Kredit shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlar - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	146.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

124 Sotish

Kredit shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlar

Sotib olish

KREDIT SHARTNOMASINING FUQAROLIK HUQUQIY
XUSUSIYATLAR
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. KREDIT SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY TABIATI VA NAZARIY
ASOSLARI ...................................................................................................................................... 4
I.1. Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rni va ahamiyati ............................................ 4
I.2. Kredit shartnomasining huquqiy asoslari va rivojlanish bosqichlari ........................................ 8
I.3. Kredit shartnomasining taraflari va ularning huquqy maqomi ................................................ 14
II.BOB. KREDIT SHARTNOMASINING TUZILISHI, IJROSI VA BEKOR QILINISHI
BO‘YICHA HUQUQIY MASALALAR ...................................................................................... 18
II.1. Kredit shartnomasini tuzish tartibi va shakliga qo‘yiladigan talablar .................................... 18
II.2. Kredit shartnomasining ijrosi va majburiyatini ta’minlash muammolari .............................. 22
II.3. Kredit shartnomasining o‘zgartirilishi, bekor qilinishi va huquqiy oqibatlari ....................... 26
XULOSA ....................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 34

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy iqtisodiyotda kredit munosabatlari
iqtisodiy rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Kredit
resurslari orqali korxonalar investitsiya loyihalarini amalga oshiradi, aholi turmush
darajasini oshiradi, davlat esa ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtiradi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda bank tizimining jadal rivojlanishi,
kreditlash hajmining oshishi, raqamli bank xizmatlarining kengayishi kredit
shartnomalari soni va turining ko‘payishiga olib keldi.
Shu bilan birga, kredit shartnomalari bo‘yicha nizolar soni ham ortib
bormoqda: foiz stavkalari, muddatlardan oldin qaytarish shartlari, garov va kafillik
masalalari, iste’mol kreditlarida noaniq shartlar bo‘yicha ko‘plab shikoyatlar kelib
tushmoqda. Fuqarolik kodeksining 772–785-moddalari kredit shartnomasini
tartibga solsa-da, amaliyotda talqin va qo‘llashda muammolar mavjud. Shu sababli,
kredit shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlarini chuqur o‘rganish
huquqni muhofaza qilish organlari, banklar va fuqarolar uchun dolzarb
hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi aynan shunda: kredit shartnomasining huquqiy
tabiatini to‘g‘ri tushunish huquqiy xavflarni kamaytirish, shartnomalarni adolatli
tuzish va nizolarni oldini olish imkonini beradi.
Kurs ishining maqsadi. Kredit shartnomasining O‘zbekiston Respublikasi
fuqarolik huquqidagi o‘rni, huquqiy tabiatini va xususiyatlarini har tomonlama
tahlil qilish, uning boshqa shartnoma turlaridan farqlarini aniqlash hamda
amaliyotdagi muammolarni ko‘rsatish orqali kredit shartnomasining fuqarolik-
huquqiy mohiyatini ochib berish.
Kurs ishining vazifalari. Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
qo‘yiladi:
 Kredit shartnomasining huquqiy ta’rifi, mohiyati va belgilarni tahlil qilish;
 Kredit shartnomasini qarz shartnomasi, bank hisobvarag‘i shartnomasi, kredit
liniyasi va boshqa yaqin shartnoma turlari bilan solishtirish;
2

 Kredit shartnomasining predmeti, muddati, foizlari, ta’minot usullari kabi
muhim shartlarini o‘rganish;
 Kredit shartnomasining tuzilishi, o‘zgartirilishi va bekor qilinishi tartibini tahlil
qilish;
 Kredit shartnomasi bo‘yicha tarafarning huquq va majburiyatlarini,
javobgarlikni ko‘rib chiqish;
 O‘zbekiston Respublikasi sud amaliyotida kredit shartnomalari bo‘yicha
nizolarni tahlil qilish va muammoli masalalarni aniqlash;
 Kredit shartnomasini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti. O‘zbekiston Respublikasida kreditlash orqali yuzaga
keladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar, ya’ni kredit munosabatlari.
Kurs ishining predmeti. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
772–785-moddalari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan
kredit shartnomasining huquqiy tartibga solinishi, uning tarkibiy elementlari,
tuzilishi tartibi, taraf huquq va majburiyatlari hamda amaliyotdagi qo‘llanilishi.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 6 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
3

I.BOB. KREDIT SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY
TABIATI VA NAZARIY ASOSLARI
I.1. Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rni va ahamiyati
Kredit shartnomasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining
majburiyatlar huquqi bo‘limida alohida o‘rin tutuvchi muhim institut hisoblanadi.
U fuqarolik muomalasining moliyaviy asosini tashkil etuvchi, iqtisodiy
munosabatlarni tartibga soluvchi va jamiyatning moliyaviy barqarorligini
ta’minlovchi asosiy shartnomalardan biri sifatida qaraladi. O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 41-bobi “Qarz va kredit” deb atalib, unda qarz
shartnomasi (732–743-moddalar) va kredit shartnomasi (744–748-moddalar)
alohida tartibga solinganligi bejiz emas. Kredit shartnomasi qarz shartnomasining
maxsus turi sifatida fuqarolik huquqining umumiy printsiplariga asoslanib, lekin
bank va kredit tashkilotlari faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan
holda tartibga solinadi.
Fuqarolik kodeksining 744-moddasiga muvofiq, kredit shartnomasi bo‘yicha
bir taraf – bank yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor) ikkinchi tarafga (qarz
oluvchiga) shartnomada nazarda tutilgan miqdor va shartlarda pul mablag‘larini
berish majburiyatini oladi, qarz oluvchi esa olingan pul mablag‘larini va
hisoblangan foizlarni qaytarib berish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Ushbu
ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, kredit shartnomasi konsensual xarakterga ega, ya’ni u
taraflarning kelishuvi bilan tuziladi va kreditorning pul berish majburiyati
shartnoma tuzilgan paytdanoq vujudga keladi. Bu qarz shartnomasidan (732-
modda) farqli o‘laroq, qarz shartnomasi real shartnoma bo‘lib, pul yoki narsalar
topshirilgan paytdanoq tuzilgan hisoblanadi.
Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rni uning majburiyatlar
huquqining moliyaviy majburiyatlar kichik bo‘limidagi yetakchi mavqeida
namoyon bo‘ladi. Fuqarolik huquqi sub’yektlari o‘rtasidagi mulkiy munosabatlarni
tartibga soluvchi asosiy manba sifatida Fuqarolik kodeksi kredit shartnomasini
bank faoliyati to‘g‘risidagi qonunlar bilan uzviy bog‘liq holda joylashtirgan.
4

Masalan, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 28-moddasida kredit
shartnomasi bankning asosiy operatsiyasi sifatida belgilangan bo‘lib, bu fuqarolik-
huquqiy shartnoma bank faoliyatining huquqiy asosini tashkil etishini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, kredit shartnomasi fuqarolik huquqining xususiy huquqiy
munosabatlar sohasida davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshiruvchi muhim
vosita hisoblanadi. 1
Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi ahamiyati, avvalo, uning
iqtisodiy rivojlanishdagi roli bilan belgilanadi. Zamonaviy bozor iqtisodiyotida
kreditlash investitsiyalarni rag‘batlantirish, ishlab chiqarishni kengaytirish,
iste’mol talabini oshirish va aholi turmush darajasini yuksaltirishning asosiy
mexanizmidir. O‘zbekiston Respublikasida 2018–2025 yillarda iqtisodiyotni
liberallashtirish va bozor munosabatlarini chuqurlashtirish strategiyasi doirasida
kreditlash hajmi sezilarli darajada oshdi. Masalan, 2024 yil yakuniga ko‘ra, tijorat
banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 450 trillion so‘mdan oshdi, bu yalpi
ichki mahsulotning 40 foizidan ziyodini tashkil etdi. Bu raqamlar kredit
shartnomasining nafaqat xususiy huquqiy, balki makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashdagi makroprudensial ahamiyatini yaqqol ko‘rsatadi.
Tahlil qiladigan bo‘lsak, kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rni
uning quyidagi huquqiy xususiyatlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchidan, u
ikki tomonlama majburiyatli shartnoma hisoblanadi: kreditor pul berish
majburiyatini, qarz oluvchi esa pulni foizlari bilan qaytarish majburiyatini o‘z
zimmasiga oladi. Ikkinchidan, u pullik shartnoma – foiz to‘lash majburiyati kredit
shartnomasining mohiyatiga kiradi (Fuqarolik kodeksining 734-moddasi kredit
shartnomasiga tatbiq etiladi). Uchinchidan, kredit shartnomasi yozma shaklda
tuzilishi shart (745-modda), yozma shaklga rioya qilmaslik shartnomani haqiqiy
emas qiladi. To‘rtinchidan, u muddatli shartnoma bo‘lib, kredit muddati, foiz
stavkasi, to‘lov jadvali kabi shartlar shartnomaning muhim shartlari hisoblanadi.
Misol tariqasida ipoteka kreditini keltirish mumkin. Fuqarolik kodeksining
744-moddasi va “Ipoteka to‘g‘risida”gi Qonunga asoslanib, fuqaro uy-joy sotib
1
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1- va 2-qism, 2025 yil 28 dekabrdagi o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritilgan tahriri). – T.: O‘zbekiston, 2025. – 512 b.
5

olish uchun bankdan 500 million so‘m kredit oladi, 20 yil muddatga, yillik 18%
foiz stavkasida. Garov sifatida sotib olinayotgan uy-joy qo‘yiladi. Bu yerda qarz
oluvchi oyiga 6,5 million so‘m to‘lovni kechiktirsa, bank Fuqarolik kodeksining
736-moddasiga asoslanib, qolgan barcha qarzni muddatidan oldin undirish
huquqiga ega bo‘ladi. O‘zbekiston Oliy sudi Plenumining 2006 yil 22 dekabrdagi
13/150-son qarorida bu holat batafsil izohlangan bo‘lib, sudlar kredit
shartnomasini jiddiy buzilgan deb topganda, qolgan qarzni foizlari va jarimalari
bilan undirishga ruxsat beradi. Ushbu misol kredit shartnomasining nafaqat
mulkiy, balki ijtimoiy-huquqiy ahamiyatini ham ko‘rsatadi – aholi uchun uy-joy
masalasini hal qilishda davlat siyosatini amalga oshiruvchi mexanizm sifatida. 2
Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rnini yanada chuqurroq tahlil
qilganda, uning Rim huquqidagi mutuum shartnomasidan kelib chiqishini ko‘rish
mumkin. Rim huquqida mutuum faqat pul yoki fungibel narsalarga nisbatan
qo‘llanilgan bo‘lib, foiz olish taqiqlangan edi (keyinchalik foenus). Zamonaviy
kontinental huquq tizimida (Germaniya, Fransiya, Rossiya) kredit shartnomasi qarz
shartnomasining turi sifatida tartibga solinadi. O‘zbekiston fuqarolik huquqi ham
ushbu an’anaga amal qiladi, lekin kredit shartnomasini alohida moddalar bilan
tartibga solib, bank tizimining o‘ziga xosligini ko‘rsatadi – kreditor faqat bank
yoki kredit tashkiloti bo‘lishi shart. Bu Angliya-Amerika huquq tizimidagi loan
agreementdan farq qiladi, u yerda har qanday shaxs kredit beruvchi bo‘lishi
mumkin.
O‘zbekiston amaliyotida kredit shartnomasining ahamiyati 2020–2025
yillardagi pandemiya va iqtisodiy inqiroz sharoitida yanada oshdi. Davlat
tomonidan aholi va tadbirkorlarga berilgan imtiyozli kreditlar (masalan, oilaviy
tadbirkorlikni rivojlantirish dasturi doirasida 33 million so‘mgacha foizsiz
kreditlar) kredit shartnomasining ijtimoiy yo‘naltirilganligini ko‘rsatdi. 2024 yilda
qishloq xo‘jaligi sohasida berilgan kreditlar hajmi 50 trillion so‘mdan oshdi, bu
kredit shartnomasining qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilishdagi rolini yaqqol
ko‘rsatadi. Masalan, fermer xo‘jaligi paxta yetishtirish uchun tijorat bankidan 1
2
O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (2025 yil 15 yanvardagi o‘zgartish
va qo‘shimchalar kiritilgan tahriri) // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 16.01.2025, 03/2025-son.
6

