Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish - Сельское и лесное хозяйство - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Май 2023
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Сельское и лесное хозяйство

Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA KAFEDRASI
5140100-Biologiya ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr
darajasini olish uchun
“ Koson tumani boshoqli don ekinlari
agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va
ularga qarshi kurashni optimallashtirish ”
mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
QARSHI-20

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………… …… …………………….. 3
1. BOSHOQLI DON EKINLARINING ASOSIY ZARARKUNANDALARI VA
ULARGA QARSHI KURASH CHORA-TADBIRLARI …… ….
1.1. Hammaxo’r zararkunandalar ……………………………………...
1.2. Qo’ng’izlar ……………………………………………………..
1.3. Tanga qanotlilar yoki kapalaklar ……………………………...
1.4. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari ………..
2. OMBOR VA BINOLARDA SAQLANADIGAN BOSHOQLI DON
MAHSULOTLARI ZARARKUNANDALARINING BIO-EKOLOGIK
XUSUSIYATLARI ……… …………………………………………. 46
XULOSA ……………………………………………………………………...
ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………………………………………….
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yirik agrar
is lohatlardan biri don mustaqilligiga erishish bo’lib, bugungi kunda donli ekinlar
maydoni ancha kengaydi va g’ allachilik paxtachilik qatorida birinchi darajali tar moqqa
aylandi. Ayni vaqtda, g’allachilikda zamonaviy uyg’ unlashtirilgan intensiv texnologiyani
qo’llash, hosildor likni oshirish bilan birga har xil zararli organizm lar (hasharotlar,
kasalliklar, begona o’tlar va h.k.) ri vojlanishi uchun qulay sharoit vujudga keltirmoqda,
na tijada, hosilning ancha qismi nobud bo’lmoqda.
O’zbekiston qishloq xo’jaligi oldiga respublika aholisini don bilan to’la
ta’minlash vazifasi qo’yilgan.
Respublika mustaqillikka erishganidan keyin g’alla mustaqilligiga ham
erishish, aholini don mahsulotlariga bo’lgan talab va ehtiyojini maxalliy
sharoitda yetishtirilgan hosil hisobiga qondirish muhim strategik vazifaga
aylandi. 1993-1995 yillarda g’allachilikni ustivor sur’atlarda rivojlantirish
bo’yicha katta amaliy ishlar bajarildi, g’allachilik ham paxtachilik kabi birinchi
darajali tarmoqqa aylandi. 1995 yilda 2,68 mln.t g’alla tayyorlangan bo’lsa,
1996 yilda g’alla maydonlari 1700 ming gektarni (shundan 1200 ming ga
sug’oriladigan yerlarda) tashkil etdi.
Respublikaning g’allaga bo’lgan ehtiyojini to’la ta’minlash uchun (bir
yilda 6 mln. tonna, jon boshiga ilmiy asoslangan yillik me’yori 300 kg.)
hosildorlikni oshirish, dehqonchilik madaniyatini yuksaltirish, urug’chilikni
yaxshilash, navli urug’lik ekish, hosilni zararkunanda va kasalliklardan himoya
qilish muhim ahamiyatga ega.
G’ alla ekinlari hosilini sug’oriladigan maydonlarda har gektarda o’rtacha
30-35 tsentnerga, lalmi yerlarga esa 9-12 tsentnerga yetkazishni ta’minlash
zarur. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, gektardan 50-70 tsentner
va undan ko’proq don yig’ib olishni ta’minlash uchun zamonaviy intensiv
texnologiyani qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Buning asosiy talablari
3

quyidagilardan iborat:
• qisqa rotatsiyali ixtisoslashtirilgan g’alla almashlab ekish tizimida iloji
boricha ko’proq asosiy ekinlarni o’rin almashtirish;
• o’g’ itga talabchan yuqori hosilli intensiv tipdagi navlarni ekish;
• tarkibida elementlar balansi mavjud bo’lgan yu qo ri mi q dordagi
o’g’ itlarni g’alla maydonlariga kiritish;
• deh q onchilik tuproq himoyasi tizimini q o’ llash;
• yuksak deh qo nchilik madaniyati, agrotexnika talablarini sifatli va o’ z
va q tida bajarish, jumladan, ekishda yu qo ri sifatli urug’lardan
foydalanish ;
• o’simliklarni himoya qilish vositalaridan keng foydalanish, jumladan,
fungitsidlar, insektitsidlar va gerbitsidlarni samarali qo’llashni
ta’minlashdir.
Yu q orida keltirilgan usullardan dastlabki t o’ rttasini q o’ llash odatda ekinlar
hosildorligini oshirish bilan bir qatorda zararkunanda, kasallik va begona
o’ tlarning rivojlanishi uchun ham qulay sharoit yaratadi. Natijada ularning keng
maydonlarda tez tarqalishi va katta zarar keltirishi kuzatiladi.
Yi g’ ishtirib olingan don m ah sulotlarini omborlarda va saroylarda sa q lash
davrida ham zararkunandalarning h avfi ancha katta bo’ladi . Bunda o’ rtacha 20%
gacha tayyor mahsulot yo’qotiladi. Shuning uchun ham intensiv texnologiya
qo’ llanishining yuqorida keltirilgan oltinchi sharti ham muhimdir.
H isoblarga qaraganda jahonda zararli organizmlar faoliyatidan qishlo q
x o’ jalik ekinlarining 34 % idan ortiq hosili y o’q otiladi (Zaxarenko, 1990).
Hozirgi kunda g’alla hosilining miqdoriga hamda sifatiga jiddiy salbiy ta’sir
etuvchi hammaxo’r va ixtisoslashgan zararkunandalar, kasalliklar, mahsulotlarni
saqlash davomida zararlovchi hasharotlar, ka nalar, kemiruvchilar, donxo’r qushlar va
begona o’tlar to’g’ risida ma’lumotlar, ularga qarshi zamonaviy kurash cho ralari
hamda ularni tashkillashtirishga asos bo’ladi gan omillar borasida kerakli
ishlanmalar, tavsiyalar yetishmaydi.
4

Ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Koson tumani
boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalarini o’rganishdan
iborat bo’lib, maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- boshoqli don ekinlariga zarar keltiruvchi hayvonlarning tur tarkibini
aniqlash;
- aniqlangan turlarni sistematik tahlil qilish;
- hammaxo’r zararkunandalarning bio-ekologik xususiyatlarini o’rganish;
- boshoqli don ekinlariga zarar keltiruvchi qo’ng’izlar va kapalaklarning tur
tarkibini aniqlash va asosiy turlarining bio-ekologik xususiyatlarini o’rganish;
- boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalarining biologiyasi
va ekologiyasini o’rganish;
- ombor zararkunandalari asosiy turlarining bio-ekologik xususiyatlarini
o’rganish;
- boshoqli don ekinlarining zararkunandalariga qarshi kurash choralarini
optimallashtirish .
Ilmiy yangiligi va ahamiyati. Boshoqli don ekinlarining asosiy
zararkunandalari o’rganilib, ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqildi.
Boshoqli don ekinlarining asosiy zararkundalari Insecta sinfi vakillari ekanligi
aniqlandi. Boshoqli don ekinlarining zararkunandalari oziqlanish usuliga ko’ra
tasniflandi va hammaxo’r zararkunandalar, kemiruvchilar va ixtisoslashgan
zararkunandalardan iborat ekanligi aniqlandi. Ombor zararkunandalarining bio-
ekologik xususiyatlari o’rganilib, ularning spetsifikligi tahlil qilindi. Boshoqli
don ekinlarining zararkunandalariga qarshi kurash va oldini olishda qo ’ llanadigan
chora - tadbirlar majmui va kimyoviy preparatlar tavsiya etildi .
Ishning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ishining materiallari Biologiya
kafedrasi qoshidagi «Biolog» to’garagida va fakultet hamda universitet
miqyosida o’tkaziladigan talabalarning ilmiy-amaliy konferentsiyalarida
ma’ruza qilingan.
Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 ta bob,
5

xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat bo’lib, matni 73 sahifani tashkil
etadi. Shuningdek, ishga 1 ta jadval va 14 ta rasmlar ham ilova qilingan.
Muallif bitiruv malakaviy ishini bajarishda va uni tayyorlashda ko’rsatgan
yordamlari, bergan qimmatli maslahatlari uchun ilmiy rahbari b.f.n. B.X.
Ro’ziyev va Biologiya kafedrasi professor-o’qituvchilariga o’z
minnatdorchiligini bildiradi.
6

1. BOSHOQLI DON EKINLARINING ASOSIY ZARARKUNANDALARI
VA ULARGA QARSHI KURASH CHORA-TADBIRLARI
1.1. Hammaxo’r zararkunandalar
Hammax o’ r h asharotlar turli botanik oilalarga mansub bo’lgan o’ simliklar
bilan ozi q lanadi. Ayrim hammaxo’r (marokash, to’qay chigirtkalari, kuzgi
tunlam) hasharotlar katta miqdorda ko’payib ekinlarni qattiq shikastlaydi yoki
batamom nobud qiladi.
Chigirtkasimonlar . O’ zbekistonda chigirtkasimonlarning 250 dan orti q
turi mavjud. Ularga qarshi o’z vaqtida kurashilmasa, kishloq xo’jalik ekinlari va
yaylov o’simliklariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Ulardan ayniqsa
marokash hamda to’qay chigirtkalari g’alla ekinlarining jiddiy zararkunandalari
hisoblanadi.
Marokash chigirtkasi – Dociostaurus maroccanus. Quruq cho’llarda,
tog’lar yonidagi tashlandiq yerlarda uchraganligi bois, cho’l chigirtkasi deb ham
aytiladi.
G’alla ekinlaridan arpa, bug’doy, oq jo’xori, tariq, makkajo’xoriga katta
zarar yetkazadi. Marokash chigirtkasi gala-gala bo’lib hayot kechiradi. Agar
ekinzorga marokash chigirtka galasi tushib qolsa, ularni batamom tugatadi yoki
kemirib payxon qiladi.
Marokash chigirtkasining asosiy ko’payish o’choqlari Qashqadaryo,
Samarqand, Surxondaryo, Navoiy viloyatlarining cho’l, qir, tog’oldi va tog’
cho’llari hisoblanadi.
Urg’ochi chigirtkaning uzunligi 2,5-4,2 sm, erkaginiki esa 2-3,5 sm, jigar
rangli, yelkasida X harfiga o’xshash oq naqsh bor, bu chigirtka boshqa
chigirtkalardan anna shu naqshi bilan farq qiladi. Marokash chigirtkasi otbosar
chigirtkasidan qanotlari qorinchasiga nisbatan uzunroq bo’lishi bilan farqlanadi.
Tuxum qo’ygichi bilan qattiq yerni parmalab, o’zidan chiqargan ko’piksimon
7

modda yordamida ko’zacha hosil qiladi. Ko’zachaning uzunligi 2,5-5 sm va har
bir ko’zachaga 18-42 ta, ko’pincha esa 30-35 donadan tuxum qo’yadi. Tuxumi
ch o’ zinchoq uzunligi 5 mm. Bir ur g’ ochi chigirtka 2-3 dona ko’zacha qo’yadi.
Qo’yilgan tuxumlardan kelasi yil mart oyi oxiri aprelning boshlarida,
havo salqin kelgan yillari esa aprelning o’rtalarida va hattoki oxirida ham
lichinkalar birdamlik bilan chiqadi. Dastlab lichinkalar to’dalarga to’planadi va
shu yerdagi o’simliklar bilan oziqlanadi va shu orada to’dalar xalqa shaklini
oladi. X alqa shaklidagi mayda t o’ dalar bir-biri bilan tutashib lenta shaklida
tiziladi. Bunday lentalarning uzunligi bir necha kilometrga yetadi va bir
yo’nalishda harakat qila boshlaydi. Ayniqsa, lichinkalar 3 yoshga o’tgach,
ularning harakati kuchayadi.
Lichinkalar cho’l tomondan ekinzorlarga yopirilib o’tadi. Ular kuchli
to’siqlardan: ariq, zovur va daryolardan ham suzib o’tadilar. Kechasi, bulutli va
yomg’irli kunlari lichinkalar ovqatlanishdan to’xtab o’simliklarda to’dalanib
turadilar.
Chigirtkaning lichinkalik davri 25-35 kun bo’lib, shu davr ichida 5 yoshni
o’taydi va voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Lichinkalar bir yoshdan ikkinchi
yoshga o’tishda hamda voyaga yetgan hasharotga aylanishda po’st tashlaydi.
Chigirtka chala o’zgarish bilan rivojlanadigan hasharot bo’lib, lichinkalari va
voyaga yetganlari tashqi tomondan bir-biriga o’xshaydi. Ular lichinkalik va
voyaga yetgan fazalarida ham o’simliklarni kemirib zararlaydilar. Marokash
chigirtkasi lichinkalari may oyining birinchi yarmida, tog’larda esa may oxiri va
iyunning birinchi yarmida voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Qanot chiqargan
chigirtkalar kichik-kichik to’dalarga to’planib dastlab 40-50 metrni egallaydi.
Keyinchalik yirik to’dalari bir necha o’n kilometrga uchadi va 3-10 kundan
keyin erkaklari bilan juftlashib, urg’ochilari tuxum qo’yishga kirishadi.
Juda ko’paygan yillari katta maydonlarda har bir metr kvadrat yerga 1500
tagacha, hatto 6000 tagacha ko’zachalar joylanadi. Chigirtka yiliga bir marta
avlod beradi.
8

Chigirtkaning tabiiy kushandalari sifatida malhamchi qo’ng’izlar, vizildoq
va taxin pashshalari qayd qilingan. Chumchuqsimon qushlardan soch chigirtka
to’dalariga qirgin keltiradi.
To’qay chigirtkasi – Locusta migratoria. G’alla ekinlaridan bug’doy, arpa,
makkajo’xori, oq jo’xorini qattiq shikastlaydi. Bundan tash q ari daryo va ko’l
yoqalarida qamishzorlarni ham ko’plab nobud qiladi. To’qay chigirtkasi
lichinkalari ketma-ket lenta tizmalar shaklida birin-ketin harakatlanib qisqa
muddatlarda duch kelgan o’simliklarni kemirib payhon qiladi. To’qay
chigirtkasining asosiy o’choqlari Qoraqalpog’iston Respublikasi
territoriyasidagi Amudaryo deltasining butun quyi oqimi hisoblanadi.
To’qay chigirtkasi to’dalashib hayot kechirishi yoki yakka-yakka xolda
ham yashay olishi mumkin. Juda ko’paygan yillari bir necha yuz ming gektar
maydonni ishg’ol qila oladi.
Erkagining uzunligi 6-7 sm, ur g’ ochisiniki esa 7-7,5 sm. To’da hosil qilib
yashovchi chigirtkalarning rangi ko’kish qo’ng’ir yoki sarg’ish, yakka-yakka
yashaydigan chigirtkalarniki esa ko’pincha yashil bo’ladi. Yakka-yakka
yashaydigan chigirtkalar yelkasidagi qirrasi do’ng yoysimon, to’dalashib
yashaydiganlarining qirrasi esa pastroq va o’rtasi botiq bo’ladi (1-rasm).
Yakka-yakka va to’dalashib yashovchi chigirtkalar bir-biridan keyingi
oyoq boldirlarining rangi bilan ham farklanadi, jumladan yakka
yashaydiganlariniki qizil, to’da hosil qilib yashaydigan chigirtkalarniki esa
ko’kish bo’ladi.
To’qay chigirtkasi ko’zachalarining uzunligi 8 sm, biroz egilgan, ko’zacha
devori mo’rt, har bir ko’zachada 55-115 tuxum to’rt qatordan joylashgan bo’lib,
tuxumining uzunligi 7 mm bo’ladi. To’qay chigirtkasi ko’zachalarini daryo va
ko’l yoqalaridagi pastliklarga qurib qolgan ko’l tublaridagi qamishzor va
g’allasimon o’tpoyalarga qo’yadi. Tuxumlardan lichinkalarning chiqa boshlashi
aprel oyining o’rtalariga to’g’ri keladi, lekin shu yerning iqlim sharoitiga ham
bevosita bog’liqdir.
9

1-rasm. To’qay chigirtkasi.
10

Tuxumdan chiqqan lichinkalar g’uj yoki siyrak to’dalarga to’planadi,
ikkinchi yoshga o’tgan lichinkalarning to’dalari muayyan bir tartibda harakat
qila boshlaydi. To’qay chigirtkasi lichinkalari ham po’st tashlashlar orqali 5
yoshni o’taydi. Lichinkalar kechqurun o’simliklarga o’rmalab chiqib,
ertalabgacha oziqlanmaydi va ertalab soat 7-8 dayoq ular har tomonga tarqalib
oziqlanadi, keyin esa to’dalarga yig’ilib, muayyan tartibda harakat qila
boshlaydi va vaqti-vaqti bilan oziqlanish uchun to’xtaydi.
Lichinkalar tuxumdan chiqqanidan 40-45 kun o’tgach, oxirgi marta po’st
tashlab, voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Ular to’dalashib, bir necha o’n va
hattoki bir necha yuz kilometrga ham to’xtamasdan ucha oladilar. Kechalari
to’xtagan joylarida ekinlarni payxon qiladi. CHigirtkalar erkagi jinsiy vo yaga
yetgach, uchishdan to’xtaydi. Birinchi juftlashishdan ikki haftacha o’tgach,
urg’ochilar tuxum (ko’zacha) qo’yishga kirishadi. Tuxum qattiq va yumshoq
tuproqlapra qo’yilsada, chigirtka ko’zachalarini qamishzorlarga qo’yishni
yoqtiradi. To’qay chigirtkasi doimiy ko’payish manbalardagi sharoitga, tabiiy
kushandalarning soniga, ob-havoning qulayligiga qarab, bir necha yil ichida
to’dalashib hayot kechiruvchi yoki noqulay vaziyatda yakka-yakka yashash
fazasiga o’tishi mumkin.
To’da hosil qilib yashovchi chigirtka fazasi yiliga bir marta, yakka-yakka
yashovchi chigirtka fazasi esa yiliga ikki marta avlod beradi. To’qay
chigirtkasining tuxumlarini, lichinkalarini va voyaga yetganlarinining tabiiy
kushandalari marokash chigirtkasining kushandalariga mos.
Kurash choralari. Chigirtka zararlashi ehtimoli bo’lgan maydonlar yil
bo’yi uch marta tekshiriladi:
- yozda dastlabki kuzatuv o’tkazilib; chigirtkalar tuxum qo’yayotgan
davrda chigirtka to’dalari tushgan joylar aniqlanib, rejaga kiritiladi;
- kuzda, chigirtkalar tuxum qo’yib bo’lganidan so’ng, ular tuxum qo’ygan
maydonlar hajmini va tuproqdagi ko’zachalar qalinligini aniqlash;
- olingan ma’lumotlarni xaritada belgilash;
11

