• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.0MB
Покупки 5
Дата загрузки 19 Август 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish

Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi. Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi. Mehnat unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o’lchanadi. Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi qiymatining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar birligining qiymati oshadi. Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnatning intensivligi deganda ish vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining darajasi tushuniladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi. Mehnat intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko’proq qiymat yaratilishiga imkon beradi. Tovarlarni tasniflash (klassifikatsiya 1) - bu ularni biror bir umumiy belgilariga bog’liq holda kategoriyalarga, darajalarga taqsimlab chiqishning mantiqiy jarayonidir. Tasniflash inson faoliyatining barcha sohalarida muhim ahamiyatga egadir. Fanda u tadqiqotlar natijalarini umumlashtiradi va tartibga soladi hamda ilmiy izlanuvchanlikning muhim vositasi hisoblanadi. Tovarshunoslikda tovarlar, ularning xususiyatlari, sifat ko’rsatkichlari kabilar tasniflanadi. Bugungi kunda bozorda o’n minglab nomdagi tovarlar mavjuddir, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ularning nomenklatura 2 si yanada kengayib bormoqda. Ko’pdan-ko’p ashyolarni biron umumiy alomatiga ko’ra guruhlar, sinflar va boshqa bo’linmalarga taqsimlash tasniflash deyiladi. Mahsulotni birgina alomatiga 10 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI ” MENEJMENT VA MARKETING” KAFEDRASI Ro’yhatga olindi № _____ “____”____ 20 23yil “ MARKETING ” fanidan Mavzu: Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish K U R S I SH I Himoya hayati a’zolari 1. _________________________ 2. _________________________ 3. _________________________ “____”____ 20 23 yil _________ ballga himoya qilindi Tayyorladi : Talabasi : Tekshirdi: Marka – bu nom, atama, belgi, rasm, simvol bo’lib, u muayyan tovarni identifikasiyalashda qo’llaniladi. Bu bilan tovar raqobatchilar tovaridan osongina farqlanadi. Markali tovar tovarlarning umumiy massasi orasidan yaqqol ko’rinadi, iste’molchilar ongida u ijobiy tasavvurga egadir. Marka siyosatini amalga oshirish marka nomini tanlash, markaning bozor kuchini aniqlash va nihoyat, marka strategiyasini ishlab chiqish bilan bog’liq. Markaning nomi, avvalo, tovarning xususiyati, asosiy sifatini aks ettirishi va boshqa belgilarga to’g’ri kelmasligi kerak. 4. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish ni rivojlantirish va takomillashtirish Strategik g’oyalar- firmaning harakat dasturiga aylanishi kerak bo’lib, bu dasturda strategik maqsadlar aniqlanadi va tanlangan rivojlanish strategiyasining amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalar belgilanadi. Firmaning yaqin kelajakdagi muvaffaqiyatini, avvalo uning joriy faoliyatidagi turli yo’nalishlarning moliyaviy jihatdan qay darajada muvofiqlashtirilganligi belgilaydi. Uning uzoq kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiy etishi esa bozordagi o’zgarishlarni o’z vaqtida oldindan ko’ra bilish hamda o’z tuzilmasi va tovar portfelining tarkibini tegishli ravishda bunga moslashtira olish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bunday strategik, faol fikrlar samarali bo’lishi uchun ular izchil bo’lishi va «kelajakni tashkil qilish»ga, ya’ni kutilayotgan natijalarga olib keladigan harakatlarga tayyorlanishga qaratilgan bo’lishi lozim. SHuningdek, strategik reja qabul qilingan qarorlarni hayotga tatbiq etuvchilargacha etkazib berishi lozim. Bu vazifa kelajakning mavhumligi sababli murakkablashadi. Strategik rejani ishlab chiqish oldindan bilish mumkin bo’lmagan o’zgarishlarni «rejalashtirish»ni ham o’z ichiga oladi. Strategik marketing rejasining maqsadi - firmaning uzoq muddatli taraqqiyotini ta’minlash maqsadida tanlagan strategiyasini aniq va izchil bayon tavsiflab berishdir. Bu tanlov asta-sekin qarorlar va harakat dasturlariga aylanishi 28 Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish Mundarija Kirish 3 1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va korxonalarda tovar ishlab chiqarishni samarali tashkil etish 5 2. Tovar turlari, tovarning xususiyatlari va sifati 11 3. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish 20 4. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish ni rivojlantirish va takomillashtirish 28 Xulosa 33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36 2 M u r a k k a b assortiment — tovar larga ni sbat an tur li cha ehtiyojlarni qondiradigan tovarlaming katta miqdordagi guruhlari, turlari, xilma-xilligi va nomlarini bildiradigan bn turli tovarlar to'plami. Guruhli assortiment — belgilariga binoan umumiyligi bo’yicha birlashgan va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan bir xil tovarlar to'plami. Turli assortiment — shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan har xil turlar va nomli tovarlar to'plami. Ushbu assortiment guruhli assortimentning ajralmas qismi. Rusumli assortiment — bir turdagi, rusumli noml ar yoki rusumli tovarlar guruhiga mansub tovarlar to'plam i. Bunday tovarlar fiziologik ehtiyojlarni qondirish bilan bir qat or da sezilarli darajada ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan. Keng assortiment — ko'plab kichik guruhlar, turlar, xilma- xilligi, nom lari, shu jum ladan bir turlilar guruhiga mansub bo’lgan, lekin yakka tartibda o'ziga xos belgilari bilan ajralib turadigan rusumlarga tegishli tovarlar to'plami. Ko'makdosh assortiment — yordamchi vazifalami bajaradigan va ushbu tashkilot uchun asosiy assortimentga mansub bo'lmagan tovarlar to'plami. Aralash assortiment — vazifalariga ko'ra katta xilma-xilligi bilan farqlanadigan turli guruhlar, turlar, nomlarga ega bo'lgan tovarlar to 'p lam i. Aralash assort im ent tibbiy asbobl ar , a p p a r a t l a r , uskunalar va shu kabilar bilan savdo qiluvchi do'konlarga XGsdir. Ehtiyojlarni qondirish darajasiga ko'ra, tovarlar oqilona va mo'tadil assortimentlarga bo'linadi. Oqilona assortiment — ilm-fan, texnika va texnologiyalaming muayyan taraqqiyoti darajasida turmushning maksimal sifatini ta ’minlaydigan, hayotiy asoslangan ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to'plami. Mo'tadi l assortiment — loyihalashga, ishlab chiqarishni tayyorlashga va iste’molchiga yetkazishga kamxaij, foydali, samarali hayotiy ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to’plami. Tovarlaming mo’tadil assortimenti kuchli raqobatbardoshligi bilan farqlanadi. 