• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 386.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Декабрь 2024
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

26 Продаж

Kreditni diversifikatsiyalash

iqtisodiyotidagi ham ijtimoiy ham iqtisodiy muhim vosita deb qarash mumkin. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan hisoblangan YaIMning yuqori sur’atda o‘sishi, mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar realizatsiyasi hajmining ko‘payishi bilan ta’minlanadi. Iste’mol krediti iqtisodiyotda naqd pul aylanishini qisqartirish hisobiga naqdsiz to‘lovlar salmog‘ini oshiradi. Ushbu natijalar mamlakatda inflyatsiya darajasini jilovlash, ishsizlikni oldini olish va yashirin iqtisodiyotning qisqarishini ta’minlaydi. Bundan tashqari bank kreditlari tarkibida istemol krediti o‘ziga xos daromadli va risk darajasi bo‘yicha past riskli aktiv hisoblanadi. Chunki iste’mol kreditida iste’mol omonatining rasmiylashtirilishi kredit riski darajasini pasaytiradi. 3. Respublikamiz tijorat banklari iqtisodiyotning real sektori korxonalarini kreditlash amaliyotida kredit shakllaridan to‘laqonli foydalanilmayotganligi. Tijorat banklari faoliyatida kreditlash shakllaridan optimal foydalanish muhim hisoblanadi. Chunki, kreditlash shaklining to‘g‘ri tanlanishi kreditlash samaradorligini oshiradi, mijoz va bankning kreditlardan ma’lum darajada naf ko‘rishini ta’minlaydi. 4. Respublikamiz tijorat banlarik amaliyotida mijozlar faoliyatiga taalluqli ma’lumotlar bazasining to‘la shakllanmaganligi. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari amaliyotida mijozlarni kreditga layoqatligini baholash va ularni kreditlash jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan omillar bo‘yicha informatsion baza shakllantirilmagan. Bu esa, banklarning kreditlash amaliyotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib, kreditlash samaradorligini pasaytiradi va bank kreditlarining muammoli aktivlarga aylanishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qarz oluvchilarning kredit tarixi to‘g‘risidagi axborotni hisobga olish tizimini shakllantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 2004 yil 23 apreldagi 197-sonli Qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida Kredit axborotlari milliy instituti tashkil qilindi. Bunga asosan banklarni kreditlash amaliyotida kredit tarixini hisobga olish va kredit riskini belgilash zarur. 5. Banklarda mijozlarning kreditga layoqatliligi ko‘rsatkichlarini baholash tizimining takomillashmaganligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyevning asarlari va ma’ruzalari: 1. Sh.M. Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017, – 104 b. 2. Sh.M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz, - Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017, – 488 b. 3. Sh.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz Toshkent – “O‘zbekiston” NMIU, 2016, – 56 b. 4. Sh.M. Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi Toshkent “O‘zbekiston” NMIU, 2016 - 59 b. Internet saytlari: − http:// www.uba.uz- O‘zbekiston Banklar Asotsiatsiyasi rasmiy sayti − http:// www.lex.uz- O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlar to‘plami − http:// www.cbu.uz- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vebsayti − http:// www.bfa.uz- Bank-moliya akademiyasi rasmiy sayti − http:// www.stat.uz- Respublika Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti − http:// www.mf.uz- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. − http:// www.uzpsb.uz- “O‘zsanoatqurilishbank” ATB ning vebsayti − http://www.worldbank.org- Jahon banki vebsayti − http:// www.fca.org.uk- iqtisodiy tahliliy sayt − http:// www.moneyfacts.co.uk- iqtisodiy tahliliy sayt. − http:// www.tradingeconomics.com- iqtisodiy statistik ma’lumotlar sayti − http:// www.Ahbor.uz- “Axbor-reyting” reyting agentligi rasmiy say murojaat etadi, ularning 2 million nafari esa doimiy ravishda, ya’ni yil davomida bu kreditdan foydalanadi va banklarning ulardan oladigan foydasi o‘rtacha 1.3 milliard funt sterlingni tashkil etadi. 20 Overdraft krediti britaniyada yaxshi rivojlangani bilan, jismoniy shaxslar kredit kartalardan nisbatan ancha ko‘p foydalanishadi deyarli uch - to‘rt barobar ko‘proq. 5-rasm. Buyuk Britaniya bank kreditlarining turlar bo‘yicha ulushi 21 Mamlakatdagi yirik banklar overdraft kreditlari berishda yetakchi hisoblanadi va ular tomonidan berilgan bunday kreditlar miqdori so‘ngi yillarda 8 milliard funt sterlingga teng va umumiy jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar tarkibida tutgan ulushi deyarli 7-8% ga teng. 22 Yaponiya tijorat banklari kreditlash amaliyotiga nazar tashlar ekanmiz yuqorida berilgan diagrammalardan ma’lumki faktoring kreditlari berish bo‘yicha bu mamlakat Osiyoda Xitoydan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi va yiliga 50 milliard yevroga yaqin faktoring kreditlari taqdim etiladi bu mamlakatda, faraz qilish uchun - bu summa yevroning so‘mga nisbatan kursi bo‘yicha oladiganoverdraft; 8.00% overdraft kredit kartalariBoshqa barcha; 50.00% Boshqa barcha kredit kartalari; 42.00% 2. Respublikamiz tijorat banklari iqtisodiyotning real sektori korxonalarini hamda jismoniy shaxslarnikreditlash amaliyotida zamonaviy kreditlash shakllaridan keng foydalanish rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish tavsiya etildi. Tijorat banklarining zamonaviy kreditlash shakllaridan keng foydalanishi, birinchidan kredit taklifini oshirsa, ikkinchidan kredit xizmatlarining soni va sifati jihatdan o‘sishiga zamin yaratadi. Buning natijasida xo‘jalik sub’ektlari va jismoniy shaxslarning bank kreditlaridan foydalanish darajasi oshadi. 3. Tijorat banklari mijozlarining aksariyat qismida pul oqimining beqarorligini hisobga olib, banklarda mijozlarning kredit to‘loviga layoqatliligini baholashning moliyaviy koeffitsientlar usulidan to‘liq foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. 