• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 253.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli kurs ishi

13kredit ehtiyojlar shakli 8 Uzoq muddatli kredit 3 yildan ortiq muddatga beriladi Investitsiyalar Pul shakli Kreditning turlari, shakllari va funksiyalari iqtisodiy tizimda o‘zaro bog‘liq va muhim rol o‘ynaydi. Ular yordamida resurslar harakati ta’minlanadi, iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi va moliyaviy barqarorlik mustahkamlanadi. Kredit mexanizmlarining to‘g‘ri tashkil etilishi butun moliyaviy tizimning sog‘lom ishlashiga xizmat qiladi. Shuning uchun, har bir kredit turi o‘zining aniq vazifasi, talabi va moliyaviy oqibatlari bilan ajralib turadi hamda ehtiyojga qarab tanlanishi lozim. 1.3. Kredit munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari Kredit munosabatlari jamiyat taraqqiyotining muhim iqtisodiy elementlaridan biri bo‘lib, ular tarixan ishlab chiqarishning kengayishi, almashinuvning rivojlanishi va bozor munosabatlarining chuqurlashuvi bilan bog‘liq holda shakllangan. Kredit atamasi lotincha "creditum" — ya'ni "ishonch bilan berilgan" degan ma'noni anglatadi. Ushbu atamaning mazmuni iqtisodiy munosabatlarning o‘zagida yotuvchi ishonch asosida moliyaviy vositalarni vaqtincha berish g‘oyasini aks ettiradi. Kredit munosabatlarining ilk shakllari ibtidoiy jamiyat davrida mahsulot almashinuvi natijasida yuzaga kelgan. O‘sha davrlarda odamlar bir-biridan mahsulotlarni vaqtincha olib, keyinchalik qaytarib berish asosida savdo qilganlar. Bu munosabatlar dastlab oddiy tabiatga ega bo‘lgan bo‘lsa-da, ular jamiyat rivoji bilan birga murakkablashdi. Aynan shu tarzda ilk kredit shakllari paydo bo‘ldi: natural kredit, ya’ni mahsulot yoki xizmat ko‘rinishidagi qarzlar, shuningdek, shaxsiy ishonchga asoslangan qarzlashuvlar. Antik davrlarda, ayniqsa Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoyda kredit munosabatlari keng rivojlangan bo‘lib, bu davrlarda qarz bitimlari yozma 10Ta’minotsiz kredit (blank kredit) – kredit faqat qarzdorning ishonchliligi va to‘lov qobiliyatiga asoslanib beriladi. Ma’lumoti ko‘rinishiga ko‘ra: Naqd kredit – mijozga naqd pul ko‘rinishida taqdim etiladi. Naqd pulsiz (xat) kredit – mijozning hisobiga o‘tkaziladi yoki qarz majburiyati tarzida rasmiylashtiriladi. Valyutasiga ko‘ra: Milliy valyutadagi kreditlar – milliy pul birligida beriladi. Chet el valyutasidagi kreditlar – xorijiy valyutada rasmiylashtiriladi. Ma’lumot manbasiga ko‘ra: Ichki kredit – davlat ichidagi kredit munosabatlarini ifodalaydi. Tashqi kredit – xalqaro moliya institutlari yoki xorijiy subyektlar bilan bog‘liq kredit turlarini qamrab oladi. Kredit shakllari Kredit shakllari – bu kredit munosabatlarining tashqi ko‘rinishlaridir. Iqtisodiy adabiyotlarda quyidagi asosiy shakllar ajratib ko‘rsatiladi: Bank krediti shakli – moliyaviy tashkilotlar, asosan tijorat banklari orqali amalga oshiriladi. Bu shakl bozorda eng keng tarqalgan hisoblanadi. Bank krediti odatda foizli bo‘ladi va belgilangan muddatda qaytarilishi lozim. Tijorat krediti shakli – sotuvchi xaridorga mahsulot yoki xizmatni hozir beradi, ammo to‘lov keyinroq amalga oshiriladi. Bu shakl, ayniqsa, savdo-sotiq sohasida keng qo‘llaniladi. Davlat krediti shakli – davlat qarz beruvchi yoki oluvchi sifatida ishtirok etadi. Bu shakl budjet siyosatini yuritishda, ijtimoiy va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Iste’mol krediti shakli – jismoniy shaxslar tomonidan shaxsiy ehtiyojlarni (uy-joy, maishiy texnika, ta’lim, tibbiyot) qondirish uchun olinadi. 25kredit stavkalarini moslashuvchan qilishga va mijozlar ehtiyojiga yo‘naltirilgan mahsulotlar yaratishga kirishdi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, jami kredit portfeli 510 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Hozirda (avgust holatiga) bu ko‘rsatkich 496 trillion so‘mni tashkil qilmoqda. Bu o‘sishning asosiy sabablari sifatida inflyatsiya bosimi, aholining iste’mol talabi oshishi, biznes loyihalarning ko‘payishi hamda davlat tomonidan kichik biznesni qo‘llab-quvvatlovchi dasturlarning kuchaytirilgani ko‘rsatilmoqda. Statistik tahlil (2022–2025-yillar): Yil Jami kreditlar hajmi (trln. so‘m) Aholiga ajratilgan (foiz) Biznesga ajratilgan (foiz) 2022 315 35% 65% 2023 370 39% 61% 2024 445 43% 57% 2025 510 (prognoz) 46% 54% Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki nafaqat hajman oshmoqda, balki tarkiban ham o‘zgarib bormoqda. Aholiga ajratilayotgan kreditlar ulushi yildan-yilga ortib, banklarning chakana moliyaviy xizmatlar segmentidagi o‘rnini kuchaytirmoqda. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, tijorat banklari moliyaviy vositachilik faoliyatida samarali ishtirok etmoqda. Kreditlashning o‘sishi iqtisodiy faollikni rag‘batlantirmoqda, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi ortmoqda. Shu bilan birga, kreditlar sifatini oshirish, risklarni boshqarish, garov siyosatini takomillashtirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtirokini chuqurlashtirish uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega: banklararo raqobatning oshishi, foiz stavkalarining maqbullashtirilishi, kredit olishdagi byurokratik to‘siqlarning 7Kreditning iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uni boshqa moliyaviy kategoriyalar — pul, investitsiya, ssuda, lizing, garov bilan solishtirish zarur. Kreditdan farqli o‘laroq, investitsiya, masalan, uzoq muddatli va foyda olish maqsadida kapital kiritishni anglatadi. Kredit esa vaqtincha