16 Tovarlaming xilma-xilligi — qator o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan bitta turga mansub tovarlar yig’indisi. Masalan, o’tkir uchli va to’mtoq uchli, to’g’ri va egilgan uchlarga ega boMganjarrohlik qaychilari va hokazo. Tovarlaming har biriga nom berilib, o’sha nomga, asosan, uni boshqa tovarlardan farqlash mumkin. Tovarning nomi — muayyan turdagi, o’z nomi bilan shu turdagi tovarlardan va o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadigan tovarlar yig’indisi. Masalan, Dalgren qisqichi, Jane shprisi, Lister qaychisi. Tovarlar tovarshunoslik faoliyatining obyektlari sifatida o'zlari- ning assortiment, sifat, miqdor tasniflariga ega. Ular tovarning iste’mol qiym atini yaratib, i nsonni ng haqqoniy ehti yojl ari (fiziologik, ijtimoiy, psixologik va hokazo) ni qondiradi. Tovarlaming iste’mol qiymati — ulami iste’mol qilish vaqtida namoyon bo'lib, asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali belgilanadi. Tovarlaming iste’mol qiymati vazifasiga ko’ra ularni ichki yoki tashqi maqsadlarda ishlatilishi uchun foydalanish yoki ishlatish yo’li bilan iste’mol qilish paytida namoyon boMadi. Tibbiyot tovarlaming iste’mol qiymati ularning asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali namoyon boMadi. Tasnif — predmet yoki hodisaning farqli xossalari, belgilari yig’indisi. Mazkur ta ’rifga asoslanib, tovarlaming asosiy tovar shunoslik tavsiflarini ifodalash mumkin. Tovarlaming sifat tavsifi — turli xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega boMgan ichki turdosh iste’mol xossalar yig’indisi. Bu assortiment bilan uzviy bog’langan, chunki ularga umumiy xossa vazifa xosdir. Sifat tavsifida xavfsizlik va ekologik (atrof-muhitga nisbatan tozalik) xossasi muhim o ‘rin egallaydi. Tovarlaming assortiment tavsifi — tovarlaming funksional yoki ijtimoiy vazifasini aniqlovchi tovarlaming farqli tur xossalari va belgilari yig’indisi. Bunday tavsif guruh, kichik guruh, tur, xilma-xillik, nomi, savdo rusumini o ‘z ichiga olib, tovarning bitta turi yoki boshqa turi nomidan jiddiy tafovutlarni belgilaydi. 14 Tovar ikki xususiyatga ega: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondiradi; ikkinchidan, u boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyumdir. Boshqacha aytganda, tovar iste’mol va almashuv qiymatlariga ega. Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron- bir ehtiyojini qondiradi. Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi psixologik yondashuv bilan, ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida obyektiv iqtisodiy jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida, to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta, tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham naflilikka ega bo’lavermaydi. Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi. Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka aytiladi. Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan, ma’lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur. Shunga ko’ra, Tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli uchun emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi. Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg 7 Tibbiyot tovarlariga nisbatan olganda, xavfsizlik tovarlardan foydalanilganda yoki iste’mol qilinganda iste’molchi hayoti, sog’lig’i va mulkiga ziyon-zahmat yetkazishning yo’qligi deb qaraladi. 3. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish Tovarning hayotiy davri – tovarning bozorda paydo bo’lgan davridan boshlab, to uning sotilmay qolishigacha bo’lgan vaqt oralig’idir. Tovarning hayotiy davri konsepsiyasi har qanday tovar qanchalik darajada mukammal bo’lmasin, bu tovar bozordan ertami-kech undan ham mukammalroq Tovar tomonidan siqib chiqarilishiga asoslanadi. Amaliy faoliyatda tovar hayotiy davrining diapazoni ancha keng bo’lib, u bir kunlik tovardan bozorda o’z o’rnini uzoq vaqt davomida saqlab qoluvchi tovargacha bo’lishi mumkin. Tovarning hayotiy davri konsepsiyasi ilk bor amerikalik marketolog T. Levitt tomonidan 1965 yilda tariflangan edi. Ushbu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, tovar o’ziga xos tirik organizm kabi hayotiy davrini o’taydi. Ma’lumki, tirik organizm rivojlanish, keyin tug’ilish, so’ngra yetuklik, qarilik bosqichlarini o’tib, o’lim bilan o’z yashash davrini tugatadi. Shunga o’xshash qiyoslasak, tovar hayotiy davri jarayonida ishlab chiqarish, bozorga chiqish, o’sish, yetuklik va chiqish kabi bosqichlarni o’taydi. Tadqiqotlar va tovarni ishlash bosqichi. Tovarning hayoti uning mahsulot sifatida shakllanishidan ancha oldin – g’oyalar, ishlanmalar ko’rinishida boshlanadi. Yuqorida keltirilgan chizmada bu bosqichga tartib raqami qo’yilmagan, chunki hali tovarning o’zi mavjud emas. Bu bosqichda tadqiqotchilar marketing yordamida iste’molchining mazkur mahsulotga muhtojligini, potensial iste’molchilar kimlar bo’lishini va g’oyani amalga oshirishda qanday bozorni mo’ljallash mumkinligini atroflicha o’rganadilar. Korxona uchun tovarni yaratishning mazkur bosqichi – bu faqat xarajat va kelajakda kutiladigan daromadlardir. Bu yerda marketingning vazifasi potensial iste’molchilarga yangi 20 Biznes tahlili – bu korxonaning maqsadidan kelib chiqqan holda yangi mahsulotning kelgusida qancha miqdorda sotilishi, xarajatlari va foydasini baholashdan iboratdir. Tovarni ishlab chiqarish. Bu bosqichda tovar g’oyasi fizik shaklda mujassam qilinadi va mahsulotni loyihalash, o’rash, markani ishlab chiqish, mahsulot va vaziyatni aniqlash, iste’molchining munosabatini va foydalanishini tekshirish yo’li bilan marketing strategiyasi belgilanadi. Tayyor mahsulotni odatda test orqali sinaydilar. Test natijalariga qarab tovardagi ba’zi kamchiliklar va nuqsonlar tuzatiladi. Umuman, olganda yangi tovar iste’molchilar talabiga to’liq javob berishi kerak. Tovarni bozorga chiqarish. Yangi tovar yaratishning oxirgi bosqichi uni bozorda sinab ko’rishdan iboratdir. Bozorda sinab ko’rishdan asosiy maqsad mahsulotni va bu mahsulotning marketing dasturini (narx, reklama, marka, o’rabjoylash, servis xizmati va boshqalar) baholashdan iboratdir. Bu yerda iste’molchilar va vositachilarning tovarga bo’lgan munosabati muhim ahamiyat kasb etadi. Natijalar esa sotiladigan mahsulot va olinadigan foyda hajmini belgilashga asos bo’lib xizmat qiladi. Xalq iste’mol tovarlarining marketing sinovida bozorni standart testlash, bozorni nazorat testlash va bozorni imitasion testlash uslublaridan foydalaniladi. Ba’zi firmalar sinab sotishni faqatgina iste’molchilar e’tirofiga ega bo’lish, boshqalari esa mahsulotda va marketing rejasida amalga oshirish kerak bo’lgan o’zgarishlarni aniqlash uchun, uchinchilari esa mahsulot taqdirini hal qilish uchun qo’llaydilar. Tijorat uchun ishlab chiqarish. Bu oxirgi bosqichda mahsulot tanlangan bozorga katta hajmda chiqariladi va sotiladi. Yangi mahsulot ishlab chiqarishning bu bosqichida ishlab chiqaruvchi bozorga chiqish vaqtini, tartibini va har bir bozordagi faoliyat hajmini, tovar tarqatish va siljitishning eng samarali usullarini to’g’ri tanlay bilishi va marketing faoliyatining batafsil bitilgan rejasini ishlab chiqishi kerak. 25 Har qanday korxona faoliyati davomida iqtisodiy faoliyatda muntazam qatnashadi va iqtisidiy masalarni bir muncha yechishda ishtirok etadi. Iqtisidiy faoliyat ham o'z ichiga ishlab chiqarish bosqichlarini, ishlab chiqarish usullarini, ularning tahlili va tadbiqini qamrab oladi. Bu faoliyat uz navbatida moliyaviy munosabatlarda, ijtimoiy munosabatlarda, xalq xo'jalik subyektlarida, davlat va jamiyat orasida amalga oshiriladigan islohotlarda yaqqol namayon bo'ladi. Korxona tashkel etilayotganda beznis reja asosida daromad va foyda ko'rish maqsadida tashkel etiladi va inson hayoti uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo'ladi. Davlatning salohiyati ham iqtisodiy islohotlarda ishlab chiqarish kengligida ham o'z aksini topadi. Bilamizgi bugungi kunda davlatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni kengaytirish, tadbirkorlikni rivojlantirish o'z-o'zini band qilish tamoyili asosidan korxona, sex, firma, yakka tadbirkorlik yaratish bo'yicha ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ham oz''o'zidan ko'rinib turibdiki korxona faoliyati nechog'lik bozor tizimining bir bo'g'ini ekanligini tasdig'ini beradi. Korxona faoliyatini bozor tizimidagi o'rni naqadar muhimligini va bu jarayon qanchalik dolzarbligini yuqorida keltirib o'tgan ma'lumotlardan ham yaxshi bilib olish mumkin. Korxona faoliyati, tadbirkorlik va kichik beznisni rivojlantirish borasidagi davlat say harakatlari, amalga oshirilayotgan qonun loyihalari, iqtisodiyotni yaxshilash bo'yicha o'tkazilayotgan selektorlar, Oliy Majlisga murojatnomalarda bod-bod tilga olinadi, tahlil qilinadi, yangi konsepsiyalar ishlab chiqiladi va hayotga tadbiq qilinmoqda. Mamlakatimizda ishsizlikni kamaytirish, kambag'allikni oldini olish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, va eksport hamda raqobatbardoshlikni oshirish borasida korxonalar tizimini modernizaysiya qilinishi, yangi korxonalarni tashkel etilishi, yildan yilga ortib bormoqda. Bu iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim omilidir . 