- kuzda yig’ilgan nazorat ma’lumotlari kelasi yili chigirtkalarga qarshi
kurash tadbirlarini o’z vaqtida va samarali o’tkazishda asos bo’la oladi;
- ko’klamda o’tkaziladigan nazorat, chigirtkalar tuxumining qishlashdan
chiqkan holatini, tuxumda embrionning rivojlanish jarayoni ketishini va
lichinkalarning ochib chiqishini taxminiy muddatlarini aniqlash kuzgi nazorat
natijalarini yanada aniqlashtirish maqsadida amalga oshiriladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek chigirtka lichinkalarining yoshi oshgan sari
ular egallagan maydon kengaya borishini hisobga olgan xolda, ularga qarshi
kurash choralari lichinkalar 3-4 yoshga o’tmasdanoq amalga oshiriladi.
Chigirtkalarga qarshi quyidagi kimyoviy preparatlardan foydalanish
mumkin: buldok 2,5% em.k. – 0,1-0,2 l/ga; detsis, 2,5% em.k. – 0,3-0,5 l/ga;
konfidor 20% em.k. – 0,05-0,1 l/ga; dursban 40,8% em.k. – 0,4 l/ga; regent 80%
s.e.kuk. – 10,0 g/ga; sumi-alfa 20% em.k. – 0,1 l/ga; sherpa 25% em.k. – 0,1
l/ga; dimilin 48% s.k. (yoppasiga s e p ish yoki "barer" usuli bilan yo’liga to’siq
qo’yish maqsadida qo’llash va h.k.). G’allaning zararkunandalariga qarshi
kurashda foydalaniladigan kimyoviy preparatlar ilovadagi 1-jadvalda keltirilgan.
Bu kimyoviy vositalarni q o’ llashda OVX-600 traktor purkagichi, AN-2
samolyoti hamda deltaplanlardan foydalanish mumkin.
1.2. Qo’ng’izlar
Q o’ n g’ izlar turkumida donli ekinlarga iqtisodiy zarar yetkazadigan
darajada uchrovchi yassim o’ ylovlilar, qarsildo q qora tanli, vizildoq q o’ n g’ izlar
oilalariga mansub bo’lgan ayrim vakillarini k o’ rsatish mumkin.
Kravchik (xumkalla, keskir) q o’ng’izlari. Yassimo’ylovlilar oilasiga
mansub bo’lgan kravchik qo’ng’izlarining bir necha turi qayd qilingan,
jumladan, kichik kravchik, kugart kravchigi, mis rang kravchik, qora kravchik,
bronza tusli kravchik va do’mboqchali kravchik shular jumlasidandir.
Bu kravchiklarning hammasi q o’ n g’ izlik davrida o’ simliklarga deyarli bir
12

xil zarar yetkazadi. Ular lalmi g’alla va boshqa ekinlarni ayniqsa bug’doy, arpa,
maxsar va zig’irni, ba’zan yangi o’zlashtirilgan yerlardagi ekinlarni maysalik
davrida yeb katta zarar yetkazadi. Bitta kravchik qo’ng’izi 1,5-2 m 2
maydondagi
ekin maysasini qirqib yo’q qilishi mumkin.
Bu qo’ng’izlar Respublikamizning Jizzax, Qashqadaryo viloyatlarida
keng tarqalgan. Kravchik qo’ng’izlarining tanasi qisqa va yo’g’on, boshi va
yelkasi juda katta, qorni ko’kragining keyingi ikkita bo’g’imi proportsional
bo’lmagan tarzda kichik, shuning uchun ba’zan kravchik xumkalla deb
yuritiladi. Qo’ng’izning qanot usti choki qo’shilib ketganganligi uchun ucha
olmaydi. Og’zining ustki jag’lari juda kuchli rivojlangan (2b-rasm).
Tuxumi capg’ish yoki oq rangda, oval shaklida. Lichinkasi oq rangda,
y o’g’ on va biroz egilgan. G’umbagi xira oqish yoki sarg’ish.
Kravchiklarning barcha turining hayot kechirishi asosan bir-biriga
o’xshaydi. Kravchiklar voyaga yetgan qo’ng’iz davrida qishlaydi. Qo’ng’izlar
erta ko’klamda qishlovdan yer betiga chiqib, yaqinida yashil o’simliklar ko’p
bo’lgan, qattiq, haydalmagan zich yerni tanlab, chuqur in yasaydi. Ba’zi
turlarining ini 75 sm va undan ham chuqur bo’lishi mumkin. Urg’ochi kravchik
ini tagining chetida uzunchoq katakcha-chuqurchalar yasaydi va uning ichida
alohida uyaga bittadan tuxum qo’yadi; shundan keyin uya ustini tuproq bilan
berkitib, katakchalar ichini tashqaridan tashib kelingan o’simlik poyasi, bargi va
shoxchalari bilan to’ldiradi. Tuxumdan chiqqan lichinka onasi tayyorlab qo’ygan
o’simliklarni yeb, rivojlanishini tugatadi va g’umbakka aylanadi. Kuzda
g’umbakdan voyaga yetgan kravchik qo’ng’izlar chiqib, kelasi yil bahorgacha
shu yerda qishlab qoladi.
Kurash choralari. Qo’riq va partov yerlarni o’zlashtirish kravchiklarning
yashashi uchun noqulay sharoit yaratadi va ular ekin maydonlaridan uzoqqa
suriladi. Ekin dalalarining kravchik tushgan qismi (asosan dala chetlari) ga
hamda ekin bilan chegaradosh bo’lgan 3-5 m kenglikdagi begona o’simliklarga
ichidan ta’sir etuvchi kimyoviy preparatlar purkaladi.
13

Qarsildoq qo’ng’izlar (simqurtlar). Qarsildoq qo’ng’izlarning (simqurtlar
– qo’ng’iz lichinkalari) bir necha turlari, jumladan, mo’ylovdor qarsildoq
qo’ng’iz va lalmi ekin qarsildoq qo’ng’izi lichinkalari zararidan g’alla ekinlari
ko’chatlari ancha, ba’zan 70% gacha siyraklashadi (2a-rasm).
Zararkunanda qo’ng’izlar lalmidagi maxsar, zig’ir va no’xat ekinlariga
ham ancha shikast yetkazadi. Uzun mo’ylov va lalmi qarsildoq qo’ng’izlari
respublikamizning g’allakor mintaqalarida keng tarqalgan.
Mo’ylovdor qarsildoq qo’ng’izning bo’yi 9-11 mm, erkagining mo’ylovi
tana uzunligi bilan barobar; ypg’ochisining mo’ylovi esa tanasidan qisqaroq.
Erkagining oyoqlari ham urg’ochi qo’ng’izning oyoqlariga nisbatan uzunroq.
Qo’ng’iz tanasi qoramtir tusli.
Lichinkasi (simqurt) ning uzunligi 15 mm, rangi och sariq, tanasining
so’nggi bo’limi oxiri ikkiga ajralgan.
Lalmi ekin qarsildoq qo’ng’izining bo’yi 7,5-8 mm, rangi qora, yosh
qo’ng’izlar sertukligidan kulrang bo’lib ko’rinadi.
Lichinkasi (simqurt) ning rangi och sariq, siyrak tukli. Tanasining oxiri
konussimon yumaloq. Bu zararkunandalar tuproqda (20 sm gacha chuqurlikda)
lichinka va qo’ng’izlik davrida qishlaydi.
Qo’ng’izlar mart-aprel oylarida qishlovni tugatib, yer betiga chiqadilar va
tuproqqa tuxum qo’yadilar. Tuxumdan chiqqan lichinkalar dastlabki yoshda
chirindilar bilan oziqlanib ekinga zarar bermaydi.
Katta yoshdagi lichinkalar esa ekinlarga katta zarar yetkazadi (fevralning
ikkinchi yarmidan aprelning uchinchi o’n kunligi boshlariga qadar).
Zararkunandaning ikki yilda yoki uch yilda bir avlod berishi, yilning turli
fasllarida turlicha rivojlanish fazalarining uchrashiga sabab bo’ladi.
Kurash choralari. Ekin ang’izini yumshatish, yerni haydash, begona
o’tlarga qarshi kurashish, ayniqsa simqurtlarni o’ziga jalb qiluvchi sudralib
o’sadigan bug’doyiqqa qarshi kurashish zararkunandalar miqdorini ancha
kamaytiradi.
14

A B
2-rasm.
A. Qarsildoq qo’ng’iz: a-lichinkasi, b-qarsildoq qo’ng’iz
lichinkalari zararlayotgan don va k o’ chat ;
B . Kravchik (xumkala) qo’ng’izi .
15

Ekinni ertaroq muddatlarda, simqurtlar tuproq yuza qatlamiga to’liq
ko’tarilganiga qadar urug’ni belgilangan chuqurlikka ekish ko’chatlarning tez
unib chiqishi va rivojlanishini ta’minlaydi, bu esa o’z o’rnida zararlanishni
birmuncha kamaytiradi. Ekin maydonlaridagi tuproqda zararkunanda
lichinkalari soni 1 m 2
da 5-10 tadan qayd qilinganda, zararkunandalar bilan
kamroq zararlanadigan zig’ir, bir yillik dukkakli ekinlarni almashtirib ekish
yaxshi samara beradi.
Bahori g’alla ekinlar ekilishidan oldin 1 m 2
tuproqda 4-6 zararkunanda
lichinkalari uchrasa urug’lik donni tegishli kimyoviy preparatlar bilan dorilash
lozim (ilovadagi jadval ).
Qoratanli qo’ng’izlar (soxta simqurtlar). Qo ratanli qo’ng’izlarning
tuproqda hayot kechiruvchi lichinkalari (soxta simqurtlar) ba’zan kuzgi
bug’doyning 40% ga yaqin sepilgan urug’ini nobud kiladi. Uning zarari bahori
ekinlarda ham ancha kuchli bo’ladi. Yirik yoshdagi lichinkalari ko’pincha
urug’ni batamom yeb qo’yadi, kichik yoshdagilari esa urug’ning murtagini
zararlaydi, natijada qisman zararlangan urug’lar ham chiriydi. Bundan tashqari
lichinkalar poyaning tuproq ostki qismini ham kemirib zararlaydi, voyaga
yetgan qo’ng’izlar esa o’simlikning pastki barglarini yeb shikastlaydi.
O’zbekistonda qoratanli qo’ng’izlar juda keng tarqalgan. Uning 20 dan
orti q turi g’alla ekinlarini turli darajada zararlaydi. Ayniqsa, respublika
janubidagi tog’ oldi mintaqalaridagi lalmikor ekinlarda ularning zarari kuchliroq
bo’ladi.
Qoratanli qo’ng’izlarning tanasi katta-kichikligi va shakli jihatidan juda
xilma-xil. Tanasi ko’pincha salgina yaltiraydigan qora tusda bo’ladi, shuning
uchun ham qoratanli qo’ng’izlar deb yuritiladi. Tanasining xitin qavati juda
qalinlashgan. Lichinkalari simqurtlarga o’xshaydi. Tanasi uzun va sariq tusda.
Bu lichinkalar qarsildoq qo’ng’iz lichinkalaridan kallasining bo’rtib turishi,
lablarining rivojlanganligi, oldingi oyoqlarining keyingi juft oyoqlariga nisbatan
yirikligi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. Qornining oxirgi bo’limi
16

sertuk bo’ladi.
Qora tanli qo’ng’izlar quruq joylarni yoqtiradi va qurg’oqchilik yillari
yaxshiroq rivojlanadi. Ko’pchilik qora tanli qo’ng’izlarning lichinkalari
tuproqning yuza qatlamida yashaydi va noqulay sharoitlarga birmuncha
chidamli bo’ladi. Urg’ochi qo’ng’izlar tuxumlarini tuproq orasiga qo’yadilar.
Tuxumdan chiqqan lichinkalar uzoq muddat (1 yil va undan ortiq) tuproqda
hayot kechirib, keyin shu yerda g’umbakka aylanadi. G’umbakdan chiqqan
qo’ng’izlar bir necha yil yashab, o’z umrida bir necha marta, bir necha yuztadan
tuxum qo’yadi.
Kurash choralari. Dal al ar ga yaxshilab ishlov berish, hosil yig’ishtirib
olinganidan so’ng o’simlik qoldiqlarini yo’qotish, tuproqqa mineral o’g’it
kiritish. Sim qurtlarga qarshi tavsiya etilgan tadbirlar bu zararkunandalarga ham
ta’lluqlidir.
1.3. Tanga qanotlilar yoki kapalaklar
H avfli zararkunandalar sifatida kapalaklar turkumidan tunlamlar va
parvonalar oilalari vakillarini k o’ rsatish mumkin.
Tunlamlar. R espublikamiz hududlarida tunlamlarning 300 dan ortiq turi
qayd qilingan. G’alla ekinlariga kuzgi, undov, yovvoyi tunlam qurtlari jiddiy
shikast yetkazadi.
Kuzgi yoki ko’k qurt tunlami. Kuzgi tunlam qurtlari 160 turdan ko’proq
o’simliklar bilan oziqlanadi, jumladan, kuzgi g’alla ekinlarini, makkajo’xorini
kuchli zararlaydi.
Ekilgan urug’likni va undan hosil bo’lgan o’simtalarni asosan tuproq
yuzasidan qirqib (kemirib) katta zarar yetkazadi. Natijada ekinzorlarda
yalang’och joylar hosil bo’ladi.
Makkajo’xori maydonlarida ham 1-chi avlod qurtlari ekilgan ypyg’ni
kemiradi, hosil bo’lgan maysalarni tuproq yuza qavatidan qirqadi. Yoz
17

o’rtalarida ekilgan makkajo’xorini ham tunlam 2-chi avlod qurtlari yuqorida
eslatilgan tartibda zararlaydi, shuningdek o’simlik poyasi ichini ham kemiradi,
kuzda esa makkajo’xori so’tasini ham zararlaydi. Kuzgi tunlam respublikaning
hamma viloyatlarida keng tarqalgan. Ayniqsa, Farg’ona vodiysi, Xorazm,
Sirdaryo, Qashqadaryo viloyatlari ekinzorlariga ko’proq zarar keltiradi. Bundan
tashqari Surxondaryo viloyati tog’ oldi tumanlarida ham ko’plab uchraydi.
Kuzgi tunlam kapalagi qanotlari yozilganda 4 s m gacha yetadi. Oldingi
qanotlari qo’ng’ir, bo’z rangli bo’lib, ba’zan birmuncha qo’ng’ir yoki sarg’ish
rangda tovlanib turadi. Oldingi qanotida qoramtir buyraksimon dog’i bor.
Keyingi qanotlari oq.
Tuxumi gumbazsimon, oqish, sirti qovurg’achali, rivojlangan sari qoraya
boradi. Qurtining uzunligi 5 s m gacha yetadi, tanasi yaltiroq ko’kish rangda
tovlanib turadigan qoramtir bo’z tusda.
G’umbagining uzunli 14-20 mm, rangi och qo’ng’ir, qornining oxirida
ikkita ayri tikanchasi bor. Kuzgi tunlamning katta yoshdagi qurti asosan g’alla
ekinlari dalalarida, uvat va yo’l yoqalarida, bedapoyada, poliz ekinlari va
makkajo’xori maydonida, tuproq ostida 5-15 sm chuqurlikda qishlaydi. Martda,
bahor salqin kelganida esa aprel boshlarida tunlam qurti tuproqning yuza
qavatiga ko’tarilib 3-6 sm chuqurlikda "beshikcha" yasab shu yerda g’umbakka
aylanadi.
Kapalaklar uchib (aprel-may) chiqqandan keyin bir necha kun o’tgach,
tuxum qo’yishga kirishadi. Ular tuxum qo’yishi uchun o’tlar siyrak, ayniqsa tez
qiziydigan yengil tuproqli dalalarni tanlaydi. Kapalaklar o’z tuxumlarini
ituzumning yosh ko’chatlariga (70-80%) qo’yishni yoqtiradi. Kapalaklar ko’pi
bilan 2000 ta, o’rtacha esa 500-600 dona tuxum qo’yadi. Qo’yilgan tuxumlardan
havo haroratiga qarab 3-6 kun ichida qurtlar chiqib, ular kunduzi begona o’tlar
ostidagi tuproq yuza qavatiga bekinib oladi, faqat kechalari tuproq betiga
chiqadi. Zararkunanda 3-4 nasl beradi.
Kuzgi tunlam kuzgi bug’doyning har 1 m 2
maydonida 2 dona,
18

makkajo’xorida esa 0,5 dona qurtning uchrashi aniqlangan.
Kuzgi tunlamning 80 ga yaqin turdagi tabiiy kushandalari qayd qilingan.
Ular zararkunandani tuxumlik, qurtlik va g’umbaklik davrida birmuncha
kamaytirib turadi.
Kuzgi tunlam parazitlaridan trixogramma, apantelas, rogas, mikrogaster,
barilipa, yirtqichlardan esa vizildoq qo’ng’izlar va stafilinidlar samarali
hisoblanadi.
Kurash choralari. O’simlikning yaxshi o’sishi va rivojlanishini
ta’minlaydigan barcha agrotexnik tadbirlar majmuini amalga oshirish; boshoqli
ekinlarda kuzgi tunlam tuxumlariga qarshi dalaga ikki muddatda: tuxum qo’yish
boshlanishida gektariga 20 mingta va tuxum qo’yish ommaviy boshlanganda 50
mingta trixogramma tarqatish; ehtiyoj tug’ilganda uchinchi marta qo’shimcha
yana gektariga 30 ming dona hisobidan trixogramma tarqatish zarur.
Makkajo’xorida: ekin maysalari hosil bo’lgandan keyin kuzgi tunlam
tuxumlariga qarshi trixogrammadan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda
trixogramma har bir gektarga 100 mingtadan tarqatiladi. Dastlabki tarqatish
zararkunanda kapalaklari tuxum qo’yishni boshlaganda, keyingilari esa birinchi
tarqatishdan 5-7 kun o’tkazilib, takroriy amalga oshiriladi. Zararkunandaning 1-
2-chi yosh qurtlariga qarshi dendrobatsillin, 100 mlrd. spor/g mikrobiologik
preparatidan gektariga 0,7-1 kg hisobidan ishchi suspenziyasi purkaladi.
Parvonalar. Bu kapalaklar oilasi vaki l lari ham keng tar q algan hasharotlar
bo’lib, O’ zbekistonda jiddiy zararkunandalar sifatida qayd q ilingan.
Makkaj o’ xori kapalagi. Makkajo’xori kapalagining qurti hammaxo’r
bo’lib, 50 turdan ortiq madaniy va 100 turdan ortiq yovvoyi o’simliklarni
zararlaydi. Makkajo’xoridan tashqari zararkunanda kanop, g’o’za, oqjo’xori,
shakarqamish, tariq, arpa, sholi va boshqa ekinlarni ham jiddiy shikastlaydi.
Zararkunanda makkajo’xori so’ta poyachasini, keyinchalik so’tasini zararlaydi.
Makkajo’xorining qurtlar bilan zararlangan poyalari va so’tasi sinib ketadi. Bu
zararkunanda respublikamizning barcha hududlarida keng tarqalgan.
19