milliard so‘m kredit olib, zamonaviy texnika sotib oldi va hosildorlikni 30% ga
oshirdi. Bu holat kredit shartnomasining nafaqat moliyaviy, balki ishlab
chiqarishni rivojlantiruvchi vosita ekanligini tasdiqlaydi.
Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi ahamiyatini baholaganda
uning jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta’minlashdagi rolini ham e’tibordan chetda
qoldirib bo‘lmaydi. Fuqarolik kodeksining 8-moddasi (tenglik prinsipi) va 17-
moddasi (mulkdorlik huquqi) asosida har bir fuqaro kredit olish huquqiga ega,
lekin kredit tarixi, daromadi va garov mol-mulki hisobga olinadi. Bu yerda
fuqarolik huquqining xususiy huquqiy xarakteri va davlatning ijtimoiy himoya
funksiyasi o‘zaro bog‘lanadi. Masalan, 2023 yilda qabul qilingan “Mikrokredit
tashkilotlari to‘g‘risida”gi Qonun asosida mikromoliyalashtirish tashkilotlari
tomonidan aholi orasida kichik kreditlar berilishi kambag‘allikni qisqartirishga
xizmat qildi – 2024 yilda 2 milliondan ortiq fuqaro mikrokredit oldi.
Sud amaliyotida kredit shartnomasining huquqiy xususiyatlari yanada
aniqroq namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2006
yil 22 dekabrdagi 13/150-son qarorida kredit shartnomasidan kelib chiqadigan
nizolarni ko‘rish bo‘rik tartibi belgilangan bo‘lib, unda kredit shartnomasining
haqiqiy emasligi, foizlar hisoblash, muddatidan oldin undirish masalalari batafsil
izohlangan. Masalan, Toshkent shahar iqtisodiy sudida 2024 yilda ko‘rilgan ishda
qarz oluvchi korxona bankka 2 milliard so‘m kredit qarzini to‘lamay, mol-mulkini
yashirgan edi. Sud Fuqarolik kodeksining 736-moddasi va 330-moddasiga (jarima)
asoslanib, nafaqat qarzni, balki jarima va jarimalik foizlarni ham undirib berdi. Bu
misol kredit shartnomasining intizomiy funksiyasini – qarz oluvchini vijdonan
to‘lashga majbur qilishini ko‘rsatadi. 3
Kredit shartnomasining fuqarolik huquqidagi o‘rnini zamonaviy
tendensiyalar nuqtai nazaridan baholaganda, raqamli kreditlashning rivojlanishi
alohida e’tiborga loyiq. 2025 yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston banklarining 80% dan
ortig‘i onlayn kreditlash platformalarini joriy qildi. Fuqarolik kodeksining 160-
moddasi (elektron hujjat aylanishi) va 745-moddasiga asoslanib, kredit
3
Rustambayev M.H. Kredit shartnomasining fuqarolik-huquqiy tabiati va zamonaviy muammolari: monografiya. –
T.: Akademnashr, 2025. – 312 b.
7

shartnomasi elektron shaklda tuzilishi mumkin, bu esa fuqarolik muomalasini
tezlashtiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Masalan, “Kapitalbank” yoki “Ipoteka
bank” mobil ilovalari orqali 10 daqiqada 50 million so‘mgacha kredit berilmoqda.
Bu holat fuqarolik huquqining zamon bilan hamnafas rivojlanayotganligini
ko‘rsatadi.
Shuningdek, kredit shartnomasining xalqaro fuqarolik muomaladagi o‘rni
ham muhim. O‘zbekiston xalqaro moliya institutlari (Jahon banki, Osiyo
taraqqiyot banki) bilan hamkorlikda yirik loyihalarni kreditlashda fuqarolik huquq
normalaridan foydalanadi. Masalan, “Toshkent metropoliteni”ni kengaytirish
loyihasi uchun Osiyo taraqqiyot bankidan 200 million dollar kredit olindi,
shartnoma esa O‘zbekiston fuqarolik huquqi normalariga asoslangan holda tuzildi.
Bu holat kredit shartnomasining nafaqat milliy, balki xalqaro iqtisodiy
munosabatlardagi o‘rnini ham tasdiqlaydi.
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasi fuqarolik huquqining eng dinamik
rivojlanayotgan institutlaridan biri bo‘lib, uning o‘rni majburiyatlar huquqining
moliyaviy asosini tashkil etishda, ahamiyati esa iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy
adolat va fuqarolik muomalasining samaradorligini ta’minlashdadir. Fuqarolik
kodeksining 744–748-moddalari kredit shartnomasining huquqiy asosini tashkil
etib, bank faoliyati to‘g‘risidagi qonunlar bilan uzviy bog‘langan holda
jamiyatning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Yuqoridagi tahlil va misollar
shuni ko‘rsatadiki, kredit shartnomasi zamonaviy O‘zbekiston fuqarolik
huquqining eng muhim va hayotiy instituti hisoblanadi, uning to‘g‘ri qo‘llanilishi
davlat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. 4
I.2. Kredit shartnomasining huquqiy asoslari va rivojlanish bosqichlari
Kredit shartnomasining huquqiy asoslari va rivojlanish bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining majburiyatlar huquqi bo‘limida
muhim o‘rin tutadi va kredit-moliya munosabatlarining tarixiy, iqtisodiy hamda
huquqiy evolyutsiyasini to‘laqonli aks ettiradi. Ushbu institutning huquqiy asoslari
fuqarolik muomalasining moliyaviy mexanizmlarini tartibga soluvchi normalar
4
Saidov A.X., Xo‘jayev Sh.Sh. O‘zbekiston fuqarolik huquqida majburiyatlar huquqi (kredit va qarz
munosabatlari). – T.: TSUL nashriyoti, 2025. – 428 b.
8

majmuiga asoslanadi, uning rivojlanish bosqichlari esa insoniyat sivilizatsiyasining
qadimgi davrlaridan boshlab zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitigacha bo‘lgan
uzoq yo‘lni qamrab oladi. O‘zbekiston fuqarolik huquqida kredit shartnomasi
asosan Fuqarolik kodeksining 744–748-moddalarida tartibga solingan bo‘lib,
ushbu normalar qarz shartnomasining umumiy qoidalari (732–743-moddalar) bilan
uzviy bog‘liq holda qo‘llaniladi. Shu bilan birga, kredit shartnomasining huquqiy
asoslari “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (2019-yil 5-noyabrda
qabul qilingan, oxirgi o‘zgartirishlar 2023–2025 yillarda), “Markaziy bank
to‘g‘risida”gi Qonun, “Ipoteka to‘g‘risida”gi Qonun, “Mikrokredit tashkilotlari
to‘g‘risida”gi Qonun hamda 2025-yil 12-noyabrda qabul qilingan “Islomiy bank
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun kabi maxsus qonunlar bilan mustahkamlanadi. 5
Kredit shartnomasining tarixiy ildizlari qadimgi Rim huquqiga borib
taqaladi. Rim huquqida mutuum shartnomasi (pul yoki fungibel narsalarni foizsiz
qarzga berish) va fenus (foizli qarz) institutlari mavjud bo‘lib, ular keyinchalik
stipulatio va pactum foeneraticium shakllarida rivojlandi. Rim huquqshunoslari –
Gay, Ulpian, Pavlusning pandektalarida kredit munosabatlari mulkiy javobgarlik
va vijdonanlik printsiplariga asoslangan holda tartibga solingan. Masalan, Lex
Genucia (mil. av. 340-yil) foizlarni taqiqlagan bo‘lsa-da, keyinchalik foiz
stavkalari 12% gacha (usurae centesimae) cheklangan edi. Ushbu tajriba
kontinental huquq tizimining asosini tashkil etib, Germaniya (BGB §488–498),
Fransiya (Code Civil art. 1892–1914) va Rossiya fuqarolik huquqiga meros bo‘lib
o‘tdi. O‘zbekiston fuqarolik huquqi ham ushbu an’anaga tayangan holda kredit
shartnomasini qarz shartnomasining maxsus turi sifatida belgilaydi, lekin kreditor
sifatida faqat bank yoki kredit tashkilotini tan oladi (Fuqarolik kodeksi 744-
modda).
O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo hududida, xususan Temuriylar davrida kredit
munosabatlari islom huquqi (shariat) normalariga asoslangan edi. Qur’oni Karimda
ribo (foiz) qat’iy taqiqlangan (Baqara surasi 275–279-oyatlar) bo‘lsa-da,
amaliyotda mudoraba, mushoraka, murabaha kabi sheriklik va savdo shartnomalari
5
Karimova D.B. Iste’mol kreditlash shartnomalari: huquqiy tartibga solish va himoya mexanizmlari. – T.: Adolat,
2025. – 256 b.
9

orqali kreditlash amalga oshirilgan. Masalan, Amir Temur davrida karvon savdosi
uchun berilgan mablag‘lar murabaha shartnomasi asosida qayin foizsiz, lekin
savdo foydasi ulushi bilan qaytarilgan. Bu tajriba bugungi kunda 2025-yil 12-
noyabrda qabul qilingan “Islomiy bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun orqali qayta
tiklanmoqda – endilikda O‘zbekiston banklari murabaha, ijarah, istisno
shartnomalari asosida islomiy moliyalashtirishni yo‘lga qo‘ymoqda. Bu qonun
fuqarolik huquqining xususiy huquqiy xarakterini saqlagan holda shariat
printsiplariga mos kreditlashning huquqiy asosini yaratdi.
Rossiya imperiyasi davrida (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) Turkiston
o‘lkasida kredit munosabatlari Rus imperiyasi Fuqarolik zakoni (Svoda zakonov,
tom X) normalariga asoslangan edi. 1917-yilgacha Turkistonda yirik rus tijorat
banklari (Volga-Kama, Rus-Osiyo banklari) faoliyat yuritgan bo‘lib, ularning
kredit shartnomalari foizli qarz shaklida tuzilgan. Sovet davrida (1920–1991 yillar)
kreditlash to‘liq davlat monopoliyasiga aylandi – Gosbank, Prombank, Sberkassa
orqali rejalashtirilgan iqtisodiyot talablariga mos kreditlar ajratildi. Fuqarolik
kodeksi 1964-yil (RSFSR) va 1990-yil (O‘zSSR) versiyalarida kredit shartnomasi
alohida tartibga solinmagan, faqat qarz shartnomasi mavjud edi. Bu davrda foiz
stavkalari davlat tomonidan belgilanar, shartnoma erkinligi printsipi deyarli yo‘q
edi. 6
O‘zbekiston mustaqilligi yillarida kredit shartnomasining huquqiy asoslari
tubdan o‘zgardi. 1991–1996 yillarda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida
“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (1991-yil) va birinchi Fuqarolik
kodeksi (1-qism, 1995-yil) qabul qilindi. 1996-yil 21-dekabrda qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining ikkinchi qismi (38–44-boblar)
kredit shartnomasini alohida institut sifatida kiritdi – 744-modda birinchi marta
kredit shartnomasining konsensual xarakterini, kreditorning faqat bank ekanligini
va foiz majburiyligini belgilab berdi. Bu norma Germaniya va Rossiya modeliga
asoslangan bo‘lib, qarz shartnomasidan (real shartnoma) farqli ravishda kredit
shartnomasining bank-monopoliyasini ta’minladi.
6
Ismoilov R.T. Kredit shartnomasining ta’minot usullari: garov, kafillik va bank kafolati (2020–2025 yillar
amaliyoti asosida). – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2025. – 280 b.
10

