Kurash mashg‘uloti vositalari - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	76.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Kurash mashg‘uloti vositalari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Kurash mashg‘uloti vositalari

Mundarija
Kirish .................................................................................................................................................... 3
I bob. Kurash mashg‘ulotini tashkil etish shakllari va vositalari ........................................................... 5
1.1. Kurash mashg‘ulotlarining asosoiy vositalari ................................................................................ 5
1.2. Kurash mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan gigienik talablar ................................................................. 8
1.3.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklari ................................................................ 16
II bob.Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish qonuniyatlari ................................................................. 22
2.1. Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy vositalari ......................................................... 22
2.2.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarini tashkil etish ......................................... 27
2.3.Kurash mashg‘uloti tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar ........................................................ 40
Kurash turlarida sport mashg‘ulotlarining mazmuni ......................................................................... 44
Xulosa ................................................................................................................................................ 48
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................. 49

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish, aholining, ayniqsa yosh avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy
sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar
yaratish, sport musobaqalari orqali yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga
bo‘lgan ishonchni mustahkamlash, mardlik va vatanparvarlik, ona Vatanga sadoqat
tuyg‘ularini kamol toptirish, shuningdek, yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni
saralab olish ishlarini tizimli tashkillashtirish hamda jismoniy tarbiya va ommaviy
sportni yanada rivojlantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirib
kelinmoqda.
O`zbekiston Respublikasining 2015 yil 5 sentyabrdagi “Jismoniy tarbiya va
sport to`g`risida”gi 394-sonli Qonuni va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3031-sonli Qarori mamlakatimizda jismoniy
tarbiya va sportni yanada rivojlantirish va uni ommaviyligini oshirishga katta turtki
bo`ldi.
Shuningdek 2017 yil 9 martdagi “O`zbekiston sportchilarini 2020 yil Tokio
shahrida o`tkaziladigan XXXII Olimpiya o`yinlari va Paralimpiya o`yinlariga
tayyorlash haqida”gi PF-2821-sonli Farmoni, hamda Vazirlar Mahkamasining
2019 yil 13 fevraldagi 118-son 2019-2023 yillarda O`zbekiston Respublikasida
jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish Kontseptsiyasi ushbu sohani
rivojiga katta hissa qo`shayotgan me’yoriy huquqiy xujjatlar sifatida xizmat
qilmoqda. Yana 2018 yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat
boshqaruvi izimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PF-
5368-sonli Farmon xamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlarda yuqori malakali sportchilarni nufuzli va mas’uliyatli musobaqalarga
tayyorlash, sportchilarimizning muvaffaqiyatli ishtirokini ta’minlash dolzarbligi,
zarur chora-tadbirlarning amalga oshirilishida boshqaruv tizimini tubdan
takomillashtirish yuzasidan tegishli chora- tadbirlar ishlab chiqish vazifalari
belgilab berilgan.

Kurash mashg‘uloti – yosh sportchilarni kurash turlariga xos bo‘lgan
mashqlar va harakatlarga o‘rgatishga qaratilgan pedagogik jarayon bo‘lib
hisoblanadi. Kurash mashg‘ulotining maqsadi yosh kurashchilarni yuqori malakali
sportchi qilib tarbiyalash va kurash turlarida sportdagi eng yuksak natijalarga
erishish bilan birga ma’naviy etuk hamda jismonan barkamol inson qilib
tarbiyalash hisoblanadi.Kurash mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning sog‘ligini
mustahkamlash, jismoniy fazilatlarini rivojlantirish jarayonlari ham muhim
vazifalar bo‘lib belgilanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Kurash mashg‘ulotini tashkil etish
shakllari va vositalari. Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish qonuniyatlari haqidagi
malumotlarni chuqur tahlil qilish. Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy
vositalari haqidagi malumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Kurash
mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy vositalari
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Kurash mashg‘ulotlarining asosiy vositalari.
Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarini tashkil etish.Kurash
mashg‘uloti tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.

I bob. Kurash mashg‘ulotini tashkil etish shakllari va vositalari
1.1. Kurash mashg‘ulotlarining asosoiy vositalari
Kurash mashg‘uloti vositalari - umumrivojlantiruvchi mashqlar,
kurashchilarning maxsus mashqlari hamda yordamchi mashqlar kurash
mashg‘ulotining asosiy vositalari bo‘lib hisoblanadi. Tabiat omillari yordamida
chiniqtirish, gigiena qoidalariga rioya qilish jarayonlari ham kurashchilar sport
tayyorgarliklarini tashkil etish vositalaridan bo‘lib xizmat qiladi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar kurash mashg‘ulotini tashkil etishda,
kurashchilarni organizmini qizdirish, muskul va tayanch harakat apparati tizimi
tonusini ortirish, jismoniy yuklamalarga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. SHu
bilan birga umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan kurashchilar ertalabki badan
tarbiya mashg‘ulotlarida, hamda jismoniy fazilatlarni rivojlantirish jarayonlarida
keng foydalanadilar.
Kurashchilarning maxsus mashqlari kurash turlariga xos bo‘lgan mashqlar
turkumidan iborat bo‘ladi. Kurash turlarida maxsus mashqlar asosan uloqtirish
mashqlari, hujum va himoya mashqlari, og‘riq berish, bo‘g‘ish va ushlab turish
mashqlari guruhlariga bo‘linadi. Kurashchilarning maxsus mashqlarni ko‘p
holatlarda bellashuv jarayonlarida, musobaqalarda qo‘llaniladi.
Kurashchilarning maxsus mashqlari va harakatlarini egallashga yordam
beruvchi harakatlar va mashqlar majmui yordamchi mashqlar deb ataladi. Bunday
mashqlarga jixozlardagi mashqlar, maneken bilan bajariladigan mashqlar, har hil
shaklda va jismoniy yuklamalar hajmi, miqdori, shiddati o‘zgartirish bilan
bajariladigan mashqlarni kiritish mumkin. Mashg‘ulotlar jarayonlarida
kurashchilarning texnik va taktik mahoratlarini takomillashtirishda yordamchi
mashqlardan keng foydalaniladi.
Tabiat omillari suv muolajalari, toza havoning hamda quyosh nurlarini
sog‘lomlashtiruvchi ta’siri, kurashchilar organzmini chiniqtirish bilan birga sport
tayyorgarlik jarayonlarini to‘laqonli tashkil etishga katta yordam beradi. SHuning
uchun nufuzli musobaqalarga tayyorgarlik jarayonlari hisoblangan o‘quv yig‘inlari

tog‘li hududlarda, toza havo ta’sirida tashkil etish ta’minlanadi. Kurashchilarning
jismoniy charchashlari, toliqishlarini bartaraf etish hamda kichik jarohatlarini
davolash va tiklanishlarida suv muolajalari, sauna, hammom va suzish
mashg‘ulotlari muhim o‘rin tutadi. Quyosh nurlarining chiniqtirish ta’sirida
kurashchilar organizmini tashqi ta’sirlarga, yuqumli kasalliklarga chidamliligi
ortadi.
Mashg‘ulotlar jarayonlarida tanani toza tutish, muntazam dush qabul qilish,
yuvinish, sport kiyimlari va poyabzallarni toza va yaroqli holda tutish, mashg‘ulot,
yashash va dam olish joylarini gigienik talablarga mos bo‘lishini ta’minlash sport
ko‘rsatkichlarini ortishiga samarali ta’sir etadi.
SHuningdek og‘ir jismoniy yuklamalar ta’sirini bartaraf etish, charchash va
holsizlanish, sarf etilgan quvvatni tiklashda to‘g‘ri va sifatli ovqatlanish talab
etiladi.
Tiklanish jarayonlarida quvvatli ovqatlanish bilan birga vitaminlar qabul
qilish, organizmni dori va fizioterapevtik muolajalar yordamda davolash maqsadga
muvofiq bo‘lib hisoblanadi.
Kurash mashg‘ulotining asosiy shakli sport tayyorgarliklari bo‘lgan texnik
va taktik tayyorgarliklari takomillashtirishdan iborat. Kurashchilarning texnik va
taktik tayyorgarlik darajalari ularning sport maxoratini belgilaydi va
musobaqalarga tayyorgarlik saviyasini ko‘rsatadi. Sport tayyorgarlik darajasi
jismoniy fazilatlar takomillashganligi, texnik taktik mahorat va ruhiy, ma’naviy
iroda tayyorgarligi bilan ifodalanadi.
Kurashchilarning sport tayyorgarlik bosqichlari boshlang‘ich tayyorgarlik
bosqichi, mutaxassislikka erishish bosqichi hamda kurash bo‘yicha yuksak
natijalarga erishish bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Har bir kurashchining orzusi
sportda yuksak natijalarga erishish, bu maqsadning asosi boshlang‘ich tayyorgarlik
bosqichida shakllanadi. SHuning uchun murabbiylar kurashchilar guruhini
shakllantirishda, guruhdan ko‘plab mashhur sportchilar chiqishini ko‘zlab ish
tutishi kerak. Buning uchun quyidagi jarayonlarga e’tibor berish maqsadga
muvofiq bo‘ladi:

Jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan, kurashga shaxsiy qiziqishlari va
qobiliyatlari bo‘lgan bolalarni kurash mashg‘ulotlariga ko‘plab jalb etish zarur.
Yana shuni e’tiborga olish kerakki o‘zbek oilalarida kurash usullari bilan
shug‘ullanish milliy an’ana va urf odat darajasiga ko‘tarilgan
Kurashchilarning boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichida texnik-taktik
tayyorgarlikning asosini ta’minlaydigan hamda kurashchilar uchun xos bo‘lgan
jismoniy fazilatlarni rivojlantirib borish amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlar davomida
kurash harakatlari texnikasi va taktikasini egallash bilan birga, tezkor-kuch,
chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlik kabi jismoniy fazilatlarni qolaversa,
muvozanat saqlay olish hamda makonni va zamonni xis qilish kabi koordinatsion
qobiliyatlarni tarbiyalab, takomillashtirib borish kerak.
Ko‘plab ilmiy tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki sportchilar
trenirovkasining boshlang‘ich mutaxassislik bosqichi pedagogik jarayonini to‘g‘ri
tashkil etish, sportda yuksak natijalarga erishishning bosh omili bo‘lib xizmat
qiladi. Bu jarayonni samarali tashkil etish malakatimizda mashhur pahlavonlar
safini kengaytirishni hamda O‘zbekiston bayrog‘ini butun jahon uzra hilpirashini
ta’minlaydi. Demak bunday nufuzli vazifa har bir kurash murabbiylarining burchi
bo‘lib hisoblanadi. Kurash trenirovkalarining boshlang‘ich tayyorgarlik jarayonini
to‘g‘ri tashkil etish, kelajakda yuksak natijalarga erishishning bosh omili bo‘la
oladi.
Kurash mashg‘ulotlar rejalari o‘quvchi yoshlar o‘quv yili talablariga mos tuzilishi
kerak. Mashg‘ulotlar rejasi kurashchilarning sog‘liginig holati, hamda shaxsiy
xususiyatlari va qiziqishlariga muvofiq tuziladi. Mashg‘ulotlar rejasini tuzishda
kurashchilar jismoniy va sport tayyorgarliklarini takomillashtirish, sport
mahoratini ortirish, jismoniy tarbiya bo‘yicha yuqori darajadagi o‘zlashtirishga ega
bo‘lish, kurash bo‘yicha musobaqalarda yuqori natijalarga erishish, qolaversa
sog‘likni mustahkamlash, sportda yuksak natijalarga erishish qobiliyatlarini
shakllantirish maqsad qilib belgilanadi.
Kurash mashg‘ulotlarining xususiyatlarini hisobga olgan holda rejalashtirish,
muntazam jismoniy yuklamalarni ortirib borishni talab etadi. Bu jarayonning

muhim jihati kurash mashg‘ulotlarning sog‘lomlashtirish, jismoniy fazilatlarni
rivojlantirish hamda kurash musobaqalardagi yutuqlarning ortish bilan amalga
oshadi.
Kurash mashg‘ulotlarni tashkil etishda bir qator talablarni o‘rganish kerak:
mashg‘ulotlar maqsad va vazifalarini o‘rganish, shug‘ullanuvchilar xususiy yosh,
jins va jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlarini aniqlash, mashg‘ulotlar rejalarini
muvofiqlashtirish, mashg‘ulotlar mazmuni va shakllarini, uslublari, talablari
hamda vositalarini tahlil etish. SHug‘ullanuvchilarning mashg‘ulot jarayonlaridagi
faolligini, jismoniy fazilatlarini rivojlanib borish hamda kurash harakatlari malaka
va ko‘nikmalarini takomillashuv darajalarini doimo nazorat qilish mashg‘ulotlar
samarasini baholaydi. Mashg‘ulotlar davomida shug‘ullanuvchilar kurash
harakatlar texnikasi va taktikasini o‘rganishlari, jismoniy fazilatlarni rivojlanish
darajalari hamda kurash mahoratlari guruhdagi bellashuvlar, jamoalar o‘rtasidagi
kurash musobaqalari, hamda saralash musobaqalarida nazorat qilib boriladi.
Kurashchilar daslabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari tashkil etishdan oldin
organizm sog‘ligi holati, jismoniy fazilatlar rivojlanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Mashg‘ulotlar jarayonida jismoniy yuklamalarni shug‘ullanuvchilar
organizmiga ijobiy ta’sirlari tahlil etib boriladi. Mashg‘ulotlarning soni, o‘tkazilish
davomiyligi, jismoniy yuklamalar hajmi, miqdori va jadalligi,
shug‘ullanuvchilarning sport musobaqalardagi ishtiroki, erishayotgan natijalar,
nazorat sinovlarni topshirish natijalari o‘rganiladi. Guruh va jamoalarda tashkil
etiladigan o‘zaro bellashuvlar shug‘ullanuvchilar organizmidagi ijobiy
o‘zgarishlar, jismoniy fazilatlarning rivojlanish hamda kurash mahoratlarini ortish
darajalari baholashga katta yordam beradi.
1.2. Kurash mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan gigienik talablar
Ovqatlanish kurash bilan shug‘ullanuvchilar shaxsiy xususiyatlari hamda
mashg‘ulotlar shakllariga bog‘liq bo‘ladi. Ozuqa tarkibida kerakli mahsulotlar
tavsiya etilgan me’yorda bo‘lishi kerak. Ovqat turlari hilma hil bo‘lib, hayvon
maxsulotlari va sabzavotlardan, o‘simliklardan tashkil etilgan bo‘lishi zarur.

Ovqatlar chiroyli, shirin, hushbo‘y bo‘lishi ishtahani ochadi, ularni
o‘zlashtirilishini yaxshilaydi. Ovqatlanish tartibi mashg‘ulotlardan 22,5 soat oldin
va mashg‘ulotlardan 30-40 daqiqa o‘tgandan so‘ng tashkil etilishi kerak.
Suyuqlik qabul qilish. Oddiy inson bir kunda 2,5 litr, sportchilar esa 3 litr va
undan ortiq hajmda suv ichishlari kerak. Fasllarning issiq kunlarida ter ajralishi
ko‘payadi, shuningdek kurash mashg‘ulotlarida ham ko‘p ter ajralishi sodir
bo‘ladi. Natijada organizmda chanqoq sodir bo‘ladi. Chanqoqni qondirish uchun
faqat suv yoki sharbat ichish tavsiya etiladi. Choy, kofe yoki kakao va gazli
ichimliklar ichish tavsiya etilmaydi, chunki ular peshob haydash xususiyatiga ega
bo‘lib, ko‘plab suyuqlikni organizmdan chiqib ketishiga olib keladi 1
.
Tana gigienasi organizmda modda almishinuvi, qon aylanishi, ovqat xazm
qilish, nafas olish jarayonlarini yaxshilaydi, jismoniy rivojlanish va aqliy
qobiliyatlarni rivojlantiradi. Inson sog‘ligi, ishchanlik qobiliyatini yuqori darajada
bo‘lishi hamda kasalliklarga chidamlilik teri qatlami holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Terini parvarish qilish qoidalari uni doimo toza tutish, muntazam yuvuvchi
moddalar yordamida yuvib turish tavsiya etiladi.
Kurash bilan shug‘ullanishda yuvinish muolajalari har mashg‘ulotdan so‘ng
bajarilishi kerak. Yuvinish muolajalari dush, sauna va hammom qabul qilish
shakllarida bo‘lishi mumkin.
Chiniqish – organizmni atrof muhitning tashqi ta’sirlariga chidamliligini
ortirish muolajalari. CHiniqishning gigienik asoslari va tamoyillari muolajalarni
muntazam, izchil qabul qilish, muolajalarda shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish,
muolaja vositalarini o‘zagartirib turish, o‘z o‘zini nazorat qilishdan iborat bo‘ladi.
Suv muolajalari qabul qilish organizmni chiniqtirish bilan birga og‘ir
jismoniy yuklamalar va aqliy zo‘riqishlardan so‘ng tiklanish vositasi sifatida ta’sir
ko‘rsatib, jismonan va ruhan tiklanishga katta yordam beradi. Issiq dush, kontrast
dush va issiq vanna va hammomga tushish muolajalari organizm kurash
musobaqalarda berilgan og‘ir jismoniy yuklamalardan so‘ng tiklanish xususiyati
beqiyos hisoblanadi.
1
Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov, Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov,
S.Adilov. Toshkent, 2018

Kurashchilarni toza havoda mashg‘ulotlarda ishtirok etishi, tog‘li hududlarda
o‘quv yig‘in mashg‘ulotlarini tashkil etilishi ular organizmini yanada chiniqtiradi
va kasalliklarga chidamliligini ortiradi. 2
Tibbiy nazorat – kurash bilan shug‘ullanuvchilar organizmi funktsional
holatini, jismoniy rivojlanishlarini tibbiy o‘rganish jarayonlari hisoblanadi. Tibbiy
nazorat jarayonlarida sog‘lik ko‘rsatkichlari hamda jismoniy yuklamalarning
organizmga ijobiy va salbiy ta’sirlari o‘rganiladi.
Tibbiy nazorat maqsadi - kurash mashg‘ulotlari jarayonlari samaradorligini
tibbiy tahlil etish, salomatlikni saqlash, ishchanlik qobiliyatini ortirish, hayot
faoliyatini mazmunli tashkil etishda jismoniy tarbiya vositalari va uslublari
ahamiyatini o‘rganish.
Tibbiy nazorat vazifasi:
1) Kurash bilan shug‘ullanuvchilar organizmi sog‘ligi va funktsional
imkoniyatlarini aniqlash va baholash, jismoniy harakatlar va jismoniy
yuklamalar hajmi, miqdori va ta’sirini hamda organizmni
sog‘lomlashtirishdagi samaradorligini nazorat qilish;
2) Har hil yoshdagi, jinsdagi va jismoniy tayyorgarlikdagi kurashchilar sport
mashg‘ulotlarining qulay shakllarini tavsiya etish;
3) Kurash mashg‘ulotlarida tibbiy gigienik sharoitlarni tashkil etish hamda
mashg‘ulotlarda organizmga salbiy ta’sir etuvchi omillarni bartaraf etish.
SHuningdek tibbiiy nazoratning maxsus vazifalariga kurash turlariga
saralash, sport jarohatlarini tahlil etish, kasalliklardan tiklanish tadbirlarini tavsiya
etish va ishchanlik qobiliyatini ortirish ko‘rsatmalarini berishdan iborat bo‘ladi.
Tibbiy nazorat tadbirlarining mazmuni:
1) Aholi va yoshlar sog‘ligini mustahkamlashda kurash mashg‘ulotlarini
tashkil etish va boshqarish uslublarini takomillashtirish;
2) Kurash bilan shug‘ullanuvchilar va kurash bilan shug‘ullanish istagida
bo‘lgan yoshlar sog‘ligini tibbiy nazorat qilish, jismoniy harakatlar shakli va
miqdorini tavsiya etish;
2
Erkin kurash . Sh. A. Abdullayev, L. Z. Xolmurodov. – Toshkent, 2018.