36 G’oyani izlash. Yangi tovarni ishlab chiqarish g’oyani izlashdan boshlanadi. G’oyani izlash sistematik ravishda olib borilishi kerak. Yangi g’oyani izlash asosan korxonaning ichki manbalari (yangi texnika bo’limi, tadqiqot laboratoriyasi, marketing bo’limi), iste’molchilarning, raqobatchilarning, ishlab chiqaruvchilarning, distribyutorlarning xohish-istaklarini o’rganish, ommaviy axborot vositalari ma’lumotlari asosida, g’oyalarni generasiya qilishning maxsus uslublaridan foydalanib olib boriladi. Yangi g’oyalarni generasiya qilish uslublaridan biri «miya hujumlari» uslubi hisoblanadi. Bu uslubning asl mohiyati shundaki, g’oyani muhokama etishda ishtirok etuvchilarning har biriga o’z fikrlarini bemalol bayon etishlari uchun imkoniyat yaratiladi va har qanday fikr qanchalik g’ayri oddiy bo’lishidan qat’i nazar tanqid qilinmaydi. G’oyani tanlash. G’oyani shakllantirish bo’yicha faoliyatdan maqsad mumkin qadar ko’proq g’oyaga ega bo’lishdan iboratdir. Keyingi bosqichdagi maqsad esa ularning sonini qisqartirishdan iboratdir. Demak, g’oyani tanlash deganda yangi tovar haqida ilgari surilgan g’oyalarning hammasini tahlil qilib, shular orasidan uncha ahamiyatga ega bo’lmagan g’oyalarni qoldirib, ilg’or g’oyalarni ajratish tushuniladi. Buning natijasida korxona bozorga taklif etilishi mumkin bo’lgan tovar bo’yicha yangi g’oyani tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Yangi tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish. G’oya tanlangandan keyin uni tovar konsepsiyasiga aylantirish kerak. Bu konsepsiya potensial iste’molchilarda sinab ko’riladi. Marketing strategiyasini ishlab chiqish. Marketing strategiyasi – bu dastlab yangi mahsulotni bozorga chiqarish strategiyasini aniqlashdan iboratdir. Bu yerda quyidagi savollar ko’rib chiqiladi. Eng avvalo, maqsadli bozorning hajmi, strukturasi va xarakteri aniqlanadi. So’ngra, sotish hajmi, narxi, keladigan foyda baholanadi va sotish kanallari tanlanadi. Tabiiyki, bu prognozlash yo’li bilan baholash aniq bo’lmasada, ma’lum bir mo’ljalni ko’zlagan bo’ladi. 24 jarayoni pirovardida tovarlar miqdorining oshishi, sifatining takomillashuvi va turlarining ko’payishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini k е ngaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini k е ngaytirish, mahsulot va xizmatlar assortim е ntlarini ko’paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdan iborat div е rsifikatsiya jarayoni tovar ishlab chiqrishni k е ngaytirishning muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 1-jadval O’zb е kistonda 2017-2018 yillarda ishlab chiqarilgan ba’zi tovar turlari 2 Tovar mahsulotlari nomlari 2017 yil 2018 yil Еngil avtomobillar, dona 171809 195038 Avtobuslar, dona 1116 1556 Avtomobillar uchun ehtiyot qismlar, mln. so’m 103959,4 141522,4 Traktorlar, dona 2411 2437 Traktor kultivatorlari, dona 1562 1773 Akkumulyatorlar, ming dona 443 447 Tеlеvizorlar, dona 93527 47621 Muzlatgichlar va sovutgichlar, dona 10774 6218 Paxta tolasi, ming tonna 1125,4 1174,2 Gazlamalar, mln. kv.m 160,5 114,1 Trikotaj buyumlar, ming dona 30883 29163 Sut va sut mahsulotlari, ming tonna 16,4 19,4 Mеva-sabzavot konsеrvalari, mln. Shartli banka 112,9 157,9 Shakar, ming tonna 170,9 254,3 O’simlik yog’i, ming tonna 277,5 284,6 Un, ming tonna 1440,7 1425,6 Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 2 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 6 1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va korxonalarda tovar ishlab chiqarishni samarali tashkil etish Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, ye.F. Borisov ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir». Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi. V. I. Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat». Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar – bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan millionlab turdagi mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar tovar shaklini olgan. Jumladan, O’zb е kistonda ham ishlab chiqarilayotgan ko’plab turdagi tovarlardan ba’zilarini misol k е ltirish mumkin Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalash va div е rsifikatsiyalash jarayonlarini kuchaytirishni taqozo etib, bu mamlakatimizdagi 2019-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida ham o’z ifodasini topgan 1 . Ishlab chiqarishni zamonaviy t е xnologiyalar bilan jihozlash, uni ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan t е xnik va t е xnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi ishlab chiqarishni mod е rnizatsiyalash 1 B о ris о v Ye.F. Ek о n о mich е skaya t ео riya: uch е b. – 2- е izd., p е r е rab. i d о p. - M.: TK V е lbi, Izd-v о Pr о sp е kt, 2015, s.144. Ek о n о mich е skaya t ео riya: Uch е bnik. - Izd., ispr. i d о p. / P о d о bsh. r е d. akad. V.I.Vidyapina, A.I.D о brinina, G.P.Juravl е v о y, L.S.Taras е vicha. – M.: INFRA-M, 2015, s.143. Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zb е kiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O‘zb е kiston, 2019, 39-b. 5 Strategik rejaning ahamiyati. Har qanday firmaning rahbari, hatto u rejalashtirish g’oyasiga qarshi bo’lsa ham, hech bo’lmaganda uch yo’nalishdagi istiqbollarni belgilab olishga majburdir: -bozor evolutsiyasiga tegishlicha moslashish yoki yangi tovar bozorlariga kirib borish uchun kerak bo’lgan investitsiyalar; Savdo korxonasi va marketing strategiyasi darajasidagi rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmasida berilgan. Ko’rinib turibdiki, sanab o’tilgan boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun ishonchli savdo istiqbollariga ega bo’lish lozim. Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi quyidagi chizmada berilgan. 6-rasm. Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi. 8 Strategik rejalashtirishning ahamiyatini yuqori qo’shimcha jihatlar belgilab beradi: -reja qiymatlar tizimini, firma oliy rahbariyatining qarashlarini, uning kelgusidagi mo’ljallarini ifodalaydi, bu esa firma xodimlarini kerakli tomonga yo’naltirishga yordam beradi; 8 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 32 Marketing strategiyasi Marketing rejalari va dasturlariKorxonaning marketing maqsadlarisituasiya (tashqi) swot-tahlil (holat, vaziyat)tahlilKorxonani maqsadlari Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi. Tabiatda ikki xil ishlab chiqarish mavjud: tabiy ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish. Tabiiy ishlab chiqarish bu tabiat yaratadigan tabiiy ne'matlardir. Shu bilan bir qatorda takror ishlab chiqarish jarayoni ham mavjud bo'lib bu bevosita xalq xo'jaligida, firma, sex, korxona va kompaniyalarida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni tushuniladi. Endi so'zimizni korxonalarning bozor tizimidagi o'rni haqida yuritar ekanmiz, avvalo ishlab chiqarishda tovar moddiy boyliklarni kim uchun ishlab chiqarish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, va qancha ishlab chiqarish kerak tamoyilini unutmagan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa korxona uchun bozordagi talab va taklif qonuniyatlarini o'rgangan holda amalga oshiriladi. Korxona bozor tizimiga kirishni va unda munosib joy egallashi uchun albatta bozor munosabatlarini o'rganib boradi va o'z takliflarini kiritib o'zining o'rnini egallaahga harakat qiladi. Misol cheklangan resurslar sharoitida deganimizda bir marta foydalaniladigan va oxiri mavjud resurslarni tushunamiz. Takeor ishlab chiqarish esa o'rinbosar tovarlarni yaratish bilan birga yaroqsiz resurslardan ham yangi tovar yaratishga intiladi. Misol tariqasida Urgut ASIA FEBER korxonasi bizning ehtiyojimiz bo'lgan paxta mahsuloti o'rniga o'rinbosar tovar sentafon tolasini ishlab chiqaradi. Bu tovar esa o'z navbatida yaroqsiz bo'lgan poleplast maxsulotlaeini qayta ishlash oraqli amalga oshiriladi. Sentafon tolasi hozirgi kunda bozorlarimizda aholining ehtiyojlarini qondirayotgan tovar sifatida ishlab chiqarilmoqda. Bundan ko'rinadiki Urgut ASIA FEBER korxonasi bozor tizimida o'z o'rniga ega korxona. 35 ko’pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan tovarlarning zahiralari to’planib qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi kamayadi. Natijada raqobat keskinlashadi. Raqobatchilar ko’proq past narxlarda sotishga harakat qiladi. Reklama kuchaytirilib, tovarlarning yaxshilangan variantlarini ishlab chiqarishga mablag’lar sarflanadi. Bularning hammasi foydaning kamayishini keltirib chiqaradi. Eng kuchsiz raqobatchilar kurashdan chetga chiqa boshlaydilar. Tarmoqda faqat mustahkam o’rin egallagan raqobatchilargina qoladi. Marketing xizmati tovarning hayotiy davrini uzaytirish, sotish hamda foydaning kamayishiga yo’l qo’ymaslik uchun tovar, bozor va marketing kompleksini modifikasiyalash usullarini izlashi kerak bo’ladi. Chiqish bosqichi. Qanday holat yuz bermasin baribir ma’lum vaqtdan so’ngra tovarning sotilishi pasaya boradi. Tovar sotilishining pasayishi ba’zan tezlik bilan borsa, ba’zi hollarda sekinlik bilan bir-tekis boradi. Tovar sotishning pasayib ketishi tovar ishlab chiqarish texnologiyasidagi yutuqlar, iste’molchilar talabining o’zgarishi hamda mahalliy va xorijiy raqiblar tomonidan raqobatning keskinlashuvining vujudga kelishi kabi sabablar bilan izohlanadi. Sotishning va foydaning kamayishi natijasida bir qancha firmalar va korxonalar bozordan chiqishga majbur bo’ladilar. Qolganlari esa taklif etilayotgan tovarlar assortimentini qisqartirishga, samarasi yuqori bo’lmagan savdo kanallari va bozorning kichik segmentlaridan voz kechishga, rag’batlantirish uchun sarflanayotgan mablag’larni kamaytirishga va narxni tushurishga majbur bo’ladilar. Ba’zan tovar hayotiy davrining chiqish bosqichida ham tovarni tiriltirish va uning hayotiy davrini davom ettirishga harakat qilib ko’rish mumkin. Buning uchun firmaning marketing xizmati reklamani faollashtirishi, narxni o’zgartirishi, tovarlarning o’rab-joylanishini takomillashtirishi, sotish tizimini qaytadan tashkil etishni, eng asosiysi esa yangi bozorlarga kirish va ularni o’zlashtirish kabi ishlarni amalga oshirishi kerak bo’ladi. Agar bu chora tadbirlar ham ijobiy natija bermasa, u holda tovar ishlab chiqarishni to’xtatishga o’tish to’g’ri yo’l hisoblanadi. Bunday holat yuz beradigan bo’lsa iste’molchilar va sotish kanallari muayyan tovarni ishlab chiqarishning to’xtatilish vaqti, kafolat majburiyatlariga rioya etilishi, 22 donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv qiymati ifodalanadi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari fikriga ko’ra, tovarlar qiymatining umumiy asosi bo’lib mehnat hisoblanadi, shu sababli ular ma’lum miqdorlarda bir- biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning og’irligi, hajmi, shakli va shu kabi tabiiy xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi bo’la olmaydi. Ayirboshlashning zarur sharti bo’lib tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi. Biroq, turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud bo’lgan umumiy narsa – ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir. Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi, mushagi, asablari va hokazolari sarfning mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo’lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L. M. Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko’rsatilishida namoyon bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko’pincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir» 3 Tovarning o’zi esa ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L. Kulikov tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan 3 Tоvar qiymatini mеhnat bilan aniqlashga yondоshuvlarida ma’lum farqlar mavjud bo‘lsada ularga A.Smit, D.Rikardо, U.Pеtti, J.S.Mill va bоshqa ayrim iqtisоdchilarni, ularning izdоshlarini kiritish mumkin. Kulikоv L.M. Ekоnоmichеskaya tеоriya: uchеb. – M.: TK Vеbli, Izd-vо Prоspеkt, 2015, s.129. 8 Amaliyot shuni ko’rsatadiki, har qanday g’oya ham real tijorat mahsulotga aylana bermaydi. Ko’pchilik hollarda 10-15 ta g’oyalardan bittasi real mahsulotga aylanar ekan. Yangi mahsulotning bozordagi taqdiri iste’molchining bu mahsulotni qabul qilishga tayyor va tayyor emasligiga ham bog’liqdir. Yangi mahsulotni qabul qilish – mushohada qilish jarayoni bo’lib, bu jarayon yangi mahsulot to’g’risida birinchi axborotga ega bo’lishdan boshlab, to mahsulotning doimiy iste’molchisiga aylangungacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi. Iste’molchilar yangi mahsulotni sinab ko’rishga tayyorlik darajasiga qarab ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari yangi mahsulotni tezda qabul qilishsa, ba’zilari esa sekinlik bilan qabul qiladi. Iste’molchilar yangilikni qanday qabul qilishga tayyor ekanligi darajasiga qarab ularni supernovator, novator, oddiy iste’molchilar, konservator, superkonservator deb guruhlarga ajratiladi. Supernovatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular no’malum mahsulotni sinab ko’rishga har doim tayyor turadilar. Novatorlar esa iste’molchilarning shunday guruhiki, ular yangi mahsulotni sotib olgandan keyin uning taqdirini chuqur o’ylab, tovarni birinchilar qatorida sotib oladilar. Oddiy iste’molchilar – bular novatorlar guruhiga kiruvchi iste’molchilardan keyingi o’rinda turib, yangi tovarlarni oddiy tovarlar kabi qabul qiladilar. Konservatorlar – skeptiklar, boshqa iste’molchi guruhlari singari, yangi mahsulotlarni ulardan foydalanish tajribasiga ega bo’lganlari uchungina sotib oladilar. Superkonservatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular har qanday o’zgarishlarga shubha bilan qaraydilar, ular yangi tovarlarni faqatgina o’zlarining an’analariga va odatlariga mos kelgandagina sotib oladilar. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, yangi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar birinchi navbatda supernovator va novatorlarning iqtisodiy, psixologik, demografik va boshqa tavsiflarini o’rganishlari kerak. 