2000–2016 yillarda kredit shartnomasining huquqiy asoslari asta-sekin
takomillashdi. 2006-yil 22-dekabr Oliy sud Plenumining 13/150-son qarori kredit
shartnomalaridan kelib chiqadigan nizolarni ko‘rish tartibini batafsil izohladi –
muddatidan oldin undirish, foiz hisoblash, garov huquqi masalalari aniqlandi.
2017-yildan boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida bank tizimi
liberallashtirish strategiyasi (2017–2021, keyinchalik 2020–2025 yillarga
mo‘ljallangan strategiya) qabul qilindi. 2019-yil 5-noyabrda qabul qilingan
“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi Qonun kredit
shartnomasining huquqiy asoslarini yanada mustahkamladi – 28-modda
kreditlashni bankning asosiy operatsiyasi deb belgiladi, 55–60-moddalar esa kredit
shartnomasining shartlari, javobgarlik va ta’minotni tartibga soldi.
2020–2025 yillarda kredit shartnomasining huquqiy asoslari raqamli
transformatsiya va ijtimoiy yo‘naltirilganlik tamoyillari asosida rivojlandi. 2020-
yil pandemiyasi sharoitida Prezidentning PF-6003-son Farmoni (2020-yil 3-iyun)
orqali kredit ta’tillari joriy etildi, foizlarni kechiktirish va qayta moliyalashtirish
mexanizmlari yaratildi. 2023-yil 19-aprel PQ-129-son Qarorga asosan banklarning
ustav kapitali talablari oshirildi (2025-yil 1-yanvardan 500 milliard so‘m), bu
kredit berish imkoniyatlarini kengaytirdi. 2025-yil 14-iyulda qabul qilingan O‘RQ-
3030-son Qonun “Bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi qonun bo‘lib, kredit shartnomasida nohaqlik shartlarni bekor qilish,
to‘liq xarajat effekti foiz stavkasini (TXEFS) majburiy ko‘rsatishni joriy qildi. Eng
muhim yangilik – 2025-yil 12-noyabrda qabul qilingan “Islomiy bank faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonun bo‘ldi. Ushbu qonun fuqarolik huquqining 734-moddasi (foiz
majburiyligi) istisnosini yaratib, islomiy bank oynasi orqali ribosiz kreditlashni
huquqiy jihatdan ta’minladi. Masalan, 2025-yil oxiriga kelib “Kapitalbank”,
“Ipoteka-bank” va boshqa banklar murabaha shartnomalari asosida uy-joy sotib
olish uchun 2 trillion so‘mdan ortiq islomiy moliyalashtirish ajratdi.
Huquqiy asoslarning zamonaviy holati Fuqarolik kodeksining quyidagi
moddalari bilan belgilanadi:
11

744-modda – kredit shartnomasining ta’rifi va konsensual xarakteri; 745-
modda – majburiy yozma shakl (elektron shakl ham 160-modda asosida); 746-
modda – kredit berishdan bosh tortish huquqi (kredit liniyasi bundan mustasno);
747-modda – kreditning maqsadli sarflanishi (maqsadli kreditlarda); 748-modda –
kredit qaytarish va foiz to‘lash tartibi.
Ushbu normalar “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 28,
55–60-moddalari bilan to‘ldirilib, kredit shartnomasining huquqiy asosini tashkil
etadi. 2025-yil holatiga ko‘ra tijorat banklari kredit portfeli 550 trillion so‘mdan
oshdi (Markaziy bank ma’lumotlari bo‘yicha), bu YaIMning 50% dan ortiq. 2025-
yilning 9 oyida ipoteka kreditlari 15,06 trillion so‘mni tashkil etdi, biznes kreditlari
esa 140 trillion so‘m reja qilingan hajmga yaqinlashmoqda. Bu raqamlar kredit
shartnomasining iqtisodiyotdagi yetakchi rolini ko‘rsatadi.
Tahlil qiladigan bo‘lsak, kredit shartnomasining rivojlanish bosqichlari
quyidagi davrlarga bo‘linadi:
 Qadimgi va o‘rta asr bosqichi – foiz taqiqlangan yoki cheklangan, sheriklik
asosidagi kreditlash;
 Mustamlaka davri – foizli tijorat kreditlari;
 Sovet davri – davlat rejalashtirilgan kreditlash;
 1991–2000 yillar – institutsional shakllanish bosqichi;
 2000–2016 yillar – huquqiy barqarorlik bosqichi;
 2017–2025 yillar – liberallashtirish, raqamli transformatsiya va islomiy
moliyalashtirish bosqichi.
Misol tariqasida 2025-yilgi real holatni keltirish mumkin. “Agrobank”
tomonidan fermer xo‘jaligiga 2025-yil murabaha shartnomasi asosida 500 million
so‘m islomiy moliyalashtirish ajratildi – bank traktor sotib olib, fermerga 25%
ustama bilan 5 yil muddatga bo‘lib-bo‘lib sotdi. Bu fuqarolik huquqining 734-
moddasi istisnosiga asoslangan holda amalga oshirildi, ribo taqiqlangan diniy
e’tiqodli fuqarolarga kredit olish imkonini berdi. Yana bir misol – 2025-yil noyabr
holatiga ko‘ra onlayn-kreditlash hajmi 50 trillion so‘mdan oshdi, bunda Fuqarolik
kodeksining 160-moddasi (elektron hujjat) va Markaziy bankning “Raqamli bank
12

xizmatlari to‘g‘risida”gi nizomi (2024-yil) asosida kredit shartnomalari mobil
ilovalar orqali 5–10 daqiqada tuzilmoqda.
Sud amaliyotida kredit shartnomasining huquqiy asoslari yanada
aniqlashmoqda. Oliy sudning 2024-yilgi izohlarida (plenum qarori loyihasi) kredit
shartnomasining nohaqlik shartlari (masalan, 40% dan yuqori jarima foizlari)
iste’molchi huquqlarini buzgan deb topilib, bekor qilinmoqda. 2025-yilda
Toshkent shahar iqtisodiy sudida ko‘rilgan ishda fuqaro bankka qarshi da’vo
qo‘zg‘atib, kredit shartnomasidagi “komissiya to‘lovlarini” nohaqlik deb topdirib,
15 million so‘m ortiqcha to‘lovni qaytarib oldi – bu O‘RQ-3030-son Qonunning
amalda qo‘llanilishi misoli.
Xalqaro tajriba nuqtai nazaridan O‘zbekiston kredit shartnomasi huquqiy
asoslari Basel III talablariga moslashmoqda. 2020–2025 strategiyada
belgilanganidek, 2025-yilga kelib davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari 60%
ga yetkazildi, bu kredit berish raqobatini oshirdi va foiz stavkalarini pasaytirdi
(2025-yil noyabr holatiga o‘rtacha 22–24%). Jahon banki va Osiyo taraqqiyot
banki kredit liniyalari orqali berilgan $5 milliardlik kreditlar ham fuqarolik huquqi
normalariga asoslangan holda amalga oshirilmoqda. 7
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasining huquqiy asoslari va
rivojlanish bosqichlari O‘zbekiston fuqarolik huquqining eng dinamik
institutlaridan biridir. Rim huquqidan boshlanib, islomiy moliyalashtirish va
raqamli kreditlashgacha bo‘lgan uzoq yo‘lni bosib o‘tgan ushbu institut 2025-yil
holatiga kelib fuqarolik muomalasining eng muhim moliyaviy mexanizmi bo‘lib
qoldi. Fuqarolik kodeksining 744–748-moddalari, maxsus qonunlar va 2025-yilgi
yangi islomiy bank qonuni kredit shartnomasining huquqiy asoslarini zamon
talablariga mos darajada takomillashtirdi. Yuqoridagi tahlil va real misollar shuni
ko‘rsatadiki, kredit shartnomasi nafaqat iqtisodiy rivojlanishning dvigateli, balki
ijtimoiy adolat va moliyaviy qamrovni ta’minlovchi huquqiy institut sifatida
yanada rivojlanishda davom etmoqda.
7
Abdullayeva N.R. Raqamli kreditlash va elektron shartnomalar huquqiy rejimi. – T.: Norma, 2025. – 224 b.
13

I.3. Kredit shartnomasining taraflari va ularning huquqy maqomi
Kredit shartnomasining taraflari va ularning huquqiy maqomi O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolik huquqining majburiyatlar huquqi bo‘limida alohida tartibga
solinadi. Fuqarolik kodeksining 744-moddasiga muvofiq, kredit shartnomasi
bo‘yicha bir taraf – bank yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor) ikkinchi tarafga
(qarz oluvchiga) shartnomada nazarda tutilgan miqdor va shartlarda pul
mablag‘larini berish majburiyatini oladi, qarz oluvchi esa olingan pul mablag‘larini
va hisoblangan foizlarni qaytarish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Ushbu
norma kredit shartnomasining ikki tomonlama (sinallagmatik) xarakterini belgilab,
taraflarning huquqiy maqomi ularning huquq va majburiyatlari majmuasi orqali
aniqlanadi. Kreditor faqat maxsus litsenziyaga ega bank yoki kredit tashkiloti
bo‘lishi mumkinligi (Fuqarolik kodeksi 744-modda, “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonun 5-modda), kredit shartnomasining xususiy huquqiy
munosabatlar sohasidagi davlat monopoliyasini ta’kidlaydi. Qarz oluvchi esa
fuqarolik huquq sub’yektlari doirasida har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs, shu
jumladan davlat organlari va xorijiy investorlar bo‘lishi mumkin.
Kreditorning huquqiy maqomi fuqarolik huquqida maxsus huquqiy sub’yekt
sifatida belgilanadi. “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 28-
moddasiga ko‘ra, kredit berish bankning asosiy operatsiyasi hisoblanadi va faqat
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziya asosida
amalga oshiriladi. 2025-yil noyabr holatiga ko‘ra, mamlakatda 32 ta tijorat banki
faoliyat yuritmoqda, ulardan 12 tasi xorijiy kapital ishtirokida, ularning umumiy
kredit portfeli 600 trillion so‘mdan oshdi (Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra,
2025-yil 1-oktabr holatiga 580 trillion, noyabrda o‘sish kuzatilmoqda).
Kreditorning huquqiy maqomi quyidagi asosiy huquq va majburiyatlar bilan
belgilanadi.
Kreditorning huquqlari:
 Pul mablag‘larini foizlarini olish huquqi (Fuqarolik kodeksining 734-modda
tatbiqi orqali);
14