3) Sport tayyorgarliklariga oid muammolarda shifokor maslahati;
4) Kurash mashg‘ulotlarida tibbiy pedagogik nazorat;
5) Ommaviy sport tadbirlarida tibbiy yordam ta’minoti;
6) Mashg‘ulot va musobaqalar joylarining tibbiy gigienik nazorati;
7) Kurash mashg‘ulotlarida jarohatlanishlarning oldini olish;
8) Kurash bilan shug‘ullanuvchi yoshlarning tibbiy gigienik bilimlarni
shakllantirish.
Tibbiy nazorat jarayonlarida shifokor xulosalari kurash bilan shug‘ullanishga
ruxsat berish va mashg‘ulotlarga qo‘yishdagi talablardan iborat bo‘ladi. SHifokor
tavsiyalari antropometrik ko‘rsatkichlar, sinamalar nazorati, tibbiy xulosalar
asosida shakllanadi. SHifokor nazorati dastlabki, takroriy va qo‘shimcha
nazoratlarga bo‘linadi.
Dastlabki va takroriy tibbiy nazoratlar yillik tibbiy nazorat rejasi asosida
o‘tkazilib, kurash mashg‘ulotiga shug‘ullanuvchilar yaroqliligini aniqlash,
jismoniy harakatlar va yuklamalar hajmi va miqdorini tavsiya etish hamda
mashg‘ulotlar samaradorligini baholash maqsad qilib belgilanadi.
Qo‘shimcha tibbiy nazoratlar jarohatlanishlar va kasalliklarni davolanishdan
so‘ng, uzoq muddat mashg‘ulotlar qoldirilgandan so‘ng hamda og‘ir jismoniy va
aqliy yuklamalardan iborat bo‘lgan kurash musobaqalardan so‘ng o‘tkazilishi
mumkin. Tibbiy nazorat natijalari kurashchilar tibbiy varaqalariga qayd etilishi
shart.
BO‘SMlar kurash mashg‘ulotlarida kurashchilar sog‘ligi holati, jismoniy
tayyorgarlik shakllari hamda jismoniy fazilatlar rivojlanganlik darajasiga muvofiq
xususiy yondoshish taklif etiladi. Kurash mashg‘ulotlar jarayonlarida jismoniy
yuklamalar, mashg‘ulotlar maqsad va vazifalari kurashchilar sog‘ligi va jismoniy
tayyorgarlik holatiga muvofiq rejalashtiriladi. Kurash murabbiylari kurash turlariga
oid barcha nazariy va amaliy bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lib, har hil
darajada jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kurashchilar, sog‘ligi holatiga
muvofiq jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida xususiy yondoshish hozirgi zamonaviy
pedagogika sohasining talablaridan hisoblanmoqda.

Kurashchilarning sportga oid savollari va muammolarini hal qilishda
sportchilar uchun mutaxassilashtirilgan davolash muassasasi shifokorlariga
murojaat qilishlari mumkin. SHifokor maslahatiga ko‘ra kurash mashg‘ulotlarida
jarohatlanishlar salbiy oqibatlarini barataraf etish va davolash, massaj va
chiniqtirish muolajalari qabul qilish, jismoniy yuklamalar va mashqlar shakli,
hajmi va miqdorini rejalashtirish, mashg‘ulotlar davri va muddatlarini belgilanadi.
Yurak urishlari soni – pul’s – yurak qon tomir faoliyatini baholashining eng
oddiy usuli hisoblanadi. Pul’sning o‘zgarishlari jismoniy yuklamalarning
organizmga ijobiy va salbiy ta’sirlarini belgilaydi. Jismoniy yuklamalarning
organizmga ta’sirini baholashda pul’sni tinch holatda, mashqlardan so‘ng va
tiklanishdan – 5 daqiqadan so‘ng o‘lchanadi. Tiklanish Ps baholash
ko‘rsatkichlari: 3 – daqiqagacha tiklanish a’lo, 5 - daqiqagacha tiklanish yaxshi, 8 -
daqiqagacha tiklanish qoniqarli, 8 - daqiqadan ko‘p vaqtda tiklanish qoniqarsiz
bo‘lib hisoblanadi. Pul’sni bilak tomiri, chakka tomiri va bo‘yinda joylashgan uyqu
arteriya tomiri orqali sanash mumkin. Odatda pul’sni sanashda yurak urishlarining
10 soniyadagi urishlari hisobga olinadi va bu ko‘rsatkich 6 ga ko‘paytiriladi, natija
pul’sning bir daqiqadagi urishlariga teng bo‘ladi.
YUrak qon tomiri faoliyatining ko‘rsatkichlari arterial bosimlarni o‘lchash
bilan baholanadi. Arterial bosimlarni o‘lchashda simobli arteriya bosimni o‘lchash
asbobi bilan bir qatorda zamonaviy elektron asboblardan foydalanilmoqda.
Kurashchilar qon bosimi sistolik ko‘rsatkichlar 100-130 mm.sm.us., diastolik
ko‘rsatkichlari 60-80 mm.sm.us. bo‘lish me’yoriy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Qon bosimi 110-150 mm.sm.us. ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lganda shifokorga
murojaat etish tavsiya etiladi.
Nafas olish sur’ati yosh, salomatlik, jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari
hamda jismoniy yuklamalar ta’siriga bog‘liq bo‘ladi. Katta yoshdagi insonlar nafas
olish tezligi tinch holatda daqiqasiga 14-18 martani tashkil etadi. Mantazam
jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilarda nafas olish sur’ati bir oz
sekinlashadi. SHuning uchun kurashchilarda tinch holatda nafas olish tezligi
daqiqasiga 10-16 martaga etadi. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlar

jarayonlarida jismoniy yuklamalar ta’sirida nafas olish tezligi daqiqasiga 60
martagacha ko‘tarilishi mumkin. Nafas olish tezligini hisoblashda kaftni ko‘krak
qafasining quyi, diafragmaga yaqin qismiga qo‘yiladi va bir maromda nafas
olinadi.
O‘pkaning tiriklik sig‘imi (O‘TS) – chuqur nafas olib, so‘ng chiqarilgan
barcha havo hajmi hisoblanadi. Erkaklarda bu ko‘rsatkich o‘rtacha 3,5-5,0 l.ni
tashkil etsa, ayollarda - 2,5-4,0 l. bo‘ladi. O‘TS spirometr yordamida o‘lchanadi.
O‘z o‘zini nazorat qilishda O‘TS o‘lchab turish, jismoniy rivojlanish darajalarini
baholashga yordam beradi.
SHtange sinamasi quyidagicha o‘tkaziladi: o‘tirgan holda chuqur nafas
olinib chiqariladi, so‘ng yana nafas olinadi va og‘iz, burun berkitilib nafas tutiladi.
Sog‘lom lekin sport bilan shug‘ullanmaydigan insonlar nafasni 40-55 soniya
ushlab tura oladilar. Kurashchilar esa nafasni 60-90 soniya tutib turishlari mumkin.
Demak jismoniy tayyorgarlik darajasi yuqori va sog‘lom kurashchilar nafas tutib
turish muddati uzoq bo‘ladi. SHunga qaramay jismonan charchoqda nafas tutib
turish davomiyligi uncha cho‘zilmaydi.
Genche sinamasi ham nafasni ushlab turish bilan bajariladi. Bunda nafas
ushlab turish, o‘pkadan barcha havo chiqarilgandan so‘ng bajariladi. Bu holatda
ham sog‘lom lekin sport bilan shug‘ullanmaydigan insonlar ko‘rsatkichi 25-30
soniya bo‘lsa, kurashchilar ko‘rsatkichi esa 40-60 soniyaga teng bo‘ladi.
Bo‘y uzunligi – jismoniy mashqlar va sport mashg‘ulotlari ta’sirida yaxshi
rivojlanadi. Bo‘y o‘sishi qizlarda 17-20 yoshgacha, o‘g‘il bolalarda 18-24
yoshgacha davom etadi. SHu bilan birga bo‘yning uzunligi irsiy xususiyatlarga
ham bog‘liq bo‘ladi. Bo‘y uzunligi har yarim yilda o‘lchanishi mumkin. Bo‘y
uzunligi ertalab o‘lchanadi. Kechga yaqin bo‘y ko‘rsatkichlari 1-2 smga pasayishi
mumkin. SHuningdek og‘ir jismoniy mashqlar bajarish, og‘ir yuklar ko‘tarish va
atletizm mashg‘ulotlaridan so‘ng ham bo‘y ko‘rsatkichlari 3 smga qisqarish
mumkin. Bo‘yning bunday qisqarishi umurtqa pag‘onalar orasidagi disklar ezilishi

hisobiga bo‘ladi. Aksincha ertalab uyqudan turishdan oldin bo‘y ko‘rsatkichi
me’yordan 1-2 sm uzun bo‘lishi mumkin. 3

Vazn, tana massasi jismoniy yuklamalarning organizmga ta’sirini
baholashga katta yordam bera oladigan ko‘rsatkich. Mashg‘ulotlar jarayonlarida
tana vazni 1-2 kg ozayishi mumkin. Odatda ertasi kuni vazn o‘z holatga qaytadi.
Agar vazn qaytmasa demak jismoniy yuqlamalar ta’sirini o‘zgartirish kerak
bo‘ladi. Tana vaznini ozaytirishga ham jismoniy yuklamalar hajmini ortirish bilan
erishish mumkin. Bu jarayonda parxez saqlash ham yaxshi natijalar beradi. Tana
vazni kun davomida o‘zgarib turadi. Bunga ovqatlanish jarayonlari, ozuqa hajmi,
ichimlik miqdori ta’sir etadi. SHuning uchun tana vaznini ertalab och qoringa
o‘lchangan ma’qul.
Ketle indeksi - tana vazni me’yoriy ko‘rsatkichlarini aniqlash test sinamasi
hisoblanadi. Bu sinamada bo‘y uzunligidan 100 soni ayrib tashlanadi qolgan
ko‘rsatkich tana vaznining me’yoriy ko‘rsatikchi bo‘lishi mumkin. Masalan: bo‘yi
uzunligi 178 sm, bu ko‘rsatkichdan 100 soni olib tashlansa qolgan 78 soni shu
bo‘y ko‘rsatkichi uchun me’yoriy vazn bo‘ladi. Bu ko‘satkich 25-35 yoshli
insonlar uchun eng ma’qul ko‘rsatkich bo‘lsa 25 yoshdan kichik o‘smirlar uchun
100 soni o‘rniga 105 soni qo‘llaniladi, 35 yoshdan o‘tganlarga esa 100 soni
o‘rniga 95 soni qo‘llaniladi.
Bu ko‘rsatkichdan og‘ish, ya’ni tana vaznini ortishi yoki kamayib ketishi,
organizmdagi salbiy o‘zgarishlar hamda jismniy rivojlanishdagi kamchiliklar
natijasida sodir bo‘lishi mumkin. Tana vaznini me’yorga keltirishda muntazam
bajariladigan jismoniy mashqlarning ahamiyati katta bo‘lib hisoblanadi. Tana
vazni ozligida og‘irliklar ko‘tarish, kurash mashqlari bilan shug‘ullanish,
muskullar og‘irligini ortishiga olib kelib, tana vazni ortadi. Tana vazni me’yordan
ortib ketganda aerob mashqlar, uzoq masofaga yugurishlar, suzish mashqlari
bajarish tavsiya etiladi.
Pedagogik nazorat – kurash mashg‘ulotlari jarayonlarida shug‘ullanuvchilar
mashg‘ulotlarini uslubiy to‘g‘ri tashkil etilishi, vosita va tamoyillarni to‘g‘ri
3
Yosh kurashchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. A.U. G'ofurov. – Toshkent, 2018.