4. Respublikamiz tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazani shakllantirish orqali banklar kreditlash salohiyatini oshirishning asosiy yo‘nalishlari asoslandi. O‘zbekiston bank amaliyotida tijorat banklarining nodepozit mablag‘larni jalb qilish amaliyotini kengaytirish maqsadga muvofiq. Chunki, uzoq muddatli ipoteka qimmatli qog‘ozlari, obligatsiya va depozit sertifikatlarini muomalaga chiqarish orqali banklar mustahkam resurs bazasiga ega bo‘ladi. 5. Tijorat banklarining kreditlash salohiyatini oshirishning birlamchi omillaridan hisoblangan aholining muddatli va jamg‘arma depozitlariga nisbatan xorij amaliyotida qo‘llaniladigan antisipativ foiz stavkalaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish. Bu birinchidan, aholi o‘rtasida muddatli va jamg‘arma depozitlardan olinadigan daromadlarga nisbatan qiziqish uyg‘otsa, ikkinchidan tijorat banklarining uzoq muddatli kredit resurslariga ega bo‘lishini ta’minlaydi. Tijorat banklarining resurs bazasi qanchalik yuqori va barqaror bo‘lsa ularni oqilona joylashtirish va transformatsiya riskini kamaytirish imkoniyati tug‘iladi. Yuqoridagi takliflar tijorat banklarining kredit faoliyatiga joriy etilishi ularning kreditlash salohiyatini barqarorlashtirishga, banklarning kreditlash  savdo va umumiy ovqatlanish ob'yektlarini qurishni moliyalash, qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish hamda ular uchun uskunalar sotib olish;  ishlab chiqarish maqsadlari uchun ishlatilmaydigan shaxsiy mulkni sotib olish;  ma'muriy xarajatlarni to‘lash, jumladan xizmat avtomobillari ta'minoti; Mebel, uyali telefon sotib olish, shuningdek aloqa xizmatlariga to‘lov maqsadlari uchun berilishi mumkin emas. Davlat maqsadli jamg‘armasi kredit liniyasi hisobidan mikrokreditlar:  chorvachilik, parrandachilik, asalarichilik va baliqchilikni rivojlantirish;  mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo va materiallarni tubdan qayta ishlash;  hunarmandchilikni rivojlantirish;  kasanachilikni tashkil etish;  xizmatlar ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish uchun beriladi. Davlat maqsadli jamg‘armasi kredit liniyasi hisobidan ishlab chiqarishni kengaytirish hamda tadbirkorlik f aoliyatini rivojlantirish maqsadlari uchun ajratiladigan mikrokreditlarni olishda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj quyidagi qatlamlari ustuvorlikka ega bo‘ladi:  kam ta'minlangan oilalar a'zolari;  tarkibida nogironlar, jumladan Ko‘zi ojizlar jamiyati a'zolari bo‘lgan oilalar;  tarkibida ikki va undan ortiq ish bilan band bo‘lmagan a'zolari bo‘lgan oilalar;  boquvchisini yo‘qotgan oilalarning a'zolari;  yosh oilalarning a'zolari. Qarz oluvchi o‘zining mazkur bandda nazarda tutilgan oila a'zosi ekanligini tasdiqlash uchun bankka fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining ma'lumotnomasini taqdim etishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining qaroriga asosan 4-rasm. Osiyo-okeaniya mintaqasi faktoring bozorida mamlakatlar ulushi 19 Yuqorida berilgan diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinadiki eksport salohiyati jahondagi eng yuqori bo‘lgan davlat Xitoy Osiyo qit’asidagi jami faktoringning yarmidan ko‘pini amalga oshiradi. Buyuk Britaniya esa Yevropada amalga oshiriladigan Faktoring kreditlarining qariyb 20% dan ortiq qismini o‘zida jamlaydi, bu borada Fransiya va Germaniya davlatlari undan keyingi o‘rinlarni band etadi bu mamlakatlarda ham bu kredit turi keng qo‘llaniladi. Jahon amaliyotida overdraft kreditlash shakliga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu kreditlash turning ingliz tilida gaplashuvchi mamlaktlarda keng tarqalganini kuzatamiz. Xususan Buyuk Britaniya banklari tomonidan bu kreditlash turi keng qo‘llaniladi. Britaniya banklari overdraft kreditlari uchun foiz stavkalarini har xil belgilaydilar, albatta, bu pul bozoridagi holat raqobatchi banklar stavkalari va boshqa juda ko‘plab omillarni hisobga olgan holda belgilanadi. Umumiy olib qaraganda overdraft kreditlarining Birlashgan Qirollik banklari tomonidan 12 foizdan tortib to 20 foizgacha bo‘lgan oraliqda taqdim etiladi, banklar foizdan tashqari har oy ma’lum miqdorda mijozdan badal ham undirishi mumkin. Buyuk britaniyada yiliga 13 millionga yaqin jismoniy shaxslar bu kreditlash turiga4.00% Singapur; 8.00% Tayvan; 9.00% J.Koreya; 3.00% Yaponiya; 10.00% Xitoy Gongkong Yaponiya J.Koreya Tayvan X i t o y ; S 5 i n 8 g . a 0 p 0 u % r Boshqalar Gongkong; 8.00% Boshqalar; 1.2. Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashda rivojlangan mamlakatlar tajribasi Kreditlash borasida xorijiy amaliyot va tajribaga nazar tashlar ekanmiz, ko‘p mamlakatlarda xususan rivojlangan mamlakatlarda yoki yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ega mamlakatlarda kreditlash amaliyotining ancha rivojlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan bir qator g‘arbiy yevropa mamlakatlari: Germaniya, Fransiya, va Buyuk Britaniyad - bozor iqtisodyoti va bank tizimi o‘ta rivojlangan davlatlarda so‘ngi yillarda banklar va boshqa moliyaviy institutlar tomonidan taqdim etilgan barcha kreditlarning umumiy miqdorining ular yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 150 % ni tashkil etadi, iqtisodiyoti qudratli Xitoyda bu ko‘rsatkich 200% dan ortiq, Yaponiyada 350%, Amerika Qo‘shma Shtatlarida ham yuqori – YaIM ga nisbatan 2 baravardan ortiqni tashkil etadi. 16 (taqqoslash uchun - bizning mamlakatda bu ko‘rsatkich 2019-yil yakuni bo‘yicha 44% ga teng) 17 Yuqoridagi ma’lumotlar bu mamlakatlarda kreditlsh amaliyotining anchayin kengligidan va rivojlanganligidan dalolat beradi. Jahonda keng qo‘llaniladigan kreditlash shakllaridan biri sifatida faktoringni ta’kidlash mumkin, bu kreditlash shakli jahon amaliyotida Tovar va xizmatlar yetkazib beruvchining pul mablag‘lari bilan taminlashda eng maqbul moliyaashtirish usullaridan biridir va muddati ham qisqaligi (asosan 90 kungacha) faktoring bilan shug‘ullanuvchi banklar va kompaniyalar uchun juda qulaylik tug‘diradi. Rivojlangan mamlakatlarda banklardan ham ko‘ra bu kreditni faktoring kompaniyalari ko‘plab taqdim etadilar, 2018 yilda 2.3 trln yevrodan ortiq, 2019 yili esa 2.4 trln yevrodan ortiq faktoring kreditlari ajratilgan jahonda. Jahonda faktoring juda keng qo‘llaniladigan mamlakatlar sifatida Buyuk Britaniya (320 mlrd yevrodan ortiq yilik faktoring krediti summasi) va Xitoyni (yillik 300 mlrd yevrodan ortiq faktoring krediti summasi) misol qilib keltirish mumkin, chunki bu mamlakatlar so‘ngi yillarda faktoring kreditlari hajmi bo‘yicha o‘z mintaqalarida ham dunyoda ham yetakchilik qilmoqda. 2011-2014 yillarda Xitoy Kreditlash usullari Kreditlash subyektlar Kreditlash Kredit monitoringiKredit ta’minoti 2-rasm.. Tijorat banklarida Kredit mexanizmi tarki. `Kredit subyekti, obyekti, ta‘minoti, kreditlash metodlari va usullari, kredit monitoringini yuritish va boshqalar kredit mexanizimini tashkil etadi va ular kreditlash mexanizmining asosiy elementlari hisoblanadi. Albatta, kredit mexanizmining mohiyatiga turlicha yondashuvlar mavjud, lekin shu bilan birga, yuqorida keltirilgan elementlar kredit mexanizmining asosini tashkil etadi. Kredit munosabatlarini o‘rnatishda mazkur elementlarning qaysi biridir muhim ahamiyatni o‘zida mujassamlashtirishi va kreditorning qaror qabul qilishida hal qiluvchi omilga aylanishi mumkin. Masalan, obro‘li va xalqaro bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan kompaniya yoki firma, joriy faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelib bank kreditiga murojaat etdi. Bunda bank iloji boricha unga kreditni berishga harakat qiladi, chunki bunday mijozni yo‘qotish bank uchun foydali emas. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik xarajatlari; mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i va boshqa xarajatlarni kreditlashadi. Umuman olganda, qisqa muddatli kreditlar quyidagi 3ta asosiy obyektni kreditlashga yo‘naltiriladi: – Tovar-moddiy boyliklar; Qarzga berilgan qiymatKreditlash mexanizmi Kreditor Qarz oluvchi faoliyati samaradorligi oshishiga va natijada ular tomonidan iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida ustuvor tarmoqlarni moliyaviy qo‘llab- quvvatlashdagi faolligini oshirishga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. II BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI DIVERSIFIKATSIYALASHNI TAKOMILLASHTIRISH 2.1 Tijorat banklari da kredit portfelini diversifikatsiyalash bo`yicha muammolar Respublikamiz tijorat banklarining kredit portfelini diversifikatsiyalash ya’ni boshqarish bilan bog’liq bo’lgan muammolar sifatida quyidagilarni keltirib o’tishimiz mumkin: Tijorat banklari kredit portfelining diversifikatsiya darajasining pastligi. Tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki, respublikamizning yirik tijorat banklarida kreditlarning asosiy qismini ma’lum tarmoqlarga mansub korxonalarda to’planganligi kuzatilmoqda. Bundan tashqari, kreditlarni ayrim mulk shaklidagi mijozlarda to’planishi bank uchun yuqori kredit riskini vujudga keltiradi. Masalan, davlat korxonalarining mulk shakli o’zgarishi bilan unga berilgan kreditni qaytarishda jiddiy muammolar yuzaga kelishi mumkin. Shunig uchun ham banklarning kredit portfelini mijozlarning mulk shakliga kamaytirishning muhim omili hisoblanadi. Respublikamizning bir qator tijorat banklarida kredit operatsiyalari buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etishda muammolarning mavjudligi. Tijorat banklarida kredit operatsiyalari buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish tijorat bankining kreditlash amaliyoti samaradorligini oshirishning muhim omillaridan biridir. Albatta, sohani takomillashtirish zamirida avvalo undagi mavjud muammolarni aniqlash va puhta o‘rganish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun dastlab tijorat banklarimiz kreditlash amaliyotidagi bir qator kamchiliklar va muammolarga nazar tashlasak, demak, hozirda quyidagi muammolar mavjud: 1. Respublikamiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyotining takomillashma gani. Malakaviy amaliyot o‘tash davomida va olib borilgan ishlar asosida jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyoti tahlil etildi. Shuningdek, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarga kredit xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq quyidagi muammolarni alohida ko‘rsatib o‘tish zarur: - aholi ayrim toifasining to‘lov qobiliyati pastligi va oladigan daromadlar 2.2 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalashni takomillashtirish va uning iqtisodiyotga ta’siri Tijorat banklari kreditlash amaliyotini takomillashtirilishi va zamonaviy usullarining oqilona qo‘llanilishi kichik korxonalar va tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyotni taraqqiy ettirishning, eng avvalo jamiyatni ijtimoiy va siyosiy yangilash, shuningdek aholi farovonligini va bandligini oshirish, ichki iste'mol bozorini milliy mahsulotlar bilan to‘ldirish, ishlab chiqarishni sifat darajasiga ko‘tarish va eksport salohiyatini oshirishning bosh dastagi hisoblanadi, tahlil va kuzatishlar asosida tijorat banklarining kreditlash amaliyotini takomillashtirish borasida quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Tijorat banklarining uzoq muddatli resurs bazasini shakllantirish orqali kreditlash salohiyatini oshirish. Tijorat banklari uzoq muddatli resurslarni jalb qilishda asosiy e’tiborni nodepozit manbalarga qaratishi maqsadga muvofiq. Jumladan, tijorat banklari tomonidan qimmatli qog‘ozlar emissiyasi hajmini oshirish yo‘li bilan barqaror resurs bazani shakllantirish lozim. Banklarning qimmatli qog‘ozlaridan quyidagilarni emissiya qilish lozim: - banklar uzoq muddatli obligatsiyalarni muomalaga chiqarish yo‘li bilan subordinar qarzlarni jalb qilish amaliyotini kengaytirish; - banklar tomonidan uzoq muddatli ipoteka kreditlari uchun ipotekali qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish va uni aholi o‘rtasida joylashtirish; - tijorat banklari tomonidan muomalaga foiz to‘lovli va yutuqli depozit sertifikatlarini muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslarni jalb qilish, shuningdek, tijorat banklarining kreditlash salohiyatini oshirishning birlamchi omillaridan hisoblangan aholining muddatli va jamg‘arma depozitlariga nisbatan xorij amaliyotida qo‘llaniladigan antisipativ foiz stavkalaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Bu, birinchidan, aholi o‘rtasida muddatli va jamg‘arma depozitlardan olinadigan daromadlarga nisbatan qiziqish uyg‘otsa, ikkinchidan tijorat banklarining uzoq etarli darajada emasligi; - olingan kreditlarning ko‘pchilik holatlarda maqsadsiz ishlatilishi; - tijorat banklarida jismoniy shaxslarning kredit qobiliyatini baholash bo‘yicha takomillashgan tizimning mavjud emasligi; - banklarning etarli resurs bazasiga ega emasligi; Albatta, sohani takomillashtirish zamirida avvalo undagi mavjud muammolarni aniqlash va puhta o‘rganish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun dastlab tijorat banklarimiz kreditlash amaliyotidagi bir qator kamchiliklar va muammolarga nazar tashlasak, demak, hozirda quyidagi muammolar mavjud: 2. Respublikamiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyotining takomillashma gani. Malakaviy amaliyot o‘tash davomida va olib borilgan ishlar asosida jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyoti tahlil etildi. Shuningdek, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslarga kredit xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq quyidagi muammolarni alohida ko‘rsatib o‘tish zarur: - aholi ayrim toifasining to‘lov qobiliyati pastligi va oladigan daromadlar etarli darajada emasligi; - olingan kreditlarning ko‘pchilik holatlarda maqsadsiz ishlatilishi; - tijorat banklarida jismoniy shaxslarning kredit qobiliyatini baholash bo‘yicha takomillashgan tizimning mavjud emasligi; - banklarning etarli resurs bazasiga ega emasligi; - iste’mol krediti ob’ekti sifatida tanlangan tovar va xizmatlar bahosining sun’iy ravishda oshirilishi. Bundan tashqari, mamlakatimizda aholining asosiy qismi bank kreditlarini olib foydalanish uchun etarli daromadga ega emas. Respublikamizda aholi daromadlari yildan-yilga oshirilib borilmoqda, ammo shunga qaramay aholi real daromadlari darajasi bank kreditlaridan foydalanish darajasiga salbiy ta’sir qiladi.Ushbu muammolar tijorat banklarining jismoniy shaxslarni kreditlash amaliyotiga salbiy ta’sirini yuzaga keltirmoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iste’mol kreditiga mamlakat tasniflanadi. Siz ularni yalpi va sof turlarga bo’lishingiz mumkin:  Ma’lum bir vaqt uchun kreditlarning umumiy hajmi.  