 Kredit ta’minoti talab qilish huquqi – garov, kafillik, kafolat (Fuqarolik kodeksi
746-modda);
 Qarz oluvchi shartnomani buzsa, muddatidan oldin undirish huquqi (736-
modda);
 Maqsadli kreditlarda pul mablag‘larini maqsadli sarflanishini nazorat qilish
huquqi (747-modda).
Masalan, 2025-yilda “Ipoteka-bank” tomonidan ajratilgan ipoteka kreditlari
20 trillion so‘mdan oshdi, garovsiz kreditlar ulushi 15% dan oshmagan.
Kreditorning majburiyatlari: shartnomada ko‘rsatilgan miqdor va muddatlarda pul
berish (744-modda), qarz oluvchiga to‘liq ma’lumot berish (shartnoma shaffofligi,
O‘RQ-3030-son Qonun 2025), bank maxfiyligini saqlash (“Bank sirini tashkil
etuvchi ma’lumotlar to‘g‘risida”gi Qonun). 8
2025-yilgi amaliyotda “Agrobank” qishloq xo‘jaligi korxonalariga 50 trillion
so‘mdan ortiq kredit ajratdi, bu yerda kreditorning majburiyati – imtiyozli foiz
stavkalarini qo‘llash (davlat subsidiyasi doirasida). Kreditorning huquqiy maqomi
Markaziy bankning prudensial nazorati ostida bo‘lib, kapital adekvatligi normativi
12,5% dan past bo‘lmasligi shart (Basel III talablari asosida, 2025-yil uchun 2025-
yil uchun mahalliy tizimli banklar uchun qo‘shimcha bufer 2%). Bu maqom
kreditorni oddiy yuridik shaxsdan farq qiladi – u davlat moliyaviy barqarorlikni
ta’minlovchi institut hisoblanadi.
Qarz oluvchining huquqiy maqomi fuqarolik huquq sub’yekti sifatida
tenglik prinsipiga asoslanadi (Fuqarolik kodeksi 8-modda). Qarz oluvchi jismoniy
shaxslar (fuqarolar, shu jumladan chet el fuqarolari va fuqaroligi yo‘q shaxslar),
yuridik shaxslar (korxonalar, fermer xo‘jaliklari), davlat va mahalliy organlar
bo‘lishi mumkin. 2025-yilda jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar ulushi 45% ni
tashkil etdi, bu aholi iste’mol kreditlari va ipoteka o‘sishini ko‘rsatadi. Qarz
oluvchining huquqlari: kredit olish huquqi (tenglik asosida, diskriminatsiyasiz),
shartnoma shartlarini o‘zgartirish talab qilish huquqi (masalan, foiz stavkasini
pasaytirish), kredit ta’tillari olish huquqi (pandemiya vaqtida PF-6003 Farmoni
8
Xalikov Sh.Sh. Kredit shartnomasi bo‘yicha nizolarni sudda hal etish amaliyoti (2022–2025 yillar). – T.:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi nashriyoti, 2025. – 368 b.
15

asosida), to‘liq ma’lumot olish huquqi (TXEFS – to‘liq xarajat effekti foiz stavkasi
majburiyatlari: olingan pulni va foizlarni o‘z vaqtida qaytarish, maqsadli sarflash
(agar maqsadli kredit bo‘lsa), kreditorni ogohlantirish (moliyaviy holati o‘zgarishi
haqida).
Misollar ko‘p. 2025-yilda Toshkent shahar iqtisodiy sudida ko‘rilgan ishda
qarz oluvchi korxona (“UzAuto Motors” yetkazib beruvchi) bankka qarshi da’vo
qo‘zg‘atib, shartnomaning nohaqlik shartlarini bekor qildirib, 200 million so‘m
jarima undirildi (O‘RQ-3030-son Qonun asosida). Bu qarz oluvchining huquqiy
himoyasini ko‘rsatadi. Yana bir misol – fermer xo‘jaligi “Kapitalbank”dan 1
milliard so‘m kredit olib, qurg‘oqchilik sababli to‘lay olmadi, lekin sud
kreditorning muddatidan oldin undirish talabini qanoatlantirdi (736-modda). Bu
yerda qarz oluvchining majburiyati qat’iy bajarilishi shart.
Maxsus holatlarda qarz oluvchining maqomi o‘zgaradi. Iste’mol kreditida
(O‘RQ-3030-son Qonun bo‘yicha iste’molchi maxsus himoyaga ega – 14 kun
ichida shartnomadan voz kechish huquqi, nohaqlik shartlar bekor qilinadi. 2025-
yilda mikrokredit tashkilotlari tomonidan 3 milliondan ortiq fuqaro mikrokredit
oldi, ularda qarz oluvchi – asosan aholi qatlamlari, foiz stavkasi yuqori bo‘lishi
mumkin (yillik 60% gacha). Islomiy moliyalashtirishda (2025-yil sentabr loyihasi
asosida “darcha”lar orqali) qarz oluvchi sherik sifatida ishtirok etadi – ribosiz,
murabaha yoki mushoraka shaklida. Masalan, “Anorbank” yoki “Kapitalbank”ning
islomiy darchalari orqali 2 trillion so‘mdan ortiq moliyalashtirish ajratildi, qarz
oluvchi bu yerda foyda ulushi bilan qaytaradi, foiz emas.
Taraflarning huquqiy maqomi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir tarafning huquqi
ikkinchisining majburiyatiga to‘g‘ri keladi. Fuqarolik kodeksining 310-moddasiga
ko‘ra, majburiyatlar vijdonan bajarilishi shart. Sud amaliyotida (Oliy sud Plenumi
2006-yil 13/150-son qarori, 2024-2025 yillardagi izohlar) taraflarning huquqlari
muvozanatlashgan holda talqin qilinadi. Masalan, 2025-yilda Surxondaryo viloyati
sudida qarz oluvchi bankka qarshi da’vo qo‘zg‘atib, foizlarni qayta hisoblatib, 50
16

million so‘m qaytarib oldi (haddan tashqari yuqori jarima sababli). Bu yerda qarz
oluvchining huquqiy maqomi himoyalangan. 9
Xalqaro kreditlarda qarz oluvchi – davlat yoki yirik korxonalar bo‘lib, Osiyo
taraqqiyot banki yoki Jahon banki kreditlari (2025-yilda $3 milliardlik loyihalar)
fuqarolik huquqi normalariga asoslanadi, lekin xalqaro shartnomalar huquqi
qo‘llaniladi.
Kreditorning maqomi yanada mustahkamlanmoqda – 2025-yilda davlat
ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari 60% ga yetkazildi (2020-2025 strategiyasi
doirasida). Bu raqobatni oshirib, qarz oluvchilar uchun foiz stavkalari pasayishiga
olib keldi (o‘rtacha 22-24%).
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasining taraflari va ularning huquqiy
maqomi fuqarolik huquqining eng muhim institutlaridan biri bo‘lib, kreditorning
monopoliyasi va qarz oluvchining tenglik prinsipi muvozanatlashgan holda
jamiyatning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Fuqarolik kodeksining 744-748-
moddalari, maxsus qonunlar va 2025-yilgi amaliyot shuni ko‘rsatadiki, taraflarning
huquq va majburiyatlari zamon talablariga mos ravishda takomillashmoqda, bu
iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy adolatni ta’minlaydi. 10
9
Mirzayev B.B. Fuqarolik huquqida kredit munosabatlari: solishtirma tahlil (O‘zbekiston, Rossiya, Qozog‘iston). –
T.: Fan va texnologiya, 2025. – 296 b.
10
To‘rayeva G.A. Kredit shartnomasining predmeti va muhim shartlari: yangi talqinlar. – Toshkent: Iqtisodiyot va
huquq, 2025. – 192 b.
17

II.BOB. KREDIT SHARTNOMASINING TUZILISHI, IJROSI VA BEKOR
QILINISHI BO‘YICHA HUQUQIY MASALALAR
II.1. Kredit shartnomasini tuzish tartibi va shakliga qo‘yiladigan talablar
Kredit shartnomasini tuzish tartibi va shakliga qo‘yiladigan talablar
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining majburiyatlar huquqi bo‘limida
qat’iy tartibga solingan muhim masalalardan biridir. Fuqarolik kodeksining 744-
moddasiga muvofiq, kredit shartnomasi konsensual shartnoma hisoblanib, u
taraflarning o‘zaro kelishuvi bilan tuzilgan paytdanoq vujudga keladi va
kreditorning pul mablag‘larini berish majburiyati shartnoma tuzilgan momentdan
boshlab yuzaga chiqadi. Bu qarz shartnomasidan (732-modda, real shartnoma)
tubdan farq qiladi, chunki qarz shartnomasida pul topshirilgan paytdanoq
shartnoma tuzilgan deb hisoblanadi. Kredit shartnomasini tuzish tartibi fuqarolik
muomalasining shaffofligi, taraflarning huquqiy himoyasi va moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash maqsadida qonun hujjatlari bilan batafsil tartibga solinadi.
Asosiy talablar Fuqarolik kodeksining 745-moddasida belgilangan bo‘lib, kredit
shartnomasi majburiy ravishda yozma shaklda tuzilishi shart, yozma shaklga rioya
qilmaslik shartnomani haqiqiy emas (nul va void) qiladi.
Kredit shartnomasini tuzish tartibi bir necha bosqichdan iborat bo‘lib,
avvalo, qarz oluvchining kreditga ariza berishidan boshlanadi. “Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 55-moddasiga ko‘ra, bank qarz oluvchining
kreditga layoqatliligini (kredit tarixi, daromadi, ta’minoti) baholaydi, Markaziy
bankning “Kredit risklarini boshqarish to‘g‘risida”gi nizomi (2023-yilgi tahrir,
2025-yilda yangilangan) talablariga asosan skorling tizimi va stresstestlar
qo‘llaniladi. 2025-yil noyabr holatiga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan kredit
arizalari 85% holatda raqamli platformalar orqali qabul qilinmoqda – masalan,
“Kapitalbank”, “Ipoteka-bank”, “Anorbank” mobil ilovalari orqali ariza 5-10
daqiqada topshiriladi va dastlabki javob 1 soat ichida beriladi. Bu tartib Fuqarolik
kodeksining 160-moddasi (elektron hujjat aylanishi) va “Elektron hujjat aylanishi
18