Kapalagi qanotlarini yozganda 27-28 mm, oldingi qanotlari keyingisidan
uzunroq, erkagining qanoti qo’ng’ir kul tusda, urg’ochisiniki esa sarg’ish
rangda. Keyingi qanotlari och-sar g’ ish kulrang, erkagida bu q anotlar
qoramtirroq (4 - ra s m).
Tuxumi yassilangan, bir-birining ustiga cherepitsa singari mingashtirib
qo’ yiladi. Qurtining uzunligi 25 mm gacha, oq yoki xira sarg’ish tusda, yelkasi
bo’ylab uzunasiga qoramtir yo’l o’tgan. Har bir bo’g’imida xitinlashgan to’rtta
kichik qora dog’chasi bor, keyingi bo’g’imlarda dog’chalar 2 tadan bo’ladi.
G’umbagi qo’ng’ir, uzunligi 20 mm, qornining uchida to’rtta ilmoqchasi bor.
Zararkunandaning qurti oziqlanayotgan o’simlikning poyasi ichi da
(qo’ytikan, shuvoq, qiyoq, nasha, makkajo’xori , oqjo’xori, tariq ang’izlarida)
qishlaydi. Qurtlar erta ko’klamda g’umbakka aylanadi va 2-3 haftadan so’ng
kapalaklar uchib chiqadi. Kapalaklar o’rtacha 250-300 dan, ko’pi bilan 1250
donagacha tuxum qo’yadi. Respublikamiz sharoitida makkajo’xori kapalagi 2-3
avlod beradi.
Kurash choralari. Zararkunandaning qurtlari oziqlanadigan begona
o’tlarni muntazam ravishda yo’qotib turish; yozda (ertagi) va kuzda (kechki)
makkajo’xori silos va don uchun yig’ib olinishida poya tagidan o’rilishi (kuzda
makkajo’xori kapalagining ko’pchilik qurtlari poya ostiga tushadi) kerak;
ekinlar (makkajo’xori, kanop va b.q.) yig’ishtirib olingandan so’ng qurtlar
qishlashi mumkin bo’lgan barcha o’simlik qoldiqlarini yo’qotish; ekinlardan
bo’shagan yerlarni chuqur shudgorlash zarur.
Biologik kurash vositalaridan, zararkunanda kapalaklar uchib chiqib
tuxum qo’ya boshlashi bilanoq gektariga 100-300 mingtadan trixogramma 5-7
kun oralatib, bir necha marta takroriy tarqatiladi.
Qurtlariga qarshi brakon yaydoqchisi uch marta quyidagi nisbatda:
birinchi tarqatishda 1:20 (parazit : zararkunanda), ikkinchi 1:10 va uchinchi 1:5
nisbatda 7-8 kun oralatib tarqatiladi. Kimyoviy kurash vositalaridan karate, 5%
em. k. (0,2 l/ga) va bosh q alar ishlatiladi (ilovadagi jadval ) .
20

4 - ra s m. Makkajo’xori kapalagi .
a. ur g’ ochi kapala k;
b . erkak kapala k;
v . qurti ;
g . zararlangan makkajo’xori .
21

1.4. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari
Bu g’ doy tripsi – Haplothrips tritici . Bu zararkunanda bu g’ doyga,
ayniqsa q ur g’ o q chilik yillari katta zarar yetkazadi. Bunda hosil 50% gacha
kamayib ketishi mumkin. Bug’doy tripsi keng tarqalgan, bo’yi 1,47-2,2 mm
keladi, qanotlarida tomirlari yo’q, qanoti chetlarida uzun kiprikchalar bor.
Voyaga yetgan tripsning rangi qora yoki to’q qo’ng’ir, lichinkalari och qizil
tusda bo’ladi (5-rasm).
Bug’doy tripsi yosh lichinkalik davrida ang’izda, tuproqda qishlaydi. Erta
bahorda, harorat +8 0
С ga yetganda lichinkalar uyg’onib ang’iz ustiga chiqib, shu
yerda voyaga yetadi.
May oyida tuxumlarini boshoq bandiga va don qobig’iga bittadan yoki
to’p-to’p qilib qo’yadi. Tuxumlardan chiqqan lichinkalar boshoq qobig’i ichiga
kirib, qobiq va gul shirasini so’radi. Zararkunanda bug’doydan tashqari arpa,
so’li, makkajo’xori va boshqa g’allasimon o’simliklarni ham zararlaydi. Yiliga
bir marta avlod beradi.
G’alla ekinlarida o’simlikxo’r tripslar bilan 50 turdan ortiq yirtqichlar
oziqlanadi. Ulardan aelotrips, melatrips, ripindotrips avlodlariga mansub tripslar
zararkunandaning tuxum va lichinkalarini so’rib kamaytiradi.
Kurash choralari. H osil yig’ishtirib olingandan keyin ang’izni sug’orish
va yerni ag’darib haydash, almashlab ekishni joriy qilish, bahorgi ekinlarni
ertaroq muddatlarda ekish zarur. Ekinlarga bug’doy tripsi ommaviy tushganda
karate,5% em.k. (0,2 l/ga), detsis, 2,5% em.k. (0,25 l/ga) va boshqa ruxsat
etilgan preparatlar hosil yig’ishtirilishidan 30 kun oldin purkalishi mumkin
(ilovadagi jadval ) .
22

5 - ra s m. Bug’doy tripsi

23

a. voyaga yetgani;
b. lichinkasi;
v. trip s zararlagan bug’doy boshog’i.
24

Oq jo’xori tripsi – Anaphothrips flavicinctus . Bu zararkunanda
makkajo’xorini, ayniqca oq jo’xorini zararlaydi, o’simliklar bargi qinining
shirasini so’rib yashaydi. Bunda, ayrim barglar qinidan bu hasharotning
yuzlarcha, hatto minglarcha nusxasi topilgan. Trip s tushgan o’simlikning o’sishi
shubhasiz susayadi, barglari burishib qoladi.
Bu zararkunanda O’zbekistonning Buxoro, Andijon, Farg’ona va Toshkent
viloyatlarida qayd qilingan. Oq jo’xori tripsining bo’yi 0,99-1,2 mm, tanasi
cho’ziq, tusi o’ng’ir, qornining uchinchi, to’rtinchi va beshinchi bo’g’imlari va
oyoqlari och-sariq, qanoti oqish-kulrang, oldingi qanotining uzunasiga ketgan
tomirida 5-6 ta tuk, keyingi tomirida 7-10 ta tuk bo’ladi. Oq jo’xori tripsining
qanday hayot kechirishi shu vaqtgacha yaxshi o’rganilmagan. Faqat shu narsa
ma’lumki, trips tuxumini barg to’qimasining ichiga qo’yadi. Trips oq jo’xori va
makkajo’xoridan tashqari qumay bargiga ham tushadi. Bu zararkunanda may-
iyun oylarida ko’plab paydo bo’ladi.
Oq jo’xori tripsini aelotrips, yirtqich trips va orius qandalalari qirib turadi.
Kurash choralari. Zararkunandaning makoni bo’lgan g’umayning
o’sishiga yo’l qo’ymaslik va umuman bug’doy tripsiga qarshi tavsiya etilgan
kurash choralarini bu zararkunandaga ham qo’llash yaxshi samara beradi.
G’allagullilar shiralari. G’alla ekinlariga shiralarning bir necha turi
ancha katta zarar yetkazadi, jumladan, katta g’alla shirasi – bug’doy, arpa,
makkajo’xori, oq j o’ xori va tariqqa; g’alla shirasi – arpa, qisman bug’doyga;
makkajo’xori shirasi – arpa, bug’doy, makkajo’xori, oq j o’ xorini shikastlaydi.
Shiralar ekinlar shirasini so’rishi natijasida o’simlik zaiflashadi, yaxshi
o’smaydi, don tugishdan orqada qoladi. O’simlikning doni ko’pincha puch
bo’lib qoladi, barglari so’lib sarg’ayadi. G’allagullilar shiralari juda keng
tarqalgan zararkunandalar bo’lib, ular respublikamizning barcha hududlarida
uchraydi. Shiralarning tanasi 1,5- 2,8 mm bo’lib, tusi yashildan to’q
qo’ng’irgacha bo’ladi. Qanotsiz va qanotli formalarda uchrab, tirik lichinka
tug’ib ko’payadi (6-rasm).
25

70 turdan ortiq ixtisoslashgan (afidofaglar) va 80 turdan ortiq hammaxo’r
tabiiy kushandalar g’allagullilar shiralari ko’payishining oldini oladi. Ulardan
eng samaralilari: xonqizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari, oltin ko’zlar,
o’rgimchaklar va h.k. G’allagullilar shiralari mavsumda 10 martadan ortiq avlod
berib ko’payadi.
Kurash choralari. Bahori g’allalarni mumkin qadar ertaroq muddatlarda
ekish; ang’izni erta haydash. Ekinlar chetlarini ruxsat berilgan preparatlar bilan
ishlab chiqish.
Zararli xasva – Eurygaster integriceps . Xasva bug’doy va arpa poyalari,
boshog’ining shirasini so’rishi natijasida ekinlarning ayrim poyalari nobud
bo’ladi yoki poya shikastlanishi tufayli hosil ancha kamayib ketadi. Xasva
poyani kechroq zararlasa, uning ichidagi don puch va oqsili kam bo’lib qoladi
va natijada bunday dondan tayyorlangan non sifatsiz, hamiri yopishqoq bo’ladi
va h.k. Bug’doy va arpadan tashqari xasva sholini ham zararlaydi. Xasva
zararlagan maydonlardan olingan urug’lik donning unib chiqishi 50% gacha
kamayadi. Zararli xasva respublikamizning barcha hududlarida tarqalgan
bo’lsada, tog’ oldi zonalarida ko’p miqdorda uchraydi.
Zararli xasvaning bo’yi 10-12 mm, tanasining rangi sariq yoki sariq-
kulrang, sirti marmarsimon naqshli, qalqonining tubida ikkita oqish dog’cha bor
(7-rasm). Zararli xasva voyaga yetgan xolda, asosan tog’larda toshlar yoki
o’simliklar ostida qishlaydi. Mart-aprel oylarida qishlov joylaridan chiqib, ekin
dalalariga yopiriladi.
26

6 - ra s m. G’alla shirasi .
a . q anotligi ; d . nimfasi ;
b . q anotsizi ; ye . bargdagi shiralar ;
v . bargdagi tuxumlari ; j . shira koloniyalari bilan
q opla n gan, zararlangan o’ simli k.g . lichinkasi ;

27

7 - ra s m. Zararli xasva .
a . voyaga yetgani ;
b . zararli xasva bug’doy bargiga qo’ygan tuxum ;
v . zarari.
28

O’simlikning xasva jarohatlagan joyida oqish dog’ hosil bo’ladi. Tez orada
xasva g’alla o’simliklari barglarining har ikki tomoniga tuxum qo’yishga
kirishadi. Bitta urg’ochi xasva 100-180 va hatto 300 ta gacha tuxum qo’yadi.
Xasva voyaga yetgan va lichinkalik davrida o’simlikning barg, poya va
boshoqlarini so’rib zararlaydi. O’simlikning shikastlangan boshog’i qurib, oqish
tusga kiradi; qiltig’i noto’g’ri o’sadi va pastga osilib qoladi. Zararlangan don
burishib, t o’ liq yetilmaydi. Zararli xasva yiliga bir marta avlod beradi.
G’alla ekinlariga zararli xasvadan tashqari nayza boshli va tog’ xasvalari
ham bir muncha jiddiy zarar yetkazadi.
Voyaga yetgan xasvada faziya pashshalari 20-25 % gacha, tuxumida
telenomus tuxumx o’ rlari tekinx o’ rlik qilib zararkunanda tuxumini 80 % gacha
kamaytiradi. Xasvani ko’pgina parrandalar (ayniqsa kaklik), vizildoq, stafilin
qo’ng’izlari, yirtqich qandalalar va o’rgimchaklar ko’plab qirib turadi. Bundan
tashqari xasva qishlash joylarida myuskardin zamburug’idan ayrim yillari 50%
gacha qirilib ketadi.
Kurash choralari. Bahori don ekinlarini erta muddatda ekish, hosilni
vaqtida va qisqa muddatda yig’ib olish, ekinlarda zararli xasva miqdori iqtisodiy
zararlash mezonidan ortiq bo’lsa ruxsat berilgan preparatlar bilan ishlash yaxshi
samara beradi (ilovadagi jadval ) .
Saratonlar. O’ zbekistonda g’alla ekinlarini 30 turdan ortiq saratonlar
zararlab, bulardan ayniqsa, ola saraton, olti nuqtali, qoramtir saratonlar
o’zlarining ko’plab uchrashi va zarari bilan boshqa turlardan ajralib turadi.
Ola saraton (tsikada) – Psammotettix striatus. Ola saraton kuzgi
ekinlarni sanchib-so’rib zararlashi tufayli ekinlarning tuplanishi susayadi,
o’simliklar so’liydi va hattoki nobud bo’ladi. Zararlangan kuzgi o’simliklar
zamburug’ kasalliklariga tez chalinuvchan va sovuqqa chidamsizroq bo’ladi.
Bahori ekinlar boshoqlash va sutli pishiqlik davrida zararlansa don to’lishishini
susaytiradi, uning sifatini yomonlashtiradi va 20-45% hosil yo’qotilishiga olib
keladi. Ola saraton bu g’ doyga mozaika kasalligini yuqtiradi. Saraton tanasi
29

uzunligi 3,5-5 mm, xira sar g’ ish rangli. Tuxumlik davrida kuzgi ekinlar bargida
qishlaydi. Lichinkalar aprelda tuxumdan chiqib, may oyida rivojlanishini
tugallaydi. Voyaga yetgan saraton bahori ekinlar boshoqlash davrida tuxum
qo’yadi. Yiliga 3 martagacha avlod beradi (8-ra s m).
Kurash choralari. Yer chu q ur h aydaladi. Kimyoviy kurashda zararli
xasvaga qarshi tavsiya etilgan preparatlarning biri bilan ishlash tavsiya etiladi.
Vizildoq qo’ng’iz lar. G’alla ekinlarining jiddiy zararkunandalari sifatida
vizildoq qo’ng’izlardan g’alla vizildoq qo’ng’izi ( Zabrus tenebrioides) va janub
g’alla qo’ng’izi (Zabrus morio) qayd qilingan. Bu turlar ayniqsa lalmi g’alla
ekinlariga katta talafot yetkazishi mumkin. Zararkunanda lichinkalari tuproqda
uya yasab yashaydi va kechqurunlari tuproq betiga chiqib kuzgi g’alla ekinlari
barglari bilan, hamda barg bo’laklarini uyasiga tashib, oziqlanadi. Zararlangan
o’simliklar quriydi. Qo’ng’izlari boshoqda donning bir qismi bilan oziqlanib, bir
qismini turtib tushiradi, natijada don to’kilishi ko’payadi. Qattiq zararlangan
g’alla ekinlari maydonlarida yalang’och joylar hosil bo’ladi.
G’alla vizildoq qo’ng’izining tanasi cho’zinchoq, uzunligi 12-16 mm, usti
qora yoki qoramtir qo’ng’ir rangli ma’dansimon yaltiroq; tuxumining uzunligi
2,0-2,3 mm, sutsimon oq rangli, oxirgi yoshdagi lichinkasining uzunligi 25 mm
gacha, kulrang oq rangli, g’umbagi sarg’ish rangli (9-rasm). Janub vizildoq
g’alla qo’ng’izining rangi qora-qo’ng’ir, uzunligi 12-15 mm.
Bu ikkala vizildoq g’alla qo’ng’izlarining hayot kechirishi bir-biriga
o’xshash bo’lib, g’alla o’rib olingandan keyin qo’ng’izlar don to’kilgan joylarga
va g’alla o’rilmay qolgan maydonchalarga to’planadi.
Bu yerda qo’ng’izlar kuzga yaqin tuproqning 5-15 sm chuqurligiga, bir-
biridan 2-5 sm masofada 10-25, ba’zan 50 tadan tuxum qo’yadi.
30