Net - bu kreditlarning bir xil miqdori minus bank xarajatlari(operatsion, sug’urta va boshqalar).  Ularni xavf darajasiga qarab ham guruhlash mumkin:  Neytral yoki minimal xavf bilan.  Yuqori darajadagi xavf bilan.  Eng xavfli.  Optimal (barqaror) Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalash(boshqarish-turlash). Kredit portfelini boshqarishning asosiy yo’nalishlari qilib quyidagilarni ko’rsatish mumkin: Kredit risklarini darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlash, ularni baholash va bartaraf etish; Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini va uning moliyaviy ahvolini aniqlash, kredit riskini bashorat qilish; Muammoli ssudalarni oldindan aniqlash va ularni sindirish choralarini ishlab chiqish; Kredit qo’yilmalarini diversifikatsiya qilishni, ularning likvitliligini va daromadliligini ta’minlash; Kredit olgan mijoz bilan doimiy aloqada bo’lib turish; Kichik biznes sub’ektlarini qo’llab-quvvatlashdir. O‘zbekiston Respublikasi hududida xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berish tijorat banklari tomonidan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni asosida va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Tijorat banklari tomonidan kreditlar o‘z kapitaliga, mustaqil balansiga va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlarga beriladi. Bundan tashqari kreditlar yuridik maqomiga ega bo‘lmagan yakka tadbirkorlar faoliyatini rivojlantirish uchun ham ajratiladi. Tijorat banklari xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, ularning mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, shartnoma. asosida qisqa (12 oygacha beriladigan kreditlar) kreditlar kelib chiqishini oldini olish choralarini qo‘llashga imkon beradi. − Jahonning ayrim rivojlangan mamlakatlari bank tizimida qo‘llaniladigan kreditlash amaliyoti tajribasini o‘rgangan holda ulardagi ilg‘or jihatlarni O‘zbekiston bank tizimiga tadbiq etish imkoniyatlarini o‘rganish; − To‘plangan ma’lumotlar asosida tahlil o‘tkazish; − O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlash amaliyoti va ular qo‘llaydigan kreditlash shakllarining amaldagi holatini tahlil qilgan holda mavjud kamchilik va muammolarni aniqlash; va uzoq (1 yildan oshiq muddatga beriladigan kreditlar) muddatli kreditlar beradilar. Kreditlar asosan mijozning asosiy hisob-kitob hisobvarag‘i joylashgan tijorat banki tomonidan beriladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan kreditlar esa belgilangan tartibda muddatidan ilgari undirib olinadi. Kredit resurslaridan uzoq muddatli moliyaviy beqarorlik, xo‘jasizlik va zararlarni qoplash uchun foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning asosiy turi bo‘lib bank krediti, ya’ni tijorat banklari tomonidan beriladigan har xil turdagi va ko‘rinishdagi kreditlar hisoblanadi. Kredit munosabatlari yuzaga kelishi uchun uning obyektlari va subyektlari bo‘lishi lozim. Bank krediti sohasidagi kredit munosabatlarining subyekti bo‘lib, banklar hamda xo‘jalik subyektlari, aholi, davlat va boshqa subyektlar hisoblanishi mumkin. Ma’lumki, kreditlash jarayonida kredit munosabatlarining subyektlari bir tomondan kredit beruvchi va ikkinchi tomondan kredit oluvchi sifatida qatnashadilar. Kreditorlar bo‘lib, o‘zining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini ma’lum bir muddatga qarz oluvchi ixtiyoriga beruvchi jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadilar . Qarz oluvchi − o‘ziga tegishli bo‘lmagan mablag‘ni vaqtincha ishlatib, uni belgilangan muddatda qaytarib berish va u bo‘yicha foiz to‘lash majburiyatini oluvchi tomondir. Bank kreditiga kelsak, kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib, albatta, kredit beruvchi bank va qarzdor bo‘lib turli yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar. Kreditning bu turi asosan banklarning jalb qilingan mablag‘lar bilan ishlashi bilan bog‘liq. O‘zida jalb qilingan mablag‘larni ehtiyoji borlarga qayta taqsimlash orqali banklar kreditor sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, kreditlash tarkibini quyidagicha tasvirlash mumkin: 1- rasm. Tijorat banklarida Kreditlash tarkibi ` Kreditlash obyekti − bu qarzga olingan pul yoki tovar shaklidagi moddiy boyliklardan iborat. Uch bazaviy element (kreditlash subyekti, obyekti va ta’minoti) umumlashgan holda kreditlash tizimi sifatida harakat qiladi. Lekin boshqa tomondan yondashadigan bo‘lsak, kredit ta’minotsiz ham ajratilishi mumkin. Masalan, obro‘li va xalqaro bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan firma, joriy moliyaviy kiyinchiliklarga duch kelib bank kreditiga murojaat etdi. Bunda bank iloji boricha bu kreditni berishga harakat qiladi, chunki bunday mijozni yo‘qotish bank uchun foydali emas. Yana bir misolda ko‘rishimiz mumkin, bir korxon kelajagi juda samarali, istiqbolli va foydali bo‘lgan loyihani bankka taqdim etib, bu loyihani moliyalash uchun kredit so‘rashi mumkin. Bank ushbu loyiha istiqboliga amin bo‘lib, yuqori foyda olish maqsadida kredit berishi mumkin. Undan tashqari, qisqa muddatli kreditlarni yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko‘rsatayotgan yakka tadbirkorlar ham olishlari mumkin. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faroliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi. Kreditlash tartibi Kredit oluvchiKreditor Kreditga berilgan pul mablag’I yoki tovarKredit ta’minotiKreditlash subyektlari Kreditlash obyektlari “Kichik tadbirkorlik sub'yektlarini milliy valyutada kreditlash tartibi to‘g‘risidagi nizom”i (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013-yil 27- dekabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami – 2546) ga asosan: 1. Yakka tartibdagi tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik korxonalar, dehqon va fermer xo‘jaliklari hamda oilaviy korxonalar kreditlash ob'yektlari hisoblanadi. 2. Kreditlar qaytarishlik, to‘lovlilik, ta'minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida beriladi. 