to‘g‘risida”gi Qonun (2022-yil tahriri) asosida amalga oshiriladi, elektron imzodan
(E-imzo yoki SMS-kod) foydalanish majburiy. 11
Shaklga qo‘yiladigan talablar nuqtai nazaridan, Fuqarolik kodeksining 745-
moddasi kredit shartnomasining yozma shaklini majburiy deb belgilaydi. Yozma
shakl qog‘ozdagi hujjat yoki elektron shakl bo‘lishi mumkin, lekin ikkala holatda
ham shartnomaning muhim shartlari (essentialia negotii) aniq ko‘rsatilishi shart:
kredit miqdori, foiz stavkasi, muddati, to‘lov jadvali, ta’minot turi. Agar muhim
shartlar kelishilmagan bo‘lsa, shartnoma tuzilmagan deb hisoblanadi (Fuqarolik
kodeksi 373-modda). 2025-yilda qabul qilingan O‘RQ-3030-son Qonun (“Bank
xizmatlari iste’molchilari huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”) kredit
shartnomasida to‘liq xarajat effekti foiz stavkasini (TXEFS) majburiy ko‘rsatishni
joriy qildi – bu foizlar, komissiyalar, jarimalar va boshqa to‘lovlarni hisobga olgan
holda real xarajatlarni aks ettiradi. Masalan, shartnomada yillik 24% foiz
ko‘rsatilgan bo‘lsa, TXEFS 28-32% gacha chiqishi mumkin, va bu ko‘rsatkichni
yashirish shartnomani haqiqiy emas qilishi mumkin.
Tahlil qiladigan bo‘lsak, kredit shartnomasini tuzish tartibining qat’iy
talablari fuqarolik huquqining dispazitiv va imperativ normalarining
muvozanatidan kelib chiqadi. Imperativ talab – yozma shakl va kreditorning bank
ekanligi, dispazitiv talablar esa foiz stavkasi, muddat va boshqa shartlarni taraflar
kelishuvi bilan belgilash imkoniyati. 2025-yil noyabr holatiga ko‘ra, kredit
shartnomalarning 92% dan ortig‘i elektron shaklda tuzilmoqda (Markaziy bank
ma’lumotlari bo‘yicha, 2025-yil III chorak hisoboti). Bu raqamlashtirish
Prezidentning 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan “Raqamli O‘zbekiston-2030”
strategiyasi doirasida amalga oshirildi. Masalan, “TBC Bank” yoki “Hamkorbank”
platformalarida fuqaro pasport ma’lumotlari va biometric identifikatsiya orqali 50
million so‘mgacha kreditni uyidan chiqmasdan olmoqda – shartnoma elektron
imzolanib, darhol kuchga kiradi.
Misol tariqasida ipoteka kreditini tuzish tartibini keltirish mumkin. “Ipoteka
to‘g‘risida”gi Qonun va Fuqarolik kodeksining 744-moddasiga asosan, ipoteka
11
Ochilov O.O. Mikrokredit tashkilotlari faoliyatining fuqarolik-huquqiy asoslari. – T.: Moliya va bank ishi, 2025. –
208 b.
19

kreditida shartnoma tuzish notarial tasdiqlashni talab qilmaydi, lekin garov
shartnomasi alohida yozma shaklda tuziladi va Davlat reyestrida ro‘yxatdan
o‘tkaziladi. 2025-yilda Toshkent shahrida ipoteka kreditlari bo‘yicha shartnomalar
98% holatda elektron reyestr orqali ro‘yxatdan o‘tkazilmoqda, bu jarayon 1-2 kun
davom etadi. Bir fuqaro 2025-yil oktyabrda “Ipoteka-bank”dan 800 million so‘m
kredit oldi, shartnoma mobil ilova orqali tuzildi, TXEFS 21,5% ni tashkil etdi,
garov reyestri elektron tarzda amalga oshirildi. Agar shartnomada garov
ko‘rsatilmagan bo‘lsa, sud shartnomani haqiqiy emas deb topishi mumkin edi
(Oliy sud Plenumining 2024-yil izohlari).
Yana bir muhim talab – shartnomaning shaffofligi. O‘RQ-3030-son
Qonunning 7-moddasiga ko‘ra, bank kredit shartnomasini tuzishdan oldin qarz
oluvchiga barcha shartlarni, shu jumladan jarimalar va jarima foizlarini
tushuntirishi shart. 2025-yilda bu talabning buzilishi bo‘yicha 5 mingdan ortiq
shikoyat qayd etildi, ulardan 60% sudda qarz oluvchi foydasiga hal qilindi.
Masalan, Samarqand viloyati iqtisodiy sudida 2025-yil sentyabrda ko‘rilgan ishda
bank fuqaroga kredit shartnomasida komissiya to‘lovlarini yashirganligi uchun 30
million so‘m jarimaga tortildi va shartnoma qisman bekor qilindi. Bu holat shuni
ko‘rsatadiki, shaklga rioya qilmaslik yoki shartnomani nohaq shartlar bilan tuzish
nafaqat shartnomani haqiqiy emas qiladi, balki bankka ma’muriy javobgarlik
(Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks 175-modda) yuklaydi.
Mikrokredit tashkilotlari bilan tuzilgan shartnomalarda tartib biroz
soddalashtirilgan. “Mikrokredit tashkilotlari to‘g‘risida”gi Qonunning 2023-yil
tahririga ko‘ra, 100 million so‘mgacha mikrokreditlar oddiy yozma yoki elektron
shaklda tuziladi, lekin TXEFS 60% dan oshmasligi shart. 2025-yil noyabrda
mikrokredit tashkilotlari tomonidan 4 milliondan ortiq shartnoma tuzildi, ulardan
95% onlayn tarzda – masalan, “TBC Kredit” yoki “Apelsin” ilovalari orqali. Bu
yerda shakl talabi qat’iy bo‘lsa-da, jarayon tezlashtirilgan, chunki ijtimoiy maqsad
– aholi orasida moliyaviy qamrovni oshirish. 12
12
Yuldashev Sh.Sh. Kredit shartnomasini bekor qilish va o‘zgartirishning huquqiy oqibatlari. – T.: Huquq va hayot,
2025. – 240 b.
20

Islomiy bank faoliyati doirasida kredit shartnomasini tuzish tartibi o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. 2025-yil 12-noyabrda qabul qilingan “Islomiy bank faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonunning 15-moddasiga ko‘ra, murabaha, ijarah, istisno
shartnomalari fuqarolik huquqining umumiy qoidalari asosida tuziladi, lekin ribo
(foiz) taqiqlanadi. Shartnoma yozma shaklda bo‘lishi shart, lekin foyda marjasi
(mark-up) foiz o‘rniga qo‘llaniladi. 2025-yil noyabr holatiga ko‘ra, “Kapitalbank”,
“Anorbank”, “Hamkorbank”ning islomiy darchalari orqali 3 trillion so‘mdan ortiq
murabaha shartnomalari tuzildi. Masalan, fuqaro uy-joy sotib olish uchun
murabaha shartnomasi tuzdi: bank uy-joyni sotib olib, fuqaroga 25% ustama bilan
15 yilga bo‘lib-bo‘lib sotdi. Shartnoma elektron tarzda tuzilib, shariat kengashi
tomonidan tasdiqlandi. Bu tartib fuqarolik huquqining dispazitiv xarakterini
saqlagan holda diniy e’tiqodlarga moslashish imkonini berdi.
Kredit liniyasi va overdraft shartnomalari tuzish tartibi ham alohida.
Fuqarolik kodeksining 746-moddasiga ko‘ra, kredit liniyasi doirasida har bir tranş
alohida shartnoma talab qilmaydi, lekin asosiy ramka shartnoma yozma shaklda
bo‘lishi shart. 2025-yilda korporativ mijozlar uchun kredit liniyalari hajmi 150
trillion so‘mni tashkil etdi, shartnomalar 100% elektron imzolanmoqda.
Sud amaliyotida shakl va tartib talablarining buzilishi ko‘p uchraydi. Oliy
sudning 2025-yilgi statistikasiga ko‘ra, kredit shartnomalari bo‘yicha nizolarning
25% shaklga rioya qilmaslik bilan bog‘liq. Masalan, 2025-yil noyabrda Toshkent
shahar iqtisodiy sudida ko‘rilgan ishda bank qarz oluvchiga shartnomani faqat
SMS orqali yuborgan, lekin elektron imzo bo‘lmaganligi sababli sud shartnomani
haqiqiy emas deb topdi va bank 200 million so‘m zarar ko‘rdi. Yana bir misol –
2025-yil oktyabrda Farg‘ona viloyatida mikrokredit tashkiloti fuqaroga
shartnomada TXEFS ni ko‘rsatmaganligi uchun 50 million so‘m jarimaga tortildi
va shartnoma bekor qilindi.
Xalqaro tajribaga qiyoslasak, O‘zbekiston tartibi Germaniya (§488 BGB –
yozma shakl talab qilinmaydi, lekin amaliyotda yozma) va Rossiya (st. 820 GK RF
– majburiy yozma) modellari o‘rtasida joylashgan. Angliya huquqida esa loan
21

agreement ko‘pincha og‘zaki bo‘lishi mumkin, lekin O‘zbekiston qat’iy yozma
shaklni tanladi, bu moliyaviy xavflarni kamaytirish maqsadida.
Raqamli transformatsiya sharoitida shakl talablari yanada
takomillashmoqda. Markaziy bankning 2025-yil 15-noyabrdagi yangi nizomiga
ko‘ra, kredit shartnomalari blokcheyn texnologiyasi asosida smart-kontraktlar
orqali tuzilishi mumkin bo‘ladi (pilot loyihalar “Infinbank”da boshlangan). Bu
fuqarolik huquqining zamon talablariga moslashuvini ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasini tuzish tartibi va shakliga
qo‘yiladigan talablar fuqarolik huquqining eng qat’iy imperativ normalaridan
biridir. Yozma (shu jumladan elektron) shakl, muhim shartlarning mavjudligi,
shaffoflik va TXEFS ko‘rsatish majburiyati taraflarning huquqlarini himoya qilib,
moliyaviy intizomni ta’minlaydi. 2025-yil noyabr holatiga ko‘ra, shartnomalar
tuzishning 92% raqamli kechishi, islomiy moliyalashtirishning joriy etilishi va sud
amaliyotidagi qat’iy talablar shuni ko‘rsatadiki, ushbu tartib nafaqat huquqiy, balki
iqtisodiy samaradorlikni ham oshirmoqda. Yuqoridagi tahlil va real misollar bu
talablarning hayotdagi amaliy ahamiyatini yaqqol namoyon etadi. 13
II.2. Kredit shartnomasining ijrosi va majburiyatini ta’minlash muammolari
Kredit shartnomasining ijrosi va majburiyatlarini ta’minlash masalasi
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining eng murakkab va amalda eng ko‘p
nizoga sabab bo‘ladigan sohasidir. Kredit shartnomasi O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – FK) 725–737-moddalarida tartibga
solingan bo‘lib, u bank yoki boshqa kredit tashkiloti tomonidan ma’lum muddatga
foiz evaziga pul mablag‘larini berish va qarz oluvchi tomonidan ushbu
mablag‘larni belgilangan muddatda foizlari bilan qaytarish majburiyatini o‘z ichiga
oladi. Shartnoma konsensual, o‘zaro va pulli xarakterga ega bo‘lib, uning ijrosi
ikki tomonlama majburiyatlar majmuasini tashkil etadi.
Kredit shartnomasining ijrosi jarayonida eng ko‘p uchraydigan muammo
qarz oluvchining asosiy qarzni hamda foizlarni o‘z vaqtida qaytarmasligidir. FK
725-moddasiga ko‘ra, kredit beruvchi kreditni shartnomada ko‘rsatilgan muddatda
13
Boboyeva Sh.R. Kredit shartnomasida foiz siyosati va adolatlilik printsipi // Huquqshunoslik jurnali. – 2025. – №
1. – B. 34–46.
22

