ta'minlaydi.
Kompaniya 1905 yilda aka-uka Jorj va Charlz Peyjlar tomonidan 1866 yilda
tashkil etilgan "Angliya-Shveytsariya sut kompaniyasi" va 1867 yilda asos
solingan "Farine Lactée Anri Nestle" ning qo'shilishi natijasida tashkil etilgan.
Kompaniya Birinchi jahon urushi va 2009 yillarida sezilarli darajada o'sdi.
26

Ikkinchi jahon urushidan keyin yana o'z takliflarini quyultirilgan sut va chaqaloq
formulasi mahsulotlaridan tashqari oshirdi.
Bugungi kunda Nestlé kompaniyasining ayrim mahsulotlari orasida bolalar
ovqatlari, tibbiy ovqatlar, nonushta donlari, qahva, choy, shisha suv, qandolat
mahsulotlari, sut mahsulotlari, uy hayvonlari uchun oziq-ovqat, muzqaymoq va
gazaklar mavjud. Kompaniyaning 29 sho'ba brendlari, jumladan, Kit Kat,
Nespresso, Vittel, Maggi va Smarties kabi yillik sotuvlari 1 milliard AQSh
dollaridan oshadi. Nestlé, shuningdek, dunyodagi eng yirik kosmetika kompaniyasi
bo'lgan L'Orealning asosiy aktsiyadorlaridan biri hisoblanadi.
Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda raqobatbardoshlikni takomillashtirish
yo’lida chet el davlatlar tajribasi Nestle kompaniyasini misol qilishimiz mumkin.
Genri Nestlening kasbi farmatsevt edi. 1860-yillarda u chaqaloqlarni muqobil
oziqlantirishning etishmasligidan xavotirda bo'lib, sut, shakar va un bilan tajriba
o'tkaza boshladi. Ko'pgina chaqaloqlar, u yoki bu sabablarga ko'ra, onalarining
ko'krak suti bilan oziqlana olmaydilar va Genri Nestle boshqa oziqlantirish usulini
yaratib, ularga yordam berishni xohladi. Bundan tashqari, o'sha paytda ko'plab
onalar ko'krak suti sog'lom bo'lishi uchun o'zlariga qanday qilib to'g'ri g'amxo'rlik
qilishni bilishmagan va bilishmagan. Oqibatda ularning chaqaloqlari zarur
moddalarni yetarli darajada olmagan va shunchaki o’ lib qolgan. Genri Nestle bu
muammoni chaqaloqlar uchun Nestlé sut uni deb nomlangan birinchi quruq
formulani yaratish orqali hal qildi.
27

Nestle kompaniyasi logative 4
1-rasm.
Qiziqarli fakt: Genri Nestle o'zining muhim ixtirosidan oldin ahamiyatsizroq
narsalar bilan shug'ullangan - u chiroqlar uchun xantal, sirka va gaz sotgan.
Nestlé chaqaloq formulasi ushbu mahsulot bir chaqaloqning hayotini saqlab
qolganidan keyin universal e'tirofga sazovor bo'ldi. U juda zaif tug'ilgan va uning
tanasi ona sutini va uning o'rnini bosadigan boshqa narsalarni qabul qilmadi. Agar
Nestle sut uni bo'lmaganida, u o'lishi mumkin edi, bu uning uchun tom ma'noda
tejamkor formula edi. Bu holat ko'plab Evropa shaharlarida ma'lum edi va Nestlé
sut formulasi juda mashhur bo'ldi.
Genrixnikidan qariyb 10 yil avval asos solingan Charlz va Jorj Peyjning Angliya-
Shveytsariya quyultirilgan sut kompaniyasi deb nomlangan biznesi Nestlening
asosiy raqobatchisiga aylandi. 1970-yillarda ushbu tashkilot o'z assortimentini faol
ravishda kengaytira boshladi va unga ko'proq sut mahsulotlarini qo'shdi. O'sha
paytda Nestle kompaniyasi allaqachon Jyul Moneraga tegishli edi va u raqibidan
voz kechmoqchi emas edi. Bunga javoban Nestle brendi ostida quyultirilgan sut
ishlab chiqarish yo’ lga qo’ yildi, bu sifat jihatidan Pages taklif qilganidan
yuqoriroq edi.
4
Nestle kompaniyasi logative
28

Raqobatchilardan tashqari Nestle do'stlari ham bor edi. Misol uchun, ko'pchilik
tomonidan sevilgan sutli shokolad Genri Nestlening do'sti va qo'shnisi Daniel Piter
tomonidan ixtiro qilingan. Oddiy tuyulgan fikrdan - kakao kukuniga sut qo'shish -
Piter shokolad sotish bo'yicha barcha rekordlarni yangilagan muvaffaqiyatli
kompaniyaga asos soldi. Keyinchalik bu kompaniya Nestle korporatsiyasi
tarkibiga kirdi.
Nestle 20-asrga Germaniya, Ispaniya, Buyuk Britaniya va Amerikadagi ishlab
chiqarish filiallari bilan kirdi. Va 5 yildan so'ng Nestle yuqorida aytib o'tilgan
raqobatchisi Angliya-Shveytsariya quyultirilgan sut kompaniyasi bilan birlashdi.
Dunyoning ko'plab yirik shaharlarida Nestle filiallarining faol qurilishi boshlandi,
mahsulot eksporti iste'molchilarning sodiqligini oshirish bilan birga o'sdi. 1907
yilda allaqachon Avstraliya, Singapur, Gonkong bozori o'zlashtirildi.
Nestle suv maxsuloti. 2-rasm 5
1920-yillarda Nestle o'z assortimentiga yangi mahsulotlarni faol ravishda kirita
boshladi. Shokolad va shokolad mahsulotlariga katta pul tikilgan. Bu mahsulotlar
Nestle kompaniyasining sut mahsulotlaridan keyin ikkinchi eng muhim
mahsulotlariga aylandi, albatta.
5
Nestle suv maxsuloti
29