26 kafolatlar tugagandan keyin ta’mirlashni amalga oshirish tartiblari, ishlab chiqarishdan olingan tovarning qancha vaqt davomida yordamchi qismlar bilan ta’minlashi haqida oldindan ogohlantirilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday harakat firmaga bo’lgan ishonch yo’qolmasligining va iste’molchilar firmaning yangi tovarlarini ijobiy qabul qilishlariga mustahkam zamin yaratadi. Firmanig samarali faoliyat ko’rsatishida marketing taktikasini qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, bu marketing taktikasi tovarning har xil hayotiy davri bosqichlarida o’ziga xos-xususiyatga ega bo’ladi. Korxonaning raqobatchilari, texnologiya jarayonlari va iste’molchilarning didida bo’ladigan o’zgarishlar faqat mavjud tovarlar bilangina faoliyat yuritish yetarli emasligidan dalolatdir. Iste’molchilar yangi va takomillashgan mahsulotlarni xohlaydilar va kutadilar. O’z navbatida raqobatchilar ham xaridorlarni shunday yangi tovarlar bilan ta’minlashga jon-jahdi bilan harakat qiladilar. Shu sababli ham, har qanday firma yoki korxonaning yangi tovarlar yaratish bo’yicha o’z dasturi bo’lmog’i kerak. Korxona yangilikni ikki xil usul bilan qo’lga kiritishi mumkin. Birinchidan, yangi korxonani butunlay yoki begona korxonaning tovarini ishlab chiqarishga ruxsat beradigan patent va lisenziyalarni, nou-xaularni sotib olish yo’li bilan. Ikkinchidan, o’z korxonasida tadqiqot va ishlab chiqarish bo’limlarini tashkil etib, shular orqali ishlab chiqarishni amalga oshirish yo’li bilan. Yangi tovar – mahsulot, g’oya va xizmatlarning ma’lum bir potensial iste’molchilar tomonidan «yangi» deb qabul qilinishidir. Yangi tovar ishlab chiqarish – original tovar yaratish, tovarning xususiyatini yaxshilash va uni modernizasiya qilish, korxonanig o’z ilmiy-tadqiqot va loyihalash bo’linmalarini tashkil etib, ular orqali tovarning yangi markasini ishlab chiqarishdan iboratdir. Yangi tovar ishlab chiqarish jarayoni quyidagi sakkiz bosqichni o’z ichiga oladi: g’oyani izlash, g’oyani tanlash, yangi Tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish, marketing strategiyasini ishlab chiqish, biznes tahlili, tovarni ishlab chiqarish, tovarni bozorga chiqarish va tijorat uchun ishlab chiqarish. 23 -reja dastlabki vaziyatni va muhitdan kelib chiquvchi cheklashlarni hamda uning evolyusiyasini izohlab beradi. Bu rejalashtirilayotgan natijalarning firma rahbariyati uchun yanada tushunarli bo’lishini ta’minlaydi; -reja muvofiqlashtirish vositasi bo’lib, u maqsadlarning bir-biriga muvofiq bo’lishini ta’minlaydi va ziddiyat yoki qarama-qarshiliklar yuzaga kelgan paytda ob’ektiv mezonlar asosida kelishuvga erishishni osonlashtiradi; -reja firma faoliyatini kuzatib borishni osonlashtiradi va maqsadlar va natijalar o’rtasidagi tafovutlarni ob’ektiv talqin etishga imkon beradi; -reja firmaning kutilmagan o’zgarishlarga tayyorlik darajasini oshiradi, ammo buning uchun mumkin bo’lgan o’zgarishlar rejalashtirish bosqichida tahlil qilingan bo’lishi kerak; 33 parvarish qilish buyumlari sifatida, tez yordam ko'rsatish uchun foydalaniladi va hokazo. T u r k u m lar i s h l a t i l a y o t g a n xom as hy og a va f u n k s i o n a l vazifasiga ko'ra kichik turkumlar, guruhlar, turlar va xilma-xil turlarga boMinadi. Tovarlaming kichik turkumi deganda muayyan tafovutlarga ega bo’lgan ehtiyojlarning o’xshash guruhlarini qondiradigan ko’plab tovarlar tushuniladi. Tovarlar guruhi — ehtiyojlarning ancha o’ziga xos guruhlarini qondiruvchi kichik tovarlar guruhi bo’lib, ishlatilayotgan xomashyo tuzilishining xususiyatlariga bogMiqdir. Yuqorida bayon etilgan xulosaga 2 ta yirik guruh misol boMib xizmat qilishi mumkin: ashyo (material)lar va buyumlar. Ashyolar buyumlardan davolash- tashxis jarayonida qoMlanilganda takroran ishlatilishi mumkin emasligi bilan farq qiladi. Har bir ashyo bitta turdagi xomashyodan tayyorlanadi. Masalan, bogMash, choklash, plombalash ashyoiari. Buyumlar bir necha marta ishlatishga va imkon qadar uzoq xizmat qilishga moMjallangan. Shu sababdan, ular pishiq va mustahkam ashyolardan yasaladi. Masalan, tibbiy asboblar, rezina va lateks buyumlari. Tovarlaming kichik guruhi deyilganda bir guruh tovarlar bilan umumiy vazifaga ega boMgan ko’plab kichik, lekin boshqa kichik guruhga mansub tovarlardan o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan ko’plab kichik tovarlar guruhi tushuniladi. Masalan, jarrohlik asboblari guruhi kichik guruhlarga — kesuvchi, qisqich, jarohat kengaytiruvchi va hokazo guruhlarga boMinadi. Tovarlar turi — yakka tartibda moMjallanganligi va o ‘xshash belgilar bilan bir-biridan farq qiladigan tovarlar yigMndisi. Masalan, quyidagi choklash ashyoiari: ichak ipi (ketgut), ipak, kapron, lavsan va boshqalar. Ko’pincha tovarlaming turi tashqi ko’rinishi, hidi, rangi, quyuq-suyuqligiga qarab aniqlanadi. Masalan, choklash ashyo turlari har xil ranglari bilan farqlanadi: jarrohlik ipagi — oq rangli, ketgut — oqish-sariqdan jigarranggacha, kapron iplar esa yashil rangda chiqariladi. 13 Tovarlaming oqilona va mo'tadil assortimenti, asosan, uning sifat jihatini tavsiflaydi. Assortiment xususiyatlari — assortimentni shakllantirishda namoyon bo’ladigan uning maxsus sifatlari. Assortiment ko ‘rsatkichlari — assortiment xususiyatlarining miqdor tomoni dan ifodalanishi bo’lib, ayni paytda tovarlaming turlari va nomlarining soni bilan o ‘lchanadi. Assortiment kengligi — bir turdagi va har xil guruhga mansub t ovar l am ing t ur l ar i , xilma-xilligi va nom larining mi qdori . Assortiment kengligi bozorni tovarlar bilan to’ldirishning bilvosita ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin: qamrov qancha keng bo’lsa, b o z o r ni toMdirish ham s h u n c h a qamrovl i bo 'l ad i . Assortiment kengligi ko’rsatkichi bozorni to’Ialigiga, shuningdek talab holatiga bogMiq holda qo'llaniladi. Assortimentning to’laligi — bir turdagi tovarlar to ‘plamining bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. ToMalik bir xil guruhga mansub tovarlaming turlari, xilma-xilligi va nomlarining miqdori bilan tavsiflanadi. Assortimentning barqarorligi — tovarlar to ‘plamining bir xil tovarlarga nisbatan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlaming alohida xususiyatlari — ularga barqaror talabning mavjudligidir. Yangilanish — tovarlar yig’indisiga o’zgargan talabni yangi tovarlar hisobidan qondirish qobiliyati. Yangilanish tashkilotning assortiment bo’yicha siyosati yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qoidaga ko’ra to’ldirilgan bozor sharoitlarida amalga oshiriladi. Qondirilayotgan ehtiyojlarga qarab vazifa xususiyatlari kichik guruhlarga boMinadi: funksional, ijtimoiy, tasniflovchi va univer sal vazifa\ax (4-chizma). Funksional vazifa (funksional xossalar) tovarlaming asosiy, ya’ni belgilangan vazifalami bajarishga qodirligini ifoda etadi: skalpellar — yumshoq to ‘qimalami kesish, tibbiy arra — suyak- lami arralashga moMjallangan. 17 kerak. Quyidagi 11.1- rasmda rejaning umumiy tuzilishini va strategik rejalashtirishdan kutiladigan foydalarni ko’rib chiqamiz. Strategik marketing rejasining umumiy tuzilishi. Strategik marketing jarayoni oltita hal qiluvchi masala bilan bog’liqdir. Bu savollarga javob topish firmaning maqsadlari va shunga mos ravishda rejaning tuzilishini belgilab beradi. 1. Biz olib borayotgan biznes qanday ko’rinishda (ya’ni firma uchun asosiy bozor qaysi) va firmaning bu bozordagi strategik missiyasi qanday? 2. Qanday tovar bozorlari asosiy bozorni tashkil etadi va bu bozorlarda qanday pozitsiyalashni tanlash mumkin? 3. Tovar bozorlarining ob’ektiv jalb qiluvchanligi qanday va ular bilan bog’liq qanday imkoniyat va xatarlar bor? 4. Firmaning bozordagi tovarlarga nisbatan farq qiluvchi jihatlari, uning kuchli va zaif tomonlari va raqobatli ustunligi nimada? 5. Qamrab olish va rivojlanish bo’yicha qanday strategiyani tanlash kerak va firma portfeliga kiruvchi tovar bozorlarida strategik mo’ljallar darajasi qanday bo’lishi lozim? 6. Tanlangan strategik maqsadlar qanday qilib operasion marketing majmuiga: tovar, sotish, narx va kommunikasiyaga aylantiriladi? 