foydalanish uchun beriladi va unda kapitalni egasiga foiz bilan qaytarish majburiyati mavjud. Shunday qilib, kredit iqtisodiy resurslar oqimini boshqarish vositasi sifatida bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati uni ijtimoiy-iqtisodiy tizimning har bir bosqichida bevosita ishtirok etishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, makroiqtisodiy darajada kredit orqali markaziy banklar pul-kredit siyosatini amalga oshiradilar, foiz stavkalari orqali inflyatsiyani nazorat qilishadi, iqtisodiy sikllarni muvozanatga keltirishga harakat qiladilar. Mikroiqtisodiy darajada esa, kredit korxonalar va aholi uchun investitsiya, ishlab chiqarish, iste’mol kabi maqsadlarni moliyalashtirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, kredit moliyaviy bozorlarning chuqurlashuvi va rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Kreditlar asosida banklar va moliyaviy institutlar daromad oladi, moliyaviy vositalar orqali likvidlikni boshqaradi. Iqtisodiyotda kredit oqimlarining hajmi va tuzilmasi, asosan, bank sektorining faoliyatiga, davlatning pul-kredit siyosatiga, shuningdek, ichki va tashqi bozor omillariga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli kredit iqtisodiy kategoriyasi turli darajada va shaklda namoyon bo‘ladi: bank krediti, iste’mol krediti, ipoteka krediti, davlat qarzi va h.k. Kreditning mohiyatida iqtisodiy xavf va foyda o‘rtasidagi bog‘liqlik ham yotadi. Kreditor moliyaviy vositani qarzdorga ishonch asosida beradi va ushbu jarayon tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu bois, kredit bozorida kreditni baholash, tahlil qilish, garov va kafolat mexanizmlari muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, banklar o‘z mijozlarini baholashda kredit reytinglari, tahliliy ko‘rsatkichlar va moliyaviy hisobotlardan keng foydalanadi. 27370 trillion so‘mdan oshgan. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 1,8 baravarga oshganini bildiradi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi keskin ortib, ularning ulushi umumiy kredit portfelining 30 foiziga yetdi. Kreditlash bozorida kuzatilayotgan rivojlanish tendensiyalaridan yana biri bu – ipotekaviy kreditlash bozorining faollashuvidir. Aholining uy-joyga bo‘lgan ehtiyoji va davlat tomonidan subsidiyalar ajratilishi bu jarayonga turtki bo‘ldi. Natijada, 2023-yilda ipoteka kreditlari hajmi 23 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2021-yilga nisbatan 2,4 baravar ko‘pdir. Shu bilan birga, kreditlash bozorida ayrim muammolar ham mavjud. Xususan, kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari hali hamon nisbatan yuqori bo‘lib, bu kichik va o‘rta biznes subyektlarining qarz olish imkoniyatlarini cheklab qo‘ymoqda. Kredit portfelining sifati, ya’ni qaytarilmayotgan kreditlar ulushi ham muammoli bo‘lib qolmoqda. 2024-yil holatiga ko‘ra, nostandart kreditlar ulushi umumiy kreditlarning 6,4 foizini tashkil etgan. Raqamli texnologiyalar joriy etilishi esa kreditlash tizimini sezilarli darajada avtomatlashtirdi. Masalan, banklarning mobil ilovalari va internet- banking platformalari orqali kredit olish, to‘lovlarni amalga oshirish va kredit tarixini kuzatish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bu esa xizmatlarning qulayligini oshirib, bank-mijoz munosabatlarini soddalashtirdi. Yana bir muhim yo‘nalish — “grin finans”, ya’ni ekologik toza loyihalarni moliyalashtirishni rag‘batlantirishga qaratilgan kreditlash bozorining shakllanishidir. Yashil iqtisodiyotga o‘tish jarayonida bu kreditlar alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, quyosh va shamol energetikasi bo‘yicha loyihalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faol ishtirok etmoqda.Shuningdek, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik doirasida jalb etilgan mablag‘lar ham O‘zbekiston kreditlash tizimiga yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki kabi 2Mavzu : Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………..……. I BOB. Kreditning nazariy asoslari va uning iqtisodiy mohiyati 1.1. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati …………………..… 1.2. Kredit turlari, shakllari va funksiyalari ………………………………….... 1.3. Kredit munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari …….. II BOB. Kreditning moliya tizimidagi roli va O‘zbekiston tajribasi 2.1. Kredit siyosati va uning moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni ………………… 2.2. Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki ……………………………… 2.3. O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning holati va rivojlanish tendensiyalari …………………………………………………………………….. Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 16iqtisodiy barqarorlikka, ish o‘rinlari yaratilishiga va ishlab chiqarishning kengayishiga xizmat qilmoqda. Shu sababli, kredit munosabatlarining tarixiy ildizlarini chuqur o‘rganish ularning zamonaviy shakllarini to‘g‘ri anglash va samarali qo‘llashda muhim ahamiyatga ega. II BOB. Kreditning moliya tizimidagi roli va O‘zbekiston tajribasi 2.1. Kredit siyosati va uning moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni Kredit siyosati – bu davlat, markaziy bank va tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan, iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari va kredit resurslarini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. Kredit siyosatining asosiy maqsadi moliyaviy tizimni sog‘lomlashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish, investitsion faollikni oshirish va bandlikni rag‘batlantirishdan iborat. Kredit siyosati ikki asosiy yo‘nalishda olib boriladi: ekspansiv (yengil) va restriktiv (qattiq) kredit siyosati. Ekspansiv siyosat iqtisodiy pasayish davrida iqtisodiyotni rag‘batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirish, kredit ajratishni kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Restriktiv siyosat esa inflyatsion bosimni kamaytirish, ortiqcha likvidlikni cheklash uchun qo‘llaniladi. Markaziy bank kredit siyosatining asosiy subyekti bo‘lib, u orqali pul-kredit vositalarini muvofiqlashtiradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kredit siyosatini olib borishda asosiy e’tiborni inflyatsiyani nazorat qilish, milliy valyutaning barqarorligini saqlash va moliyaviy vositachilik samaradorligini oshirishga qaratmoqda. Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni beqiyosdir. U moliya bozorlari ishtirokchilari o‘rtasida ishonchni mustahkamlash, moliyaviy inqirozlarning oldini olish, to‘lov tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. Kredit siyosati orqali banklar kredit portfelini diversifikatsiyalash, kredit risklarini boshqarish va likvidlik darajasini belgilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 5bu bilimlar asosida kredit siyosatini takomillashtirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladigan taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Amaliy jihatdan bu kurs ishi bank-moliya sohasi vakillari, iqtisodchilar, tahlilchilar va siyosatchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Kreditlash tizimida samaradorlikni oshirish bo‘yicha aniq yo‘nalishlarni belgilashda mazkur ishning natijalari muhim o‘rin tutadi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining bank- moliya tizimida mavjud bo‘lgan kredit munosabatlari, tijorat banklari va ularning kreditlashdagi ishtirokidir. Kurs ishi mavzusining predmeti — kreditning nazariy asoslari, iqtisodiy mohiyati, shakllari hamda moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi o‘rni va amaliy funksiyalaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — kreditning iqtisodiy mohiyatini, uning moliya tizimidagi rolini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, O‘zbekiston tajribasida kreditlash tizimini tahlil qilish va rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyatini ochib berish;  Kredit turlari, shakllari va funksiyalarini tahlil qilish;  Kredit munosabatlarining shakllanish va rivojlanish bosqichlarini ko‘rsatish;  Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rnini baholash;  Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtirokini o‘rganish;  O‘zbekiston moliya tizimida kreditlash holati va rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish;  Kreditlash tizimini takomillashtirishga doir xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bevosita moliyaviy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishi va ulardan samarali foydalanishga bog‘liq. Kredit esa bu jarayonning muhim moliyaviy vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda ishlab chiqarish, tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish va hatto davlat sektorining barqaror faoliyat yuritishi kredit resurslariga tayanadi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan moliyaviy islohotlar natijasida bank tizimining erkinlashuvi va xususiy banklarning paydo bo‘lishi kredit bozorini jadal rivojlantirdi. Bu esa kredit siyosatining dolzarbligini yanada oshirmoqda. Shu bilan birga, aholining yashash darajasini oshirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish uchun ham kredit mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashi muhimdir. Kredit faqat moliyaviy vosita emas, balki iqtisodiy faollikni stimulyatoridir. U jamiyatda ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni rivojlantirish, eksport hajmini oshirish singari strategik maqsadlar uchun ham zaruriy mexanizmdir 1 . Ayniqsa, pandemiya davridan keyingi iqtisodiy tiklanish jarayonida kichik va o‘rta biznes subyektlari kredit vositasiga tayanmoqda. Shunday ekan, ushbu kurs ishi mavzusi amaliy va nazariy jihatdan nihoyatda dolzarbdir. U iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, moliya tizimidagi barqarorlikning asosiy kafolati sifatida qaraladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Kredit iqtisodiy nazariyada qadimdan o‘rganilgan asosiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Unga oid ilmiy qarashlar ilk bor klassik iqtisodiy maktab vakillari tomonidan ishlab chiqilgan. Karl Marks kapital aylanishida kreditning rolini ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘lab o‘rganadi. Keyinchalik Jon Meynard Keyns kredit va investitsiya o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni asoslab bergan. Fridrix Xayek 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 15va boshqa moliyaviy tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Bugungi kunga kelib, O‘zbekistonda banklar orqali aholiga va tadbirkorlarga qisqa va uzoq muddatli kreditlar berilishi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, mikroqarzlar, agrokreditlar, iste’mol kreditlari, ipoteka kreditlari va biznesni rivojlantirish uchun ajratiladigan kredit turlari iqtisodiy faollikni ta’minlashda muhim rol o‘ynamoqda.Quyida kredit munosabatlarining tarixiy rivojlanish bosqichlarini yorituvchi jadval keltirilgan: Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlari (jadval) Bosqichlar Davrlar Xususiyatlari Ibtidoiy shakl Qadimgi davr