3. Kreditlar tijorat banki va qarz oluvchi o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga muvofiq beriladi. 4. Kreditlar kreditlanayotgan tadbirning o‘zini-o‘zi qoplashini hisobga olgan holda quyidagi muddatlarga beriladi: Qarz oluvchi o‘z faoliyatini boshlashi uchun aylanma mablag‘larni shakllantirish va investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqishga - 12 oy muddatgacha; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishni tashkil etish uchun aylanma mablag‘larni to‘ldirishga - 24 oy muddatgacha. 1. Tijorat banklari kreditlar bo‘yicha kreditlashning imtiyozli davrini belgilashlari mumkin. 2. Kreditlar qonun hujjatlarida taqiqlangan faoliyat turlarini amalga oshirish uchun ajratilishi mumkin emas. 3. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007-yil 18-iyulda 1697-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Tijorat banklari tomonidan yosh oilalarga imtiyozli asosda kreditlar berish tartibi to‘g‘risida Nizom qabul qilindi. Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida», «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida», «Mikromoliyalash to‘g‘risida», «Ipoteka to‘g‘risida», «Iste'mol krediti to‘g‘risida»gi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yosh oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» 2007-yil 18-maydagi PF-3878-son Farmoniga muvofiq, tijorat banklari tomonidan yosh oilalarga imtiyozli shartlar asosida mikrokreditlar, muddatli kredit resurslariga ega bo‘lishini ta’minlaydi. 2. Respublikamiz tijorat banklari kreditlash amaliyotida zamonaviy kreditlash shakllaridan keng foydalanish lozim. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotida kreditlashning zamonaviy usullarini qo‘llash banklar va mijozlar uchun quyidagi ijobiy jihatlarni ta’minlaydi: * banklar jalb qilingan va o‘z mablag‘laridan samarali foydalanadi; * tijorat banklari mijozlari mablag‘larini bank talabiga ko‘ra kreditni qaytarishga yo‘naltirish mumkin; * tijorat banklari tomonidan kreditlar qayta-qayta berilishi hisobiga kredit taklifini oshirishga xizmat qiladi; * kredit hujjatlarini rasmiylashtirish tezkor va kredit olish imkoniyatlari yuqori; * ushbu kreditlash shakllarining ko‘p maqsadliligi ishlab chiqarish korxonalarining aylanma mablag‘larini aylanishini tezlashtiradi va ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlaydi; * mijozlar foydalangan kredit miqdori va muddatiga muvofiq foiz to‘lovlarni to‘laydi; * kreditlash jarayonida resurslardan samarali foydalanish bilan birga, bank likvidliligini ta’minlaydi va boshqaradi; * tijorat banklari kreditlash faoliyatida kredit resurslari ma’lum davomiylik asosida berilishi hisobiga kredit riskini pasayishini ta’minlaydi. Tijorat banklari tomonidan kreditlashning zamonaviy shakllari va usullaridan foydalanish orqali respublikamiz banklarining kreditlash samaradorligi oshiriladi. Xususan, banklarning kredit operatsiyalari hajmi oshadi va kreditlardan olinadigan foizli daromadlarning barqaror o‘sishi ta’minlanadi. 3. Banklarda mijozlarning kreditga layoqatliligi ko‘rsatkichlarini baholash tizimini takomillashtirish. Respublikamiz tijorat banklari amaliyotida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda muammolarni mavjudligi kredit portfeli sifatiga va uning barqaror o‘sishiga salbiy ta’sir qilmoqda. Mijozning kredit to‘loviga layoqatligining to‘g‘ri baholanishi kreditlarning o‘z vaqtida to‘la qaytishini ta’minlaydi. Fikrimizcha, tijorat banklari kredit siyosatini ishlab chiqishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratishi lozim: - bank mijozlarining to‘lovga layoqatligi bilan birgalikda, banklarda kredit riski darajasini baholash tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda beriladigan kredit bo‘yicha riskni boshqarish usullarini belgilash; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni toifalarga ajratgan holda korxonalarning xususiyatlarini hisobga oluvchi, ya’ni qishloq xo‘jaligi, sanoat, savdo, aloqa va boshqa tarmoqlarni xususiyatiga qarab kredit to‘loviga layoqatlilikni baholashni joriy etish; - banklar mijozlarning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini baholashda faqatgina korxona faoliyatiga tegishli ma’lumotlarga suyanib qolmasligi zarur. O‘zbekiston bank amaliyotida kreditga layoqatlilikni mijozlar faoliyatiga tegishli moliyaviy hisobotlar, biznes reja va boshqa ko‘rsatkichlarning tahlilidan tashqari, tashqi ma’lumotlarga asoslangan holda baholashni joriy qilish bugungi sharoitda muhim ahamiyat kasb etadi. Mijozlar haqidagi tashqi ma’lumotlarning unga tegishli bo‘lgan ichki ma’lumotlar bazasiga nisbatan shaffofligi yuqori sanaladi. Tijorat banklari mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda faqatgina moliyaviy koeffitsentlar asosida emas, balki xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilayotgan reyting tizimlari, garov ob’ektlari reestrini yuritishi va boshqa ma’lumotlar bazasini shakllantirishi hamda ushbu ma’lumotlarga tayangan holda kredit riski darajasini baholashi maqsadga muvofiq. Muammoli kreditlar mijozning pul mablag‘lari inqirozining natijasi bo‘lib hisoblanadi, lekin kuchsiz moliyaviy intizomga ega bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda kreditni qoplashga imkoniyati bo‘lsa ham uni so‘ndirishni qasddan xohlamaydigan mijozlar sinfi ham mavjuddir. Bunday holat 80-yillarning so‘nggida Bangladeshda kuzatilgan va bu vaziyat tartibga soluvchi organlar aralashmaguncha davom etib kelgan. 40 Pul mablag‘lari bilan bog‘liq inqiroz birdan boshlanishi mumkin, biroq asta- I BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI DIVERSIFIKATSIYALASHNING NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI 1.1. Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashning nazariy-huquqiy asoslari. Kredit portfeli – bu mijozlarning ma`lum bir vaqt ichida muassasaga bo`lgan qarzlari miqdori. Bu sanaga qarab hisoblangan raqam. Kreditlash opeatsiyalari har kuni amalga oshirilishi hisobga olinadi. Kredit porfeli yalpi va sof turlarga bo’linadi. Yalpi kredit portfeliga berilgan, ammo to’lanmagan kreditlar kiradi. Net yo’qotilgan taqdirda zaxiralar miqdorini hisobga olmaganda hisoblanadi. Portfellar bank faoliyatiga ko’ra ham farqlanadi:  Optimal. Bu bankning marketing va kreditlash strategiyasiga eng yaxshi tarzda mos keladi.  Balanslangan. U eng munozarali “xavf rentabellik” muammosini hal qilishga qaratilgan. U tuzilishga o’xshash va optimmal, lekin alohida bosqichlarda birinchisidan farq qilishi mumkin.  