4-rasm. Strategik rejalashtirish jarayoni 6 6 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 29Tashkilotning vazifalarini aniqlash Stratеgik xo`jalik bo`limlarini vujudga kеltirish Markеting maqsadlarini bеlgilash Taktikani amalga oshirishMarkеting stratеgiyasini ishlab chiqishHolat taxlili Natijalarni kutish 2. Qisqa muddatda foydalaniladigan tovarlar. Bu tovarlar bir yoki bir necha marta ishlatiladi. Bularga pivo, sovun, tuz, oziq-ovqatlarning boshqa turlarini kiritish mumkin. 3. Xizmatlar – insonga foydali natija va qoniqish beradigan xatti-harakatlar. Bundan tashqari tovarlarga so’nggi qo’llanilishi nuqtai nazaridan qaraganda ular ikki guruhga bo’linadi: iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish– texnik maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar. Iste’mol tovarlari – bu bevosita insonlarning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan eng zarur tovarlardir. O’z navbatida iste’mol tovarlari jiddiy tanlanadigan tovarlar, alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar, talab juda kichik bo’lgan tovarlar guruhlariga bo’linadi. Kundalik ehtiyoj tovarlari – bu iste’mol tovarlari bo’lib, xaridor uni o’ylamasdan va boshqa tovarlar bilan deyarlik taqqoslamasdan, tez-tez xarid qiladigan tovarlardir. Jiddiy tanlov tovarlari – bularga sotib olish vaqtida sifati, narxi, tashqi ko’rinishi, yaroqlilik darajasi kabi ko’rsatkichlari bo’yicha o’xshash tovarlar bilan solishtiriladigan tovarlar kiradi. Masalan, kiyim-kechak, mebel, elektrotovarlarni shu guruhga kiritish mumkin. Alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar – bular tengi yo’q tavsifga ega bo’lgan yoki mashhur firmaning nomi bilan bog’liq bo’lgan tovarlardir. Masalan, mashinaning noyob markasi, o’ta qimmatbaho taqinchoqlar. Talab juda kichik bo’lgan tovarlar – bular kam iste’mol tovarlari bo’lib, odatda xaridorlar bu tovarlarni sotib olishni o’ylamaydilar. Masalan, yangi tovarlar. Bu guruh tovarlarini sotish uchun anchagina marketing harakatlarini bajarishga to’g’ri keladi. Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar – bu yakka shaxslar va tashkilotlar tomonidan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishni davom ettirish yoki biznes sohasida foydalanish uchun sotib olinadigan tovarlardir. Tovar bilan bog’liq elementlardan biri uning markasi hisoblanadi. 27 foydalanishda yaroqlilik m uddati ularning yorliqlarida va ishlatish bo’yicha yo’riqnomalarida ko’rsatilgan. B uy um lar, as bo bl ar , a s b o b - u s k u n a l a r d a n f o y d a l a n i s h muddatlari me’yoriy hujjatlarda qayd etiladi. To ‘xtamaslik — tovarlaming funksional vazifasini nuqsonsiz bajarishga qodirligi bo'lib, ulardan keyingi foydalanishda qiyinchilik tug’ilmasligi. To’xtamaslik buyum dan uzluksiz va to ‘xtovsiz foydalanish muddatlari, shuningdek shartli davrda nuqsonlaming paydo bo’lish soni bilan tavsiflanadi. To’xtamaslik ishonchlilik xossasi bo'lib, k o ' p i n c h a tibbiy tovarlar (tibbiy texnika, asbob-uskuna) uchun qo'llaniladi. Ta’mirlashga yaroqlilik — tovarlaming avvalgi xossalarini, avvalo ani ql angan nu qs on l a r n i b a r t a r a f etilganidan keyin, funksional vazifasini tiklab borishga qodirligi. Saqlanishlik — saqlashning muayyan muddati davomida sezilarli yo'qotishlarsiz darajada avvalgi miqdor va sifat tavsiflarini saqlashga qodirlik. Saqlanishlik barcha iste’mol tovarlarga, shu jumladan tibbiyot tovarlariga ham xosdir. Ergonomik xossalar — tovarning iste’molchi ehtiyojlarini qondirish uchun qulaylik, badast ir li kni his etishni yaratish qobiliyati. Dori vositalami qabul qilish uchun (burunga, ko'zga tomizgichlar, kapsulalardagi dori moddalar va hokazo) qulay qadoq ko’rinishida namoyon boMadi. Estetik xossasi — tovarning tashqi (tovar) ko’rinishi, butun- ligi, moda va uslubi, axborot ifodaliligi va tovami bozorda sotishga bog’liq boMgan ishlov berilganligining mukammalligi tovarlaming estetik xossalari ko’rsatkichlari bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ekologik xossalar — tovarlardan foydalanilganda ularning atrof-muhitga zararli ta’sir o’tkazmaslikka qodirligi. Atrof-muhitning barqarorligini buzadigan elektr va magnit maydonlarning tavsiflari tibbiy texnikaning ekologik xossalari ko’rsatkichlaridir. Xavfsizlik — yo’l qo’yiladigan daraja bilan ziyon va zarar yetkazish ehtimoli cheklangan holat. 19 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021. 2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020. 3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021. 4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova. 5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij divon", "Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi 2017- yil 12-yanvardagi farmoni. 6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi” 7 . B. A. Abdukarimov, A.B. Bektemerov, M. Q. Pardaev, SH. S. Salimov, E.SH.Shavqiyev, F. B. Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. -T. Fan va texnologiya>>, 2013, 368 bet. 8. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'afurov. "Iqtisodiyot nazariyasi" (darslik). T., <<Fan va texnologiya>> nashriyoti. 2015. 784 bet. 9. O'zbekiston respublikasi o'zb davlat byudjeti ijrosini ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlar aniqlash. Toshkent shahri vedio selektor yig’ilishi. 07.11.2019 10. O’zbekiston respublikasidagi korxona va tashkilotlar demografiyasi bo’yicha ma’lumot 2020-yil 1-fevral holatiga ko'ra. 37 M as al an , ti bbiy a n a t o m ik arr a (bir m u n c h a yum shoq suyaklarni arralashda ishlatiladi), romli arra (yirik suyaklar uchun) va pichoqli arra (barmoqlaming suyaklarini kesib tashlash — amputatsiya qilish uchun) bir- biridan funksional vazifalari bilan farq qiladi. Mazkur tafovutlar ularning sifat tavsiyalariga bogMiqdir. Assortiment tasnifi tovarlaming eng muhim tasniflaridan biri boMib, har xil turlar va nomlardagi tovarlar o’rtasidagi jiddiy tafovutlarni aniqlaydi. Oddiy assortiment — ehti yojl arning ch ek l a ng an sonini qondiradigan tovarlar guruhlari, turlari va nomlarining kam miqdorini bildiradigan tovarlar to'plami. Mazkur tovarlar to’plami kundalik talabli tibbiy tovarlarni sotuvchi dorixonalar va “Tibbiy texnika” do’konlariga xosdir. 2- rasm.Tovarlar assortimentining tasnifi 5 5 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 15 Kirish Prezident Shavkat Mirziyoev raisligida 26 yanvar kuni 2022-2026 yillarga mo ljallangan taraqqiyot strategiyasini belgilash hamda uni joriy yilda amalgaʼ oshirish masalalari muhokamasi yuzasidan videoselektor yig ilishi bo lib o tdi. ʼ ʼ ʼ Yig ilishda Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi mazmun-mohiyati, uni yaqin ʼ ʼ va o rta istiqbolda amalga oshirish mexanizmlari haqida batafsil so z yuritildi. ʼ ʼ Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasida “Harakatlar strategiyasidan — ʼ Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyili ilgari surilgan. Binobarin, Harakatlar strategiyasidagi har bir yo nalishni taraqqiyotning yangi bosqichida mantiqiy, keng ʼ ko lamli va izchil asosda rivojlantirish hamda yangi ustuvor yo nalishlarda muhim ʼ ʼ natijalarga erishish ko zda tutilmoqda. ʼ Korxonalar faoliyatining bozor iqtisodiyoti tizimida tutgan orni va uning ahamiyatini yoritish hamda forxona faoliyatini togrisida tahliliy malumotlarni yetkazish. Shuningdek korxona uzi nima, kim uchun xizmat qiladi, qanday faoliyat yuritadi, nima man-faat keltiradi va bozor tizimidagi orni nimalarga bogliqligini tahlil qilish. Kurs ishining vazifalari: Korxonalar, tadbirkorlik