Ishonch asosida mahsulot almashuvi, natural kredit munosabatlari Antik davr Miloddan avvalgi asrlar Huquqiy asosda yozma qarz bitimlari, gil lavhalarda qayd etish O‘rta asrlar V–XIV asrlar Diniy cheklovlar, yashirin kreditlar, ilk banklar vujudga kelishi Yangi davr XVI–XIX asrlar Tijorat kreditlari, banklar rivoji, davlat kreditlari kengayishi Sanoatlashuv davri XIX–XX asr boshlarida Kapital aylanishining tezlashuvi, bank tizimining kengayishi Zamonaviy davr XX asr – hozirgi kun Kredit institutlarining shakllanishi, turli kredit shakllari va usullari O‘zbekiston mustaqillik davri 1991 yildan hozirgacha Bank tizimi islohoti, huquqiy asoslar, mikroqarz, ipoteka, agrokredit va boshqalar Kredit munosabatlari iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular insoniyat tarixida doimo mavjud bo‘lib kelgan va har bir yangi iqtisodiy tizimda o‘ziga xos shakl va mazmunga ega bo‘lgan. Bugungi kunda esa kredit munosabatlari moliyaviy xizmatlar bozorining asosiy omillaridan biri sifatida 29 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozish davomida kreditning iqtisodiy mazmuni, funksiyalari hamda moliya tizimidagi o‘rni va ahamiyati bilan chuqur tanishdim. Kredit – bu bo‘sh pul mablag‘larini vaqtincha foydalanish uchun taqdim etish shakli bo‘lib, u zamonaviy moliyaviy munosabatlarning ajralmas qismi hisoblanadi. U nafaqat iqtisodiyotda muhim aylanish vositasi, balki iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi vosita sifatida ham xizmat qiladi. Tadqiqot davomida aniqladimki, tijorat banklari kreditlash tizimining asosiy ishtirokchisi bo‘lib, ular mijozlarga qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar taqdim etish orqali real sektorni moliyalashtirishda yetakchi rol o‘ynaydi. Banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan kredit xizmatlarining turlari, shartlari, xavfsizligi va monitoringi bozor iqtisodiyoti sharoitida juda muhim omillardan biri ekanligi tasdiqlandi. Bundan tashqari, O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilib, so‘nggi yillarda islohotlar natijasida kreditlash hajmi ortgani, kredit liniyalari soddalashtirilgani va raqamli texnologiyalar asosida masofaviy kreditlash xizmatlari keng joriy qilinayotganini ko‘rdim. Xususan, kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli kreditlar ajratilishi iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qilmoqda. Xulosa qilib aytganda, kreditlash tizimi mamlakat moliya bozorining barqaror ishlashiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan men kredit munosabatlarining chuqurlashuvi va zamonaviylashtirilishi orqali O‘zbekiston iqtisodiyoti raqobatbardoshligini yanada oshirish mumkin degan fikrga keldim. Kelajakda ham kreditlash siyosatini takomillashtirish, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish, shaffoflikni kuchaytirish orqali moliya tizimi yanada barqaror rivojlanishiga erishiladi, deb ishonaman. 28tashkilotlar tomonidan ajratilgan resurslar orqali uzoq muddatli va past foizli kredit liniyalari yo‘lga qo‘yilgan. Umuman olganda, kreditlash bozorining hozirgi holati islohotlar natijasida ijobiy tomonga o‘zgarganini ko‘rsatmoqda. Raqamli transformatsiya, yangi bank mahsulotlarining paydo bo‘lishi, aholi va biznes subyektlarining kreditga bo‘lgan ehtiyojining ortishi — bularning barchasi kreditlash tizimi rivojlanayotganidan dalolat beradi.Biroq, kelgusida tizimdagi muammolarni bartaraf etish, foiz stavkalarini pasaytirish, kredit portfelining sifatini yaxshilash, mijozlarga yanada qulay va shaffof shart-sharoitlar yaratish ustuvor vazifalardan biri bo‘lib qoladi. Kreditlash madaniyatini oshirish, moliyaviy savodxonlikni rivojlantirish ham kredit tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 11Lizing shakli – bu kreditning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, asbob-uskunalar, transport vositalari yoki boshqa vositalarni ma’lum muddatga ijaraga berish shaklida amalga oshiriladi. Ipoteka shakli – ko‘chmas mulk garovi asosida ajratiladigan kreditdir. Bu shakl odatda uy-joy qurilishi, sotib olish yoki rekonstruksiya qilishda qo‘llaniladi. Kredit funksiyalari Kredit iqtisodiyotda bir qancha muhim funksiyalarni bajaradi. Uning asosiy funksiyalari quyidagilar: Qayta taqsimlash funksiyasi Kredit orqali iqtisodiyotda vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘lar boshqa subyektlar foydasiga qayta taqsimlanadi. Bu ishlab chiqarish jarayonlarini doimiy davom ettirish imkonini beradi. Muomalani tejash funksiyasi Kredit pul muomalasining hajmini kamaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirish orqali pul muomalasini soddalashtiradi. Kapitalning jamlanishiga ko‘maklashish funksiyasi Kredit yordamida tadbirkorlar zarur bo‘lgan investitsion mablag‘larni yig‘ib, yangi loyihalarni boshlash imkoniga ega bo‘ladilar. Nazorat funksiyasi Kreditlar odatda belgilangan shartlar asosida taqdim etiladi va moliyaviy tashkilotlar tomonidan doimiy monitoring ostida bo‘ladi. Bu qarz oluvchilarning moliyaviy intizomini mustahkamlaydi. Tayanch va rag‘batlantiruvchi funksiyasi Kredit tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratish va iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi. Kredit turlarining amaliy ahamiyati 20Moliya tizimining barqarorligini belgilovchi yana bir muhim ko‘rsatkich – bu qaytmas kreditlar (NPL - Non-Performing Loans) ulushidir. Quyida 2022– 2025 yillar uchun ushbu ko‘rsatkich keltirilgan: Y il Qaytmas kreditlar ulushi (%) 2022 4.2 2023 3.9 2024 3.5 2025 * 3.2 Qaytmas kreditlar ulushining pasayishi bank tizimining barqarorligini ko‘rsatadi. Kreditlar sifatining yaxshilanishi banklarning risklarni to‘g‘ri baholay olishiga, mijozlarning moliyaviy intizomiga va kredit siyosatining puxta yuritilishiga bog‘liqdir. Kredit siyosati va inflyatsiya 2022–2025 yillarda kreditlar hajmining oshishiga qaramay, inflyatsiya darajasi nisbatan barqaror bo‘lib qoldi: Yil Inflyatsiya (%) Kredit portfeli o‘sishi (%) 2022 12.3 23.5 2023 11.0 25.7 2024 10.2 26.8 2025 * 9.5 25.9 Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston kredit siyosatining inflyatsiyaga nisbatan neytral yoki ijobiy ta’sir ko‘rsatganini bildiradi. 