foydalanishini tahlil etish. Pedagogik nazoratda o‘quv trenirovka jarayonlarining
samarali tashkil etilishi o‘rganiladi.
Pedagogik nazorat vazifalari:
- Trenirovka vosita va uslublari samaradorligini baholash;
- Trenirovka rejalarini bajarilishi;
- Kurashchilar nazariy bilimlari, jismoniy, texnik va taktik
tayyorgarliklarini aniqlash sinov me’yorlari, testlar ishlab chiqish;
- Kurashchilar natijalarining o‘sishiga muvofiq har bir kurashchilar
tayyorgarliklarini rejalashtirish;
- Iqtidorli kurashchilarni saralash.
Pedagogik nazorat mazmuni:
- Mashg‘ulotlarda davomatni nazorat qilish;
- Trenirovkalar jismoniy yuklamalarini nazorat qilish;
- SHug‘ullanuvchilar organizm holatini nazorat qilish;
- Mashqlar texnikasini bajarish malakasini nazorat qilish;
- Sport yutuqlar va natijalarni qayd etib borish; - Musobaqalarda ishtirok etish
odobini nazorat qilish.
Pedagogik nazorat turlari:
1) Bosqichli – shug‘ullanuvchilar har bir bosqichga muvofiq kurash
harakatlari texnik va taktik tayyorgarliklarini baholash;
2) Joriy – sport tayyorgarliklarning kunlik o‘zgarishlari;
3) Tezkor – kurashchining mavjud tayyorgarliklarining tezkor bahorlash.
Pedagogik nazorat uslublarining shakllari:
- Shug‘ullanuvchilar va kurash murabbiylarning anketa so‘rovnomalari;
- O‘quv trenirovka jarayonlari ish hujjatlarini tahlil etish;
- Mashg‘ulotlar jarayonlarini pedagogik nazorati, mashg‘ulotlarda
shug‘ullanuvchilar jismoniy qobiliyatlari va funktsional imkoniyatlari
ko‘rsatkichlarini qayd etish;

- Kurashchilar sport tayyorgarliklarini nazorat qilish sinovlari va
testlarirni bajarish;
- Kurashchilar ishchanlik layoqatini asosli rejalashtirish.
Tibbiy pedagogik nazorat – shifokor va murabbiyning kurashchi
organizmiga jismoniy yuklamalarning salbiy ta’sirini aniqlashdagi hamkorlikdagi
faoliyati. Tibbiy pedagogik nazorat jarayonlarida trenirovka mashg‘ulotlarining
tezkor samarasi bir mashg‘ulot jaryonida organizm faoliyatidagi o‘zgarishlar
kuzatiladi. Mashg‘ulotlarning kechiktirilgan samarasi mashg‘ulotlarning kichik
haftalik sikllari kunida organizmda kechadigan o‘zgarishlar sifatida ko‘rinishi
mumkin. Trenirovka mashg‘ulotlarning umumiy samarasi, yil davomida tashkil
etilgan mashg‘ulotlar natijasi musobaqalari jarayonlarida aniqlanadi va
organizmning yuqori darajada tayyorligi bilan baholanadi.
Tibbiy pedagogik nazorat ma’lum bir belgilangan muddatlarda, organizm
funktsional ko‘rsatkichlari, jismoniy, texnik va taktik tayyorgarliklar hamda sport
maxoratini baholash bilan o‘tkaziladi. Tezkor nazoratda mashg‘ulot jarayonlari
samarasi bilan bir qatorda mashqlarni bajarishdagi sport tayyorgarlik shakllari
aniqlanadi va baholanadi.
1.3.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklari
Kurash mashg‘uloti sport faoliyatining bir shakli hisoblanadi. Sport quyidagi
tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Sport – jismoniy madaniyatning asosiy qismi
bo‘lib shug‘ullanuvchining sport mahoratini ortirish, sport turlarida yuksak
natijalarga erishish jarayoni. Sport mashg‘ulotlari va musobaqalari sportchilarni
texnik va taktik hamda jismoniy tayyorgarliklarini amalga oshirib ularning sport
mahoratlarini bellashuvlar jarayonlarida namoyon qilishga imkoniyatlar yaratadi .
Sport – insonni musobaqalashish jarayoniga jismonan tayyorlashning uslub va
vositalaridan tashkil topadi. Musobaqalashish jarayonida insonni jismonan, ruhan
barkamolligi namoyon etiladi, erishilgan natijalari bilan baholanadi.
Sportning jismoniy tarbiyadan farqi unda bellashish maqsad qilib
belgilanadi. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida deyarli bir hil mashqlar va
harakatlar bilan shug‘ullanish mumkin, lekin sportchi o‘z oldiga qo‘ygan vazifa

sport musobaqalarga tayyorgarlik ko‘rish hamda musobaqalarda sportchilar bilan
o‘zining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarliklarini namoyon qilish bo‘yicha
bellashish bo‘ladi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishda esa organizmni
sog‘ligini mustahkamlash va jismoniy fazilatlarni etarli darajada rivojlantirish
maqsad qilib belgilanadi. 4

Sport sog‘likni mustahkamlash, jismonan va ruhan barkamol qilib
tarbiyalash bilan birga, maroqli hordiq chiqarish va sport bilan kasb sifatida
shug‘ullanishni vazifalarini amalga oshiradi.
Sport – musobaqalashish jarayoni va unga tayyorgarlik shakllarini o‘z ichiga
oladi. Unig o‘ziga xos qonuniyatlari va talablari mavjud. Sport g‘alabaga intilish,
sportda yuksak natijalarga erishish, jismoniy, ruhiy va ma’naviy sifatlarni yuqori
darajada takomillashtirishni talab etadi. Zamonaviy sport ommaviy va yuqori
natijalar sportiga bo‘linadi. Sportning bu shakllari uning ko‘p qirraligi, bir biridan
keskin farq qilishini ko‘rsatadi.
Ommaviy sport tadbirlari – sog‘likni mustahkamlash, jismoniy rivojlanish,
jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish, maroqli xordiq chiqarishni maqsad qilib
belgilaydi. Tadbirlar vazifalari organizm a’zolari faoliyatini takomillashtirish, tana
tuzilishi ko‘rkamligini ta’minlash, jismoniy rivojalanishni muvofiqlashtirish,
umumiy va kasbiy ishchanlikni ortirish, hayotiy zarur harakat malaka va
ko‘nikmalarni shakllantirish, maroqli dam olish, jismonan barkamollikka
erishishdan iborat bo‘ladi.
Ta’lim tizimida jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshlarni sport turlari bilan
ommaviy shug‘ullanishlarini tashkil etishdir. Kurash turlari bilan o‘quv
mashg‘ulotlari jarayonida shu bilan birga bo‘sh vaqtlarda ham shug‘ullanish
mumkin. Kurash turlariga yoshlarni qiziqishlari va jismoniy qobiliyatlariga
muvofiq tanlash kerak.
Kurash mashg‘ulotlari asosan ommmaviy sport tadbirlari shaklida bo‘ladi.
Shu bilan birga ommaviy sport bilan bir qatorda yuqori natijalar sporti yoki katta
sport degan tushuncha ham shakllangan. Katta sportning maqsadi ommaviy
4
Erkin kurash . Sh. A. Abdullayev, L. Z. Xolmurodov. – Toshkent, 2018.

sportdan keskin farq qiladi. Katta sport sport turlarida yuksak natijalarga erishish,
xalqaro musobaqalarda g‘alabalarga erishish bilan belgilanadi.
Kurash sportida yuksak natijalarga erishish uchun kurashchilar
tayyorlashning bir necha bosqichdan iborat rejalari ishlab chiqiladi. Bu
bosqichlarning vazifalari kurashchilar jismonan barkamolligini tashkil etish,
kurash turlarida texnik va taktik mahoratlarini takomillashtirishdan hamda
ma’naviy ruhiy axloqiy sifatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘ladi.
Sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarining inson
organizmiga sog‘lomlashtiruvchi, jismonan rivojlantiruvchi ta’siri beqiyos ekanligi
ko‘plab ta’kidlangan. Yoshlarning sog‘ligini ta’minlash, jismoniy barkamol qilib
tarbiyalash mamlakatimizning nufuzli vazifalaridan biri hisoblanadi. Har bir ta’lim
muasssasi yoshlarga bilim berish bilan birga ularni jismoniy tarbiyalash, sog‘ligini
muxofaza qilish muammolarini ham hal etishi kerak. Sport organizmni chiniqtirish
bilan birga inson xarakterlarini ham tarbiyalaydi, aqlan teran fikrlashga o‘rgatadi.
Sport yordamida insonlar jismonan barkamol bo‘lib, hayotiy muammolarga
moslashuvchan hamda chidamli bo‘lib shakllanadilar. Sport mashg‘ulotlari,
musobaqalarida g‘alabalarga erishib yoki sevimli jamoangizni g‘alabasidan
g‘ururlanib kayfiyatingiz ko‘tariladi.
Jadallik bilan rivojlanib borayotgan asrimizda texnologiyalarning
ommalashib borishi jismoniy mexnatga bo‘lgan talabni keskin kamaytirib
bormoqda. Natijada hozirgi davrda insonlar dangasa, loqayd bu bilan kasalvand
bo‘lib bormoqdalar. Tamaki maxsulotlari chekish, alkogol’, narkotik moddalar
iste’mol qilish kabi zararli illatlarga ruju qo‘ymoqdalar. Sport esa bu illatlar
dushmani va da’vosidir. Ko‘rinib turibdiki hayotda omadli inson bo‘lishning
vositalaridan biri sport mashg‘ulotlaridir.
Ta’lim tizimida sport tadbirlarini tashkil etish, yoshlarni ommaviy sport
bilan shug‘ullanishga jalb etish, iqtidorli sportchi o‘quvchi talabalarni qo‘llab
quvvatlashda yoshlar sporti keng faoliyat olib boradi. YOshlar sportini tashkil
etishning o‘ziga xos xususiyatlari o‘quvchi talabalarni sport mashg‘ulotlariga
ommaviy jalb etishda namoyon bo‘ladi. Sport mashg‘ulotlari jismoniy tarbiya