A B
8-rasm.
A. Ola saraton;
B. Ola saraton yuqtirgan virus bilan kasallangan o’simlik.
9-rasm. Vizildoq qo’ng’iz.
31

Tuxumlardan 10-15 kunda lichinkalar chi q ib kuzgi bu g ’ doy maysalari
bilan oziqlanadi. Dastlabki sovuqlar boshlanishi bilan lichinkalar tuproqning 30-
40 sm pastiga tushib qishlaydi. Qishlashga 3 yoshdagi lichinkalar qoladi.
Bahorda qishlovdan chiqqan lichin kalar kuzda ekilgan g’alla bilan oziqlanadi.
Lichinka tuproqning 10-18 sm chuqurligida aprel may oylarida g’umbakka
aylanadi. Zararkunandaning lichinkalik fazasi 7-8 oy, g’umbaklik davri esa 10-
14 kun davom etadi.
Kurash choralari. Kuzgi g’allani yaxshi tayyorlangan dalalarga ekish;
donni tez yig’ib yanchish; ekindan bo’shagan dalalardagi o’simlik ang’izini
yumshatish va tezda chuqur shudgorlash. Almashlab ekishni amalga oshirish;
kuzgi urug’lik donni dorilab ekish; zararkunanda lichinka va qo’ng’izlariga
qarshi kuzgi va bahori g’alla ekinlariga insektitsidlar purkash tavsiya etiladi.
Pyavitsa (shilimshiq qurt) – Lema melanopus. Qo’ng’izlari g’allagulli
o’simliklar bargini kemirib, uzunchoq teshikchalar hosil qilsa, lichinkalari
bahori ekinlarni (arpa va suli) kuchli, bug’doyni kuchsizroq zararlaydi.
Qurg’oqchilik yillari pyavitsa hosilga kuchli salbiy ta’sir ko’rsatadi,
hosilning yarmi yo’qotilishi mumkin.
Pyavitsa keng tarqalgan zararkunanda, qo’ng’izining uzunligi 4-6 mm,
tanasi cho’zinchoq, rangi yashilsimon, qanot usti yashil-ko’kish bo’lib,
nuqtachalar qatori yaqqol ko’rinib turadi (10-rasm). Tuxumi uzunchoq-oval,
sariq rangli.
Lichinkasining bo’yi 5 mm, rangi och sariq yoki oqish, boshi qora, sirt
tomonidan o’zining axlatidan iborat, qo’ngir tusli shilimshiq modda bilan
qoplangan bo’ladi. G’ umbagining uzunligi 4-5 mm, tuproq ichida
k o’ zachasimon pillada joylashgan.
32

10-rasm. Pyavitsa (shilimshik qurt) .
a . qo’ n g’ izi ; g . pilladagi g’ umbagi ;
b . bargdagi tuxumi ; d . lichinka va qo’ng’izi
zararlayotgan g’alla tupi.v . lichinkasi ;
33

Zararkunanda qo’ng’izlari mart oxiri, aprel boshlarida ekinlarga tarqaladi
va ikki haftadan keyin, urg’ochi qo’ng’izlar arpa, ba’zan bug’doy (dag’al bargli
navlariga) barglariga tuxum qo’yishga kirishadi. Tuxum bittadan yoki 3-7 tadan
qator qilib qo’yiladi. Bitta qo’ng’iz 200 tagacha tuxum qo’yadi.
Tuxumdan chiqqan (3-10 kun) lichinkalar g’alla barglarining etini yeb
hosilga zarar yetkazadi. Oziqlanishni tugatgan lichinkalar tuproqqa tushib
g’umbakka aylanadi va 14-25 kun orasida g’umbaklardan qo’ng’izlar chiqib,
ular yer yoriqlari, kesaklar orasi va tuproqning yuza qavatida qishlaydi. Pyavitsa
yiliga bir marta avlod beradi.
Pyavitsaning tuxumi, lichinkalari va g’umbaklarini xonqizi qo’ng’izlari,
oltinko’zlar, yirtqich qandalalar, anastid kanalari va boshqa turdagi tabiiy
kushandalar muntazam ravishda qirib, kamaytirib turadi.
Kurash choralari. Hosil yig’ishtirilgach, darxol ang’iz yumshatilib, yer
chuqur haydaladi. Arpa va suli ekinlarini oldingi yili pyavitsa bilan zararlangan
maydonlardan uzoqroq masofalarda ekish ma’qul. Kimyoviy preparatlardan
zolon, 30% n.kuk. (1,6-2,3 kg/ga), zolon 35 % em.k. (1,5-2,0 l/ ga), va boshqa
preparatlarning biri bilan ishlov berish tavsiya etiladi (ilovadagi jadval ) .
G’alla poya burgasi. Bu zararkunanda lar ning ikki turi uchraydi. Ular
arpa, bug’doy va ayniqsa bahori ekinlarni jiddiy shikastlab, hosilni 50-70 %
gacha kamaytirishi mumkin. Bu zararkunandalar keng tarqalgan. Ular bir-biriga
juda o’xshash.
Chaetocnema hortensis – bo’yi 1,6-2,8 mm gacha bo’ladi. Rangi
qoramtir-bronza tusda, tuxumi biroz cho’zinchoq. Lichinkaning bo’yi 5 mm ga
yetadi, rangi oq, yelkasi va qorin oxirgi bo’g’imi yirik, qolgan barcha tana
bo’g’imlari esa mayda xitin qalqonchalar bilan qoplangan (11-rasm).
Zararkunanda qo’ng’izlik davrida xazon va begona o’simliklar qoldiqlari
orasida qishlab, mart oyining boshlarida qishlovdan chiqadi.
34

11-rasm. Katta g’alla burgasi.
a. qo’ng’izi; v. lichinka;
b. tuxumlari; d. zararlangan barglar va poya.
35

Qo’ng’izlar aprel oyining ikkinchi o’ n kunligidan boshlab tuxum
qo’yishga kirishadi. Qo’yilgan tuxumlardan 5-7 kundan so’ng lichinkalar chiqib,
poya ichiga kemirib kiradi va uning ostki tomonining etini yeb oziqlanadi. Bitta
lichinka bir necha poyani shikastlaydi. Oziqlanib bo’lgan lichinkalar tuproqka
tushib, g’umbakka aylanadi va g’umbakdan chiqqan lichinkalar kelasi yilgacha
qishlab qoladi.
Kurash choralari. G’allani ertaroq muddatlarda ekish (bunda burgalar
ekinning unchalik ahamiyati bo’lmagan yon poyalarini zararlaydi). Kimyoviy
preparatlardan karate, 5 % em.k. (0,2 l/ga), tsipi 25 % em.k. (0,2 l/ga) larni
qo’llash yaxshi samara beradi (1-jadval).
Ko’sak qurti – Helicoverpa armigera . Ko’sak qurti yosh qurtchalari
makkajo’xori so’tasining iplarini qirqib shikastlasa, o’rta va katta yoshdagilari
so’tadagi donni zararlaydi. Odatda bitta qurt 2-3 % donni yeb bitiradi. SHu bilan
birga ko’p xolatlarda zararlangan so’talar fuzarioz va mog’orlanish
kasalliklariga yo’liqishi mumkin. Bu zararkunanda oq jo’xorini ham kattiq
shikastlaydi. Ko’sak qurti keng tarqalgan, ayniqsa Surxondaryo, Qashqadaryo,
Toshkent, Farg’ona vodiysi viloyatlarida ko’proq zarar keltiradi. Kapalagi
qanotlari yozilganda 3-4 sm. Oldingi qanotlari sarg’ish kul rang tusda va
qanotlarining o’rtasida ikkita dog’ bor, bu dog’lardan biri to’q kul rangli buyrak
ko’rinishida, ikkinchisi kichikroq, kul-rang, dumaloq. Keyingi q anotlarining
rangi oldingilariga nisbatan ochro q .
Tuxumi gumbazsimon, qobirg’ali, yangi qo’yilgan tuxumlarning rangi
oqimtir capg’ish. Qurtining uzunligi 4 sm gacha keladi, och yashil ko’kish
sarg’ish rangdan tortib qo’ng’ir ranggacha bo’ladi.
G’umbagi to’q qo’ng’ir rangli, 1,5-2 sm; qornining oxirgi bo’g’imida bir-
biriga yaqinlashgan 2 ta uzun tikanchasi bor. Zararkunanda g’umbaklik davrida
dalalarda tuproqning 10-15 sm chuqurligida qishlaydi. Dastlabki kapalaklar
aprel oxiri may oyining boshlarida uchib chiqadi.
Yiliga 3-4, janubda 5 martagacha avlod beradi. Birinchi avlod kapalaklari
36

1000 donagacha, keyingi avlod kapalaklari 400-600 tagacha tuxum qo’yadi.
Ko’sak qurti makkajo’xorida ham ko’plab yig’ilib, katta zarar yetkazadi.
Kurash choralari. Ekinlardan bo’shagan yerlarni chimqirqarli plug bilan
chuqur shudgorlash; dalalarga, ayniqsa qattiq sovuqlar tushishidan oldin yaxob
suvi berish; feromon tutqichlardan olingan ma’lumotlarga asoslanib,
zararkunanda tuxumiga qarshi trixogrammani qo’llash: dastlab ko’sak qurti
tuxum qo’ya boshlashida har bir gektar makkajo’xori maydoniga 80 ming dona
trixogramma tarqatish, keyingilarini esa oradan 3-4 kun o’tkazib takrorlash.
Umuman, h ar bir avlodiga qarshi 300-350 ming dona h isobida trixogramma
chi q ariladi.
Trixogramma tarqatilganidan 6-7 kun o’ tgach, har 100 tup
makkajo’xorida k o’ sak qurtining kichik yoshdagi qurtlari qayd qilinsa
dendrobatsillin (100 mlrd.spor/g) mikrobiologik preparatini (1 kg/ga) qo’ llash.
Zararkunandaning tirik qolgan o’ rta va katta yoshlardagi qurtlariga qarshi
brakon yaydo q chini qo’ llash; bunda h ar 7-8 kun oralatib brakon q u yidagi
mi q dorda: birinchi galda 1:20 (tekinxur : zararkunanda), ikkinchisi 1:10 va
uchinchisi 1:5 nisbatda tarqatiladi.
E h tiyoj tu g’ ilganda kimyoviy preparatlardan detsis 2,5% em. k. (0,7 l/ga)
fenkil 20 % em.k . (0,4 l/ga), tsipi 25 % em. k. (0,3 l/ga), tsiraks 25 % em. k. (0,3
l/ga) va h. k. foydalanish mumkin (ilovadagi jadval ) .
Gessen pashshasi – Mayetiola destructor . G’allagulli o’simliklar qancha
yosh bo’lsa, hamda sust va zaif o’ssa, bunday ko’chatlarga pashshaning zarari
shunchalik kuchli bo’ladi. Yosh o’simliklarga tuplanish davrigacha va tuplanish
davrida gessen pashshasi tushsa, o’simlik quriydi. Pashsha bug’doyga kechroq
tushsa (boshoqlash davrida), bug’doy hosili kamayib ketadi. Gessen pashshasi
keng tarqalgan zararkunanda. Voyaga yetgani 2,5-3,5 mm kattalikda, rangi
qo’ng’ir, urg’ochisining qornida qizil yoki qo’ng’ir-sariq dog’lar bor; ko’kragi
qora, biqinlarida pushti chiziqlar bor.
Tuxumi 0,5 mm uzunlikda, tayo q chasimon ch o’ ziq qizg’ish tusli.
37

Lichinkasi oxirgi yoshida 4 mm atrofida, tanasi urchu q simon, sal
yapaloqlashgan, rangi sutsimon oq, ba’zan pushtiroq tovlanib turadi (1 2- ra s m).
Soxta pillasi shakli va tu si ji h atidan zi g’ ir doniga o’ xshaydi, uning ichida
dastlab o q , so’ngra pushti tusga kirgan g’ umbak joylashadi. Gessen pashshasi
asosan kuzgi bug’doy, q isman bug’doyiq o’ tida soxta pilla davrida qishlaydi.
Voyaga yetgan pashsha aprelda uchib chiqadi va tuxumini asosan bug’doyga,
ba’zan arpaga va javdarga qo’yadi; yovvoyi o’tlardan esa bug’doyiqdagina
yashay oladi. Urg’ochi pashsha bir necha o’n donadan 500 ta gacha tuxum
qo’yadi. Mavsumda 2 va undan ortiq avlod berib rivojlanadi.
Gessen pashshasining tabiiy kushandalaridan (tuxumi va yosh
lichinkalarida) eng samaralisi ixtisoslashgan tekinxo’r platigasterdir. Ko’pincha
u kuzgi bug’doyda to’planib, zararkunandani 40% gacha yo’q qiladi.
Shuningdek trixatsis tekinxo’ri ham zararkunandani 15-20 % kamaytiradi.
Kurash choralari. Gessen pashshasi miqdorini keskin kamaytirishda
agrotexnika tadbirlarining ahamiyati kattadir. Donni tez yanchib, somonni
yig’ishtirib olish zararkunanda ko’pchilik soxta g’umbaklarini qirilib ketishiga
olib keladi. Hosil yig’ishtirilgandan keyin ang’izni yumshatish va yerni chuqur
haydash dalada qolgan zararkunanda lichinkalarini yo’qotadi. Almashlab ekish,
ekinlarni qulay muddatlarda ekish, o’z vaqtida oziqlantirish pashshadan
keladigan zararni ancha kamaytiradi. Kimyoviy preparatlar: zolon 35% em.k.
(1,5-2,0 l/ga), sumialfa 5% em.k. (0,3 l/ga) va boshqalar pashsha uchish davrida
qo’llansa yuqori samaradorlikka erishiladi (ilovadagi jadval ) .
Shved pashshasi – Oscinella frit . Bu pashsha, ayniqsa kech ekilgan
bug’doy va arpa ekinlarini kuchli shikastlaydi. Pashsha tushgan g’alla
ekinlarining maysasi sarg’ayadi, barglarning uchi va boshoqning embrional
boshlang’ichlari qurib qoladi. Sutli pishi ql ik davrida lichinkalar donni kemirib,
unda egatchalar hosil qiladi, natijada hosil kamayib ketadi. Shved pashshasi
keng tarqalgan zararkunanda.
38

1 2- ra s m. Gessen pashshasi .
a . ur g’o chisi ; d . soxta pillasi ;
b . erkagi ;
v . bug’doy bargidagi tuxumi ; ye . zararlangan o’simlikda
soxta pilla ;
g . l ichinkasi ; j . zararlangan kuzgi bug’doy.
39

Voyaga yetgan pashshaning bo’yi 1,5 mm, ko’rinishi bukriga o’xshaydi,
rangi qora, yaltiroq, qornining ost tomoni och sariq (1 3 -rasm). Tuxumi oq, 0,5
mm, cho’ziq. Lichinkasi 4,5 -5 mm uzunlikda, rangi sarg’ish yoki yaltiroq oq
tusda, keyingi uchi to’mtoq bo’lib, ikkita ortig’i, bosh qismida esa arra tishchali
o’roqsimon ikkita ilmog’i bor. Soxta pillasining uzunligi 1,75-3 mm, tusi to’q
jigar rangdan och sariq ranggacha bo’ladi.
Shved pashshasi katta yoshdagi lichinkalik davrida kuzgi ekinlarda,
yovvoyi g’allasimon begona o’ tlarda, xas-ch o’ plar orasida qishlaydi. Ko’klamda
g’umbakka aylanadi. May oyi oxiri va aprel boshlarida voyaga yetgan pashsha
uchib chiqadi. Urg’ochi pashsha tuxumini yosh o’simlik bargiga, tuplanayotgan
o’simlikning barg pardasiga, barg qini tilchasiga qo’yadi. Tuxum rivojlanishi
haroratga qarab 2-12 kun davom etadi.
Tuxumdan chiqqan lichinka barg qini ichiga kirib, poyaning yumshoq
(k o’ pincha ichki) qismi bilan ovqatlanadi. O’simliklar sutli pishiqlik davrida esa
pashsha tuxumini boshoq va don pardasiga qo’yadi, tuxumdan chiqqan
lichinkalar don bilan (don qotguncha) ovqatlanadi.
Respublikamiz sharoitida Shved pashshasi 3 va undan ortiq avlod beradi.
Shved pashshasida 19 turdagi tekinxo’rlik qiluvchi tabiiy kushandalar qayd
qilingan bo’lib, xususan ulardan roptromerus va trixomalyus katta ahamiyatga
egadir.
Kurash choralari. Bahori g’alla ekinlarini ertaroq, kuzgi g’allalarni
aksincha kechiktiribroq ekish ekinlar zararlanishini birmuncha kamaytiradi.
G’alla ekinlari yig’ishtirib olingandan keyin, ang’iz yumshatilib, yer chuqur
haydaladi. Chidamli g’alla navlarini tanlab ekish, ko’chatlarni oziqlantirish
muhim ahamiyatga ega.
40

1 3- ra s m. Shved pashshasi .
a . voyaga yetgan
pashsha ; g . soxta pillasi ;
b . bargidagi tuxumi ; d . zararlangan kuchat ;
v . lichinkasi ; ye . zararlangan boshoq .
41