18Kredit siyosati O‘zbekiston moliyaviy tizimida banklararo raqobatni kuchaytirish, kredit olish imkoniyatlarini kengaytirish, iqtisodiyotning real sektorini moliyalashtirish imkonini beradi. Bunda, ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlariga berilayotgan imtiyozli kreditlar iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega. Kredit siyosati shuningdek, iqtisodiy shoklarga qarshi tayanch vosita sifatida xizmat qiladi. Pandemiya davrida yoki global iqtisodiy notinchlik sharoitida Markaziy bank tomonidan tezkor qarorlar qabul qilinib, kredit muddatlarining uzaytirilishi, qayta moliyalashtirish stavkalarining moslashtirilishi moliyaviy tizimda barqarorlikni saqlab qolishga xizmat qildi.Shuningdek, kredit siyosati bank tizimining ishonchliligini oshirish, kredit tarixi va reyting tizimini rivojlantirish orqali kredit oluvchilarning moliyaviy intizomini mustahkamlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Kredit siyosatining moliyaviy barqarorlikdagi o‘rni, avvalo, banklar orqali iqtisodiyotga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi, ularning tarkibi va ulardan foydalanish samaradorligi orqali namoyon bo‘ladi. Quyida 2022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda kreditlash sohasidagi statistik ko‘rsatkichlar va ularning moliyaviy barqarorlikka ta’siri tahlil qilinadi. Kredit portfeli dinamikasi (2022–2025) Yil Umumiy kredit hajmi (trln so‘m) Yillik o‘sish (%) Iste’mol kreditlari ulushi (%) Korporativ kreditlar ulushi (%) 2022 326 23.5 15.4 84.6 2023 410 25.7 18.1 81.9 2024 520 26.8 21.7 78.3 2025 655 25.9 24.3 75.7 2025 yil ko‘rsatkichlari prognoz asosida 22 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 14shaklga o‘tkazila boshladi. Masalan, Mesopotamiyada qarz bitimlari gil lavhalarda yozilgan, unda qarz miqdori, foiz stavkasi, to‘lov muddati va garov predmeti kabi tafsilotlar ko‘rsatilgan. Bu esa kredit munosabatlarining huquqiy asoslarda rivojlanishiga turtki bo‘ldi. O‘rta asrlarda esa kredit munosabatlari diniy cheklovlarga duch kelgan. Masalan, katolik cherkovi foiz asosidagi kredit berishni taqiqlagan bo‘lsa, islomda ham "ribo" — ya’ni foizli qarz olish va berish qat’iyan man etilgan. Biroq bu davrda savdogarlar, zargarlar va pul ayirboshlovchilar tomonidan amaliyotda foizli kreditlar yashirin shaklda amalga oshirilgan. Shu bilan birga, Italiyadagi ilk banklar — Venetsiya, Genuya va Florensiyada kredit munosabatlari huquqiy asoslarda rivojlangan va bu munosabatlar Yevropa mamlakatlarida bank tizimining shakllanishiga zamin yaratgan. Yangi davr (XVI–XIX asrlar)da kapitalistik ishlab chiqarish usulining kengayishi bilan kredit munosabatlari ham jadal rivojlana boshladi. Bu davrda tijorat kreditlari, bank kreditlari va davlat kreditlari keng miqyosda ishlatilgan. Ayniqsa, sanoat inqilobi kredit munosabatlarining hajm va ko‘lam jihatidan kengayishiga olib keldi. Banklar va boshqa moliyaviy institutlar yirik ishlab chiqaruvchilarni kredit bilan ta’minlab, kapital aylanishini tezlashtirdi. XX asrda esa kredit munosabatlari institutsional tizimga aylana boshladi. Markaziy banklar, tijorat banklari, moliyaviy korporatsiyalar, kredit uyushmalari, sug‘urta kompaniyalari kabi ko‘plab subyektlar kredit bozorida faoliyat yurita boshladi. Kredit vositalari turlicha shakl va ko‘rinishda bo‘lgan: naqd va naqdsiz kreditlar, qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar, iste’mol va investitsion kreditlar. Rivojlangan mamlakatlarda kredit asosida iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishning asosiy mexanizmlari shakllandi. Kredit munosabatlarining O‘zbekiston sharoitida ham o‘ziga xos rivojlanish bosqichlari mavjud. Mustaqillikdan so‘ng, mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan moliyaviy tizim shakllantirildi. Kredit munosabatlarining huquqiy asoslari yaratilgan, Markaziy bank, tijorat banklari 21Yuqoridagi statistik ma’lumotlar asosida aytish mumkinki, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda kredit siyosati iqtisodiy o‘sish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim vositaga aylangan. Kreditlash hajmining izchil oshib borayotgani, iste’mol va kichik biznes kreditlarining kengayishi, foiz stavkalarining muvozanatli yuritilishi va qaytmas kreditlar ulushining kamayishi moliyaviy tizimning sog‘lomlashayotganidan darak beradi. Kredit siyosatining samarali amalga oshirilishi natijasida banklar va moliyaviy institutlar aholiga va tadbirkorlarga yanada ishonchli va barqaror moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ldi. Bu esa iqtisodiyotning real sektorida faollikni oshirib, O‘zbekistonning umumiy makroiqtisodiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 4esa kredit ekspansiyasining inflyatsiyaga olib keluvchi jihatlarini yoritgan. XX asrda I. Fisher kredit stavkalarining iqtisodiyotga ta’siri, “haqiqiy va nominal