Xavf-neytral. Ushbu parametr past xavf va rentabellik ko’rsatkichlariga ega. Ular boshqa asoslar bo’yicha ham bo’linadi.Kreditlash sub’ektlari bo’yicha ular jismoniy va yuridik shaxslar uchun turlarga bo’linadi. Shartlar qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Qisqa muddatli kredit qancha ko’p bo’lsa, shunchalik likvid hisoblanadi. Kredit portfeliga davlat organlariga berilgan kreditlar kirmaydi, turli byudjetdan tashqari fondlar. Bu ular uchun maxsus shart-sharoitlar yaratilishi bilan bog’liq bo’lib, bu garovning yo’qligi yoki sezilarli darajada pasayishini anglatadi (foiz stavkalari). Shuning uchun kredit portfeli faqat moliya institutining tipik faoliyatini ko’rsatadi. Har qanday bank uchun kredit portfelini shakllantirish va uning optimal modelini tanlash bilan bog’liq faoliyat asosiy hisoblanadi, chunki uning iqtisodiy sohadagi keyingi taqdiri uning natijasiga bog’liq. Barcha kredit portfellari an’anaviy ravishda bir nechta asoslar bo’yicha Kirish .................................................................................................................. 3 I BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI DIVERSIFIKATSIYALASHNING NAZARIY-HUQUQIY ASOSLARI 1.1 Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashning nazariy-huquqiy asoslari ........................................................................................................... 1.2 Tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalashda rivojlangan mamlakatlar tajribasi ........................................................................................................... II BOB. TIJORAT BANKLARIDA KREDIT PORTFELINI DIVERSIFIKATSIYALASHNI TAKOMILLASHTIRISH VA UNING IQTISODIY MUHUTNI BRARORLASHTIRISHDA TUTGAN O’RNI 2.1 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalash bo`yicha muammolar..................................................................................................... 2.2 Tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiyalashni takomillashtirish va uning iqtisodiyotga ta’siri................................................................................................. Xulosa ......................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ........................................................ KIRISH Respublikamiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda kamchiliklarning mavjudligi kreditlashning samaradorligiga salbiy ta’sir etadi. Mijozlar toifalari bo‘yicha, ya’ni jismoniy va yuridik mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash bilan bog‘liq quyidagi kamchiliklar mavjud: Tijorat banklarida yuridik mijozlarning kreditga layoqatligini baholashda 3 ta asosiy ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bunda korxonaning faoliyat turi, ixtisoslashuvi va uning oboroti hisobga olinmaydi, ya’ni fermer xo‘jaligi, savdo korxonasi, to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonasi yoki og‘ir sanoat korxonalarining kreditga layoqatligi bir xil usul asosida baholanadi. Fikrimizcha, bunday yondashuv mijozlarning kredit to‘loviga layoqatligini etarli darajada baholash imkonini bermaydi. Shu bilan birga, yuridik mijozlarning kreditga layoqatliligini pul oqimi tahlili asosida baholashning tartibi mavjud emasligi, tijorat banklarida kredit ta’minlanganligining ikkilamchi manbalariga suyanib qolishiga sabab bo‘lmoqda, bundan tashqari kreditlash amaliyotiga tijorat banklari xodimlarining kredit oluvchi xo‘jalik sub'yektlari moliyaviy hisobotini to‘g‘ri va haqqoniy tahlil etish uchun malaka va tajribasining yetishmasligi ham ta'sir ko‘rsatadi. Byurokratiya ya’ni qog‘ozbozlik hujjatbozlik ishlarining ko‘p ekanligi Tijorat banklari faoliyatida mijozlarni kredit olishdan qaytaradigan jihatlardan biri ham aynan shu byurokratiyaning ko‘pligidir. Hozirgi vaqtda banklar garovga olinayotgan mulklarni rasmiylashtirish uchun xaddan ziyod ko‘p hujjatlar taqdim etilishini talab qilmoqda. Bu o‘z navbatida mijozlar tomonidan ko‘pgina norozilik va ovoragarchiliklarga olib kelmoqda. Xozirda mamlakatimiz banklari garovni tanlab olish va baholash bo‘yicha ikki xil usulni qo‘llashmoqda: 1- usul bu - ko‘pgina tijorat banklari tomonidan garov ob'yektini xususiy baxolash kompaniyalari tomonidan baholanishini talab etmoqda va kompaniya tomonidan baholangan obyekt hisoboti asosida garov mulki summasini aniqlamoqda. 2- usul bu - xususiy banklarimiz tomonidan qo‘llanilayotgan usul bo‘lib, bunda bankning o‘zining garovga olish bo‘yicha mutaxassisi tomonidan baholanib va uning xulosasi asosida ish qo‘llamoqda. Bu o‘z navbatida mijozga ko‘pgina qulayliklar sekin rivojlanib keladi. Bank kredit bo‘limi xodimlari ehtimoliy zararlarga qarshi kurashish bo‘yicha birinchi darajali himoya vositasi bo‘lib hisoblanadi va rivojlanib kelayotgan inqirozning dastlabki belgilarini aniqlab, tahlil qila olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Kredit bo‘limi xodimlari mijozlar bilan qanchalik o‘zaro yaqin aloqada bo‘lsa, mijoz faoliyatining moliyaviy holati haqida shunchalik ko‘p ma’lumotga ega bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar doimiy yangilab borilmasa, kreditning muammoliligini bildiruvchi belgilar sezilmay qolishi mumkin. Kredit berilgandan so‘ng u bo‘yicha zararlarni oldini olish uchun kerakli choralar ko‘rilishi lozim. Kredit bo‘yicha to‘plangan hujjatlar bankni mijoz to‘g‘risidagi barcha moliyaviy ma’lumotlar bilan tanishish imkoniyati bilan ta’minlashi zarur. Muammoli kreditlarni o‘z vaqtida aniqlash tizimini ishlab chiqish juda qiyin va bu yerda inson omili eng jiddiy to‘siqlardan biridir. Bunday kreditlarga mas’ul xodimlar bankni og‘ir vaziyatga olib kelganligi uchun tanqid ostida qolishdan qo‘rqib, xavfli belgilarni yashirishlari mumkin. Bundan tashqari, amaliyotning dalolat berishicha, muammoli kreditlar aniqlanganganidan keyin vaziyat kredit bo‘limi xodimlari o‘ylagandan ham yomonroq bo‘lib chiqadi. Shu tariqa, qimmatbaho vaqt yo‘qotilmoqda. Biroq, bank boshqaruvi o‘z kredit portfelining muammolari to‘g‘risida bila turib, ularni yashirish bilan bir vaqtning o‘zida kreditlar bo‘yicha zararlar o‘rnini yuqori riskli kreditlar berish hamda boshqa faoliyatlar bilan qoplash orqali vaziyatni yanada qiyinlashtiradi. 