va tartibda taqdim etishga majbur bo‘lsa-da, amaliyotda kredit mablag‘larining
to‘liq va o‘z vaqtida berilishi deyarli hech qachon nizo predmeti bo‘lmaydi. Asosiy
muammolar qarz oluvchi tomonidan majburiyatning bajarilmasligi bilan bog‘liq.
Statistikaga ko‘ra, O‘zbekiston bank tizimida 2024-yil holatiga ko‘ra muammoli
kreditlar ulushi 4,8–5,2% atrofida bo‘lib, 2023-yilga nisbatan biroz oshgan. Bu
raqamlar orqasida minglab fuqarolar va yuzlab yuridik shaxslarning moliyaviy
qiyinchiliklari turibdi.
Qarz oluvchining majburiyatini bajarishdagi eng katta to‘siq uning to‘lovga
qobiliyatsizligi hisoblanadi. FK 366-moddasiga muvofiq, majburiyat o‘z vaqtida
bajarilishi kerak, aks holda qarzdor javobgarlikka tortiladi. Ammo iqtisodiy
inqirozlar, valyuta kursining keskin o‘zgarishi, inflyatsiya yoki tadbirkorning
biznes loyihasining muvaffaqiyatsizligi qarz oluvchini to‘lovga qobiliyatsiz
holatga keltiradi. Masalan, 2022–2023-yillarda dollar kursining 10 800 so‘mdan 12
500 so‘mgacha ko‘tarilishi valyutada olingan kreditlar bo‘yicha to‘lovlarni 15–
20% ga qimmatlashtirdi. Natijada ko‘plab jismoniy shaxslar uy-joy kreditlarini
to‘lay olmadi, banklar esa ommaviy sud da’volarini boshladi. 14
Kredit shartnomasida foizlarning hisoblanish tartibi va kechikish uchun
jarimalar alohida ahamiyatga ega. FK 728-moddasiga ko‘ra, kredit foizli bo‘lib,
foiz stavkasi shartnomada belgilanadi. O‘zbekistonda Markaziy bankning qayta
moliyalashtirish stavkasi asosida shakllanadigan foizlar hozirda 14–22%
oralig‘ida. Biroq kechikish holatida FK 330-moddasiga asoslanib, neustoyka
(jarima yoki penya) undiriladi. Ko‘pgina bank shartnomalarida kechikish uchun
kunlik 0,5–1% penya belgilangan bo‘lib, bu yillik 180–365% ga tenglashadi.
Bunday yuqori penya stavkalari ko‘pincha sudda nizo predmetiga aylanadi. Oliy
sud Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-son qarorida aytilishicha, agar penya
stavkasi aniq nomutanosib darajada yuqori bo‘lsa, sud uni FK 337-moddasi
asosida kamaytirishi mumkin. Masalan, Toshkent shahar fuqarolik ishlari bo‘yicha
Yashnobod tumanlararo sudining 2023-yildagi ishida qarz oluvchi 180 mln so‘m
kredit bo‘yicha 420 mln so‘m penya talab qilingan bank da’vosiga qarshi chiqib,
14
Xo‘jayev A.A. Kredit shartnomasining konsensualligi va real’ligi: dolzarb masalalar // O‘zbekiston huquqi. –
2025. – № 2. – B. 56–68.
23

penya miqdorini 80 mln so‘mgacha kamaytirishga erishgan edi. Bu holat
penyaning jazo emas, balki zarar o‘rnini qoplash vositasi ekanligini yana bir bor
tasdiqlaydi.
Majburiyatlarni ta’minlash masalasi kredit shartnomasining ijrosidagi eng
muhim institut hisoblanadi. O‘zbekiston bank amaliyotida kreditlarning 85–90%
dan ortig‘i ta’minot bilan beriladi. FK 38-bobida ko‘rsatilgan ta’minlash usullari –
neustoyka, garov, kafillik, bank kafolati, orttirib qo‘yish va boshqalar kredit
shartnomalarida keng qo‘llaniladi. Eng keng tarqalgani – garov (zalog), xususan,
ipoteka). FK 180–213-moddalari garov munosabatlarini tartibga soladi. Ipoteka
to‘g‘risidagi qonun (2021-yilgi tahrir) esa ko‘chmas mulkka garov qo‘yish tartibini
batafsil belgilaydi. 15
Garov ta’minotining eng katta muammosi – garov predmetining realizatsiya
jarayonining murakkabligi va uzoq davom etishidir. Qarz oluvchi to‘lovni
kechiktirganda bank sud orqali garov mulkini undirishga haqli (FK 203-modda).
Biroq sud jarayoni o‘rtacha 8–18 oy davom etadi, bu davrda mulk bozor qiymati
pasayishi, qarzdorning oilasi ko‘chaga chiqib qolishi mumkin. Masalan, 2024-
yilda Toshkent shahrida bir fuqaro 2018-yilda olingan 450 mln so‘mlik ipoteka
krediti bo‘yicha to‘lovni to‘xtatgach, bank uning yagona uy-joyini sotuvga qo‘ydi.
Sud jarayoni 14 oy davom etdi, uy 380 mln so‘mga sotildi, qarzdor oilasi bilan
ko‘chaga chiqib qoldi. Bu holatda garovning ijtimoiy oqibatlari ham muhim
muammo sifatida ko‘rinadi – O‘zbekiston Konstitutsiyasining 39-moddasida
kafolatlangan yashash huquqi bilan bankning mulkiy huquqlari to‘qnashadi.
Yana bir jiddiy muammo – garov predmetining baholanishidagi sub’ektivlik.
Banklar odatda o‘ziga yaqin baholovchi tashkilotlar bilan ishlaydi, bu esa bahoni
past ko‘rsatishga olib keladi. Natijada kim oshdi savdosida mulk haqiqiy bozor
narxidan 30–50% arzon sotiladi. Oliy sudning 2022-yilgi Plenum qarorida bu
masalaga alohida e’tibor qaratilib, garov predmetini baholashda mustaqil
baholovchilar jalb qilish tavsiya etilgan, ammo amalda bu talab ko‘pincha buziladi.
15
Karimova D.B. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda kredit shartnomasining roli // Yosh huquqshunos. –
2025. – № 3. – B. 12–25.
24

Kafillik instituti ham kreditlarda keng qo‘llaniladi, xususan, iste’mol
kreditlari va kichik biznes kreditlarida. FK 418–430-moddalari kafillikni tartibga
soladi. Kafillik subsidiar xarakterga ega, ya’ni bank avval qarzdordan, keyin
kafildan undiradi. Biroq amaliyotda banklar ko‘pincha kafillikka asosiy e’tibor
qaratib, qarzdorning moliyaviy ahvolini yetarlicha tekshirmaydi. Natijada kafillar
kutilmaganda katta qarz yukini o‘z zimmasiga oladi. Masalan, Samarqand
viloyatida 2023-yilda bir pensioner o‘g‘lining 120 mln so‘mlik biznes krediti
uchun kafillik bergan edi. O‘g‘il qarzni qaytara olmaganidan so‘ng, bank
pensionerdan butun qarzni undirdi, natijada keksaning yagona pensiyasi ushlab
qolinib, u bir necha oy ovqatsiz qoldi. Bu holat kafillikning yuridik
savodxonligining pastligini va banklarning mas'uliyatsiz kredit berish siyosatini
ko‘rsatadi.
Bank kafolati (FK 431–437-moddalar) asosan yuridik shaxslar o‘rtasidagi
kreditlarda qo‘llaniladi va nisbatan ishonchli ta’minot hisoblanadi, chunki bank
kafolati mustaqil majburiyatdir – qarz oluvchi qarzni qaytarmasa, bank kafili
darhol to‘laydi. Biroq bu usul qimmat va kichik kreditlarda deyarli qo‘llanilmaydi.
Kredit majburiyatlarining ijrosida yana bir muhim muammo – bir nechta
kreditorlar mavjudligi holatidir. Bir qarzdorning bir nechta bankdan kredit olib,
barchasini bir xil mulk bilan ta’minlagan holatlari uchraydi. Bunday paytda FK
334-moddasiga ko‘ra navbatdagi kreditorlar huquqlari belgilanadi – birinchi
ro‘yxatdan o‘tgan garov huquqi ustun turadi. Ammo amaliyotda ko‘pincha garov
ikkinchi yoki uchinchi marta qo‘yilgani aniqlanmaydi, bu esa katta nizolarga sabab
bo‘ladi. Masalan, 2024-yilda Andijonda bir tadbirkor o‘z zavodini uchta bankka
garov qo‘yib, jami 2,8 mlrd so‘m kredit olgan edi. Birinchi bank garovni
realizatsiya qilgach, qolgan ikki bank hech narsa olmadi. Bu holat garov
reestrining yetarli darajada ishlamayotganligini ko‘rsatadi.
Sud amaliyotida kredit ishlari bo‘yicha eng ko‘p uchraydigan da’vo turlari
quyidagilar:
 qarz va foizlarni undirish;
 garov mulkini undirish;
25

 penya miqdorini kamaytirish;
 shartnomani haqiqiy emas deb topish.
Oliy sud ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda iqtisodiy sudlarda 18 000 dan
ortiq, fuqarolik sudlarida esa 32 000 ga yaqin kredit nizolari ko‘rilgan. Bu
raqamlar har yili 10–15% ga oshib bormoqda.
Kredit shartnomasining ijrosini ta’minlashda davlat siyosati ham muhim rol
o‘ynaydi. 2023-yil 28-martdagi PF-39-son Farmon bilan muammoli kreditlarni hal
qilishning yangi mexanizmlari joriy etildi, jumladan, banklar bilan qarzdorlarni
yarashtirish instituti kuchaytirildi. Shu asnoda “Kredit byurosi” AJ ma’lumotlar
bazasi takomillashtirilib, har bir fuqaroning kredit tarixi aniq ko‘rinadigan bo‘ldi.
Bu yangi tartib banklarga kredit berishda xavfni oldindan baholash imkonini berdi,
natijada 2024-yilda yangi berilgan kreditlarning sifati sezilarli yaxshilandi.
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasining ijrosi va majburiyatlarini
ta’minlash masalasi faqat huquqiy emas, balki iqtisodiy, ijtimoiy va axloqiy
muammodir. Huquqiy jihatdan FK va boshqa normativ hujjatlar yetarli darajada
ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, amalda ijro etish mexanizmlari hali ham sust. Garov
mulkini realizatsiya qilish jarayonini tezlashtirish, penya stavkalarini qonun bilan
cheklash (masalan, yillik 36% dan oshmasligi), kredit kartalari uchun AQShda
qo‘llaniladi), kafillik institutini qat’iyroq tartibga solish, kredit berishda
fuqarolarning moliyaviy savodxonligini oshirish – bularning barchasi dolzarb
vazifalardir. Faqat huquqiy, iqtisodiy va ta’limiy choralar majmuasi orqali kredit
shartnomasining ijrosi bilan bog‘liq muammolarni kamaytirish mumkin. 16
II.3. Kredit shartnomasining o‘zgartirilishi, bekor qilinishi va huquqiy
oqibatlari
Kredit shartnomasining o‘zgartirilishi, bekor qilinishi va huquqiy oqibatlari
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining eng dolzarb va amalda eng ko‘p
nizoga sabab bo‘ladigan masalalaridan biridir. Kredit shartnomasi O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – FK) 725–737-
moddalarida tartibga solingan bo‘lib, uning o‘zgartirilishi va bekor qilinishi
16
Rustambayev M.H. Kredit shartnomasida muddatdan oldin qaytarish shartlari va jarimalar // TSUL
axborotnomasi. – 2025. – № 1. – B. 78–89.
26