Kompaniyaning portfelni boshqarish faoliyati. 3-rasm 6
Bolalar uchun mo'ljallangan mahsulotlar ham mavjud. Misol uchun, kukunli pasta
va Milo deb nomlangan ichimlik. 1938 yil ayniqsa afsonaviy bo'ldi - keyin dunyo
Nescafe mahsulotini ko'rdi. Nescafe eriydigan qahva arzon narxi, yoqimli ta'mi va
malakali marketing kampaniyasi tufayli jahon bozorini kosmik tezlik bilan zabt eta
boshladi.

6
Kompaniyaning portfelni boshqarish faoliyati
30

Xulosa
Xulosa qilib aytganda mustaqillik yillarida respublikada monopoliyadan chiqarish
va sog’lom raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy poydevori yaratildi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida monopoliyaga qarshi siyosat yuritish va
sog’lom raqobatni shakllantirish yosh, mustaqil O’zbekiston uchun yangilik
bo’lgan bo’lsa-da, Respublikamiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan
monopoliyaga qarshi siyosatni olib borishdagi oqilona yondashuv bu boradagi
muvaffaqiyatlarning garovi bo’lib xizmat qilib kelmoqda.
Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda raqobatning roli
beqiyosdir. Shu bois davlatimiz tomonidan monopolistik faoliyatni cheklash va
raqobatni huquqiy tartibga solish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz 2021 yilning 12 noyabrida o’tgan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlaganidek, «… bozor munosabatlarining
asosi bo’lgan raqobatni rivojlantirishda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari katta
rol o’ynaydi. Ammo, amaldagi «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni
cheklash va raqobat to’g’risida»gi Qonun bugungi kunda eskirdi va zamon
talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga olgan holda, «Raqobat
to’g’risida»gi yangi qonunni ishlab chiqishimiz va qabul qilishimiz zarur».
Bugungi kunda raqobat muhitini yaratish uchun erkin raqobatni himoya qilish va
monopoliyani cheklashga qaratilgan bir qator huquqiy me’yoriy aktlar tizimini
yaratish eng muhim masalaga aylandi. Yagona iqtisodiy kenglik tovar, xizmat va
moliyaviy vositalarining erkin ko’chishi, erkin iqtisodiy faoliyat va raqobatning
kafolati konstitutsiyamizda belgilab berilgan. Konstitusiyamizning 53-moddasida
«Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining
negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning
huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish
erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-
baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi, deb mustahkamlab qo’yilgan 7
.
7
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-. – Т .: O‘zbekiston, 2012. 11-b. 3-bo’lim, 53 Modda.
31

Bozordagi ulushi 35% dan 65% gacha bo’lgan sub’ekt ustun mavqega ega
bo’lmaydi. Biroq monopoliyaga qarshi organ tomonidan mazkur holat ustun
mavqe deb e’tirof etilishi ham mumkin. Bunda tadbirkorning bozordagi ulushining
barqarorligi, bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlarning miqdori, mazkur
bozorga yangi raqobatchilarning kira olishlari va boshqa mezonlar inobatga
olinadi. 35%gacha bo’lgan ulush ustun mavqe holatini keltirib chiqarmaydi.
Ustun mavqeni belgilab beruvchi darajada ko’rsatkichlar turli davlatlarda turli
xildir. Bu bevosita shu davlat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga bog’liq.
Rivojlangan davlatlarda bu ko’rsatkichlar 10%dan 30%gacha qilib belgilab
qo’yilgan. Bu bevosita shu davlatlarda raqobatning rivojlanganligidan hamda
monopolistik faoliyatning yo’qligidan yoki kam darajada ekanligidan dalolat
beradi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi –T.: O’zbekiston, NMIU, 2017.
2. O’ zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi 637-sonli "Ta’lim to’ g’
risida"gi Qonuni.
3. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi
4. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yilning 20-
dekabrdagi Oliy Majlis va O’ zbekiston xalqiga murojaatnomasi.
5. O’ zbekiston Respublikasining “Raqobat to’ g’ risida”gi Qonuni. O’ zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’ plami, 2012 y., 1-son.
6. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentimizning 2019 yil 8 oktyabrdagi “O’
zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to’ g’ risida” gi Farmoni.- // Xalq so’ zi, 2019 yil, 9
oktyabr.
7. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF- 5564-
sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish
chora-tadbirlari to’ g’ risida”gi Farmoni. -// Xalq so’ zi, 2018 yil 31 oktyabr, №
225 (7183).
8. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “Mahalliy eksport
qiluvchi tashkilotlarni yanada qo’ llab – quvvatlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni
takomillashtirish chora – tadbirlari to’ g’ risida”gi qarori Xalq so’ zi, 2017 yil 22
iyun, №123
9. www.gov.uz - O’ zbekiston Respublikasi hukumat portali
10. www.press-service.uz - O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot
xizmati
11. www.stat.uz -O’ zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’ mitasi
12. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi normativ hujjatlari
33

Korxonaning raqobat muhitini taqdid etish

Купить