sub’ektlari, va xo’jalik yurituvchi sub’-ektlarning iqtisodiyotdagi vazifalari, roli, ahamiyati, nechog’lik dolzarbligi va iqtisodiy islohotlar-ning korxona faoliyatiga o’rganish va yoritish hamda yangi takliflarni berishdan iborat. Kurs ishining tarkibi; korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati, bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida korxonalar faoliyatini rivojlantirish hamda O’zbekistonda korxonalar faoliyatini rivijlantirish chora- tadbirlaridan iborat. Biz korxona faoliyati haqida so'z yuritishdan avval inson hayotining bozor munosabatlari tizimida yoritib o'tishimiz zarur. Inson yaralibdiki unda ehtiyoj mujassam. Ehtiyojlarni qondirish esa bu iqtisodiyotning asosiy masalasi bo'lib o'rtaga chiqadi. Insoniyat hayoti va uning taraqqi- yoti juda murakkab ko'p qirrali va g'oyat chigal muommolarga boydir. Bu muommolar kishilar-ning moddiy ne'matlar ishlab chiqarish, xizmatlar, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, dav- latni boshqarish sohalardagi va nihoyat oiladagi hamda boshqa faoliyat turlarining 3 borgan sari ko'payib rivojlanib va ularning o'zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Bu kabi muommolar yechimi ya'ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib kishilarning yashashi, kamol topishi uchun uchun zarur bo'lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetka -zib berishga qaratilgan bir-biri bilan bog'liqlikda amal qiladigan turli tuman faoliyatlar bir so'z bilan iqtisodiy faoliyat natijasi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat uchta bir- biriga bog'liq bo'lgan muommolarga duch keladi. Iqtisodiyot nazariy jihatdan bu muommoni quyidagicha ta'riflaydi: Birinchidan nima ishlab chiqarish kerak va qancha; Ikkinchidan qanday ishlab chiqarish kerak va qancha xarajatlar zarur bo'ladi; Uchinchidan kim uchun ishlab chiqarish kerak va ular qanday taqsimlanadi; Yuqorida keltirilgan uchta fundamental muommoni hal qilish, keltirilgan kamchiliklarni, nuqsonlarni yechimini topish o'z-o'zidan hal bo'lmaydi. Buning uchun hal qilish usullari va mexa-nizmin i to'g'ri topish, iste'molchilar talabini to'la qondirish yo'llarini izlash, yuqori samarali ish-lab chiqarishni tashkel qilish, uni boshqarish, tarmoqlararo va xo'jalik subyektlar o'rtasida iqtiso-diy aloqalarni bog'lash sotuvchi bilan iste'molchi orasidagi munosabatlarni takomillashtirish hamda iqtisodiy hodisalarni uyg'unlashtirish kabi masalalarni hal qilish zaruriyati to'g'iladi. Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi mavjud bo'lib, u ehtiyojlarni cheksizligi va iqtisodiy resurslarni cheklanganligidir. 4 g’oya asosida yaratilajak tovar ular uchun qanday foyda keltirishini tushuntirib berishdan iboratdir. Bozorga chiqish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning bozorga kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning asta-sekin o’sishi kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko’pligi tufayli foyda hali hosil bo’lmaydi. Bu yerda marketingning maqsadi aniq, ya’ni yangi tovar uchun bozorni yaratishdan iboratdir (ayniqsa, agar bu mutloq yangi tovar va unga extiyoj hali bozorda namoyon bo’lmasa). Bu bosqichda raqobatchilar deyarlik yo’q yoki ular juda kam sonni tashkil etadi. Bu bosqichda iste’molchilar deyarlik novatorlar bo’lganligi uchun, dastlab reklama aynan shularga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Bu bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez shakllantirish va potensial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylantirishdan iboratdir. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag’batlantirish, reklamani tashkil etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. O’sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, u holda tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki, yangi tovarlarni takroran xarid qilayotgan faol xaridorlarga ko’p sonli boshqa xaridorlar qo’shiladi. Bu bosqichda tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish hisobiga tovar sifatining barqarorligiga erishiladi. Bu bosqichda korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu foyda o’sib boradi va ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko’rsatkichga yetadi. Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o’sishiga qaratishi kerak bo’ladi. Bu yerda marketingning asosiy vazifasi tovar sifatini oshirish, bozorning yangi segmentlarini o’zlashtirish, mazkur tovarni sotishning qamrab olinmagan kanallarini topish, iste’molchilarni tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida ishonarli reklama ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat hisoblanadi. Yetuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda takomillashgan texnologiyalar bo’yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. Bu bosqichda 21 Bozor strategik tahlil qilinib, oltita hal qiluvchi savolga javob topilgach, yakunlovchi bosqichda tanlangan maqsadlarni, ularga erishish vositalarini, bajarilishi kerak bo’lgan muayyan harakat dasturlarini va, nihoyat, har faoliyat yo’nalishi bo’yicha va umuman firma bo’yicha dastlabki daromad va xarajatlar ro’yxatini muvofiqlashtirish kerak bo’ladi. Aslida strategik marketing rejasi moliyaviy rejadir, biroq u moliyaviy oqimlarning manbalari va maqsadlari haqidagi ma’lumotlar bilan boyitilgan bo’ladi. Amalda u firmaning jami iqtisodiy faoliyatini belgilab beradi va uning qolgan barcha funksiyalariga: ITTKI (ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktirlik ishlari) bevosita ta’sir ko’rsatadi. -ITTKI: bozor ehtiyojlari yangi, yaxshilangan yoki moslashtirilgan tovarlarga o’tkazilishi kerak; -moliyaviy mablag’lar: marketing dasturi moliyaviy cheklashlarni va resurlarning mavjudligini hisobga olishi lozim; -ishlab chiqarish: savdo hajmlari ishlab chiqarish imkoniyatlari va etkazib berish tezligi bilan cheklangan; -xodimlar resurslari: rejaning bajarilishi malakali va tayyorgarlikdan o’tgan xodimlarning mavjud bo’lishini ko’zda tutadi. Marketingni rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmada keltirilgan. 30Korxona maqsadlariMarketing tahlili Vaziyat tahlili SWOT - tahlil bog’liq, ammo undan kengroq bo’ladi, chunki savdo assortimentiga import tovarlar ham kiradi. Savdo assortimenti o’z navbatida tovar guruhlari assortimenti va savdo korxonasi assortimentiga bo’linadi. Tovar guruhlari assortimenti- aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir; ko’pgina hollarda u turli sanoat tarmoqlari tovarlaridan tashkil topishi mumkin (attorlik, metall buyumlar, to’qimachilik, ko’nchilik, plastmassalar kabilar). Savdoda oddiy va murakkab assortiment li tovarlar farqlanadi. Oddiy assortimentli tovarlar ko’p bo’lmagan belgilar asosida tasniflanadi (o’quvchi daftari, bo’yoqlar kabilar). Murakkab assortimentli tovarlar vazifalari, ishlab chiqarilgan materiallari, ishlab chiqarish usullari, shakl-shamoyili bo’yicha va shu kabi belgilar bo’yicha bo’lib chiqiladi (kiyim-kechak, poyafzal , idish kabilar). Bunday assortimentda tovarlar turi ancha ko’p bo’ladi. Tovarlar belgilariga qarab bir qancha guruhlarga bo'linadi. Ularning orasida asosiysi bajaradigan vazifasidir. Vazifaga ko’ra, ular quyidagi turlarga boMinadi: — iste’mol tovarlari — yakka tartibdagi iste’molchilarning shaxsan foydalanishlariga mo’ljallangan turlari; — sanoat tovarlari — boshqa tovarlarni ishlab chiqarishga moMjallangan va uning xom ashyo va texnologik ta ’m inotini yaratuvchi turlari; — tashkiliy texnika tovarlari — m a’muriy-boshqaruv faoliyatini tashkil qilishni yaxshilashga moMjallangan turlari. Tovarlaming har bir turi turkumlarga boMinadi. Taqsimlash asosini tovarlaming vazifasi va ehtiyojlarni qondirish tashkil etadi. Tovarlar turkumi — ehtiyojlarning umumlashtirilgan guruh- larini qondiruvchi ko’plab tovarlardan iborat. Iste’mol tovarlarining turkumlaridan biri tibbiyot tovarlari turkumidir. Tibbiyot tovarlari tur kumi inson salomatligini ta ’minlashda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan, tashxis qo’yish, davolash va kasallikning oldini olishda qoMlaniladi, shuningdek shaxsiy gigiyena vositalari, bemor larni 12 ko’ra tartibga solish guruhlash deyiladi. Odatda tasnif lash oddiy guruhlashdan farq qiladi va o’zaro bog’langan bir necha taqsimot bosqichlari bo’ladi. Bir-biriga muayyan tarzda bo’ysinishgan bo’linmali mahsulotni tasniflash yo’li ierarxik tartibga solish deyiladi. 