o‘quv mashg‘ulotlari jarayonlarida shuningdek darsdan bo‘sh vaqtlarida tashkil
etilishi mumkin. Yoshlar sportining imkoniyatlari yana shundaki, bunday
mashg‘ulotlar va musobaqalarda barcha o‘quvchi talaba ishtirok etish xuquqiga
ega.
Yoshlar kurash mashg‘ulotlari jarayonlarida o‘zlarini kurash mahoratlarini
ortirish, jismoniy fazilatlarini takomillashtirish bilan birga, kurash musobaqalarga,
Universiadalarga tayyorgarlik ko‘radilar. SHuni ta’kidlash kerakki kurash
mashg‘ulotlari ixtiyoriy bo‘lib, ular o‘quvchi talabalar o‘quv mashg‘ulotlari
ro‘yxatiga kiritilmaydi. 5

Yuqorida ta’kidalanganidek kurash harakatlari kurashchining turish
holatlari, gilam bo‘ylab siljish harakatlari, qo‘l va oyoq hamda gavda bilan
harakatlar va uloqtirish harakatlari texnikasidan iborat bo‘lsa, bellashuv
jarayonlarida kurash harakatlarini va uloqtirishlarni samarali bajara olish qobiliyati
hujum va himoya taktikalari deb tushuniladi.
Kurashchilarnining turish shakllari: yaqin masofada turishlar, bunda
kurashchilar bir biriga tegib turadilar. O‘rta masofada turishlar bunda kurashchilar
uzatilgan qo‘l masofasida turadilar. Uzoq masofada turishlar kurashchilar 1 – 2
metrli masofa oralig‘ida turadilar. Kurashchilarning turish shakllari baland, o‘rta
va past turish shakllarida bo‘ladi. SHuningdek kurashchilar o‘ng va chap yon
tamonlama turish hamda to‘g‘ri turish holatlarida turadilar.
Kurashchilar bir biriga yaqinlashish va belbog‘idan, qo‘l va yaktagidan
ushlash uchun gilam bo‘ylab siljish harakatlarini bajaradilar. Kurashchining siljish
harakatlari yurib, yugurib, qadamlab, juft qadam tashlab, bir oyoqni oldiga tashlab,
yon tomonlarga harakatlanib bajariladi. Kurashchilarning siljish, usul qo‘llash va
bir birini ushlashga bo‘lgan harakatlar jumlasi tayyorlov harakatlarga, asosiy
harakatlarga va usullarga bo‘linadi.
Kurashchilarning bir birlarini ushlash shakllari: belbog‘idan va qo‘lidan
ushlash, belbog‘idan va yaktagidan ushlash, belbog‘idan va bo‘ynidan ushlash,
belbog‘idan va gavda qismlaridan ushlash shakllarida bo‘ladi. SHu bilan birga
5
Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov, Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov,
S.Adilov. Toshkent, 2018

ushlash shakllarida belbog‘idan ushlash va oyog‘idan ilish, yaktagidan ushlash va
oyog‘idan ilish harakatlari ham bajariladi. Yaktakdan ushlashda yaktak elkasidan,
yaktak etagidan, yaktak yoqasidan ushlash shakllari uchraydi.
Kurashchilar dastlabki sport tayyorgarlik guruhida uloqtirish mashqlari
oddiydan murakkabga qarab o‘rgatib boriladi. Kurash malakasi va maxorati ortib
borishi bilan kurash usullarnin xususiylashtirib borish imkoniyatiga erishishi
mumkin. Kurashda asosan uloqtirish harakatlari: elkadan oshirib uloqtirish,
orqadan oshirib uloqtirish, biron bir oyog‘i bilan raqibini ham xuddi shunday
oyog‘ini tashqi tomondan ilib uloqtirish, elkadan ilib uloqtirish turlariga bo‘linadi.
Uloqtirishning o‘tirib va egilib elkasidan oshirib uloqtirish: sonidan oshirib
uloqtirish: ichki tomondan ilish, chap oyoq bilan raqibning chap oyog‘ini yoki
o‘ng oyog‘ini ilish: ichki tomondan ilish, ichki tomondan qoqib yiqitish shakllari
ko‘p qo‘llaniladi.
Uloqtirish va yiqitish usullarini bellashuv jarayonlarida samarali qo‘llashda
taktik harakatlardan keng foydalaniladi. Taktik harkatlarga tezkor va qat’iy hujum,
qarshi hujum, sekin rejali bosim o‘tkazish, aldash va soxta harakatlar, manevr va
razvedka hamda fint ishlatishlarni kiritish mumkin. Hujum harakatlarida raqibning
nozik joylarini aniqlash, uning harakatlanish tezligi va kuchidan hamda
inertsiyasida foydalanish yuksak sport mahorati talab etadi.
Himoyalanishda kurashchi o‘zini mudofa qilishga, raqibi harakatlariga
qarshi turishga, engil sharoit tug‘ilganda qarshi hujumga o‘tishga shaylanadi.
Kurashchi himoyalanishda raqibning hujum harakatlariga tayyor turish,
harakatlardan qochish yoki qarshi usullar qo‘llashdan iborat bo‘ladi.
Kurashchining qarshi hujumi raqibining hujum harakatlariga javoban harakatlar
bajarish, raqib hujumi harakatlarini oldindan bilib qarshi hujum harakatlarini
bajarish hamda raqib hujum harakatlarini bartaraf etib, qarshilik ko‘rsatish va
tashabbusni o‘z qo‘liga olib hujum harakatlariga o‘tish shakllarida bo‘lishi
mumkin.
Kurash turlarida qo‘llar bilan himoyalanishda siltanib ushlashdan chiqib
ketish, raqib qo‘liga urish va uning ko‘kragida surib yuborish, qo‘lalarini ushlab

olish harakatlarini bajariladi. Oyoqlar bilan himoyalanishda esa oyoqlarini surib
tashlab, oyog‘ini tirab olib, bir oyog‘iga tiz cho‘kdirib, orqaga tortib yoki oldiga
surib harakatlaniladi. Gavda bilan himoyalanganda orqaga tashlanib, gavdani yon
tamonlarga olib qochib, orqaga va oldga engashib bajariladi.
Kurashchilarning bellashuv jarayonlaridaga asosiy maqsadi raqibini
muvozanatdan chiqarish va usulni qo‘llay olishdan iborat. Kurashchi raqibni
muvozantdan chiqqarishda qo‘l va yaktagidan tortish boshidan va bo‘ynidan egish
gavdasi bilan surish harakatlarini bajaradi. Oyoqdan chalish yoki ilib olib o‘ziga
tortish kabi harkatlar bilan ham raqib muvozanatini yo‘qotish mumkin.
Muvozanatini yo‘qotgan raqibni o‘z harakatlariga bo‘ysundirish bilan,
uloqtirish yoki yiqitish usulini samarali qo‘llashga sharoit yaratiladi. Kurash
bellashuvlarida raqibni muvozanatdan chiqarishda o‘nga va chapga siltash, oldiga
o‘ziga tortish va o‘zidan itarish harakatlari bajariladi.
Aldash va chalg‘itish kabi soxta harakatlarda qo‘llar harakati, gavda
harakati, oyoqlar harakati shakllaridan foydalaniladi.
Uloqtirishga tayyorlanish harkatlarida kurashchi turish holatini o‘zgartirishi
mumkin, masofani qisqartirib oldiga intilish mumkin, raqibni chalg‘itish, aldash
uchun soxta harakatlar bajarish mumkin, kuch yordamida bosim o‘tkazishi
mumkin. Tayyorlanish harakatlari siljishlar, ushlab olish, muvozanatdan chiqarish,
quchoqlab olish shakllarida ham bo‘ladi.
Kurash turlarida uloqtirish harakatlari qo‘llar yordamida uloqtirish, oyoqlar
yordamida uloqtirish va gavda yordamida uloqtirish usullariga bo‘linadi. Qo‘llar
bilan uloqtirishda belbog‘dan, yaktakdan, raqib qo‘llaridan, gavdasidan ushlab
uloqtiriladi. Ushlashlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Oyoqlar bilan
uloqtirishda esa oyoqlarga urib chalib, oyoqlarni ilib olib, oyoqlarda ko‘tarib olib
uloqtirishlar qo‘llaniladi. Gavda yordamida uloqtirish harakatlari son va elkasidan
tutib uloqtirish, qo‘llarni qo‘shib quchoqlab aylanib uloqtirish, belidan aylantirib
ko‘tarib uloqtish shakllarida bo‘lishi mumkin.
Kurashchining qarshi hujumga o‘tish jarayonlari uch hil ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Birinchi ko‘rinishda kurashchi raqibini usul qo‘llash harakatidan avval