Zararkunandaga qarshi o’simlik tuplanishi davrida q u yidagi kimyoviy
preparatlarning biri bilan ishlanadi: nugor 40 % em. k. (1,5 l/ga); sumi-alfa 5%
em. k. (0,3 l/ga); trebon 30 % k. e. ( 0,3 l/ga) va h. k. (ilovadagi jadval ).
Tar iq pashshasi – Stenodiplosis panici . Tariq pashshasi ko’payib ketgan
ayrim dalalarda ekin hosili batamom nobud bo’ladi, bunday xollarda tariq faqat
poxoli uchun o’riladi, xolos.
Voyaga yetgan tariq pashshasining bo’yi 2 mm, rangi qizil, ko’kragi
hamda qorin qismidagi ko’ndalang halqa shaklli yo’li qo’ng’irsimon . Oyoqlari
uzun, urg’ochisining qorni uchida ichiga tortiladigan uzun tuxum qo’ygichi bor.
Lichinkasi cho’ziq-oval, qornining uchi naysimon, rangi qizil, bo’yi 2 mm ga
yetadi. Gumbagining bo’yi ham 2 mm, rangi qizil.
Tariq pashshasi lichinkalik davrida pilla ichida, asosan tariq to’ponlarida,
daladagi tariq qoldiqlarida, kurmakda, hatto tariq doni, somoni va poxolida
qishlaydi.
Lichinka erta ko’klamda g’umbakka aylanadi, so’ngra tez orada
g’umbakdan voyaga yetgan pashshalari uchib chiqadi. Pashsha tariq
gullaguncha, uning ro’vagidagi qobiqchalar ostiga bir nechtadan, umuman bitta
pashsha 100-140 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar
tariqning gul osti pardasini yeb yashaydi. Bitta gulda bir qancha lichinka bo’lishi
mumkin. Tariq pashshasi 5 martagacha avlod beradi.
Kurash choralari. Tariqni ertaroq va qisqa muddatda ekish pashshadan
keladigan zararni ancha kamaytiradi. Ekin orasida va dala chekkasida
o’sayotgan kurmakni o’tab tashlash; tariqni qisqa muddatlarda nobud qilmay
o’rish; tezda yanchish va chiqindilarni yo’qotish. Hosil yig’ilgandan keyin
ang’izni yumshatish va yerni chuqur haydash ham dalada qolgan zararkunandani
yo’qotadi. Tariq ro’vak chiqargan davrda g’allasimonlilar pashshalariga qarshi
tavsiya etilgan preparatlarning biri bilan ishlanadi (ilovadagi jadval ) .
G’alla (poya) arrakashi – Cephus pygmaeus . Bu zararkunanda tushgan
g’alla ekinlarining hosili kamayadi, donning sifati pasayadi (puch bo’lib qoladi),
42

zararlangan poyalar shamolda va o’rim-yig’imda shikastlangan yeridan sinib
ketadi.
Arrakash lichinkasi ko’proq kuzgi bug’doyni va sulini zararlaydi. Keng
tarkalgan zararkunanda. Voyaga yetgan arrakashning bo’yi 8-9 mm, tanasining
rangi asosan qora. Erkagining qornidagi 3-7 va 9 bo’g’imlari sariq yo’l bilan
hoshiyalangan; ypg’ochisida sariq hoshiyalar faqat 4-6 va 9 bo’g’imlarida
bo’ladi. Tuxumi cho’zinchoq, 0,8-1 mm, suvsimon oqish tusli (1 4 -rasm).
Lichinkasining bo’yi 10 mm gacha yetadi. Rangi xira oqish yoki sarg’ish
tusda, poyadan chiqarib olinsa, S harfi shakliga kirib oladi. G’umbagi yupqa
shaffof pilla ichiga joylashgan.
G’alla arrakashi ang’izda – arpa, bug’doy poyasining ostki qismi ichida
lichinkalik davrida qishlaydi. Ko’klamda shu yerning o’zida g’umbakka aylanib,
aprel oyi uchinchi o’n kunligi boshida voyaga yetgan arrakash uchib chiqa
boshlaydi va uchish may oxiri – iyun boshigacha davom etadi. Tez orada
arrakash g’alla poyasining yuqorigi bo’g’im oraliqlaridan birida poyani arralab
teshib, uning ichiga bittadan, jami 35-50 ta tuxum qo’yadi. Tuxumdan 7-10 kun
ichida lichinka chiqib, poya ichki qismini yeb, poya bo’ylab pastga tushadi.
G’alla doni dumbullik davriga yetganda lichinka o’sishini tugallab,
poyaning ildiz bo’g’zi qismiga yaqinlashib qoladi; bu yerda poyaning yer beti
bilan tekis yoki 1-5 sm yuqoriroq joyidan, poya ichi devorini xalqasimon egat
shaklida kemirib o’yadi, poyaning faqat yupqa tashqi qavatiga tegmaydi va shu
yerda pilla o’rab, g’umbakka aylanadi, shu holda kelasi yil ko’klamigacha
qishlab qoladi.
G’alla poyasi shikastlangan joyidan shamolda oson sinib tushadi yoki
yotib qoladi. Yiliga bir marta avlod beradi.
Arrakashning tabiiy kushandalaridan uning ixtisoslashgan tuxum-
lichinkalik tekinxo’ri koleriya zararkunandani 60-90 % gacha kamaytirib turadi.
43

1 4- ra s m. G’alla (poya) arrakashi .
a . voyaga yetgani ; d . poya ichidagi g’ umba k;
b . tuxumlari ; ye . zararlangan poya bosho g’i;
v . lichinkasi ; j. poyani z ararlayotgan lichinka.
g . g’ umbagi ;
Kurash choralari. Ekin ang’izi yumshatiladi va yer chuqur haydaladi,
44

bunda arrakashning 60-70% qirilib ketadi. Arrakashning ommaviy uchishi
davrida ekinni tavsiya qilingan preparatlar bilan purkash (ilovadagi jadval ) .
Boshqa zararkunandalar. Yuqorida keltirilgan zararkunandalardan
tashqari respublikamiz hududlarida g’alla ekinlariga bug’doy nematodasi zarar
yetkazadi. Bu zararkunanda bilan ayrim yillari bug’doy ekinining 17% gacha
zararlangani qayd qilingan.
Chigirtkasimonlardan g’alla ekinlariga otbosar va turkman chigirtkalari
ham anchagina zarar yetkazadi. Sug’oriladigan kuzgi g’alla ekinlarini esa to’qay
qo’ng’izining zararlashi aniqlangan. Ayrim uchastkalarda uning zararidan
hosilning batamom nobud bo’lishi qayd qilingan. To’qay qo’ng’izining
lichinkalari, ekin maysalarining ildiz bo’g’zini kemirishi tufayli maysalar
sarg’ayib quriydi. G’alla ekinlari tuplanish davrida zararlansa ham, butun tup
yoki uning bir qismi qurib qolishi mumkin.
Respublikamiz lalmikor ekinzorlarida, jumladan bug’doy, arpa, maxsar,
no’xat va ayniqsa zig’irga may qiziloyoq qo’ng’izining katta zarar yetkazishi bir
necha bor qayd qilingan. Qo’ng’izlar ekin bargini yoki o’simlikni batamom
kemirib nobud qiladi. G’allagullilar filchasi ham arpa va bug’doy maysalarini
birmuncha jiddiy zararlaydi, ya’ni filcha yosh g’alla ekini barglarini kemirib
o’yadi va ilma-teshik qiladi. Shikastlangan barg batamom yoki uning uchki
qismi quriydi. Ayrim yillari Qamashi, Chiroqchi va boshqa tumanlarda lalmi
g’alla ekinlari filcha bilan 70% gacha shikastlanganligi kuzatilgan. G’alla
ekinlariga changxo’r qo’ng’izlar, jumladan, sariq qanot changxo’r va serjun
changxo’rlarning lichinkalari kuzda sepilgan bug’doy urug’ini hamda bahorda
unib chiqqan maysalarini kemirib ancha kuchli shikastlaydi.
Lalmikor g’alla ekinlariga Turkiston g’alla buzoqbosh qo’ng’izi, qattiq
buzoqbosh qo’ng’izi va boshqa buzoqbosh qo’ng’izlari ham ancha katta zarar
yetkazib turadi. Yangi o’zlashtirilgan yerlarga ekilgan g’alla buzoqboshi
qo’ng’izlaridan ayniqsa qattiq zarar ko’radi.
Janub poya tunlami odatda lalmi g’alla ekinlaridan arpa va bug’doyni
45

shikastlaydi. Bu zararkunanda qurti bilan zararlangan o’simlikda boshoq barg
qinidan chiqmasdanoq qurib qoladi yoki barg qinidan boshoqning ostki
yarmisigina chiqadi, ustki yarmisini esa tunlam qurti yegan bo’ladi.
Poya tunlami shikastlagan yosh o’simliklar ko’pincha quriydi va ekin ola-
bo’la bo’lib qoladi. Bug’doy va arpa poyalarini meromiza pashshasi zararlashi
kuzatilgan. Shikastlangan poyalarning 40% gachasi nobud bo’lishi mumkin.
Lalmikorlikdagi arpa va bug’doy maysalari ba’zida barg arrakashidan jiddiy
zararlanishi natijasida partov yerlar bilan chegaradosh bo’lgan 30-35 m
kenglikdagi ekin ko’chatlari nobud bo’ladi.
Yo’g’onoyoqlilarning ikki turi (qanotsiz va shish) ba’zan bug’doy
poyasini jiddiy shikastlaydi. Qanotsiz yo’g’onoyoqning birinchi avlodi ikkinchi
avlodiga qaraganda ekinga ko’proq zarar yetkazadi, chunki birinchi avlodi bilan
shikastlagan ekin hosil bermaydi, buning ustiga qanotsiz yo’g’onoyoqning
birinchi avlodi bug’doyning eng baquvvat dastlabki poyasini tanlab shikastlaydi.
46

2. OMBOR VA BINOLARDA SAQLANADIGAN BOSHOQLI DON
MAHSULOTLARI ZARARKUNANDALARINING BIO-EKOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Ombor va binolarda saqlanadigan boshoqli don mahsulotlariga umurtqasiz
hayvonlarning bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipining hasharotlar (Insecta) va
o’rgimchaksimonlar (Arachnida) sinflari vakillari katta zarar etkazadi. Bunda
ombor zararkunandalari hasharotlarning qattiq qanotlilar yoki qo’ng’izlar
(Coleoptera) va tangaqanotlilar yoki kapalaklar (Lepidoptera) turkumlari
doirasida namoyon bo’lsa, o’rgimchaksimonlarning kanalar (Acari) turkumi
vakillaridan iboratdir.
Qo’ng’izlar. Qo’ng’izlar oziqlanish xususiyati juda ham o’ziga xos
gruppa bo’lib, ular orasida g’alla, don, sholi, o’simlik, teri va boshqa
mahsulotlarga zarar keltiruvchilari, shuningdek, hammaxo’r turlari ham bor.
G’ alla parmachisi – Stegobtum paniceum . Xilma-xil ma h sulot va
narsalarga – g’alla, un, undan tayyorlangan mahsulotlar , dorivor o’ simliklar,
tamaki, k o’ kat, shokolad, q uritilgan g o’ sht, gerbariylar, h asharotlar kollektsiyasi,
q o g’o zlar, yumsho q yo g’ ochga zarar etkazadi.
G’ alla parmachisi h amma erda uchraydi.
G’ alla parmachisi 2,0 - 3,5 mm kattalikdagi jigar rang qo’ng’iz b o’ lib,
tsilindrik tanasi tuk bilan q oplangan; boshini yu qo ridan oldinga turtib chi q ib
turadigan oldingi or q asi berkitib turadi, qo’ n g’ izning ipsimon m o’ ylovlari bor,
ularning s o’ nggi uchta b o’g’ imi bosh q alaridan uzunro q , q anot ustliklarida ya qq rl
k o’ rinib turadigan chu q ur egatlar b o’ ladi.
Lichinkasi 0 ,5 sm gacha boradi, rangi oq, orqasida tuklar va mikroskopik
tikanaklar bo’ladi; boshi och sariq yoki och jigar rang; ko’krak segmentlari qorin
segmentlaridan birmuncha yo’g’on; lichinkaning anal teshigi uzunasiga ketgan
yoriqqa o’xshaydi.
47

G’ umbagi 2,5-3,5 mm kattalikda, qorin uchi yumaloqlangan, keyingi
oyoqlarini uzun qanot ustliklari berkitib turadi; orqasining old qismi q avariq
bo’ladi.
H ash a rot yiliga bir necha marta na s l beradi, h ar gal na s l berishi taxm i nan
2 oy, no q ulay sharoitda esa 4 oygacha davom etadi. Voyaga etgan qo’ n g’ iz
ozi q lanmaydi va lichinka stadiyasida tanasida t o’ plangan yo g’ h isobiga yashaydi.
Urg’ ochisi turli oziq-ovqat va narsa larga 40 tagacha tuxumini to’p qilib qo’yib
ketadi. Urg’ochi qo’ng’iz 60 tadan 140 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumlardan 6-
12 kunda lichinka chiqadi.
Lichinkasi qattiq narsalarni o’ yib yo’l ochadi va o’sgan sayin uni kengaytira
boradi. Unda li chinka yo’l ochish o’rniga un zarrala rini axlati bilan yopishtirib,
shar simon katak quradi. Lichinkalar ning rivojlanishi sharoitga qarab 40 kundan
100 kungacha davom etadi.
Lichinka katakda, oziq modda yuzasiga yaqin joyda g’umbakka ay lanadi.
G’umbaklik stadiyasi 15-20 kun davom etadi.
G’ umbakdan qo’ n g’ izlar chi qad i, tushgan narsalarni o’y ib, yumalo q teshik
ochadi, shu teshiklarga q arab, omborga h asharot tushganligi bemalol ani q lanadi;
bunday teshiklar aksari k o’ p b o’ lib, bir-biriga ya q in joylashadi.
Isitiladigan binolarda g’ alla parmachisi yiliga 4 tagacha na s l beradi.
Mug’ombir qo’ng’iz – Ptinus far. Bu qo’ng’iz h ammaxo’r hasharot
bo’lib, g’alla, un va undan tayyorlangan mahsulotlar, har xil o’simlik urug’lari,
quruq garimdori, dorivor o’simliklar, kiyim- kechak, mo’yna, hayvonlarning terisi
va tulumlari, entomologik kollektsiya, gerbariy, qog’ozlarga zarar etkazadi.
Mu g’ ombir qo’ n g’ iz deyarli butun Palearktikada va Shimoliy Amerikada
uchraydi.
Qo ’ ng ’ izning uzunligi 2,0 - 4,3 mm; tanasi oval shaklda , erkagining tanasi
ur g ’ ochisinikidan ch o ’ zi q ro q . Qo’ng’iz jigar rang yoki qizg’ish tusli; erkagi bir xil
tusda, urg’ochisining qanot ustliklarida ikkitadan ko’ndalang yo’l yoki ikkitadan
dog’ bor. Qo’ng’iz tanasi kalta tuk bilan qoplangan; orqasining oldingi qismida
48

to’rtta sertuk sarg’ish do’mboqcha bor; qanot ustliklari uzunasiga ketgan
nuqtasimon egatlarda joylashgan.
Mu g’ ombir qo’ng’i zning g’ umbagi 4.0 - 4.5 mm kattalikda, rangi o q , tanasi
ancha bukilgan, elkasida r o’ y-po st do’mboq chalari b o r, m o’ ylovlar i juda uzun
b o’ lib, tanasiga ta q alib turadi: ur g’ ochisining g’ umbagida m o’ y lovlar q anot
ustliklarining oxirigacha bormaydi, erkaklarida esa q anot ustliklaridan oshib o’ tib,
keyingi juft oyo q largacha etadi. G’umbak orqasining old qismidagi
do’mboqchalari orqa tomonda bo’ladi; qorin uchida orqaga o’ralgan o’tkir
o’simta bor; keyingi juft oyoqlari qanot ustliklarining orqasidan ancha turtib
chiqib turadi.
Lichinkasining uzunligi 5 mm gacha, rangi och sari q, boshi sar g’ ish va
ja g’ lari jigar rang. Mayin parmachiga qarama-qarshi o’laroq, lichinka
jag’larining ichki yuzasi silliq. Lichinkaning yo’g’on dug shaklida egilgan tanasi
tuk bilan qoplangani ko’rinib turadi; anal teshigi kalta, ko’ndalang yoriq shaklida
bo’lib, yuqori tomondan burchak shaklida xitinlashgan o’siq bilan chegaralangan.
Mu g’ ombir qo’ n g’ izning ur g’ ochisi tuxumini lichinkalari uchun ozi q -
ov q at b o’ ladigan turli ma h sulotlarga qo’ yadi. Qo’ng’iz taxminan uch oy
yashaydi. U tunda hayot kechiradi, juda qo’rqoq bo’lib, havf-xatar paydo
bo’lganda oyoqlarini va mo’ylovlarini yig’ishtirib olib o’zini «o’likka» soladida,
ag’anab tushadi. Uning shu xossasi borligi, tunda hayot kechirishi va xilma-xil
narsalarga ziyon keltirishi tufayli unga «mug’ombir qo’ng’iz» deb nom berilgan.
Lichinka o’ zi egan un zarralari, don uvo qla ri va bosh q a materiallardan
pilla yasab, uning ichida g’ umbakka aylanadi. G’umbaklik davri ikki haftacha
davom etadi; to’la nasl berishi uchun taxminan 3,5 oy vaqt ketadi. Yil bo’yi
kamida 3 ta nasl beradi, lekin qo’ng’izning rivojlanishi bir yilga va hatto undan
ham ko’pga cho’zilishi mumkin. Bu xol qo’ng’iz lichin kalarining ba’zan
diapauzaga kirishini ko’rsatadi.
Mayin parmachi – Niptus hololeucus. Bu qo’ng’iz ham mug’ombir
qo’ng’iz qanday mahsulot va narsalarga zarar etkazsa, o’ sha mahsulot va
49

narsalarga, bundan tashqari, gilam, par, pat, jun buyumlar hamda teriga zarar
etkazadi.
Mayin qo’ng’iz deyarli hamma joyda: Evropa, O’rta Osiyo, Kavkazda,
Sibirda, Xitoy, Tasmaniyada va Shimoliy Amerikada uchraydi. O’zbekistonda
esa barcha viloyatlarda tarqalgan.
Mayin parmachining uzunligi 4,0-4,5 mm; tanasi juda q avariq bo’lib,
qalin, kalta, tilla rang-sariq qillar bilan qoplangan; ko’kragining old qismi silliq,
deyarli sharsimon. Erkaklari ning tana shakli huddi urg’ochilarining tana shakliga
o’xshash bo’ladi.
Lichinkasi sar g’ ish b o’ lib, rivojlanishining oxirida uzunligi 6 - 9 mm ga
etadi, tanasi shaklan mu g’ ombir qo’ng’ iz lichinkasinikiga o’ xshaydi ; b u
lichinkaning h am uzun q illari bor; h ar bir ja g’i ning asosiga ya q in joyda katta
tishi bor.
G’umbagining rangi o q , uzunligi 0,5 sm chamas i da, q orni juda h am
q avari q b o’ lib, uchida konus shaklidagi kichkina q irrasi bor; boshi katta,
m o’ ylovlari o’ rta oyo q b o’g’ imlaridan ancha nariga o’ tib turad i .
Mu g’ ombir qo’ n g’ iz bilan mayin parmachining h ayot kechirishi bir-biriga
juda h am o’ xshaydi, lekin mayin parmachi mu g’ ombir qo’ n g’ izga q araganda bir
yarim baravar uzo q ro q yashayd i , shuning uchun unchalik tez k o’ paymaydi.
Mag’rib qo’ng’izi – Tenebrioides mauritanicus. Bu qo’ng’iz un va undan
tayyorlangan mahsulotlarga zarar etkazadi, g’allasimonlarning don murtagini
kemiradi, chigit va kunjaraga tushadi.
Mag’rib qo’ng’izi er yuzining hamma mamlakatlarida uchraydi va
kosmopolit hasharot hisoblanadi.
Qo’ng’izning uzunligi 7-11 mm, tanasi yaltiroq, rangi to’q qo’ng’irdan
tortib qoragacha, tanasi juda ham yassilangan, oldin gi orqasi bilan qornining
orasi ro’y-rost ajralib turadi. Oldingi orqa sining oldingi burchaklari oldinga qirra
shaklida turtib chiqadi.
50