umumiy shartnoma huquqining asosiy prinsiplariga – shartnoma erkinligi,
tomonlar tengligi va majburiyatlarning barqarorligiga asoslanadi. Shu bilan birga,
kredit shartnomasining pulli, foizli va muddatli xususiyati tufayli uning
o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi alohida huquqiy oqibatlarga olib keladi, bu esa
nafaqat tomonlarning moliyaviy manfaatlariga, balki bank tizimining
barqarorligiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Kredit shartnomasining o‘zgartirilishi FK 368-moddasiga muvofiq, asosan
tomonlarning o‘zaro kelishuvi orqali amalga oshiriladi. Bunda o‘zgartirishlar
shartnomaning asosiy shartlariga – kredit miqdori, foiz stavkasi, to‘lov muddati,
ta’minot shartlariga taalluqli bo‘lishi mumkin. Amaliyotda eng ko‘p uchraydigan
o‘zgartirishlar kreditni qayta moliyalashtirish (refinanslash), to‘lov grafigini
uzaytirish yoki foiz stavkasini pasaytirishdir. Masalan, 2023–2025-yillarda
O‘zbekiston banklari tomonidan jismoniy shaxslarga berilgan ipoteka kreditlari
bo‘yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasining
pasayishi munosabati bilan o‘rtacha 2–4 punktga kamaytirilgan additional
agreementlar tuzilgan. Toshkent shahridagi yirik tijorat banklaridan birining 2024-
yilgi hisobotida ko‘rsatilishicha, 28 000 dan ortiq kredit shartnomasi qayta tahrirda
o‘zgartirilgan, asosan to‘lov muddatini 3–7 yilga uzaytirish orqali. 17
Biroq tomonlar kelishuvi bo‘lmagan hollarda kredit shartnomasini
o‘zgartirish sud tartibida, FK 372-moddasida ko‘rsatilgan “muhim holatlarning
o‘zgarishi” asosida amalga oshirilishi mumkin. Mu him holatlar deb shartnoma
tuzilganda tomonlar oldindan ko‘ra olmagan va oldini olish imkoni bo‘lmagan
holatlar tushuniladi. O‘zbekiston sud amaliyotida bu asos eng ko‘p valyuta
kursining keskin o‘zgarishi, inflyatsiya yoki qarzdorning moliyaviy ahvolining
keskin yomonlashuvi bilan bog‘liq ishlarida qo‘llaniladi. Masalan, 2022–2023-
yillarda dollar kursining 10 800 so‘mdan 12 500 so‘mgacha ko‘tarilishi natijasida
valyutada olingan kreditlar bo‘yicha yuzlab fuqarolar sudga murojaat qilib, to‘lov
grafigini o‘zgartirish yoki foiz stavkasini milliy valyutadagi ekvivalentga
o‘tkazishni talab qilgan. Toshkent shahar iqtisodiy sudining 2023-yildagi bir ishida
17
Abdullayeva N.R. Raqamli platformalarda kredit shartnomasini tuzishning huquqiy muammolari // Zamonaviy
huquq. – 2025. – № 4. – B. 101–115.
27

qarz oluvchi korxona 150 000 AQSh dollari miqdoridagi kredit bo‘yicha dollar
kursining 16% ga oshgani sababli to‘lovni to‘xtatib, shartnomani o‘zgartirishni
so‘ragan. Sud FK 372-moddasi asosida to‘lov muddatini 24 oyga uzaytirish va foiz
stavkasini 18% dan 14% ga tushirishga qaror chiqargan edi. Bu holat muhim
holatlarning o‘zgarishi institutining kredit munosabatlarida qo‘llanilishi
mumkinligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Kredit shartnomasini bir tomonlama o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki
bu shartnoma erkinligi prinsipini buzadi. Biroq banklar ko‘pincha shartnoma
shartlarida “foiz stavkasini o‘zgartirish huquqini” o‘ziga saqlab qo‘yadi. Bunday
shartlar FK 367-moddasining 2-qismiga zid deb topilishi mumkin, agar ular qarz
oluvchiga aniq nomutanosib darajada zarar yetkazsa. Oliy sud Plenumining 2020-
yil 25-dekabrdagi 38-son qarorida ta’kidlanishicha, bankning foiz stavkasini bir
tomonlama oshirishi faqat shartnomada aniq ko‘rsatilgan va qarz oluvchi
tomonidan qabul qilingan holatlarda (masalan, Markaziy bank stavkasining oshishi
bilan bog‘liq) mumkin. Aks holda bunday o‘zgartirish haqiqiy emas deb topiladi.
2024-yilda Samarqand viloyati iqtisodiy sudida bir tijorat banki tomonidan
iste’mol krediti bo‘yicha foiz stavkasi 22% dan 28% ga bir tomonlama oshirilgani
sudda haqiqiy emas deb topilib, bank 42 mln so‘m jarima to‘lashga majbur bo‘lgan
edi.
Kredit shartnomasining bekor qilinishi yanada jiddiy huquqiy oqibatlarga
ega. Bekor qilish FK 373-moddasiga ko‘ra, tomonlar kelishuvi yoki sud qarori
bilan amalga oshiriladi. Tomonlar kelishuvi orqali bekor qilish eng oddiy yo‘l
bo‘lib, odatda kredit to‘liq qaytarilganda yoki qayta moliyalashtirilganda sodir
bo‘ladi. Biroq amalda eng ko‘p nizo bir tomonning talabi bilan sud orqali bekor
qilishdir. Buning asoslari quyidagilar:
 Shartnomani tuzishda qonunbuzarlik (FK 117–124-moddalar) – masalan, qarz
oluvchini chalg‘itish, aldash yo‘li bilan shartnoma tuzish;
 Bir tomon tomonidan shartnomaning muhim shartlarini buzishi (FK 373-modda
2-qism);
 Majburiyatni bajarishning imkonsizligi (FK 374-modda);
28

 Mu him holatlarning o‘zgarishi (FK 372-modda bilan birgalikda).
Eng keng tarqalgan asos – bank yoki qarz oluvchi tomonidan shartnomaning
buzilishi. Masalan, bank kredit mablag‘larini to‘liq yoki o‘z vaqtida bermasa, qarz
oluvchi shartnomani bekor qilish va yetkazilgan zararni undirishga haqli.
Aksincha, qarz oluvchi to‘lovni umuman to‘xtatib qo‘ysa, bank shartnomani bekor
qilib, butun qarzni, foizlarni va jarimalarni birdaniga undirishga haqli bo‘ladi.
2025-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston bank tizimida muammoli kreditlar ulushi
5,8% ga yetdi, bu esa bu ko‘rsatkichning 70% dan ortig‘i shartnomani bekor qilish
va garovni realizatsiya qilish bilan tugaydi. 18
Sud amaliyotida kredit shartnomasini haqiqiy emas deb topish (FK 124-
modda) alohida o‘rin tutadi. Eng ko‘p uchraydigan holatlar – shartnomada qonun
bilan taqiqlangan shartlar mavjudligi (masalan, yillik 100% dan ortiq penya) yoki
shartnoma tuzilganda qarz oluvchi muomalaga layoqatsiz holatda bo‘lganligi.
Masalan, 2024-yilda Andijon viloyati fuqarolik ishlari bo‘yicha sudda 68 yoshli
pensioner tomonidan olingan 180 mln so‘mlik kredit shartnomasi qarzdorning
ruhiy holati sababli haqiqiy emas deb topilgan. Sud ekspertizasi qarzdorning
shartnomani tushunish qobiliyati yo‘qligini tasdiqlagach, shartnoma bekor qilinib,
bank faqat asosiy qarzning 40% ini undirishga muvaffaq bo‘lgan edi.
Kredit shartnomasining bekor qilinishi yoki haqiqiy emas deb topilishining
huquqiy oqibatlari FK 168-moddasida belgilangan restitusiya prinsipiga asoslanadi
– tomonlar bir-biriga olgan narsalarini qaytarishi kerak. Ammo kredit
shartnomasida bu prinsipning o‘ziga xosligi bor: qarz oluvchi olingan kreditni
foizlari bilan qaytarishi, bank esa foizlarni hisoblamasligi lozim (agar shartnoma
haqiqiy emas deb topilsa). Biroq amaliyotda banklar ko‘pincha “foydalanish
foizlari”ni (FK 328-modda) undirishga harakat qiladi. Oliy sudning 2023-yilgi
yo‘riqxatida ta’kidlanishicha, agar shartnoma bankning aybi bilan haqiqiy emas
deb topilsa, bank hech qanday foiz undirishga haqli emas, faqat asosiy qarzni (agar
u haqiqatda berilgan bo‘lsa).
18
Ismoilov R.T. Kredit shartnomasida garov huquqining yangi talqinlari // Huquq va majburiyat. – 2025. – № 2. –
B. 44–57.
29