2. Tovar turlari, tovarning xususiyatlari va sifati Sanoat mahsulotlarining asosiy tasniflash alomatlari quyidagilardir: kelib chiqishi (qora metallurgiya, mashinasozliq kimyo sanoati, neftni qayta ishlash sanoati va hakazolar); ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i hamda elektr energiyasi va boshqalar); vazifasi (flyuslar, dizel yoqilg’isi, sovutuvchi suyuqliklar, payvand elektrodlari va h.k.). Ishlab chiqarish-texnik ahamiyatidagi mahsulot shakli, kattaligi va boshqa alomatlardan iborat tabiiy holatiga ko’ra ham tasnif qilinadi. Mahsulot sarfini hamda mahsulot zahiralarini me’yorlashtirishda, moddiy texnika ta’minoti rejalarini ishlab chiqishda, milliy iqtisodiyotni moddiy resurslar bilan ta’minlash holatini nazorat etib turishda va boshqa ishlarda ana shu tasnifikatordan foydalaniladi. Kodlashtirish natijasida mahsulot nomlariga shartli belgilar (kodlar, shifrlar , nomenklatura nomeri) qo’yiladi, bu narsa murakkab nomlardan qochishga, iqtisodiy axborot ishlab chiqishni avtomatlashtirishga imkon beradi. Assortiment- bu iste’mol, savdo yoki ishlab chiqarishdagi aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir. Assortiment tovarni tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Sanoat va savdo assortimentlari farqlanadi. Sanoat assortimenti- bu alohida korxona, korxonalar uyushmasi yoki sanoat tarmog’i tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasidir. Savdo assortimenti- bu ulgurji va chakana savdo sohasida, muomala sohasida mavjud bo’lgan tovarlar nomenklaturasidir. U sanoat assortimentiga 11 Tovar l am ing funksional xossalarini aniqlash, maqsadga muvofiq ravishda, ulaming asosiy vazifasi va ehtiyojlarni toMaroq ta’minlashi bilan belgilanadi. Ijtim oiy vazifa — t o v a r l a m ing yakka t ar t i b d a g i yoki jamoatchilik ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qodirligi. Ijtimoiy vazifa ko'rsatkichlari deb, ko’pincha tovarlaming tashqi ko’rinishi, tarkibi va ayrim qismlarining mazmuniga aytiladi. Bunday ko’rsatkichlarga tovarning imidji, tashqi ko’rinishi (masalan, asboblaming yaltiroq sathi, tibbiy asboblar to ‘plamining qulay bejirim qadoqlanishi) kiradi. Tasnifiy (klassifikatsion) vazifa — qator xossalar va ko'rsat- kichlarining tasnifiy belgilari sifatida chiqishga qodirligi. Ko’plab ko’rsatkichlar yoki xossalar (kimyoviy tarkibi va ayrim moddalar, funksional xossalar va hokazo) tasnifiy vazifa bo’lib xizmat qilishi mumkin. Universal vazifa — tovarlar xossalari va ko'rsatkichlarining turli xil ehtiyojlarni qondirishga qodirligi. Ishonchlilik — tovarlaming oldindan kelishilgan muddatlar davomida saqlash va iste’mol qilish (foydalanish) jarayonida funksional vazifasini saqlashga qodirligi. Tovarlar — ularni saqlash, iste’mol qilish va foydalanishda sodir bo’ladigan jarayonlar oqibatida doimo o’zgarib turadi. Ishonchlilik mezoniga bog'liq holda quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi: chidamlilik, to’xtamaslik, ta ’mirlashga yaroqlilik va saqlanishlik. Chidamlilik — tibbiyot tovarlarining texnik xizmat ko’rsatish va ta ’mirlashda oxirgi holat yoki belgilangan vaqtning boshla- nishigacha ishlash qobiliyatini saqlashga qodirligi. Chidamlilik ko ‘rsatkichlari deb, tovarlardan foydalanish muddatiga aytiladi. Foydalanish yoki yaroqlilik muddati — tibbiyot tovarlaridan foydalanishda asosiy vazifalarining bajarishni davomiyligi. Masalan, rezina buyumlardan foydalanish muddati 1,5—2 yil qilib belgilangan. Dori vositalaridan 18 Xulosa Korxona va uning faoliyati to'g'risida so'z yuritishdan avval inson hayotida tutgan o'rni haqida biroz fikr yuritsak. Biz bilamizki iqtisodiyotda shunday oltin qoida bor: " iqtisodiyot cheklangan resurslar sharoitida inson yashashi, kamol topishi, u yoki bu cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish chora tadbirlarini o'rganadi". Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri ishlab chiqarish-ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo'lsa, bozor ham shu darajada rivojlanadi. Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n qilar ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta'rif bersagan edek Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir. Shundan so'ng Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir. Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi. Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir. 34 5-rasm. Marketingni rejalashtirish jarayonining tuzilishi 7 Strategik marketingning vazifasi firmaning barcha faoliyat turlarini uning taraqqiyoti va rentabelligini ta’minlaydigan yo’nalishlarga har doim yo’naltirish va qayta yo’naltirib turishdan iborat. Uning impulslari faqat marketingga emas, balki barcha funksiyalarga ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun uning roli an’anaviy marketing boshqaruvining roliga qaraganda anchagina kengdir: u funksiyalararo muvofiqlashtirishni ham o’z ichiga oladi. Hozirgi davrning asosiy talabi bu ilmiy izlanish va tajriba tadqiqot ishlarini (ITTKI) firmalar strategiyasida hal etuvchi sohaga aylanishi bilan belgilanadi. Shu bilan birga biznes strategiyasini belgilashda va IITTIni amalga oshirishda uning istiqboldagi natijalarini dastavval to’liq baholash imkonining yo’qligi (turli loyihalar ehtimoliy jihatlarining mavjudligi, barcha ixtiro va yangiliklar tijorat ahamiyatiga molik emasligi va boshqalar), strategiya albatta tasodifiy va yuqori tavakkalchilik evaziga amalga oshirilishi lozimligini nazarda tutishi kerak. Amerikalik olimlarning fikricha, hozirgi paytdagi barcha ilmiy izlanishlarning faqat 10 foizigina katta tijorat g’alabasini keltiradi. Demak, firmaning umumiy va IITTI strategiyasi o’zaro bog’liq holdagi bir-birlarini to’ldiruvchi siyosatlarning mushtarak ko’lami ekan. 7 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 31 Baholash, nazorat qilishTaklif Alternativ terma rejalarKo`zda tutilayotgan natijalarni baholashMarkеting maqsadlari va stratеgiyalari Reja-dastur ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir). Tovar qiymatining miqdori ijtimoiy-zaruriy ish vaqti orqali hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko’paytirilgan yoki darajaga ko’tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko’p miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi. Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat deb nom olgan (1-rasm). 1-rasm. Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyati. 4 Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. 4 www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati 9Aniq mеhnat Ijt imoiy nafl iligi Ijt imoiy zaruriy nafl ilik Mеhnat Tov ar Talabga mos miqdordagi Abst rak t mеhnat Ijt imoiy qiy mat i Ijt imoiy zaruriy mеhnat

Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish

Купить