qarshi hujumni uyushtiradi, ikkinchi ko‘rinishda raqib hujum harakati jaryonida
kurashchi qarshilik ko‘rsatib, qarshi hujumga o‘tadi va raqib usulni
yakunlayotganda qarshi hujum amalga oshiriladi. Qarshi hujumga o‘tish
malakalari kurashchilar sport maxorati ortib borishi bilan takomillashtib boradi.
Kurash turlarida qarshi usullar raqibning har bir harakatlariga qarshi harakatlar
bajarish bilan amalga oshiriladi. Qarshi usullarda uloqtirishga qarshi va
uloqtirishga urinishga qarshi usullar hamda himoyalanish jarayonida qarshi usullar
keng qo‘llaniladi.
Shunga qaramay kurashchilar o‘zlarining shaxsiy xususiyatlariga muvofiq
bellashuvlar olib borish stretegiyasiga ega bo‘ladilar. Masalan ba’zi kurashchilar
faqat qarshi hujumga asoslangan bellashuv strategisi bo‘yicha kurashadilar. Ba’zi
kurashchilar esa faqat g‘alabaga tezkor va qat’iy hujum bilan erishadilar.
Shuningdek aralash strategiyaga ega kurashchilar ham bo‘lib ular sharoitga
mvofiq bellashadilar, raqibi hujumkor kurash namoyon qilsa qarshi hujumlar bilan
kurashadi, raqib mudofaani afzal ko‘rsa hujumkor kurash olib boradi.
II bob.Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish qonuniyatlari
2.1. Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy vositalari
Kurash turlarida sport mashg‘ulotlarini tashkil etishda bir qator
qonuniyatlarga amal qilinadi. Bu qonuniyatlar kurashchilarning har tamonlama
rivojlanganligini ta’minlash. Bunda kurashchining texnik va taktik hamda jismoniy
tayyorgarliklari hisoblangan maxsus sport tayyorgarliklarini kurashchining
umumiy sport tayyorgarligi hisoblangan ruhiy iroda, ma’naviy va nazariy hamda
uslubiy tayyorgarliklari bilan muvofiqlikda tashkil etilishini ta’minlashdan iborat.
SHu bilan birga kurash mashg‘ulotlari jarayonlarida kurashchilar organizmi morfo
funksional holatini mustahkamlash, organizmni sog‘lomlashtirishni tashkil etish,
kurash sportida yuksak maxoratga ega bo‘lib, kurash bo‘yicha eng nufuzli
musobaqalarda yuksak natijalarga erishishni belgilaydi.

Mashg‘ulotlar qonuniyatlarini amalga oshirishda sport tayyorgarliklarini
takomillashtirishga katta e’tibor qaratiladi. Sport tayyorgarliklarini
takomillashtirishda jismoniy yuklamalardan samarali foydalanish tavsiya etiladi.
Kurash mashg‘ulotlari jarayonlarida kurashchilarning sport tayyorgarliklari
bosqichlari, shaxsiy xususiyatlari hamda jismoniy qobiliyatlariga muvofiq
jismoniy yuklamalarni rejalashtirish tashkil etiladi. Jismoniy yuklamalar ta’siri
ularning hajmi, miqdori, sur’ati hamda shiddatiga muvofiq boshqariladi.
Kurashchilarga jismoniy yuklamalar berishda asosan yuklamalar ta’sirini
bosqichma bosqich, ortirish, to‘g‘ri chiziqli ortirish hamda to‘lqinsimon ortirish
shakllaridan foydalaniladi. Jismoniy yuklamalarning ta’sir etish shakllaridan sport
tayyorgarlik bosqichlari xususiyatlariga muvofiq foydalanish mumkin.
Dastlabki tayyorgarlik bosqichlarida jismoniy yuklamalarni to‘g‘ri chiziqli
ortishi muhim bo‘lsa, kurashchilar ixtisoslashtirish bosqichida jismoniy
yuklamalarning bosqichma bosqich ortirish o‘z ahamiyatiga ega bo‘ladi. YUqori
natijalarga erishish bosqichida esa jismoniy yuklamalar ta’sirini to‘lqinsimon
o‘zgarishidan samarali fodalanish mumkin. SHu bilan birga barcha bosqichlarda
jismoniy yuklamalarning ta’sir etish shakllarining barcha turidan foydalanish
kurashchilar sport maxoratlarini takomillashtirishda samarali ta’sir ko‘rsatishi
mumkin 6
.
Kurashchilar sport tayyorgarlik mashg‘ulotlari ma’lum bir davrlarga
taqsimlanib tashkil etiladi. Davrlarga taqsimlashda kutilayotgan sport
musobaqasigacha bo‘lgan muddat hisobga olinish mumkin. Bu davr
mashg‘ulotlarning bir sikli bo‘ladi. Kichik musobaqalargacha bo‘lgan tayyorgarlik
jarayonlari mashg‘ulotlarning kichik sikllari – mikrosikllar hisoblansa, katta
musobaqalargacha bo‘lgan davrlar mashg‘ulotlarning katta sikllari – makrosikllar
deb ataladi. Kurashchilarning sport tayyorgarlik jarayonlari mashg‘ulotlar sikllari
xususiyatlariga muvofiq rejalashtiraladi. Jamoalardagi o‘rtoqlik uchrashuvlari,
hudud va mamlakat birinchiliklari uchun sport tayyorgarliklari mikrosikllarda olib
6
Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov, Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov,
S.Adilov. Toshkent, 2018

borilsa, olimpiada o‘yinlari va jaxon birinchiliklariga tayyorgarliklar mezosikl va
makrosikllarda tashkil etiladi.
Kurash turlarida sport mahoratlarini takomillashtirish jarayonlarini o‘rganish
va nazorat qilishning zamonaviy pedagogik, ruhiy, va tibbiy biologik nazorat
sinovlari qo‘llanilmoqda. Bu nazorat me’yorlari kurashchilarning 10 yildan ortik
og‘ir mexnatlari natijalarini tahlil etishga yordam bermoqda.
Kurash mashg‘ulotlari o‘quv trenirovka jarayonlarini rejalashtirish kurash
turlari xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Kurashchilar sport tayyorgarliklarni
rejalashtirish shakllari: Istiqbolli rejalashtirish – bir necha yilni o‘z ichiga oladi.
Yillik rejalashtirish – bir yillik mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi. Joriy va
tezkor rejalashtirish – bir oy yoki bir hafta tayyorgarlikdan tashkil topadi.
Istiqbolli rejalashtirish yosh kurashchilarni kelajakda yuqori malakali
sportchi darajasiga etkazish hamda kurash sportida eng yuksak natijalar, jahon
chempionatlari va olimpiada o‘yinlarida muvaffaqiyatlarga erishishlarini hisobga
oladi. Istiqbolli rejalashtirish kurashchilar sport tayyorgarlik mashg‘ulotlari
vazifalarini bosqichma bosqich murakablashtirib borishni talab etadi. Kurash
turlarida sport tayyorgarlik mashg‘ulotlari kurashchining asosiy o‘quv
jarayonlariga xalaqit bermagan holda muntazam tashkil etilishi kerak. Istiqbolli
rejada kurashchining sport tayyorgarlik bosqichlarining vazifalari, jismoniy
yuklamalarning yillik hajmi, miqdori va shiddati belgilanadi, jismoniy
tayyorgarlikni baholash mezonlar tuziladi, mashg‘ulotlarning yillik rejalari aks
etadi.
Istiqbolli rejalashtirish ko‘p yillik rejalashtirish bo‘lib uning muhim
tamoyillari mashg‘ulotlar vazifalarini izchil o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Kurash
harakatlari texnikasi va taktikasini takomillashtirishda harakatlarni to‘liq o‘rganish,
rivojlantirish, takrorlash va takomillashtirish tamoyillaridan keng foydalaniladi.
Kurashchilar texnik va taktik mahoratlari, jismoniy fazilatlari takomillashganlik
darajalari muntazam nazoratlar orqali hamda musobaqalardagi bellashuvlar bilan
baholanib borilishi kerak.

Yillik rejalashtirish kurash mashg‘ulotlari vazifalarini yil davomiga
taqsimlashni ko‘zda tutadi. Bunday rejalashtirish ikki hil bo‘lib, birinchi ko‘rinishi
oddiy rejalashtirish – mashg‘ulotlar vazifalari yil davomiga teng taqsimlanadi.
Ikkinchi shaklda rejalashtirishda musobaqalarga katta e’tibor berilib, yil davomida
ko‘plab bellashuvlar rejalashtiriladi. Yillik rejalashtirishning turlarini tanlashda
kurash turlarining xususiyatlari, kurashchilarning mahorati, sport
tayyorgarliklarning yillik bosqichlari e’tiborga olinadi.
Trenirovka mashg‘ulotlarini yillik bosqichi uch davrga bo‘linadi: tayyorlov,
musobaqa va o‘tish davrlari. Ternirovka davrlari sport mahoratini shakllanishiga
asos bo‘ladi. Sport mahoratini shakllanishi uch fazadan iborat bo‘ladi:
trenirovkalarning tayyorlov davrida sport mahoratini shakllanishi, musobaqalar
davrida sport mahoratlarini namoyon qilish va o‘tish davrida sport mahoratini
susayish fazalari bo‘lib o‘tadi. 7

Trenirovka jarayonlarini rejalashtirish musobaqalar taqvimiy rejalariga
muvofiq bo‘lishi, muhim musobaqalarga kurashchilar har tamonlama tayyorgarlik
ko‘rishlari uchun ma’lum muddat kerakligini ko‘rsatadi. Kurashchilarni
musobaqalarga tayyorgarlik ko‘rishlarida o‘quv jarayonlari xususiyatlarini hisobga
olish maqsadga muvofiq bo‘lib hisoblanadi. YUqori malakali kurashchilarni
musobaqalarga tayyorgarlik jarayonlari va musobaqalarda ishtirok etish
muddatlarini hisobga olgan holda ularga o‘quv mashg‘ulotlarni mustaqil erkin reja
asosida o‘zlashtirishga ruxsat beriladi. Eng nufuzli musobaqalar hisoblangan jahon
birinchiliklari, Universiadalar hamda Olimpiada o‘yinlarida kurashchilarni
muvaffaqiyatli ishtirok etishlarini ta’minlash uchun ta’tillar ham berish ko‘zda
tutiladi.
SHuning uchun yosh kurashchilar bilan trenirovkalarning yillik rejalarini
tuzishda o‘quv yili muddatlarini hisobga olish, mashg‘ulotlarni sentyabr oyidan
boshlab yoz fasli oxirigacha davom ettirilishi mumkin.
Tayyorlov davri 3 oydan 8 oyga qadar davom etishi mumkin.
7
Теория и методика спортивной борьбы.Ф.А.Керимов. - Ташкент, 2018