Lichinkasining uzunligi 18 mm gacha boradi, rangi xira oq, so’nggi
segmenti qoramtir; tananing birinchi segmenti tergitida yarim yumaloq, ikki
qismga bo’lingan, xitinlashgan qalqon bo’ladi, ikkinchi va uchinchi
bo’g’imlarning yuqorisida ikkitadan yumaloq dog’ bor; so’nggi seg mentning
orqaga qaragan ikkita o’sig’i bo’ladi. G’ umbagi taxminan 1 sm uzunlikda; or q a
to monida uzunasiga ketgan ikki q ator yarim do i ra bur malari bor, m o’ ylovlari
kalta b o’ lib, fa q at o’ rta oyo q larn i ng b o’g’ imlariga etadi; tanasining uchida keng
q irra va uning bur chaklarida kichkina d o’ mbo q chalar bor.
Mag’rib qo’ng’izi lichinkalik stadiyasida qishlaydi. Erta ko’klamda l oy va
taxta devorli uylarda g’umbakka aylanadi (lichinka yog’ochni, paxsani ozgina
o’yadi, g’umbak shu joyda yotadi) . G’umbaklik davri bir oygacha davom etadi.
Urg’ochi qo’ng’iz tuxumini 20-25 tadan to’p-to’p qilib don, un va boshq a
oziq-ovqat mahsulotlariga, ba’zan esa daraxtlarning ko’chgan po’stloq lariga
qo’yadi. Ur g’ och i qo’ n g’ iz o’ z umrida 400 - 1300 ta tuxum qo’ yadi. Tu xumlardan
10 - 12 kunda lichinka chi q adi. Bu lichinkalar kelgusi yil ko’klamida
rivojlanishni tugallaydi.
Mag’rib qo’ng’izi yiliga bir marta nasl beradi. Voyaga etgan qo’ng’izlar
ikki yilgacha yashaydi.
Ombor uzunburuni – Calandra granaria . Bu hasharot ham eng asosiy
ombor zararkunandasi h isoblanadi. U asosan javdar, bug’doy, arpa, ba’zan
oqjo’xori, makkajo’xori, suli, guruch, tariq, suk, ba’zida un va undan
tayyorlangan mahsulotlarga zarar etkazadi.
Zararlangan ozi q -ov q at ni ng t o’ yimlilngi kamayadi; ombor uzunburuni k o’ p
tush g an mahsulotlarni eyish odam va uy h ayvonlari uchu n zararlidir, chunki
qo’ n g’ iz va lichinkalarning tezagida kantaridinga o’ xshash za h arli mod dalar bor.
Uzunburun tushga n ypy g’l ap unuvchanligini q isman yoki bu tunlay
y o’q otadi.
Ombor uzunbu runi er yuzidagi hamma ombor larda uchraydi.
Qo’ng’izining uzunligi 2,4 mm, t o’q jigar rang, ba’zan qo ra b o’ ladi;
51

m o’ ylovlari va oyo q lari q izil- qo’ n g’ ir; boshi ch o’ zi q b o’ lib, uzun xartumga,
aylangan; tanasi ch o’ zi q ; or q asini n g old q ismi kat t a , q anot ustl i klaridan bir oz gin a
kaltaro q b o’ lib, nu q ta shaklidagi uzuncho q chu q ur chalar bilan qo plangan, q anot
ustliklarida uzunasiga ketgan chu q ur egatcha lar va asosi q avargan orali q lar
navbat bilan uchraydi; xartumi ing i chka b o’ lib, asosida chu q ur burmalari bor,
keyingi q anotlari chala rivojlangan.
Tuxumining uzunligi 0,71 mm gacha etadi, rangi avval kul rang simon
b o’ lib, rivojlangan sayin sar g’ i sh tusga kira boradi.
Lichinkasi yo’g’on, ko’pgina ko’ndalang burmalari bor, uzunligi 3 mm
gacha boradi, oyoqsiz, rangi oq, boshi sarg’ish.
G’umbagining uzunligi 3-5 mm, rangi oq yoki sarg’ish.
Ombor uzunburuni nuqul ombor va turli oziqabop mahsulotlar
saqlanadigan binolarda hayot kechirishga moslashgan, u tabiatda erkin xolda
faqat tropiklarda yashaydi.
Uzunburunlarning ko’pchiligi binolarning teshik va yoriqlarida qo’ng’ iz
stadiyasida qishlaydi; qisman esa lichinkalik va g’umbaklik stadiyasida don
ichida qishlab chiqadi. Bu uzunburunning tuxumlari kamdan-kam qish laydi.
Kunlar isishi bilan, taxminan ombor temperaturasi 10 0
С dan yuqori
ko’tarilganda qo’ng’izlar juftlashadi. Urg’ochi qo’ng’iz 25-30 0
С da ko’p lab
tuxum qo’yadi; 17° dan past temperaturada tuxum qo’ymaydi. Qo’ng’iz ima golik
stadiyasida 6-7 oy va hatto 10 oy yashaydi. Urg’ochi qo’ng’iz 50 tadan 300
tagacha tuxum qo’yadi. Urg’ochi qo’ng’iz tuxumini donga, ko’pincha uning
yo’g’on uchiga bittadan qo’yadi; bunda donni xartumi bilan teshib, unga
tuxumni joylaydi, so’ngra tuxum kamerasini qo’ ng’ir un bilan berkitadi va uni
jinsiy sistemasining ortiq bezlaridan chiqqan va havoda tez quriydigan suyuqlik
bilan suvab qo’yadi.
Uzunburun tushgan don xira tortadi, chunki unga urg’ochi qo’ng’iz tuxum
qo’yayotganda ho sil bo’lgan don qoldiqlari va qo’ng’ir un tekkan bo’ladi. Yirik
donlarga, masalan, makkajo’xori doniga urg’ochi qo’ng’iz ba’zan ikkitadan
52

tuxum qo’yadi. Quruq dondan ko’ra nam donga ko’proq tuxum qo’yadi.
Tuxumlardan 8-12 kunda lichinkalar chiqadi va donning ichidagi mag’zini
eb qo’yadi. Zararlangan don engillashib va xira tortib qoladi. Lichinkalar javdar
donining mag’zini batamom eb, faqat po’stini qoldiradi, bug’doy, arpa va
makkajo’xori donlarining esa faqat bir qismini eydi; bug’doy donining
yarmichasini – egatchaning ikkala tomonidan eya boradi.
Lichinkalar temperaturaga q arab 20 ku n dan 40 kungacha rivojlanadi. Ular
donning ichida g’umbakka aylanadi. Nami 12% dan kam bo’lgan (juda quruq)
donda lichinkalar rivojlana olmay nobud bo’ladi.
Uzunburunning g’umbaklik davri 1-2 hafta davom etadi. qo’ng’izning
rivojlanish tsikli O’zbekiston sharoitida 40 kungacha cho’ziladi.
Donni qo’ n g’ iz n ing lichinkalarigina emas, balki voyaga etgan formalari
h am zararlaydi. Qo’ng’iz oziqlanar ekan, donni ko’p joyidan teshadi va donning
zararlangan po’stiga, shuningdek nam donga yopishadi, odatda quruq donga
zarar etkazmaydi.
Ombor uzunburuni 40 kundan 60 kungacha ovqatsiz yashay oladi;
tempe ratura qancha past bo’lsa, u ochlikka shuncha ko’p chidaydi. Ombor
uzunburuni h atto anchagina sovu qq a h am yaxshi bardosh beradi. Qo’ n g’ iz
uchu n optimal temperatura 25 - 30° dir; 50 - 55° dan orti q temperaturada u no bud
b o’ ladi. Biio ichidagi nam havo qo’ng’izga juda xush keladi. Omborlarda
qo’ ng’izlar donning asosan 70 sm dan chuqur bo’lmagan ustki qatlamlarini
zararlaydi.
Qulay sharoitda qo’ng’izlar uzluksiz ko’payadi; O’zbekistonda ombor
uzunburuni yoz bo’yi kamida 4 ta nasl beradi.
Qo’ng’iz sekin o’rmalaydi va qanotlari etarli rivojlanmaganligidan
uchmaydi. Qo’ng’izlar zararlagan donni keltirish boshqa omborlarga mita
oralashiga ham sabab bo’ladi.
53

Tangacha qanotlilar. Ombor va binolarda saqlanadigan qishloq xo’jalik
mahsulotlariga tangacha qanotlilar yoki kapalaklar (Lepidoptera) turkumining
kuya kapalaklari va parvonalar katta zarar etkazadi.
Ombor kuyasi – Tinea granella. Ombor kuyasi asosan javdar doni
zararkunandasi bo’lib, ko’pincha bug’doy, arpa va suli doniga ham ziyon
etkazadi. Kuya tushgan don foydalanish uchun butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi.
Ombor kuyasi O’rta Osiyo, Kavkaz, Sibir, Evropa va Yapo niyada uchraydi.
Ombor kuyasi kapalagining kattaligi q anotlarini yozganda 9 - 14 mm
b o’ ladi. Oldingi qanotlari oqimtir bo’lib, yoyiq, qo’ng’ir va qora dog’lari hamda
nuqtalari bor; keyingi qanotlari kul rang bo’lib, uzun shokilasi bor; boshi
sarg’ish-oq tukli. Kapalak tinch turganda qanotlarini tanasiga taqab, orqa tomonini
esa bir oz ko’tarib turadi.
Tuxumi juda mayda, oqimtir bo’lib, oval shakldadir.
Qurtining uzunligi 1 sm gacha etadi, xira oq yoki sarg’ish-oq, boshi esa
mallaroq-jigar rangda. Birinchi va so’nggi segmentida xitinlashgan va och
qo’ng’ir tusli bittadan qalqoni bor; shu bilan birga orqa qalqoni ensa qalqoniga
qaraganda ochroq.
G’umbagining uzunli gi 4 - 7 mm, rangi qo’ n g’ ir, uchida ikkita tikani bor.
Ombor k uyasi ozi q lanishni tamomlagan va k o’pi ncha, pilla o’ ragan q urt lik
stadiyasida q ishla y di, k o’ k lamda g’ umbakka aylanadi. G’um baklik stadiyasi 10-
15 kun davom etadi.
G’umbakdan chiqqan kapalaklar donxonalarda uchib yuradi va don
yuza siga bir-ikkitadan tarqatib tuxum qo’yadi. Kuya 50-100 ta tuxum qo’yadi.
Tuxumlardan 10-15 kunda qurtlar chiqadi. Ular donning ichini eb, zaharli
tezaklarini qoldirib ketadi. Bu tezaklarda kantaridin degan zaharli modda bor.
Qurt oziqlanganda ayrim donlarni o’rgimchak ipi bilan birik tiradi, shunga
ko’ra, omborga to’kilgan don yuzasida zararlangan don, te zak va o’rgimchak
ipidan iborat yumaloqlangan bo’lak paydo bo’ladi. Buning ichida qurtlar
yashaydi va oziqlanadi. Bir qurt rivojlanish davrida 20-40 ta donga zarar
54

etkazadi. Don qattiq zararlansa yaxlit po’stga aylanib qoladi.
Donxonaga to’kilgan donning ichkarisiga qurt kirmaydi, uning faqat yuza
qavatidagi donlarga zarar etkazadi.
Kuzda qurtlar donni tashlab, donxonaning devorlari va poliga o’rmalab
chiqadida, pilla o’raydi. Ba’zi qurtlar kuzdayoq zararlangan donlar orasida
g’umbakka aylanadi.
Kuya yiliga bitta nasl beradi.
Janub parvonasi – Plodia interpunctella. Janub parvonasi xilma-xil oziq-
ov q atga : un , ayni qs a mak kaj o’ xori uni , h ar xil g’ allagullilar don i, yorma, tal q o n,
konfet , ay ni q sa shokolad , h amma q uritilgan mevalar , cha q ilgan yon g’ o q va q uru q
sab zavotlarga zarar etkazadi . Agar q uru q mevalar , un va don yaxshi qa rab
tu rilmasa , ularning fa q at tezak va o’ rgimchak ipi bilan ifloslangan p o’ sti va
kukunigina qoladi .
Janub parvonasi O’ rta Osi yo , Q ozo g’ iston, Ukrainada , R ossiya ning janubi-
shar q ida, Eron, Af g’o nist o n, H indiston, Janubiy va O’ rta Evropa, Kichik Osiyo,
Shimoliy Afrika, Shimoliy Amerika va Avstraliyada uchraydi.
Kapalagining kattaligi q anotlarini yo zganda 13 -18 mm keladi. Oldingi
qanotlari kambar, asosiy yarmi sarg’ish yoki xira oq, uchidagi yarmi jigar rangda
bo’ladi. Qanotining shu jigar rang yarmida ko’ndalangiga ketgan ikkita to’q
qo’ng’ir dog’i bor, u qo’rg’oshinday yaltirab turadi. Keyingi qanotlari xira oq
bo’lib, tashqi chekkasi qo ramtir rangda; pastki lab paypaslagichlarining so’nggi
bo’g’imi pastga qiyshayib chiqqan.
Tuxumi oval shaklda, 0,5 mm chamasi uzunlikda, rangi oq yoki och sariq.
Qurtining uzunligi 13 mm gacha etadi, rangi sarg’ish, boshi och jigar
rangda, jag’lari qoramtir, tanasining birinchi segmenti ustida zarg’aldoq qalqoni
bor. Uning tanasi va boshi yakkam-dukkam och rang dagi qillar bilan qoplangan,
tanasining uchida esa bu tuklar zichroq joy lashgan.
G’umbagining uzunligi 6,2-9,0 mm, rangi avval sariq bo’lib, keyin
qorayadi va kapalak chiqishidan oldin jigar rang tusga kiradi. Ko’zi qora.
55