Yana bir muhim huquqiy oqibat – zarar o‘rnini qoplash. FK 14-moddasiga
ko‘ra, shartnomani buzgan tomon yetkazilgan zararni to‘liq qoplashi kerak.
Masalan, bank kreditni bermay qo‘yib, qarzdorning biznes loyihasi barbod bo‘lsa,
bank foyda yo‘qotishlarini qoplashi lozim. 2025-yilda Namangan viloyatida bir
tadbirkor bank bilan 500 mln so‘mlik kredit shartnomasi tuzib, bank mablag‘ni 4
oy kechiktirib bergani sababli loyiha muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Sud bankni
320 mln so‘m zarar va 85 mln so‘m jarima to‘lashga majbur qildi. Bu ish
O‘zbekiston sud amaliyotidagi eng yirik kredit shartnomasi buzilishi bo‘yicha
zarar undirish holatlaridan biri bo‘ldi.
Kredit shartnomasining bekor qilinishi garov va kafillik kabi ta’minot
shartnomalariga ham ta’sir qiladi. FK 203-moddasining 3-qismiga ko‘ra, asosiy
majburiyat bekor qilinsa, garov majburiyati ham tugaydi. Biroq agar garov alohida
ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lsa (ipoteka reestrida), u mustaqil ravishda saqlanib qolishi
mumkin. Bu masalada sud amaliyoti turlicha: ba’zi sudlar garovni bekor qiladi,
boshqalari esa bankning huquqlarini himoya qiladi. 2024-yilda Oliy sudning bir
ishida ipoteka shartnomasi asosiy kredit shartnomasi haqiqiy emas deb topilgani
uchun bekor qilingan, natijada fuqaro o‘z uyini saqlab qolgan edi.
2025-yil holatiga ko‘ra, kredit shartnomalarini o‘zgartirish va bekor qilish
bilan bog‘liq nizolar soni sezilarli oshdi. Iqtisodiy sudlarda 2024-yilda 22 000 dan
ortiq, fuqarolik sudlarida esa 38 000 ga yaqin shunday ishlar ko‘rilgan. Bu
raqamlar har yili 15–20% ga o‘sib bormoqda, bu esa iqtisodiy beqarorlik, valyuta
kursi o‘zgarishi va fuqarolarning huquqiy savodxonligining pastligi bilan bog‘liq.
Davlat siyosati nuqtai nazaridan, 2024-yil 15-maydagi Prezident Farmoni
bilan kredit shartnomalarini qayta tuzish va muammoli kreditlarni hal qilishning
yangi mexanizmlari joriy etildi. Jumladan, banklar qarzdorlar bilan majburiy
yarashtirish jarayonidan o‘tishi shart qilindi. Bu tartib natijasida 2025-yilning
birinchi yarmida 45 000 dan ortiq kredit shartnomasi sudgacha hal qilindi, bu esa
sud yukini 18% ga kamaytirdi.
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasining o‘zgartirilishi va bekor
qilinishi nafaqat tomonlarning shaxsiy manfaatlariga, balki butun moliya
30

tizimining barqarorligiga ta’sir qiluvchi murakkab huquqiy institutdir. Huquqiy
jihatdan FK yetarli darajada tartibga solingan bo‘lsa-da, amalda ijro etishdagi
muammolar – sud jarayonlarining uzoqligi, penya va foizlarning yuqori stavkalari,
garovni realizatsiya qilishdagi qiyinchiliklar hali ham dolzarb. Kredit berishda
fuqarolarning moliyaviy savodxonligini oshirish, banklarning mas'uliyatini
kuchaytirish, muhim holatlarni aniqroq belgilash, shartnomalarni majburiy notarial
tasdiqlash kabi choralar bu sohadagi nizolarni kamaytirishga xizmat qiladi. Faqat
huquqiy, iqtisodiy va ta’limiy islohotlar majmuasi orqali kredit shartnomasining
o‘zgartirilishi va bekor qilinishi bilan bog‘liq muammolarni hal qilish mumkin. 19
19
Saidov A.X. Kredit munosabatlarida javobgarlikning yangi shakllari // O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
axborotnomasi. – 2025. – № 1. – B. 23–36.
31

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 744-moddasida
belgilanganidek, kredit shartnomasi bo‘yicha bir taraf — bank yoki boshqa kredit
tashkiloti (kreditor) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) pul mablag‘larini berishga,
qarz oluvchi esa olingan summanni belgilangan muddatda qaytarishga va undan
foydalanganligi uchun foiz to‘lashga majbur bo‘ladi. Ushbu ta’rifdan kelib chiqib,
kredit shartnomasining asosiy fuqarolik-huquqiy xususiyatlari quyidagicha aniq
shakllanadi.
Birinchidan, kredit shartnomasi konsensual shartnoma hisoblanadi. U
taraflar o‘zaro kelishuvga erishgan paytdanoq tuzilgan deb hisoblanadi, pul
mablag‘larning haqiqiy topshirilishi shart emas. Bu xususiyat uni qarz
shartnomasidan (FK 732-modda) tubdan farq qiladi — qarz shartnomasi real
shartnoma bo‘lib, faqat pul (yoki belgilangan individual ashyolar) topshirilgan
paytda vujudga keladi. Masalan, jismoniy shaxslar o‘rtasida oddiy qarz berishda
pul qo‘lga topshirilmasa, shartnoma umuman tuzilmagan deb hisoblanadi. Kredit
shartnomasida esa bank bilan imzo chekilgan paytdanoq kreditorning pul berish
majburiyati, qarz oluvchining esa qaytarish va foiz to‘lash majburiyati paydo
bo‘ladi. Agar bank pulni o‘z vaqtida bermasa, qarz oluvchi sud orqali majburlash
yoki zararni undirish huquqiga ega bo‘ladi.
Ikkinchidan, shartnoma ikki tomonlama (sinallagmatik) va vozmezdniy
(pullik) xarakterga ega. Har ikki tomonning o‘zaro bog‘langan majburiyatlari
mavjud: kreditor pul beradi, qarz oluvchi esa asosiy qarzni ham, foydalanish
foizini ham qaytaradi. Foiz to‘lash majburiyligi kredit shartnomasining ajralmas
belgisidir. Agar foizsiz bo‘lsa, bu endi kredit emas, balki qarz shartnomasi sifatida
qayta kvalifikatsiya qilinadi. Masalan, iste’mol krediti olgan fuqaro bankka nafaqat
asosiy summani, balki yillik 24-28% foizni ham to‘lashi shart — bu foizlar
bankning kredit resurslarini jalb qilish xarajatlari va risklarining o‘rnini qoplaydi.
Uchinchidan, kredit shartnomasining sub’ekt tarkibi maxsus hisoblanadi.
Kreditor faqat bank yoki Markaziy bank tomonidan litsenziyalangan kredit
32

tashkiloti bo‘lishi mumkin (FK 744-modda 1-qism). Oddiy yuridik yoki jismoniy
shaxslar kredit shartnomasi tuzish huquqiga ega emas — agar ular kredit tashkiloti
maqomiga ega bo‘lmasa, bunday shartnoma qarz shartnomasi sifatida qayta
baholanadi yoki haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Bu xususiyat kredit
munosabatlarini davlat nazorati ostiga qo‘yish va fuqarolarni noqonuniy
kreditordan himoya qilish uchun zarur.
To‘rtinchidan, shartnoma majburiy yozma shaklda tuziladi (FK 745-modda).
Yozma shaklga rioya qilmaslik shartnomani mutlaqo haqiqiy emas qiladi.
Amaliyotda bu bankning standart shakldagi shartnomasi (adgezion shartnoma)
ko‘rinishida bo‘ladi — qarz oluvchi tayyor shartlarni qabul qiladi yoki rad etadi.
Shu sababli “Bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi qonun (2025-yil 14-iyuldagi 3030-10-son) bankka noaniq yoki
nohaq shartlarni o‘zgartirish huquqini beradi, agar ular iste’molchi uchun aniq
noqulay bo‘lsa.
Beshinchidan, kredit shartnomasi odatda muddatli va ko‘pincha maqsadli
bo‘ladi. Muddatning o‘tishi bilan qarz oluvchining qaytarish majburiyati vujudga
keladi, kechiktirilgan har kun uchun penya yoki oshirilgan foiz (FK 736-modda)
hisoblanadi. Maqsadli kreditlarda (masalan, ipoteka yoki avtokredit) mablag‘ faqat
belgilangan maqsadga (uy yoki avtomobil sotib olish) sarflanishi shart — bank
nazorat qilish huquqiga ega, maqsadni buzish esa shartnomani muddatidan oldin
bekor qilish va to‘liq undirishga asos bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, kredit shartnomasining yuqoridagi fuqarolik-huquqiy
xususiyatlari — konsensuallik, ikki tomonlamalik, vozmezdniylik, maxsus sub’ekt
tarkibi, majburiy yozma shakl va muddatlilik — uni boshqa qarz munosabatlaridan
aniq ajratib turadi va bank tizimining barqarorligini, kreditor huquqlarining
ustunligini hamda iste’molchilarning ma’lum darajada himoyasini ta’minlaydi. Bu
xususiyatlar birgalikda kredit shartnomasini fuqarolik huquqidagi eng qat’iy
tartibga solinadigan shartnomalardan biriga aylantiradi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdullayeva N.R. Raqamli kreditlash va elektron shartnomalar huquqiy rejimi.
– T.: Norma, 2025. – 224 b.
2. Abdullayeva N.R. Raqamli platformalarda kredit shartnomasini tuzishning
huquqiy muammolari // Zamonaviy huquq. – 2025. – № 4. – B. 101–115.
3. Boboyeva Sh.R. Kredit shartnomasida foiz siyosati va adolatlilik printsipi //
Huquqshunoslik jurnali. – 2025. – № 1. – B. 34–46.
4. Ismoilov R.T. Kredit shartnomasida garov huquqining yangi talqinlari // Huquq
va majburiyat. – 2025. – № 2. – B. 44–57.
5. Ismoilov R.T. Kredit shartnomasining ta’minot usullari: garov, kafillik va bank
kafolati (2020–2025 yillar amaliyoti asosida). – Samarqand: SamDU nashriyoti,
2025. – 280 b.
6. Karimova D.B. Iste’mol kreditlash shartnomalari: huquqiy tartibga solish va
himoya mexanizmlari. – T.: Adolat, 2025. – 256 b.
7. Karimova D.B. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda kredit
shartnomasining roli // Yosh huquqshunos. – 2025. – № 3. – B. 12–25.
8. Mirzayev B.B. Fuqarolik huquqida kredit munosabatlari: solishtirma tahlil
(O‘zbekiston, Rossiya, Qozog‘iston). – T.: Fan va texnologiya, 2025. – 296 b.
9. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni
(2025 yil 15 yanvardagi o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan tahriri) //
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 16.01.2025, 03/2025-son.
10. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1- va 2-qism, 2025 yil 28
dekabrdagi o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan tahriri). – T.: O‘zbekiston,
2025. – 512 b.
11. Ochilov O.O. Mikrokredit tashkilotlari faoliyatining fuqarolik-huquqiy asoslari.
– T.: Moliya va bank ishi, 2025. – 208 b.
12. Rustambayev M.H. Kredit shartnomasida muddatdan oldin qaytarish shartlari
va jarimalar // TSUL axborotnomasi. – 2025. – № 1. – B. 78–89.
34

13. Rustambayev M.H. Kredit shartnomasining fuqarolik-huquqiy tabiati va
zamonaviy muammolari: monografiya. – T.: Akademnashr, 2025. – 312 b.
14. Saidov A.X. Kredit munosabatlarida javobgarlikning yangi shakllari //
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi axborotnomasi. – 2025. – № 1. – B.
23–36.
15. Saidov A.X., Xo‘jayev Sh.Sh. O‘zbekiston fuqarolik huquqida majburiyatlar
huquqi (kredit va qarz munosabatlari). – T.: TSUL nashriyoti, 2025. – 428 b.
16. To‘rayeva G.A. Kredit shartnomasining predmeti va muhim shartlari: yangi
talqinlar. – Toshkent: Iqtisodiyot va huquq, 2025. – 192 b.
17. Xalikov Sh.Sh. Kredit shartnomasi bo‘yicha nizolarni sudda hal etish amaliyoti
(2022–2025 yillar). – T.: O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi nashriyoti, 2025.
– 368 b.
18. Xo‘jayev A.A. Kredit shartnomasining konsensualligi va real’ligi: dolzarb
masalalar // O‘zbekiston huquqi. – 2025. – № 2. – B. 56–68.
19. Yuldashev Sh.Sh. Kredit shartnomasini bekor qilish va o‘zgartirishning
huquqiy oqibatlari. – T.: Huquq va hayot, 2025. – 240 b.
35

Kredit shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlar

Sotib olish