Trenirovka mashg‘ulotlarining bu davri davomiyligini mashg‘ulotlar
sikllari belgilab beradi. Bu davrda dastlab jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga
e’tibor qaratilsa, so‘ngra texnik va taktik tayyorgarlikni takomillashtirish
mashg‘ulotlariga urg‘u beriladi. Tayyorlov dari yakunida kurashchilar yuqori sport
mahoratga erishgan holda bo‘lishi ta’minlanishi kerak.
Musobaqalar davri trenirovka jarayonlarining yillik rejasiga kiritilgan
musobaqalar kunlariga muvofiq bo‘ladi. Musobaqalar davrida kurashchilar
o‘zining barcha umumiy va maxsus sport tayyorgarlik mahoratlarini namoyon
qiladilar. Musobaqalar davrida ham kurashchilarning ma’naviy iroda sifatlarini
tarbiyalashga, ruhiy axloqiy fazilatlarini shakllantirishga e’tibor qaratiladi.
O‘tish davri – trenirovka mashg‘ulotlari sikllar va davrlarini o‘zaro
bog‘laydigan davr bo‘lib ular orasidagi uzluksizlikni taxminlaydi. O‘tish davrida
kurashchilar musobaqalardan so‘ng ular organizmiga ta’sir qilgan og‘ir jismoniy
yuklamalar va ruhiy ta’sirlarni barataraf etish uchun tiklanish jarayonlarida
bo‘ladilar. Kurash mashg‘ulotlari to‘xtatilmaydi, balki jismoniy yuklamalar hajmi,
ta’siri kamaytiriladi. Tiklanish jarayonlari, sog‘lomlashtiruvchi va tiklanishni
ta’minlovchi muolajalar bilan o‘tkziladi. Bunda sifatli ovqatlanish, organizmni
quvvatini tiklashsh uchun dori va vitaminlardan foydalanish, fizioterapevtik
muolajalar, massajlar, dush, sauna va hammom qabul qilishi kabi suv
muolajalardan foydalanish mumkin. Kurashchilar trenirovka davrlarini
rejalashtirishda yil davomida va yakunida bo‘ladigan ta’tillarni hisobga olish
maqsadga muvofiq bo‘lib sanaladi.
Joriy rejalashtirish o‘quv trenirovka jarayonlarini samarali tashkil etish,
musobaqalarga tayyorgarliklarni takomillashtirishni ta’minlaydi. Bu jarayonlarda
kurashchilar sport mahoratini takomillashtirish uchun zaruriy bo‘lgan omillarni
uzviy ta’sirlari tashkil etiladi. Aniq bir vazifalardan iborat bo‘lgan mashg‘ulotlar
tashkil etiladi, mashg‘ulotlar samaradorligini aniqlash uchun muntazam nazorat
sinovlari olib boriladi. Joriy nazoratlar sport tayyorgarliklarni nazorat me’yorlari,
sinovlar hamda musobaqalarda ishtirok etish shakllarida o‘tkazilishi mumkin.

Tezkor rejalashtirish o‘quv trenirovka jarayonlarini tashkil etish va
boshqarishni ko‘zda tutadi. Tezkor rejalashtirish kurashchilarning jismoniy, texnik
va taktik tayyorgarliklariga muvofiq tashkil etiladi. Kurashchilar organizmi
xususiyatlari, jismoniy mashqlar ta’sirida ulardagi o‘zgarishlar, dam olish va
mashg‘ulotlar davomiyligi, jismoniy yuklamalarning ijobiy va salbiy ta’sirlari
mashg‘ulotlarni tezkor rejalashtirishda hisobga olinadi. Tezkor rejalashtirishda
jismoniy fazilatlarni rivojlanishi, harakat malaka va ko‘nikmalarini
takomillashuvini baholashda axborot olishning texnik vositalaridan keng
foydalaniladi. Olingan ma’lumotlar jismoniy yuklamalar ta’siri, hajmi, miqdori va
shiddatini to‘g‘ri rejalashtirishga yordam beradi. Tezkor rejalashtirish vazifalari
umumlashgan holda mashg‘ulotlarning yillik rejalarini tashkil etadi. Joriy
rejalashtirishning eng ko‘p uchraydigan turi mashg‘ulotlarni oylik rejalari
hisoblanadi. Oylik rejalar mashg‘ulotlar rejalari va mashg‘ulotlar vazifalaridan
tarkib topadi 8
.
Tezkor rejalashtirish sport tayyorgarliklarni barcha shakllarini nazorat
qilishni ko‘zda tutadi. Kurashchilarning umumiy sport tayyorgarliklarini
rejalashtirish asoslari farq qilmasada, yuqori malakali kurashchilar sport
tayyorgarliklarini joriy va tezkor rejalashtirishlar bir biridan keskin farq qilishi
mumkin.
Kurashchilar sport tayyorgarliklar bir biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Texnik
maxoratni shakllanishi jismoniy fazilatlar kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik
va egiluvchanlik sifatlarni yuqori darajada takomillashganligi evaziga amalga
oshadi. SHuningdek taktik tayyorgarliklar esa texnik maxoratlar saviyasiga hamda
ruhiy iroda sifatlarini shakllanganligiga bog‘liq bo‘ladi.
2.2.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarini tashkil
etish
Kurash turlarida kurashchilar tayyorgarlik shakllari umumiy va maxsus sport
tayyorgarliklardan iborat bo‘ladi. Kurashchilarning umumiy tayyorgarlik
shakllariga kurash usullari bo‘yicha nazariy va uslubiy tayyorgarliklar, ruhiy
8
Yosh kurashchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. A.U. G'ofurov. – Toshkent, 2018.

tayyorgarliklarni kiritish mumkin. Kurashchilarninig maxsus sport tayyorgarliklari
esa texnik va taktik hamda jismoniy tayyorgarliklardan iborat bo‘ladi.
Nazariy tayyorgarlik. Kurashchilarning nazariy tayyorgarliklari milliy va
sport kurashi tarixi, kurash trenirovkasi, kurashchilarning jiismoniy
tayyorgarliklarini tibbiy nazorat qilish, kurash mashg‘ulotlari qolaversa jismoniy
tarb’iya va sportga oid umumiy va maxsus bilimlarni ortirish va rivojlantirishdan
iborat bo‘ladi.
Sport mashg‘ulotlari davomida nazariy ma’lumotlar sifatida kurash
mashqlarini bajarish texnikasi va taktikasi, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish,
kurash harakatlari malaka va ko‘nikmalarini takomillashtirish, kurash bilan
shug‘ullanishda jarohatlanishni oldini olish kabi ko‘rsatmalar berib boriladi. SHu
bilan birga kurashchilarda mashg‘ulotlarga qiziqishlarini ortirish uchun kurash
mashqlarni organizmga jismoniy rivojlantirish ta’siri va sog‘lom bo‘lish uchun
tabiat omillaridan foydalanish usullari hamda mashxur sportchilar hayoti xaqida
ma’lumotlar berib boriladi.
Mashg‘ulotlarda kurashning jismoniy tarbiya va sport tizimida tutgan o‘rni
hamda kurash mashg‘ulotlarning maqsadi va vazifasi o‘rganiladi. SHuningdek
kurash mashqlarining organizmni sog‘lomlashtirishdagi ijobiy ta’siri, sog‘lom
turmush tarzi, jismoniy mashqlar va kurash sporti bilan mustaqil shug‘ullanish,
tabiat omillari – quyosh, havo va suv muolajalari yordamida chiniqish, jismoniy
fazlatlarini rivojlantirish va takomillashtirish tavsiyalari berib boriladi. Tamaki
maxsulotlari chekish, al’kogol ichimliklar iste’mol qilish, noto‘g‘ri ovqatlanish,
semirib ketish, kam harakatlik kabi organizmga salbiy ta’sir etuvchi omillarni
bartaraf etish talablari keng ta’riflanadi.
Kurash sporti bilan shug‘ullanishda shaxsiy gigena talablari bo‘lgan sport
kiyimlari, sport jixozlarini toza va saranjom tutish, tanani parvarish qilish, og‘iz
bo‘shlig‘ini toza tutish, dam olish, yashash, mashg‘ulot joylarini gigenik
talablariga javob berishlarini tashkil etish, kurash zallarini ichimlik suvi, issiq suv
va toza havo bilan taminlanishi, yoritilishini nazorat qilish masalalari ham nazariy
bilimlarda berib boriladi.

Yoshlar bilan tashkil etiladigan kurash va jismoniy tarbiya tadbirlari
maqsadi, vazifalari hamda ularning shakllari, mashg‘ulotlarni tashkil etish
uslublari ham tahlil etiladi. Kurash turlari qonun qoidalari, sport turlari va jismoniy
mashqlarga o‘rgatish texnikasi va taktikasi, umumiy va maxsus jismoniy
fazilatlarni rivojlantirish hamda sport turlari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish,
bolalarni sport turlariga jalb etish hamda saralash va ular bilan mashg‘ulotlar
tashkil etish ham nazariy tayyorgarlik mashg‘ulotlarda o‘rgatiladi. Jismoniy
mashqlar va kurash bilan mustaqil shug‘ullanishda jarohatlanishni oldini olish,
birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalari, organizmning funksiyalarini jismoniy
tarbiya ta’sirida rivojlanishi hamda jismoniy rivojlanishni tibbiy nazorat qilish
shartlari bilish ham kurashchilarning nazariy tayyorgarlik saviyasi bo‘lib
hisoblanadi. 9

Nazariy tayyorgarlik kurashchini har tomonlama uyg‘un rivojlantirishi bilan
bir qatorda sport mashg‘ulotlari bilan ongli va muvaffaqiyatli shug‘ullanishni
tashkil etadi. Kurashchining nazariy tayyorgarligi asosan aqliy ma’lumot olish va
mustaqil mutolaaga xarakterli bo‘lgan shakllarda olib boriladi. Nazariy
tayyorgarlik bevosita kurash trenirovkalarida texnik, taktik, ma’naviy iroda va
jismoniy tayyorgarliklar bilan birgalikda amaliy mashg‘ulotlarning bir ko‘rinishi
sifatida bo‘ladi. Nazariy tayyorgarlik kurash bilan shug‘ullanishning zamonaviy
uslublarini tahlil qilish imkonini beradi.
Kurashchilarning nazariy tayyorgarliklari mashg‘ulotlar, o‘quv yig‘inlari va
musobaqalar jarayonlarida olib borilishi bilan birga mustaqil tashkil etilishi ham
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kurashchilar jismoniy tarbiya va sport hamda kurash
turlariga oid nazariy bilimlarini muntazam rivojlantirib, ortirib borish talab etiladi.
Bunda kurashchilar ommaviy axborot vositalari bilan bir qatorda adabiyotlar,
darsliklar va ilmiy, uslubiy va o‘quv qo‘llanmalarni mutolaa qilish bilan tashkil
etilishi mumkin. SHuningdek hozirgi kunda nazariy ma’lumotlarni o‘rganishda
internet materiallaridan foydalanish keng ommmaviylashib bormoqda. Internet
materiallarida dunyo bo‘yicha jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha qolaversa kurash
9
Ахмадиев М . Г ., Кадиров М . К . Татаро - башкирская спортивная борьба . Правила соревнований – Казань :
1997.