foiz stavkalari” farqlari haqida nazariyalar ilgari surgan. O‘zbekiston iqtisodchilari ham bu yo‘nalishda ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borganlar. Jumladan, B. X. Xodiev, A. T. Mullajanov, R. I. Alimov kabi olimlar kredit siyosatining milliy modelini yaratishga harakat qilgan. Ularning ishlanmalarida O‘zbekiston bank tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, kredit bozorining rivojlanish bosqichlari yoritilgan. Bugungi kunda ham turli ilmiy maqolalar, statistik hisobotlar va amaliy tadqiqotlar orqali ushbu mavzu doimiy tahlil etilmoqda. Shunga qaramasdan, har bir iqtisodiy bosqichda yangicha yondashuv zarur bo‘ladi. Masalan, hozirda barqaror kredit siyosatini amalga oshirish, raqamli kreditlash mexanizmlarini joriy qilish, moliyaviy inklyuzivlikni ta’minlash bilan bog‘liq muammolar bu sohada yangicha izlanishlar olib borishni taqozo etadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kreditning iqtisodiy mohiyati va moliya tizimidagi rolini o‘rganishning nazariy ahamiyati shundaki, bu mavzu orqali kredit munosabatlarining chuqur mazmuni, iqtisodiy jarayonlardagi o‘rni va rivojlanish qonuniyatlari aniqlanadi. Kreditning asosiy funksiyalari, turlari, shakllari va mexanizmlarini nazariy jihatdan o‘rganish orqali iqtisodiy fanlar tizimida ushbu kategoriyaning tutgan o‘rni mustahkamlanadi. Shu bilan birga, turli iqtisodiy maktablar nazariy qarashlarini solishtirish, zamonaviy yondashuvlar bilan taqqoslash orqali bugungi iqtisodiy tizimda kreditning qanday ishlashi va qanday natijalar keltirib chiqarishini tushunish mumkin bo‘ladi. Amaliy ahamiyati esa, ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida kredit tizimini tahlil qilish, mavjud holatni baholash va uning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash orqali namoyon bo‘ladi. Kurs ishi doirasida tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki, kredit resurslarining iqtisodiyot tarmoqlariga ta’siri, aholiga berilayotgan iste’mol kreditlarining holati kabi masalalar o‘rganiladi. Natijada, 8Kreditning iqtisodiy mohiyati milliy iqtisodiyot darajasida barqarorlikka ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar kredit tizimi noto‘g‘ri boshqarilsa, bu moliyaviy inqirozlarga, foiz stavkalari va inflyatsiyaning keskin o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, haddan ortiq yoki me’yoridan kam kreditlash iqtisodiy faollikni izdan chiqaradi. Shu bois, kredit siyosatini tizimli boshqarish har bir mamlakat uchun muhim strategik vazifadir. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit tizimi tobora murakkablashib bormoqda. Raqamli texnologiyalar, masofaviy bank xizmatlari, sun’iy intellekt asosida kredit baholash tizimlarining paydo bo‘lishi kredit mohiyatini yangi bosqichga olib chiqmoqda. Bugungi kunda “raqamli kreditlar”, “mikroqarzlar”, “fintex” tizimlari iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanmoqda. Bu esa kredit iqtisodiyotining nazariy asoslarini chuqurroq o‘rganishni taqozo etadi. O‘zbekistonda ham kredit munosabatlarining kengayib borayotgani kuzatilmoqda. Bank sektoridagi islohotlar, xususan, tijorat banklarining xususiylashtirilishi, kredit mahsulotlarining ko‘payishi va moliyaviy inklyuzivlikning oshishi — kredit iqtisodiy kategoriyasining real hayotdagi rolini kuchaytirayotgan omillardandir. Bundan tashqari, kredit orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, eksport salohiyatini rivojlantirish, ayollar va yoshlar bandligini ta’minlash borasidagi dasturlar ham ushbu kategoriyaning amaliy samaradorligini ko‘rsatadi. Kredit — bu shunchaki moliyaviy operatsiya emas, balki jamiyatdagi iqtisodiy ishonch, kapital aylanishi, barqarorlik va rivojlanishning kuchli mexanizmi hisoblanadi. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyatini to‘g‘ri anglash, uni ilmiy tahlil qilish va samarali boshqarish har bir iqtisodiy subyekt va butun moliya tizimi uchun zarurdir. Bu esa kredit siyosatining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, amaliy jihatdan esa kredit bozorini izchil rivojlantirishni taqozo etadi. 6I BOB. Kreditning nazariy asoslari va uning iqtisodiy mohiyati 1.1. Kreditning iqtisodiy kategoriyasi sifatidagi mohiyati Kredit — iqtisodiy kategoriyalar ichida eng qadimiy va ayni paytda eng zamonaviy ahamiyat kasb etuvchi tushunchalardan biridir. U insoniyat tarixida tovar-pul munosabatlari shakllangan paytdan boshlab mavjud bo‘lib kelgan va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida muayyan o‘zgarishlarga uchragan. Kreditning mazmuni, avvalo, vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni boshqa bir xo‘jalik yurituvchi subyektga vaqtincha foydalanish uchun berish va ularni qaytarib olish prinsiplariga asoslanadi. Lotin tilidan olingan “creditum” so‘zi “ishonch” degan ma’noni anglatadi. Bu esa kredit munosabatlarining eng muhim jihatini — iqtisodiy ishonch tamoyiliga asoslanganligini anglatadi. Kredit iqtisodiy munosabatlar tizimida juda katta ahamiyatga ega. U kapitalning erkin harakatlanishini ta’minlab, mablag‘larni bir sohadan boshqasiga oqimini tashkil etadi. Bu orqali jamiyatdagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va resurslar samarali taqsimlanadi. Kredit munosabatlari iqtisodiy tizimda ikki asosiy subyekt – kreditor (mablag‘ beruvchi) va qarzdor (mablag‘ oluvchi) o‘rtasida shakllanadi. Ushbu munosabatlar ma’lum shartlar asosida, ya’ni qaytarilish, to‘lovlilik, muddatlilik, maqsadlilik va ta’minlanganlik asosida vujudga keladi. Kredit o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, mulkning vaqtincha harakati bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarishga emas, balki iqtisodiy aylanish jarayoniga xizmat qiladi. Uning iqtisodiyotdagi asosiy funksiyasi – vaqtincha bo‘sh turgan moliyaviy resurslarni iqtisodiyotga jalb qilish orqali kapital aylanishini jadallashtirishdir. Kredit vositasida mablag‘lar passiv holatdan faol holatga o‘tadi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratish, investitsion loyihalarni moliyalashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarish salohiyatini oshirish imkonini beradi. 19Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, kredit portfeli yildan-yilga o‘sib bormoqda. 2022 yildagi 326 trillion so‘mlik umumiy kredit hajmi 2025 yilda 655 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotga moliyaviy resurslar oqimi ortib borayotganini anglatadi. Shuningdek, iste’mol kreditlari ulushi yildan-yilga oshib bormoqda, bu esa aholining kreditga bo‘lgan ishonchi va moliyaviy imkoniyatlarining kengayib borayotganidan dalolat beradi. Korporativ kreditlarning nisbiy kamayishi esa iqtisodiyotda diversifikatsiya jarayonlarining jadallashganini ko‘rsatadi. Kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari?????? 2022–2025 yillarda O‘zbekiston bank-moliya sektorida quyidagi yo‘nalishlarda kredit siyosati amalga oshirildi: Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash – ushbu yo‘nalishda subsidiyalangan kreditlar ulushi ko‘paytirildi. Raqamli bank xizmatlari orqali kreditlash – masofaviy xizmatlar, onlayn kredit ajratish tizimlari kengaytirildi. Kreditga layoqatlilikni baholash tizimining takomillashuvi – kredit skoring tizimlari joriy qilindi. Markaziy bank tomonidan monetar siyosatning qat’iylashtirilishi – inflyatsiyani jilovlash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida asosiy stavkalar nazoratda ushlab turildi. Foiz stavkalari va pul-kredit siyosati 2022–2025 yillarda Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati ehtiyotkorlik bilan olib borildi. 2022 yilda asosiy foiz stavkasi 17% bo‘lib, inflyatsiyani jilovlash maqsadida belgilangan edi. 2023–2024 yillarda foiz stavkasi bosqichma-bosqich pasaytirildi va 2025 yilda 14% atrofida saqlanishi kutilmoqda. Bu o‘zgarishlar kredit olish shartlarining yumshashiga, shu bilan birga iqtisodiy faollikning ortishiga sabab bo‘ldi. Kredit sifati va qaytmas kreditlar 242.2. Tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki Tijorat banklari mamlakat iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o‘ynovchi moliyaviy institutlar hisoblanadi. Ular iqtisodiy faoliyat subyektlariga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish, investitsion faoliyatni rag‘batlantirish va aholining iste’mol imkoniyatlarini kengaytirishda muhim vositachilik vazifasini bajaradi. Ayniqsa, kreditlash sohasi orqali tijorat banklarining iqtisodiyotga ta’siri bevosita namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda bank tizimi isloh qilinib, uning ochiqligi, raqobatbardoshligi va samaradorligi oshirilmoqda. Bu jarayon kreditlash hajmlarining yildan-yilga o‘sishiga olib kelmoqda. 2022–2025-yillar davomida tijorat banklarining kredit portfeli keskin o‘zgardi va tarkiban diversifikatsiyalandi. 2022-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda jami kreditlar hajmi 315 trillion so‘mni tashkil etdi. Shundan 65 foizi yuridik shaxslarga, 35 foizi esa jismoniy shaxslarga ajratilgan. Aholiga ipoteka, avtokredit, iste’mol krediti kabi turlar faol ravishda berilmoqda. Mazkur yil davomida tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish hajmi 45 trillion so‘mga yetdi. 2023-yilda ushbu ko‘rsatkich 370 trillion so‘mga yetdi. Xususan, “Ipoteka- bank”, “Xalq banki” va “Agrobank” tomonidan aholiga ajratilgan kreditlar hajmi oshib, banklarning chakana xizmatlar bozoridagi ishtiroki kuchaydi. Yangi elektron kreditlash platformalari joriy etilib, jarayonning tezkorligi va shaffofligi ta'minlandi. Iqtisodiy tarmoqlar bo‘yicha tahlil qilinganda, eng katta kredit hajmi sanoat, qishloq xo‘jaligi va qurilish sohalariga to‘g‘ri kelgani kuzatildi. 2024-yilga kelib kredit hajmi 445 trillion so‘mga yetdi. Bu yil ayniqsa raqamli bank xizmatlari rivojlandi. Masofaviy kreditlash tizimlari keng joriy etilib, mijozlarga onlayn ariza topshirish, avtomatik baholash va tasdiqlash imkoniyati yaratildi. Tijorat banklari o‘zaro raqobatni kuchaytirgan holda, 26kamaytirilishi, garovsiz kredit mahsulotlarining kengaytirilishi hamda kredit tarixini baholash tizimining takomillashtirilishi. 2022–2025-yillar davomida tijorat banklarining kreditlashdagi ishtiroki jadal sur’atlarda oshib bormoqda. Bu holat O‘zbekiston moliyaviy tizimining ishonchliligini, bank sektorining barqarorligini va iqtisodiyotni kreditlash imkoniyatlarining kengayib borayotganini ko‘rsatadi. Kelgusida bu yo‘nalishda yanada tizimli yondashuvlar asosida islohotlarni davom ettirish maqsadga muvofiqdir. 2.3. O‘zbekiston moliya tizimida kreditlashning holati va rivojlanish tendensiyalari O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi keyingi yillarda tubdan isloh qilinib, bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirilmoqda. Ayniqsa, bank tizimining faoliyati va kreditlash siyosati mamlakat iqtisodiy barqarorligining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ko‘rilmoqda. Kredit resurslari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va korxonalarning aylanma mablag‘larini to‘ldirishda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. O‘zbekiston moliya tizimida banklar asosiy kredit beruvchi subyektlardir. Tijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarga qisqa va uzoq muddatli kreditlar ajratish orqali iqtisodiyotga investitsiya kiritilishini ta’minlaydi. Markaziy bank tomonidan olib borilayotgan monetar siyosat, tijorat banklarining kreditlash faoliyatini tartibga solishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. 