Qornining uchida gajak bo’lib tugaydigan ilmoqlari bor. Xartumining tavaqalari
(pastki jag’lari) orasida lab paypaslagichlarining boshlang’ichi ko’rinib turadi.
Parvona asosan qurtlik va qisman g’umbaklik stadiya sida qishlaydi. Aprel
o’rtalaridan voyaga etgan kapalaklar paydo bo’la boshlaydi. So’nggi naslning
kapalaklari dekabrda uchishdan to’xtaydi. Kapalaklar tunda hayot kechiradi,
kunduz kunlari qorong’i joylarga kirib oladi. Tunda chiro qq a uchib kelmaydi.
Kapalak 3 - 12 kun yashaydi. Urg’ochisi shu vaqt ichida 200 tacha tuxum
qo’yadi. Tuxumlarini bittadan tarqatib qo’yadi, oziq-ovqat etishmagandagina
to’p-to’p qilib qo’yadi. Kapalak tuxum qo’yish vaqtida quruq sabzavot yoki
meva uyumining ichkarisiga kiradi, idish yoki qopda turgan oziq-ovqatga, hatto
2 millimetrli yoriqdan ham kira oladi. Tinch turgan kapalak narsaning pastki
tomoniga, ba’zan esa yon tomoniga qo’na di, ustiga qo’nmaslikka h arakat qiladi.
Parvona tuxumini meva va donlarning asosan pastki yuzasiga,
mevalarning yorilgan va burishgan joylar i ga, donlarning egatchalariga qo’ yadi.
Ombor parvonasi tuxumini o’rik, nok va shaftolining ortiqcha quritilgan
mevalariga emas, balki me’yorida quritilgan mevalariga qo’yadi va uni
substratga yopishtirib, sal bosib qo’yadi.
Tuxumdan 2,5 - 3,5 kunda q urt chi q adi, yosh q urtlar juda ser h arakat
b o’ ladi, 0,3 - 0,5 mm li teshiklardan o’ tib ketadi. Quruq meva yoki un solingan
qoplardagi tuxumlardan chiquvchi qurtlar birinchi kuni qopning ichida bo’ladi,
ikkinchi kundan boshlab o’rgimchak ipini to’qiydi, tezagini shu ipga biriktirib
qo’yadi; keyinchalik qurtlar o’rgimchak ipini naysimon shaklda yasab, uning
himoyasida yashay boshlaydi.
Qurt bezovta qilinsa, avval o’rgimchak ipining ostidan o’rmalab chiqadi,
keyin yana tez berkinib oladi. Ba’zan qurtlar, ayniqsa yoshlari, tezaklar bilan
berkitilgan va o’rgimchak ipidan to’qilgan naychasini tashlab ketib, yangi joyda
yangi o’rgimchak ipini to’qiy boshlaydi. O’rgimchak ipidan to’qilgan naycha
un, don yoki quruq meva va sabzavotlarda yashaydigan qurtlar uchun
xarakterlidir, meva yoki konfet ichiga kirib olgan qurtlar esa o’rgimchak ipidan
56

naycha qurmaydi.
Qurtlarning rivojlanish davri bir oydan ikki oygacha davom etadi; shu
davrda uch marta po’st tashlaydi. Qurtlar quritilgan olchadan ko’ra turshakda
oziqlanganda tezroq rivojlanishi qayd qilingan.
Qurtlar yarim tiniq pilla ichida, ba’zan esa ochiqda g’umbakka aylanadi.
Parvonaning pronimfa fazasi yozda ba’zan 20 kungacha cho’ziladi. G’umbaklik
stadiyasi 8-10 kun davom etadi.
Na s l berish d avri 40 k u ndan 65 kungacha ch o’ ziladi ( q ishki uy q u davr i
bundan mustasno) . Parvona yil bo’yi 3-4 ta nasl beradi. Parvona asosan ombor,
skladlarda va turar joy binolarida hayot kechiradi, lekin ular tabiatda ham
uchraydi.
Parvonaning ko’pgina qurtini skladlarda, turar joy binolarida u bilan birga
yashaydigan va Vraconidae oilasiga kiradigan pardaqanotli parazitlar qirib turadi.
Don parvonasi – Ephestia elatella. Don parvonas i don, yorma, un,
makaron, suxari, pechene, talqon, shokolad, kakao, quruq meva va
sabzavotlarga, ba’zan tamaki xom ashyosi, gerbariy va entomologik
kollektsiyalarni zararlaydi. O’ rta Osiyoda don parvonasi janub parvonasi bilan
bir q atorda q uru q mevalarning eng asosiy zararkunandasi h isoblanadi.
Don parvonasi O’ rta Osiyo, Kavkaz, Sibir, butun Evropa, Kichik Osiyo,
Shimoliy Afrika, Avstraliya, Shimoliy va Janubiy Ameri kada uchraydi.
Kapalagining kattaligi q anotlarini yozganda 12 -1 7 mm keladi. Oldingi
qanotlari och kul rang, cheti ko’pincha qizg’ish yoki zang tusli qo’ng’ir bo’ladi.
Lupada qaralsa, qanotlarining kul rang fo nida qora va oq tangachalar ko’rinadi;
ba’zan qizg’ish-och qo’ng’ir tusli ka palaklar uchraydi. Oldingi qanotlarida ikkita
och rangli ko’ndalang xoshiya ko’rinadi (ba’zan ular bilinar-bilinmas bo’ladi).
Bu qanotlar ning o’rta katagida bir-biriga yaqin joylashgan ikkita qoramtir dog’
bor. Keyingi qanotlari och kul rang, ya’ni oldingi qanotlaridan ochroq; urg’ochi
parvona oldingi qanotlarining oldingi chekkasi burmali. Oldingi q anotlari kambar,
keyingi qanotlari esa xiyla kengroq bo’ladi.
57

Tuxumi dastlab och sariq bo’lib, keyin oqaradi, shar shaklida, diametri
0,35-0,45 mm keladi.
Qurtining uzunligi 12,5 mm gacha etadi, dugsimon, tanasining e ng keng
qismi qornining beshinchi segmentiga to’g’ri keladi. Birinchi seg mentida
xitinlashgan ayri qalqoni bor. Qurtning hamma bo’g’imlarida bittadan ko’ndalang
burma bo’ladi, shunga ko’ra uning segmentlari 13 ta emas, balki 26 ta bo’lib
tuyuladi. Qurt xira oq tusli bo’lib, uzunasiga ketgan och qo’ng’ir-pushti yo’llari
bor; shu yo’llardan biri orqasi bo’ylab o’tadi; ikki yon tomonida uchtadan yo’l
bo’lib, shu bilan birga eng pastdagi yo’l uziq-uziqdir. Oyoqlari yaqinida har
tomonda yana bittadan juda uziq- uziq yo’l bor. Bu yo’llar ikkinchi, uchinchi va
to’rtinchi yoshdagi qurtlarda yaxshi ko’rinib turadi, shu sababli qurtlar bir
rangli, qizg’ish-pushti bo’ lib ko’rinadi; beshinchi yoshdagi qurtlarda bunday
yo’llar yo’qoladi, qurt larning boshi qizil-qo’ng’ir, birinchi segmentining qalqoni
to’q qo’ng’irdir.
G’umbagi sarg’ish-qo’ng’ir, silliq bo’lib, uzunligi 6,5 mm keladi.
Don parvonasi bilan janub parvonasining hayot ke chirishi bir-biriga juda
ham o’xshaydi, lekin don parvonasi kamroq bola laydi; O’rta Osiyoda don
parvonasining urg’ochisi kamdan-kam xollardagina 150 tadan ortiq tuxum
qo’yadi. Kapalagi 2-5 kun yashaydi. Don parvonasi tunda ham hayot kechiradi,
lekin kunduz kunlari ham uchib yuradi. Don parvonasi janub parvonasidan farq
qilib, chiroqqa uchib keladi.
Don parvonasi qornini bukib, teshik va yoriqlarning pastiga yoki yon
tomoniga, oziq-ovqatning o’nqir-cho’nqir joylariga tuxumini yopishtirib ketadi.
Tuxumdan 4 - 5 kunda q urtlar ch i q a d i. A yrim q urtlarn i ng rivojlanish
muddati juda ham farq qiladi; pronimfa davrini qo’shganda bu muddat 40-80
kunga boradi. G’ umbaklik stadiyasi 6 - 11 kun davom e tadi. Q urtlarning qishki
uyqusini qo’shmaganda, nasl berishi 50-90 kun davom etadi.
Don parvonasining qurtlari - 3° S sovu q da n obud b o’ ladi, + 40 0
С dan yuqori
temperaturaga h am chidash bermaydi.
58

Don parvonasi yiliga 3 - 4 ta na s l beradi.
Kanalar . Kanalar turkumining bir nechta turlari ombor va binolarda
saqlanadigan mahsulotlarga zarar keltiradi. Bu turlar umumiy bir oilaga
birlashtirilgan.
Ombor kanalari – Tyroglypho i dea . O’ rta Osiyoda un, kepak, kunjara, don,
chigit va bosh q a ekin uru g’ lari sa q lanadigan omborlarda ushbu oilaning bir necha
turi, ayni q sa un kana si (Tyroglyphus farinae) , ch o’ zi q kana (Tyrophagus noxis ) ,
turon kanasi (Acotyledon turanica) , Rodionov kanasi va q oramtir ka n a
(Caloglyphus rodionovi va Gohieria fusca) anchagina zarar etkazadi.
Kana tush g an ozi q -ov q at b o’ rsib, undan chuchmal asal h idi yoki ach q imsi q
maza paydo q iladi. Kana tushgan unda yoki shunday dondan tortilgan unda
kislotalar ko’payib, gigroskopik xossasi kuchayadi, darrov qotib qoladi, ba’zan
normal rangini yo’qotadi. Urug’lar unuvchanligini yo’qotadi, chunki kanalar
murtakka zarar etkazadi.
Ko’p kana tushgan mahsulot odam va hayvonlar uchun yaroqsiz xolga
keladi, iste’mol qilingan taqdirda ba’zan o’tkir me’da-ichak kasalliklari kelib
chiqa di.
Ombor kanalari qishloq xo’jaligi mahsulotlarining zamburug’ va bakterial
kasalliklarini ham tarqatadi.
Un kanasi kosmopolit hayvonlardir; cho’ziq kana O’ rta Osiyo, Kavkaz,
Uzoq Sharqda uchraydi. Turon kanasi ho zircha faqat O’rta Osiyoda qayd qilingan;
Rodionov kanasi O’ rta Osiyo bilan Shimoliy Kavkazda, Rossiyaning markaziy
zonasida, Boshqirdistonda, Oltoy o’ lkasida va Germaniyada qayd etilgan;
q oramtir kana O’ rta Osiyo, Ozarbayjon, Shimoliy Kavkazda, Oltoy o’lkasida,
Gollandiya, Frantsiya va Angliyada tarqalgan.
Un kanasi erkagining uzunligi 0,32-0,43 mm, urg’ochisiniki 0,35-0,67 mm;
tanasi cho’zinchoq, orqa tomoni bir oz kesilgan, rangi yarim tiniq, oqimtir;
oyoqlari va xartumi q izil; tanasining ketki uchida ikki juft qili bor, uning uzunligi
idiosoma uzunligining 30-40% ni tashkil etadi; oyoq bo’g’imlari qirrasiz.
59

Erkagining oldingi oyoqlari yo’g’on, sonlarining pastki yuzasida baquvvat tikani
bor. Urg’ochisining birinchi juft oyoq panjalari 4-juft oyoq panjalariga
qaraganda to’rt baravarcha uzun va o’rtasidagi diametridan 6 marta uzun.
Urg’ochisining anal teshigi orqadagi chekkasidan uzoqda emas.
Un kanasi tuxumining uzunligi 0,12 mm, eni 0,08 mm bo’lib, oval
ko’rinishida, rangi oq.
Lichinkasi to’g’ri-yumaloq, oval ko’rinishda, kichkina jussasi va faqat uch
juft oyog’i borligi bilan voyaga etgan kanadan farq qiladi; lichinkasining
orqasidagi qillar mayda, uchidagi qizil qillari esa idiosoma uzunligining
choragidan oshmaydi. Ko’krak tayoqchalarining uchi sal-pal yo’g’on tortgan.
Kana gipopusining og’zi va anal teshigi bor; tanasining qorin tomonida
voyaga etgan kana kabi to’rt juft oyog’i va so’rgichlari bor. Gipopus stadiyasi
ikkita, bular: qimirlamaydigan va ko’chib yuruvchi stadiyalardir.
Qimirlamaydigan gipopusning uz unligi 2,0 mm va eni 0,16 mm, shakli keng
oval bo’lib, ustki tomoni juda h am qavariq, gnatosomasi ikkita to’m toq
do’mboqchaga o’xshaydi, tana so’rg’ ichlari rudiment xolida, oyoqlari keng va
kalta, tana qilchalari mik roskopik ko’rinishda.
K o’ chib yuruvchi gipopusning uzun ligi 0,20 - 0.26 mm, eni 0,14 - 0, 18 mm,
rangi o q bo’lib, pushti tusda tovlanadi, shakli tuxumsimon, oldingi uchi juda
h am toraygan. Ko’chib yuruv chi gipopusning ustki tomoni qi mirlamaydigan
gipopusnikiga qara ganda kam qavariq, chuqurchalar bilan qo plangan,
gnatosomasining uzunligi enidan bir yarim baravar uzun, oxirgi bo’g’imlari juda
kalta; tana qillari ancha uzun; oyoqlari qimirlamaydigan gipopusnikiga qaraganda
uzunroq: birinchi va ikkinchi juft oyoqlari idiosomaning 30-35%, 3-juft oyoq lari
taxminai 25% va 4-juft oyoqlari taxminan 20% ni tashkil etadi; so’rg’ichlari
rivojlangan. S o’ ruvchi diski uzunlik ji h atdan o’ zi bilan tana uchi orasidagi
masofaga deyarli baravar keladi. 4-juft oyoq panjalarining uchida bittadan juda
uzun qil bor.
Cho’ziq kana erkagining uzunligi 0,28-0,35 mm, urg’ochisiniki 0,32-0,42
60

mm. Kana tanasining tusi oqish, tanasi un kanasinikiga nisbatan cho’ziqroq, qorin
uchi yumaloqlangan, erkagining oldingi oyoqlari yo’g’on tortgan emas;
kanalarning oyoqlari deyarli pigmentsiz bo’lib, un kanasining oyoqlaridan
uzunroq: orqadagi oyoqlari qorin uchigacha boradi; oyoq panjalarining uchida
uchta kichkina to’g’ri tikan bor.
Cho’ziq kana lichinkasi voyaga etgan kanaga o’xshaydi, lekin undan
kichikroq va oyoqlari faqat 3 juft bo’ladi .
Turon kanasining uzunligi taxminan 0,5 mm bo’lib, rangi o qi mtir;
idiosomaning or q a va yo n yu zasida 15 juft q i l bor; erkagining q illari
ur g’ ochisinikidan bir muncha uzunro q . Erkagining oyo q lari ur g’ ochisiniig
oyo q lariga q araganda ingichkaro q va uzunro q : oyo q panjalarining uchida 6 ta
t i kani bor; 1- va 3-juft oyo q panjalarining uchidagi hamma q illar soch tolas iga
o’ xshaydi, uchi kengaymaga n . Erkagining kopulyativ so’rg’ichlari yostiqchaga
o’xshash bo’lib, xitin romkasi yo’q, tanasining uchida yaxshi rivojlangan uch
juft qili bor. Urg’ochisining anal teshigi jinsiy teshikdan va tananing orqa
chekkasidan teng masofada joylashgan; tananing orqa uchida bir juft uzun qil
bor.
Lichinkasi voyaga etgan kanadan kichikroq bo’lib, 3 juft oyog’i bor,
boshqa ombor kanalari kabi, qillarining soni, uzunligi va joylashuvi
(xetotaksiya) bilan farq qiladi.
Gipopuslarning bir oz xitinlangan oval idiosomasi bor; gipopusning ustki
tomoni tekis qavariq, orqa tomonidagi qillar bir muncha uzun va ingichka;
so’ruvchi diski (tanasining pastki tomonida) pardali, yumshoq, juda ham
cho’ziq; undagi so’rg’ichlar sal-pal bilinadi; gipopus oyoqlari ancha keng,
uzunligi o’rtacha.
Rodionov kana si bosh q a ombor kanalariga q araganda yirikro q .
Urg’ochisining uzunligi 0,51 - 1 , 24 mm, eni 0,25-0,86 mm. Erkakl ari dimorf: bir
formasining uzunligi 0,58-1,00 mm, ikkinchi forma siniki 0,70-0,95 mm;
tanasining tusi oqish; terisi silliq, idiosomaning yon chekkalari orqaga qarab,
61

o’rtaga turtib chiqib turuvchi elka do’mboqlaridan tortib dastlab qavariq, so’ngra
tekis toraygan. Erkak larining ikkala formasi kattaligi, oyoqlariniig uzunligi (uzun
oyoqli formasida) va ularning uzun tikanlari borligi bilan farq qiladi; uzun
oyoqli kana idiosomasining qillari kalta oyoqli kana idiosomasining q illariga
qaraganda yo’g’onroq va o’rta hisob bilan olganda uzunroq, asosi piyozga
o’xshab yo’g’on tortgan.
Ikkinchi (kalta oyoqli) formasi birinchi (uzun oyoqli) formasiga qaraganda
ko’proq uchraydi. Erkagining anal tomonidagi kopulyativ orti g’ i tuxum shaklida,
sal-pal xitinlashgandir.
Ur g’ ochisining oyo q lari erkaginikiga q araganda kaltaro q va y o’g’ onro q
bo’lib, kalta va serbar tika n lari bor; ur g’ ochi tanasining or q a uchi erkaginikiga
q araganda kengro q; ur g’ ochisining anal teshigi tananing ketki uchidan anchagina
uzo q da.
Tuxumi oval shaklda, tus o q imtir, uzunligi 0,11 - 0,21 mm va eni 0,08 - 0,13
mm.
Lichinkasining uch juft oyo g’ i bor; k o’ krak tayo q chalari 0,02 mm,
bulavkasimon, uchida yarim sharga o’ xshash gumbazi bor. Tanasining ayniqsa
oldingi qismida xetotaksiya reduktsiyalangan.
Gipopusning uzunligi 0,25 - 0,34 mm va eni 0,17 - 0,22 mm, rangi sar g’ ish-
pushti, o yoq lari qo ramtir; tanasi ancha xitinlashgan; idiosomasi eniga q araganda
bir yarim baravar uzunro q , oval shaklda; g n atosomasi kambar va uzun.
Gipopusning oyo q lari uzun; 3-juft oyo q panjalarida t o’ rttadan, 4-juft oyo q
panjalarida esa uchtadan n a shtarsimon q illari bor.
Q oramtir kana erkagining uzunligi 0,30 - 0,32 mm, eni 0,18 - 0,20 mm,
urg’ochisiniki 0,38 - 0,41 mm, eni 0,24 - 0,26 mm. Kana och pushti-qo’ng’ir tusli;
idiosomasi oval shaklda (erkagining idiosomasi urg’ochisinikiga qaraganda
kambarroq); tanasining orqa uchi keng yuma loqlangan. Terisi pishiq, silliq.
Oyoqlari uzun bo’lib, idiosoma uzun ligining 50% igacha boradi; urg’ochilarining
oyoqlari erkaginikiga qaraganda kaltaroq, oldingi oyoqlari yo’g’onroq, oyoq
62

yuzasi uzunasiga q irrali, oyoq chetlari zixli, shu bilan birga urg’ochisining oyoq
skulptu rasi erkaginikiga qaraganda yaxshiroq bilinadi. 2-va 4-juft oyoq
boldir larining pastki tomonidagi qillar ingichka patga o’xshaydi. Erkagining
jinsiy teshigi 4-juft oyog’ining asosidadir. Erkagi va urg’ochisining anal teshigi
uzun bo’lib, klapanlari tananing orqa chekkasidan turtib chiqib turadi;
urg’ochisining jinsiy sistemasi sohasida rivojlangan traxeya lari bor.
Lichinkasi uch oyoqli, terisi mayda burmali; idiosoma qillari patsimon;
tana terisi pigmentlangan emas, ko’krak tayoqchalari juda mayda.
Nimfalari 4 oyoqli, pigmentlanmagan, ko’rinishi voyaga etgan ka nalarga
o’xshaydi; terisi g’adir-budir; tananing ustidagi qillarn silliq, bir oz yassilangan,
tana oxiridagi qillar esa ro’y-rost bo’laklarga bo’lingan.
Ombor kanalarining hayot tarzi. Q ulay sharoitda ombor kanalari yil b o’ yi
(diapauzaga kirmasdan) rivojlana v eradi. Un kanasining rivojlanishi uchun 22-
25 0
S temperatura va 80-90% havo namligi qulaydir; bu donning 16-17%
namligiga va unning 18% namligiga mos keladi; un namligi 12,4% dan kam
bo’lganda kanalarning ko’payishi juda ham susayadi .
Zi g’ ir uru g’ ida kanalar 7% dan orti q namlikda k o’ payadi. Un ka nasining
rivojlanishi uchun minimal temperatura +7° С chamasida va h avoning minimal
namligi 60% dir.
Cho’ z iq kananing rivojlanishi uchun optimal sharoit 25 - 30° S temperatu ra
va 85 - 90% namlikda vujudga keladi; bu kananing rivojlanishi uchun minimal
temperatura + 9 0
С va maksimal temperatura 35° S h isoblanadi.
Rodionov kanasining rivojlanishi uchun minimal namlik 22% va
maksimal namlik 8 0%, optimal temperatura 30° С , minimal temperatura 16,5° С
h isoblanadi.
15 0
li sovu q rivojlanishning barcha stadiyalaridagi ombor kana lariga
h alokatli ta’sir etadi ( q imirlamaydigan gipopus stadiyasi bundan mustasno
b o’ lishi mumkin). 42 - 45° S issi q h am ombor kanalari va ularning tuxumlariga
h alokatli ta’sir etadi.
63