41 Banklar bunday holatlarni oldini olish uchun kredit bo‘limi xodimlarining e’tiboridan chetda qolgan yoki yashirilgan muammoli belgilarni aniqlash maqsadida ichki audit bo‘limi orqali muntazam ravishda mustaqil hamda ob’ektiv tekshiruvlarni o‘tkazishi kerak. Shuningdek, nazorat qiluvchi organlar tomonidan amalga oshiriladigan tekshirishlar ham muammoli kreditlarni aniqlab beradi. Mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda tijorat banklari muammoli kreditlarning kelib chiqishini oldini olish hamda mavjud muammoli kreditlarni bartaraf etish jarayonini tizimli ravishda amalga oshirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Erta paydo bo‘ladigan moliyaviy qiyinchiliklarning belgilariga o‘z vaqtida ahamiyat berish bank uchun vaziyatni yaxshilash hamda bank manfaatlarini himoya qilish uchun muammoli Mavzuning dolzarbligi Hozirda mamlakatimizda jadal ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar kechmoqda. Har bir sohada jumladan iqtisodiyot va uning “lokomotivi” bo‘lgan bank tizimi sohasida ham xalqaro andozalarga mos, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan o‘tgan yangi islohotlarni tadbiq etish birlamchi maqsad qilib belgilangan. Albatta, iqtisodiyotning rivojlanishi uning o‘sish sur’atlari bevosita bank tizimi rivojiga, uning xizmatlar ko‘lamining kengayishiga to‘g‘ri bog‘liqlikda kechadi. Zero, prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va bunda aynan bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitisiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada kengaytirish keyingi besh yillikda amalga oshiriladigan asosiy vazifalardan biri qilib belgilanganligi ham bejiz emas. Aynan mana shu strategik maqsadlarga erishish yo‘lida prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil 2-sentabrda PF-5177-sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni, 12- sentabrda PQ-3270-sonli “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqaroroligini oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 13-sentabrda esa PQ- 3272-sonli “Pul kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi yana bir qarorlari qabul qilindi. Bu qaror va farmonlarning ijrosi o‘laroq mamlakatimizda erkin xorijiy valyuta konvertatsiyasi yo‘lga qo‘yildi, banklardan ularning vazifasiga kirmagan lekin ularni qiynab kelgan bir qator vazifalar olib tashlandi, fiskal va monetar siyosat uyg‘unlashtirilib inflatsion targetlash amaliyotga joriy etildi. Albatta, bularning barchasi bank tizimi va iqtisodiyot rivoji yo‘lidadir. So‘ngi yillarda respublikamiz bank tizimi, yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanmoqda. Xususan tijorat banklari jami aktivlari so‘ngi 5 yilda qariyb 5 baravar oshib 2020 yil so‘ngida 166 trln 632 mln so‘mga yetdi va yiliga o‘rtacha 35% ga o‘sib kelmoqda. Banklarimizning kreditlash amaliyoti ham yil sayin kengayib, aktivlarga monand ravishda so‘ngi 5 yillikda tijorat banklarining kredit qoldig‘i 5 baravar oshib 2020 yilda 110 trln 572 mlrd so‘mga yetdi va o‘tgan yilga nisbatan 2 baravar oshgan bo‘lsa, 5 yillikda o‘rtacha 40% lik o‘sish sur’atini qayd etib kelmoqda. Albatta, bundan banklarimizning kreditlash amaliyotining jadallik bilan salomoq jihatdan kengayib borayotganini ko‘rish mumkin. Ammo bu sohada yuksalishlar bilan bir qatorda kamchiliklar ham yo‘q emas. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda: “Mamlakatimiz bank tizimi va bozor infratuzilmasining boshqa organlari faoliyati samaradorligini oshirish ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Afsuski, hozirgi kunda ularning faoliyati bugungi hayot va iqtisodiy islohotlar talablaridan ancha ortda qolmoqda”. 3 Mamlakatimizda iqtisodiyotning kreditlar bilan ta’minlanganligi, yani iqtisodiyotga yo‘naltirilgan bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi Jahon banki tavsiya etgan eng kam me’yor – 60% dan ancha pastligi, (2016 yilgacha 26% dan oshmagan 2017-yilda esa amalga oshirilgan devalvatsiya natijasida xorijiy valyutada berilgan kreditlarning so‘mdagi qiymati 2 barobar ortishi natijasida 44% ga ko‘tarildi), tijorat banklarimizning zamonaviy kreditlash shakllari: forfeyting, faktoring, kontokorrent, overdraft, kredit kartalari orqali kreditlash, kabilardan foydalanish amaliyotining rivojlanmaganligi kabi holatlar bank tizimimizning ojiz nuqtalaridir. Aynan mana shu holatlar bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligidan dalolat beradi. Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida tijorat banklarining kreditlash amaliyoti hamda ular qo‘llaydigan kreditlash shakllarini har tomonlama tahlil qilgan holda mamlakatimizning iqtisodiy va bank tizimi imkoniyatlaridan kelib chiqib ularni takomillashtirish borasidagi tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining vazifalari: Sifatida quyidagilar belgilab olindi: − O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlash amaliyoti va ular qo‘llaydigan kreditlash shakllarini nazariy va huquqiy jihatlarini inobatga olgan holda yoritish; FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.Sharq, 1992 yil. 2. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni. 1995 yil 21 dekabr. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. 1996 yil 25 aprel. 4. O‘zbekiston respublikasining “Bank siri to‘g‘risida”gi Qonuni. 2003 yil 30 avgust. 5. .O‘zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi Qonuni. 2006 yil 15 sentyabr. 6. O‘zbekiston Respublikasining “Iste’mol krediti to‘g‘risida”gi qonun 2005- yil 25 dekabr. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha ҳarakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – Toshkent, 2017– № 6 (766). 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentabrdagi PF-5177 sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – Toshkent, 2017– № 6 (766). 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi PF-3878- sonli «Yosh oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – Toshkent, 2007. 10 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi PQ-3620- sonli “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha қo‘shimcha chora - tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – Toshkent, 2018. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI KATTAQO‘RG‘ON FILIALI “RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA IQTISODIYOT” KAFEDRASI “Bank ishi” fanidan KURS ISHI Mavzu: _________________________________________________________ _________________________________________________________ Bajardi: _______________________ fakulteti, __________________________guru hi talabasi ______________________________ Tekshirdi: _____________________________ Kurs ishi taqrizga topshir il gan sana “ ____ ” _______20 2 4 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “ ____ ” _______20 2 4 y. Kurs ishi himoya qilingan sana “____” _______202 4 y. Baho “ _____ ” _________ ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari: __________________ _________________ MUNDARIJA bo‘lsak, mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidan ikki barobar ko‘p deganidir, bu esa mamlakatda kreditlash amaliyoti kengligidan belgi beradi Yaponiyada veksellar muomalasi ha rivojlanganligi bois veksellar garovi ostidagi, veksellarni qayta hisobga olgan holda amalga oshiriladigan kredit shakllari yaxshi rivojlangan. Overdraft kreditlari ham keng tarqalgan kreditlash usullaridan hisoblanadi. . Yaponiyada kreditlash shakllarining tasniflanishi. Kreditlash shakllari Foiz stavkasi 1 Overdraft kreditlari (ta’minotsiz qisqa muddatga beriladigan kreditlar) 12.8 – 13 % 2 Veksellarni hisobga olish shaklida beriladigan qisqa muddatli kreditlar 8.8 % 3 Veksellarni garovga olish yo‘li bilan beriladigan kreditlar 37.1 % 4 Qarzdornng qarz majburiyati asosida beriladigan o‘rta va uzoq muddatli kreditlar 41.8 % 1 - jadval Jadval ma’lumotlari ko‘rsatadiki, Yaponiya banklari tomonidan aksariyat kreditlar qarz majburiyatlari va veksellarni garovga olish orqali beriladi va ular muddati jihatdan ham farq qiladi va bu kunchiqar mamlakat banklari kreditlash amaliyotining o‘ziga xos jihatlari hisoblanadi. Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan mamlakatlarning kreditlash amaliyotini o‘rganar ekanmiz ularning tijorat banklari zamonaviy kreditlash shakllaridan keng ko‘lamda foydalanishini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa ana shu mamlakatlar iqtisodiyoti va ishlab chiqaruvchilarinig yetarli darajada pul mablag‘lari bilan ta’minlanishiga zamin yaratadi. yaratmoqda. Yuqoridagi sanab o‘tilgan tijorat banklarining iqtisodiyotning real sektori korxonalarini kreditlash amaliyoti bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishda ularning kreditlash salohiyatini oshirish yo‘llarini takomillashtirish ijobiy natijalarga olib keladi hamda Respublikamiz tijorat banklari tomonidan real sektorni moliyaviy qo‘llab- quvvatlash hamda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish jarayonlarida ularning ishtirokining faollashuviga olib keladi. – Ishlab chiqarish xarajatlari; – Hisob-kitoblar uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar. Tijorat banklarida kreditlash jarayoni beshta tamoyil asosida amalga oshiriladi: 1. Kreditning maqsadliligi. 2. Kreditning muddatliligi. 3. Kreditning qaytaruvchanligi. 4. Kreditning ta’minlanganligi. 5. Kreditning to‘lovliligi. Kredit iqtisodiy munosabatlarni belgilangan tizimi sifatida boshqa pul munosabatlaridan farq qiladi, ya’ni pulning xarakati qaytarib berish sharti bilan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6-maydagi PQ-2344-son Qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan uzoq muddatli kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida» 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166-sonli qarori bilan tijorat banklariga kredit portfeli tarkibidagi uzoq muddatli investitsiyaviy moliyalashtirish ulushiga qarab tabaqalashtirilgan stavkalar bo‘yicha foyda solig‘ini to‘lash yuzasidan berilgan imtiyozlarning amal qilish muddati 2020-yilning 1-yanvariga qadar uzaytirildi. Mikrokreditlar:  ilgari olingan kreditlarni yoki har qanday boshqa qarzlarni qaytarish;  alkogol va tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish;  savdo-vositachi va umumiy ovqatlanish tashkilotlari aylanma mablag‘larini shakllantirish; ipoteka va moliyaviy iste'mol kreditlari berish tartibini belgilaydi. Mamlakatimizda paxta va g‘alla yetishtirish uchun kreditlar berish 2007-yil 14-aprelda Adliya vazirligida 1675 raqam bilan ro‘yxatdan o‘tgan "Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g‘alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi" to‘g‘risidagi Nizomga asosan amalga oshiriladi va bu kreditlar davlat extiyojlariga sotiladigan mahsulot qiymatining 60 foizigacha miqdorlarida yillik 3 foizlik ustama haq to‘lash sharti bilan (2 foizli qismi bank marjasi) g‘alla uchun 12 oygacha, paxta xom ashyosi uchun 18 oygacha bo‘lgan muddatga beriladi; XULOSA Tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlar Respublika iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. U jismoniy va yuridik shaxslar moddiy texnika bazasini mustahkamlashga ko‘maklashib, asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarini tuzish, tiklash va ko‘paytirish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Korxonalar va tashkilotlarga o‘z mablag‘lari bilan cheklanib qolmaslik, yangi pul mablag‘larini xo‘jalik oborotiga kiritish imkonini beradi va shu bilan ishlab chiqarishning o‘sishi va jadallashishi uchun zarur iqtisodiy zamin yaratadi. Banklar o‘z navbatida, iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qo‘shimcha qarz mablag‘lari yuzaga kelishining oldini olib, ishlab chiqarish jarayonini qayta tuzish, faol iqtisodiy siyosat yuritish, tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishga yordam beradi. Tijorat banklarimizning kreditlash amaliyotini o‘rganar ekanmiz bu sohada bir qancha muammolar borligini ko‘rib o‘tdik, bu sohani o‘rganishdan maqsad esa unga to‘g‘ri xulosa tavsiyalar berishdan iborat. Tahlillar natijasida quyidagi xulosalar shakllantirildi: Tijorat banklari tomonidan real sektorlarga ajratiladigan kreditlar hajmining o‘sib boorish tendensiyasini ta’minlash lozim Shu bilan birga respublikamizdagi barcha banklarning kredit portfelida iqtisodiyotni real sektor korxonalarini kreditlashgа alohida e’tibor qaratsih lozim. Real sektor korxonalarini takomillashtirish orqali ishlab chiqarish salohiyati va eksport qilish hajmi oshishi bilan bir qatorda yangi ish o‘rinlari yaratilishiga erishiladi. Shu bilan birga kreditlarning milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashdagi roli oshadi. 1. Tijorat banklari kreditlarining barqaror sur’atlarda o‘sishini ta’minlash maqsadida birinchidan, muddati o‘tgan kreditlarning barcha kreditlar hajmidagi salmog‘ining chegaraviy darajadan (5%) oshmasligini ta’minlash, ikkinchidan, talab qilib olinadigan depozitlarning, ya’ni nobarqaror resurslarning barcha depozitlar hajmidagi salmog‘ini imkon qadar kamaytirish, chunki ular bank uchun tekin resurs bo‘lgani bilan istalgan vaqt depozit egasi uni bankdan talab qilishi mumkin. karvonboshilik qilgan bo‘lsa undan keyin Buyuk Britaniya Jahonda yetakchi bo‘lib turibdi. Xitoyda faktoring bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar juda ko‘p bo‘lib ularning soni 5600 tadan oshadi. 3-rasm. Jahon faktoring bozorida mintaqalar ulushi 2017-y 18 Mintaqalar borasida olib qaraydigan bo‘lsak faktoring Yevropada juda rivojlangan kreditlash shakli hisoblanadi (jahon faktoring bozorining qariyb 67% ulushi shu mintaqaga hissasiga to‘g‘ri keladi), keying o‘rinda esa Osiyo mintaqasini aytish mumkin (Osiyo minyaqasining jahon faktoring bozoridagi ulushi 24% ni tashkil etadi). 0.32 Osiyo-okeaniya; 24 Yevropa Afrika J.Amerika; 4.3 SH.Amerika; 4 Afrika; 0.86 SH.Amerika Yevropa; 67 J.Amerika Osiyo-okeaniya Yaqin SharqYaqin Sharq;

Kurs ishi tayyor

Купить