2020-yillardan so‘nggi davrda, ayniqsa, pandemiyadan keyin, kreditlash bozorida yangi tendensiyalar paydo bo‘ldi. Ular orasida raqamli bank xizmatlarining jadal rivojlanishi, iste’mol kreditlariga talabning oshishi, mikroqarz va mikrokredit bozorining kengayishi kabi jarayonlar mavjud. Bundan tashqari, davlat dasturlari doirasida tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan imtiyozli kreditlar hajmi ham ortmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yil yakunlariga qadar banklar tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kreditlar umumiy hajmi 23 17O‘zbekiston misolida olib qaraganda, so‘nggi yillarda kredit siyosati bosqichma-bosqich erkinlashtirildi. Markaziy bank asosiy stavkani joriy qilish, banklararo bozorni rivojlantirish, foiz stavkalarini bozor tamoyillariga moslashtirish yo‘li bilan moliyaviy barqarorlikka erishishni ko‘zlamoqda. 2020- yildan keyingi islohotlar doirasida tijorat banklarining kreditlash siyosati ham qayta ko‘rib chiqilib, kichik biznes va startaplar uchun imtiyozli kreditlar tizimi yo‘lga qo‘yildi. Quyidagi jadvalda O‘zbekistonda 2020–2024-yillar davomida qo‘llanilgan kredit siyosati choralarining asosiy yo‘nalishlari va ularning natijalari ko‘rsatilgan: Jadval 1. O‘zbekiston Respublikasida 2020–2024-yillarda kredit siyosatining asosiy ko‘rsatkichlari Yil Asosiy foiz stavkasi (%) Kredit hajmi (trln so‘m) Inflyatsiya darajasi (%) Moliyaviy barqarorlik bahosi* 2020 15 234.5 11.5 O‘rtacha 2021 14 267.3 10.2 O‘rtacha yuqori 2022 16 290.7 12.3 Barqaror 2023 14 312.9 9.8 Barqaror 2024 12 340.0 8.5 Yuqori barqarorlik *Eslatma: Moliyaviy barqarorlik bahosi Markaziy bank va xalqaro moliyaviy tashkilotlar tahliliga asoslanadi. Keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, foiz stavkalarining pasayishi kreditlash hajmining ortishiga va inflyatsiya darajasining nazorat ostida bo‘lishiga xizmat qilgan. Shu bilan birga, moliyaviy barqarorlik bahosining yildan-yilga yaxshilanishi kredit siyosatining samarasini namoyon qiladi. 30Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3111) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 91.2. Kredit turlari, shakllari va funksiyalari Kredit iqtisodiy munosabatlar tizimida muhim o‘rin tutuvchi vositalardan biri hisoblanadi. Uning turlari, shakllari va funksiyalari turli iqtisodiy holatlar va ehtiyojlarga qarab shakllanadi va rivojlanadi. Kredit vositasida vaqtincha bo‘sh mablag‘lar harakatga keltiriladi, moliyaviy oqimlar optimallashtiriladi va iqtisodiyotda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida muvozanat ta’minlanadi. Kredit turlari Kredit iqtisodiyotda keng qamrovli faoliyatni qamrab olgani bois, uni turli mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin. Kredit turlari quyidagi asosiy mezonlar bo‘yicha farqlanadi: Subyektlariga ko‘ra kreditlar: Bank krediti – tijorat banklari tomonidan yuridik yoki jismoniy shaxslarga beriladi. Davlat krediti – davlatning fuqarolar yoki boshqa davlatlar oldida olgan yoki bergan majburiyatlarini ifodalaydi. Tijorat krediti – tovarlar yoki xizmatlar ko‘rinishida, ko‘pincha kechiktirilgan to‘lov sharti bilan beriladi. Iste’mol krediti – aholining iste’mol ehtiyojlarini qondirish uchun moliyaviy tashkilotlardan oladigan kredit turidir. Berilish muddatiga ko‘ra: Qisqa muddatli kreditlar (1 yildan kam) O‘rta muddatli kreditlar (1 yildan 5 yilgacha) Uzoq muddatli kreditlar (5 yildan ortiq) Ta’minotiga ko‘ra: Ta’minlangan kredit – kreditning qaytarilishi uchun garov (ko‘chmas mulk, avtomobil va boshqalar) mavjud bo‘ladi. 12Kredit turlarining xilma-xilligi real iqtisodiy ehtiyojlarga moslashish imkonini beradi. Masalan, kichik biznes subyektlari qisqa muddatli bank kreditlaridan foydalanadi, yirik loyihalar esa uzoq muddatli va ipoteka kreditlariga tayanadi. Iste’mol krediti aholining turmush darajasini oshirishda xizmat qilsa, davlat krediti infratuzilma rivojiga yo‘naltiriladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda kredit turlarining kengayib borayotgani mamlakatda moliyaviy xizmatlar sohasining rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, mikrokreditlar va onlayn kreditlash xizmatlarining ommalashuvi aholining moliyaviy kirishuvchanligini oshirishda muhim vositaga aylanmoqda. Kredit turlari va ularning farqlari : № Kredit turi Tavsifi Foydalanish yo‘nalishi Kredit shakli 1 Bank krediti Bank tomonidan yuridik/jismoniy shaxslarga beriladi Ishlab chiqarish, iste’mol Pul shakli 2 Davlat krediti Davlat tomonidan ajratiladi Ijtimoiy, iqtisodiy sohalar Pul shakli 3 Savdo krediti Yetkazib beruvchi mahsulotni keyinchalik to‘lov bilan beradi Tovar aylanmasi Tovar shakli 4 Iste’mol krediti Jismoniy shaxslarning ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltiriladi Maishiy, xizmatlar Pul shakli 5 Xususiy kredit Shaxsiy mablag‘ hisobidan beriladi Erkin Har xil 6 Kooperativ krediti Kooperatsiya a’zolariga beriladi A’zolik faoliyati Pul yoki tovar 7 Qisqa muddatli 1 yilgacha beriladi Tezkor Pul

Kreditning mohiyati va moliya tizimidagi roli

Купить