Q ulay sharoitda kanalar juda h am tez k o’ payadi . Masalan, 2,5 sm 3
unda
100 mingtagacha kana topish mumkin; bu xolda kanalar oziq-ovqatni 1 sm dan
ortiq qalin qatlam kabi qoplaydi va unning yuza qavati qimir layotganga o’xshab
ko’rinadi.
Oziqa etishmaganda, past temperaturada va namlik kam bo’lganda
gipopus hosil qilmaydigan cho’ziq kana bilan qo ramtir kanadan boshqa kanalar
gipopus stadiyasida turib uzoq vaqtgacha rivojlanmay qolishi mumkin. Bu
stadiyada kanalar qorin so’rg’ichlari yordami bilan ko’pincha ombor
hasharotlariga, sichqonlarning juniga va har xil narsalarga yopishib, ular bilan
birgalikda noqulay sharoitdan yangi joyga ko’chib o’tadi.
Yangi joydagi qulay sharoitda gipopuslardan katta yoshli kanalar chiqadi
va ular qaytadan ko’payadi. Kanalar rivojlanishning boshqa stadiyalarida ham
ombor kemiruvchilarining juniga, odamlarning kiyim- kechagiga, oziq-ovqat
idishlariga qillari bilan yopishib olib ham tarqaladi; ularning tanasidagi uzun
qillari shamolda tarqalishga ham imkon beradi. Lekin kanalar asosan odam orqali
tarqaladi; kana tushgan oziq-ovqatni odam bir joydan ikkinchi joyga olib boradi.
Kanalarning oyoq bilan yurib aktiv ravishda ko’chib o’tish qobiliyati deyarli
yo’q.
Un kanasi imagoga aylangandan keyin (voyaga etgandan keyin) o’ sha
kuni yoki ertasiga juftlashadi. Juftlashgandan ikki-uch kun keyin o’zi tushgan
oziq-ovqat yuzasida har kuni 3-4 tadan tuxum qo’yadi. Qulay sharoit da un
kanasining urg’ochisi 200 tacha tuxum qo’yadi.
Optimal sharoitda 3-4 kundan keyin tuxumdan lichinkalar chiqadi.
Lichinkalarning aktiv oziqlanish stadiyasi 3-4 kun davom etadi; o’sgan lichinka
1-2 kun qilirlamay, oziqlanmay turadi, so’ngra tullaydi; 6-7 kun davom etadigan
nimfa stadiyasidan keyin deytonimfa p aydo bo’ladi. Qulay sharoitda kananing
butun rivojlanish tsikli 15-17 kunga cho’ziladi.
Rodionov kanasi yanada tezroq ko’payadi; urg’ochisi 620 tacha tuxum
qo’yadi; q ulay sharoitda embrional taraqqiyoti 1,5-2 kunda, postembrional
64

taraqqiyoti esa 5-9 kunda tugaydi; noqulay sharoitda rivojlanish 28 kungacha
cho’zilib ketadi va urg’ochisi juda kam tuxum qo’yadi.
Qoramtir kananing urg’ochisi atigi 11-24 ta tuxum qo’yadi, shunga
qaramay bu kana ba’zan juda ko’p uchraydi.
Un kanasi, Rodionov kanasi va turon kanasining bir qismida har bir avlod
sayin gipopuslar hosil bo’ladi, shu bilan birga noqulay sharoit da gipopuslar juda
ko’plab vujudga keladi. Gipopus stadiyasi – nimfa stadiyasi bilan deytonimfa
stadiyasining orasidagi rivojlanish davridir.
Turon kanasi jiddiy zararkunanda sifatida faqat chigit bilan kun jaraga zarar
keltiradi. Kanalarning boshqa xillari xilma-xil oziq-ovqat larga: don, un, kepak,
kunjara, pichan, oqshoq va shu kabilarga tushadi.
Rodionov kanasi omborda saqlanayotgan piyoz va ildizmevalarga h am
zarar etkazadi . Un kanasi bilan Rodionov kanasi ayniqsa x ammaxo’r bo’lib,
o’simlik mahsulotlaridan tashqari hayvon mahsulotlari bilan ham oziqlanadi – teri,
mo’yna, hasharotlar kollektsiyasi, parranda va hayvonlarning tuxumlariga zarar
etkazadi.
Un kanasi bilan Rodionov kanasi ombor va skladlardan ta shq ar i dagi turli
ma h sulotlarda, ayni q sa poxol, somon, don uyimlarida h am uchraydi.
Ombor kanalarini k o’ pincha ular bilan birga yashaydigan yirt q ich kanalar
q irib yuboradi, yirt q ich kanalarning tu si och sar g’ ish yoki ola oq bo’lib, ular tez
va keskin h arakat q iladi. Havo namligi yuqori bo’lganda ko’pgina kanalar
zamburug’ kasalliklaridan ham nobud bo’ladi.
65

XULOSA
1. Boshoqli don ekinlarining asosiy zararkunandalari Insecta sinfi vakillari
bo’lib, keng tarqalgan turlar sifatida chigirtkalar, qo’ng’izlar va kapalaklar qayd
etildi.
2. Ilmiy kuzatuvlar natijasida chigirtkalarning ikki turi: marokash va
to’qay chigirtkasi g’allaga katta zarar yetkazishi e’tirof etildi.
3. Q o’ n g’ izlar turkumida donli ekinlarga iqtisodiy zarar yetkazadigan
darajada uchrovchi turlar yassim o’ ylovlilar , qarsildoqlar oilalariga mansub
bo’lib , bularga kravchik (xumkalla, keskir) q o’ng’izlari , kichik kravchik, kugart
kravchigi, mis rang kravchik, qora kravchik, bronza tusli kravchik ,
do’mboqchali kravchik , qarsildoq qo’ng’izlar va ularning lichinkalari
(simqurtlar), qoratanli qo’ng’iz lar ni ko’rsatish mumkin .
4. Boshoqli don ekinlarining h avfli zararkunandalar i sifatida kapalaklar
turkumidan tunlamlar va parvonalar oilalari vakillarini k o’ rsatish mumkin.
R espublikamizda tunlamlarning 300 dan ortiq turi qayd qilingan bo’lib, g’alla
ekinlariga kuzgi, undov, yovvoyi tunlam qurtlari jiddiy shikast yetkazadi.
Parvonalar oilasi vaki l lari ham keng tar q algan hasharotlar bo’lib,
O’ zbekistonda jiddiy zararkunandalar sifatida qayd q ilingan. Donli ekinlarga
jiddiy zarar yetkazuvchi parvonalar sifatida makkaj o’ xori kapalagi qayd etildi.
5. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari sifatida
tripslar (bug’doy tripsi, oq jo’xori tripsi), g’alla shiralari, xasvalar, saratonlar,
vizildoq qo’ng’izlar, pyavitsalar, g’alla burgalari, ko’sak qurti, shved va gessen
pashshasi, tariq pashshasi, arrakashlar aniqlandi.
6. Ombor zararkunandalari sistematik jihatdan umutqasiz hayvonlarning
bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipi, hasharotlar (Insecta) va o’rgimchaksimonlar
(Arachnida) sinflari vakillaridir.
7. Boshoqli don ekinlari zararkunandalariga qarshi agrotexnik, kimyoviy
va biologik usullarda kurash olib borish maqsadga muvofiqdir.
66

8. Biologik usulda kurash olib borilganda oltinko’z, yaydoqchilar va
trixogrammalardan foydalanish tavsiya etiladi.
9. Kimyoviy kurash choralari eng samarali usullardan bo’lib, bunda
o’zimizda va horijda ishlab chiqarilgan bir qator insektitsidlardan foydalanish
tavsiya etiladi.
10. Omborlarni zararkunandalardan saqlash, ularga qarshi kurash asosan
profilaktik va qarshi kurash dezinfektsiya laridan iborat bo’lib, dezinfeksatorlar
sifatida metil bromid, dixloretan va oltingugurt-uglerod dan foydalani sh tavsiya
etiladi .
67

ADABIYOTLAR RO ’ YXATI
1. Барнс Р., Кейлоу П., Олив П., Голдинг Д. Беспозвоноч ни е. Москва, «Мир»
1992. с.213.
2. Бей-Биенко Т.Я. Об щ ая энтомология. Изд. М. « В ы сшая школа » 1980.
с.322.
3. Boshoqli don , sholi , makkajo ’ xori ekinlari zararkunanda , kasalliklariga va
begona o ’ tlarga qarshi uyg ’ unlashtirilgan kurash tizimiga oid yon daftarcha .
Toshkent , 1998. 92 b .
4. Догел В.А. Зоология беспозвоночных. М., «В ы сшая школа» 1981.
5. Захваткин Ю.А. Курс об щ ей энтомологи и . М. « Агропомиздат » , 1986 .
6. Корчагин В.Н. Защита растений от вредителей и болезней на садово-
огородном участке. Москва, « Агропомиздат », 1987. с.309.
7 . Лаврова И.Х. Зоология беспозвоночн и х. Москва «Владос» 2002 .
8. Mavlonov O.M., Xurramov Sh., Umurtqasizlar zoologiyasi. Toshkent
«Mehnat» 1998.
9. Mirzaaliyeva O. Entomofaglarni biolaboratoriyalarda ko’paytirish usullari.
Toshkent, “Mehnat”, 1998.
10. Муродов С.А. Умумий энтомология курси . Тошкент, 1986 йил.
11. Насруллаев Д. Қишлоқ хўжалиги экинлари ҳимоясининг уйғунлашган
тизими. Самарқанд, 2005.
12. Олимжонов Р.А. Энтомология. Тошкент , 1977 йил.
13. Росс Г. и др. Энтом о логия М осква , «Мир», 1985.
14. Содиқов Я. Қишлоқ хўжалик екинларидаги зараркунандаларга қарши
кураш усуллари. Тошкент, “Меҳнат”, 1989.
1 5 . Тиловов Т ., Ўроқов С . Ҳашоратлар оламида . Тошкент, «Ўқитувчи»
1984 й.
16. Hamroyev A.Sh, Hasanov B.A, Ochilov R.O va boshqalar. G’alla va g’o’zani
zararkunanda, kasalliklar va begona o’tlardan himoya qilish. Toshkent,
68

“O’qituvchi”, 1999.
1 7 . Xo’jaev Sh.T., Xolmurodov I.A. Entomologiya. Toshkent , 2009 yil .
18. Xo’jaev Sh.T. va boshq. O’zbekistonda g’alla ekinlarini zararli
organizmlardan samarali himoya qilish bo’yicha tavsiyalar. Toshkent, 2009. 15
1 9 . Яхонтов В.В. Ўрта Осиёдаги қишлоқ хў жалик ўсимликлари ва
ма ҳ сулотларнинг зараркунандалари ва уларга қарши кураш чоралари .
Тошкент, 1953 йил.
20. O’simliklarni zararkunandalardan himoya qilishda ilg’or tajriba. Toshkent,
«Talqin» 2008. 118 b.
69

1- jadval
Boshoqli don ekinlari zararkunandalari va kasalliklariga
qarshi foydalaniladigan preparatlar
Preparatning
nomi, ishlab
chiqaruvchi
firma, mamlakat Prepa rat
sarfining
meyori,
l,kg/t Preparatdan
foydalaniladi-gan
ekin turi Qaysi
organizmlarga
qarshi
ishlatiladi Ishlatish muddati,
usuli va tavsiya etilgan
cheklovlar Hosilni yig’ishga
qancha vaqt
qolganda ishlov
tugallana d i , k u n Bir mavsumda ko’pi
bilan necha marta
ishlatiladi
INSEKTOAKARITSIDLAR
Benzofosfat,
30% em.k.
O’zbekiston 1.6-2,3 Bug’doy Pyavitsa,
shiralar, o’tloq
parvonasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
Benzofosfat, 30% n.k.
O’zbekiston 1,7 Arpa Donli ekinlar
pashshasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
1,7 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
Zolon, 30% n.kuk.
"Ron Pulenk",
Frantsiya 1,5-2.0 Bug’doy Pyavitsa,
shiralar, o’tlok,
parvonasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
1,5 Arpa Donli ekinlar
pashshasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
Zolon, 35% em.k.
"Ron Pulenk"
Frantsiya 1,5 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
Kvark, 10% em.k.
O’zbekiston 4,8-6,9 Bug’doy Pyavitsa, shiralar,
utlok parvonasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
71

Kvark, 10% n.kuk.
Uzbekiston 5,1 Arpa Donli ekinlar
pashshasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
5,1 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
Buldok, 2,5% em.k.
"Bayer" Germaniya 0,5 Bug’doy Xasva O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
0,5-0,35 Bug’doy Pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
Detsis, 2,5% em.k.
"AgrEvo" Germaniya 0,7 Makkajo’xori G’o’za tunlami O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,25 Bug’doy Zararli xasva,
pyavitsa, shiralar,
tripslar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
Diazinon, 60% em.k.
"Nippon Kayaku"
Yaponiya 1,5-1,8 Bug’doy Shiralar, tripslar,
pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
Karate, 5% em.k.
"Zeneka" Angliya 0,2 Bug’doy Don qo’ng’izlari,
tripslar, burgalar,
saratonlar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 1
0,15 Bug’doy Xasva, pyavitsa,
shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,15-0,2 Arpa Pashsha, pyavitsa,
saraton, tripslar,
arrakash, shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,2 Makkajo’xori Makkajo’xori
parvonasi O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
72

Karbofos, 50% em.k.
Rossiya 0,5-1,2 Donli
ekinlar Shiralar, tripslar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
Malfos, 50% em.k.
"Yunayted Fosforus"
X,indiston 0,5-1,0 SHoli Xasva,
saratonlar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 1
Fufanon, 57% e.m.
"Keminovo Agro",
Daniya 1,2 Bug’doy Shiralar.
pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 1
1,5-2,0 Bug’doy Trips, xasva O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 1
Kinmiks, 5% em.k.
"Sanofi Xinoin"
Vengriya 0,2 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 15 2
Nugor, 40% em.k.
"Yunayted Fosforus"
Hindiston 1,5 Bug’doy Xasva, pyavitsa,
shiralar, g’alla
pashshalari,
tripslar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
1,0-1,2 Arpa. javdar Shiralar,
tripslar,pyavitsa,
g’alla pashshalari O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
1,0-1,2 Suli G’alla pashshalari,
shiralar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 2
Regent, 80% s.p.
"Ron Pulenk"Frantsiya 15 gr/ga Bug’doy Xasva,
tripslar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 30 1
Sumi-alfa, 5% em.k.
"Sumitomo Kemikal"
Yaponiya 0,2 Arpa Pyavitsa,
pashshalar,
burgalar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 1
0,2-0,25 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 15 2
0,3 Bug’doy Pashshalar
O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 15 2
73

Sumi-alfa, 20% em.k.
"Sumitomo Kemikal"
Yaponiya 0,07 Bug’doy Xasva,
pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 15 2
Sumition, 50% em.k.
"Sumitomo Kemikal"
Yaponiya 0,6-1,0 Bug’doy Xasva, shiralar,
tripslar, pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi. 15 2
Trebon, 30% em.k.
"Mitsui Kemikle"
Yaponiya 0,3 Bug’doy Yashirin poya
pashshalari O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,2 Arpa Yashirin poya
pashshalari O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
Fenkil, 20% em.k.
"Yunayted Fosforus"
Hindiston 0,4 Makkajo’xori F o’z a tunlami O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,5 Bug’doy Shiralar,
tripsl ar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
0,3 Bug’doy Xasva,
pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 15 2
0,2 Arpa Shiralar, pyavitsa O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
Tsimbush, 25% k.e.
"Zeneka" Angliya
Arrivo, 25% k.e.
"FMS" AQSH
Tsiperkil, 25% k.e.
"Mitchel Kote" Angliya
Tsipi, 25% em.k.
"Agrotreyd" Bolgariya 0,3 Makkajo’xori F o’z a tunlami O’simlikning o’suv
davridapurkaladi 20 2
0,2 Bug’doy Xasva, pyavitsa,
shiralar, burgalar,
tripslar O’simlikning o’suv
davrida purkaladi 20 2
74

Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish

Купить