sporti turlari bo‘yicha so‘ngi ma’lumotlarga hamda qiziqarlish va foydalari
axborotlarga ega bo‘lish mumkin.
Uslubiy tayyorgargarlik: kurashchilar va murabbiylarni kurash
mashg‘ulotlari hamda musobaqalarini tashkil etish bo‘yicha nazariy va amaliy
bilim malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi.
Kurashchilar uslubiy tayyorgarlik jarayonlarida kurash mashqlarining
maqsad va vazifalari, ularni bajarish va o‘rganishga qo‘yiladigan uslubiy talablar
o‘rgatib boriladi. Kurash harakatlari malaka va ko‘nikmalarini to‘g‘ri
shakllantirish, kurash mashqlarni bajarishda uslubiy tavsiyalarning ahamiyati tahlil
etiladi.
Kurashchilarining jismoniy fazilatlarini rivojlantirish kurash harakatlari
texnikasi va taktikasini shakllantirishda uslubiy tayyorgarliklar, mashqlar va
harakatlarni to‘g‘ri va sifatli bajarish, jismoniy yuklamalar me’yorini va ta’sirini
to‘g‘ri tashkil etish, usullarni egallashda jismoniy tayyorgarlik va qobiliyatlar
hamda shaxsiy xususiyatlarni e’tiborga olishni tashkil etadi.
Kurash murabbiylarining kasbiy faoliyatida ham uslubiy tayyorgarlik muhim
ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Kurash zallari va kurash gilamlari va
tatamilarga qo‘yiladigan texnik va gigienik talablarni bilish, kurashchilar bilan
mashg‘ulotlar tashkil etishda, kurash harakatlari texnika va taktikasini egallashda
uslubiy tavsiyalar va ko‘rsatmalar bo‘yicha malaka va tajribalarga ega bo‘lish talab
etiladi.
Shu bilan birga kurash musobaqalarini tashkil etish, kurash bellashuvlarida
har hil vazifadagi hakamlarning faoliyatini bilish va olib bora olish, kurash
musobaqalari me’yoriy hujjatlari bilan ishlay bilish bo‘yicha malaka va
ko‘nikmalar uslubiy tayyorgarlik jarayonlarida olib boriladi.
Kurashchining ruhiy tayyorgarligining asosiy shkllari: kurashchining
ruhiy tayyorgarligi uning ma’naviy – iroda tayyorgarligi hisoblanib, kurash sporti
faoliyati sharoitiga moslab amalga oshiriladigan axloqiy tarbiya, irodani
tarbiyalash jarayonidir. Ma’naviy – iroda tayyorgarligi jarayonida hal etiladigan
vazifalar, kurash faoliyatida ahloqiy sifatlarni takomillashtirib borishdan iborat.

Vatanparvarlik tuyg‘ulari, jamoa nufuzini himoya qilish, Vatan shuhratini
dunyoga taratish, insoniy sifatlarni takomillashtirish, g‘alaba yo‘lida barcha
imkoniyatlardan keng foydalana olish sifatlarini takomillashtirish ma’naviy iroda
tayyorgarligini asosini tashkil etadi. SHu bilan birga ma’naviy iroda
tayyorgarligida kurashchilar shaxs xususiyatlari shakllanadi. Bu xarakter
mehnatsevarlik, g‘alabaga astoydil intilish, sportchi etikasi, ruhiy iroda, sport
g‘ururi kabi ahloqiy sifatlarni aks ettiradi.
Kurash sporti ruhiy – iroda sifatlarini to‘la namoyon etishni talab etadigan
mardonavor, ko‘pincha, hatto beshafqat faoliyat turidir. Kuchli iroda, maqsad sari
intilish, tashabbus, talabchanlik, qat’iylik va jasurlik, chidamlilik va o‘z-o‘zini
boshqarish sifatlarini tarbiyalash ruhiy iroda tayyorgarligini ajralmas qismi bo‘lib
hisoblanadi. Kurashning barcha turida ahloqiy sifatlar va ma’naviy tayyorgarlik bir
xilda bo‘lishi kerak. CHunki har bir kurashchida mustahkam ruhiy iroda
tayyorgarligi talab etiladi. Iroda fazilatlari namoyon bo‘lishi sport jarayonlarining
konkret sharoitlariga bog‘liq bo‘lib irodaning turli tomonlarini namoyon bo‘lishini
amalga oshiradi. Bu bilan umumiy va maxsus iroda tayyorgarligini bir-biridan farq
qilinadi. 10

Iroda tayyorgarligi jarayonida bajariladigan maxsus vazifalarning eng
muhimlaridan biri – bevosita musobaqa uchun beriladigan ko‘rsatmalarni
maqsadga muvofiq ravishda shakllantirish, musobaqalar davomida paydo
bo‘ladigan salbiy xissiyotlarni engib o‘tish va kurashchilar ruhiy holatini
boshqarish imkoniyatini ta’minlashdir. Kurash turlarida ma’naviy iroda
tayyorgarligi ahloqiy tarbiyaning umumiy tamoyillariga muvofiq bo‘lib, ahloqiy
tarbiya vosita uslublaridan foydalangan holda tashkil etiladi. Kurash mashg‘uloti
kurashchida iroda va xarakterni tarbiyalashda asosiy omil bo‘ladi. Qat’iy kun
tartibiga rioya qilish, og‘ir jismoniy yuklamalarga bardosh berish, salbiy his –
tuyg‘ularni engib o‘tish, mashg‘ulot va musobaqalar jarayonida ichki va tashqi
qiyinchiliklarni engish sportchini irodaviy sifatlarni tarbiyalash va sport xarakterini
shakllantirishning omili bo‘ladi. Kurash mashg‘uloti faoliyatidagi sharoit ham
10
Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov, Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov,
S.Adilov. Toshkent, 2018

ongli intizomni, do‘stlik, jamoatchilik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik va boshqa
axloqiy his-tuyg‘ular va sifatlarni tarbiyalash uchun g‘oyat katta imkoniyatlar
yaratadi.
Kurash mashg‘ulotlari yoshlarni jismoniy fazilatlari bilan bir qatorda
shaxsiy axloqiy sifatlarini tarbiyalashga va shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Bu
jarayonlarda shug‘ullanuvchilarning asosiy maqsadi jismoniy barkamollikka
erishish bilan, ma’naviy etuk shaxsni tarbiyalashni amalga oshirishdir. Albatta
bunday maqsadga erishish uchun kurashchilar muntazam sport tayyorgarlik
mashg‘ulotlarida ishtirok etishlari hamda jismoniy yuklamalar ta’sirlarini ortirib
borishlari talab etiladi. Mashg‘ulotlarning samaradorligi jismoniy fazilatlarni
rivojlanishi, jismoniy harakat malaka va ko‘nikmalarini takomillashuvi hamda
sport mahoratlarini ortishi bilan kuzatiladi. Jismoniy tarbiya va kurash
mashg‘ulotlarining psixologik asoslari deyarli bir hil bo‘lsada, yuqori malakali
kurashchilar tayyorlashda psixologik tarbiyaning ahamiyati muhim bo‘lib
hisoblanadi.
Kurash faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari shuki, shaxsni jismoniy barkamol
va ma’naviy etuk inson qilib tarbiyalashda ta’lim va tarbiya jarayonlarining
umumiy va xususiy maqsadlarini o‘zaro muvofiqlikda bo‘lishidir:
• Kurash mashg‘uloti shug‘ullanuvchilar maxsus sifatlarini rivojlantirishga,
jismoniy imkoniyatlarini takomillashtirishga qaratilgan bo‘ladi.
• Kurash mashg‘uloti maqsadi kurash turlarida yuqori natijalarga erishish.
• Kurash mashg‘uloti muntazam shug‘ullanishni talab etadi, sport
tayyorgarlik natijalari bellashuvlar va musobaqalarda baholanadi.
• Kurash mashg‘uloti shug‘ullanuvchilardan musobaqalar va sport
mashg‘ulotlarida yuqori darajada va og‘ir jismoniy hamda ruhiy yuklamalar
bajarishni talab etadi.
Ruhiy tayyorgarlik darajasi kurashchilarni shaxs tuzilishiga va harakterlariga
muvofiq mashg‘ulotlar davomida yondoshish, har bir kurashchining shaxs
belgilarini xisobga olish, ularni har qanday sharoitda rag‘batlantirish va tarbiyalash
ishlarini amalga oshirishda aks etadi.

Ahloqiy iroda va ma’naviy tayyorgarlikda ustozga, jamoaga xamda raqibga
sport jixozlari va kurash maydonlari, kiyimlarga hurmat ehtiromga o‘rgatiladi.
Musobaqa va trenirovka jarayonlarida o‘zini tutish yoshlarga izzatda, kattalarga
hurmatda bo‘lish o‘rgatiladi. Ahloqiy, ma’naviy va iroda tayyorgarlikda
kurashchilarga xos bo‘lgan sifatlar o‘zini, raqibini, jamoadoshlarini, ustozini
xurmat qilish trenirovka jarayonlari va musobaqalarda o‘zini tuta bilish,
bellashuvlarda qo‘rqmaslik, xushyorlik, chidamlilik namoyon etish Vatanni,
halqni, oilani, qo‘llab bellashish nazarda tutiladi.
Yosh kurashchilar sport tayyorgarligini amalga oshirishda ularni yosh, jismoniy
rivojlanish xususiyatlari, organizmi holati, ruhiy hamda shaxsiy xususiyatlari va
dunyoqarashlari hisobga olgan holda jismoniy yuklamalarni me’yorlab berishga
e’tibor qaratish kerak 11
.
Kurashchining ruhiy holatini boshqarish eng murakkab hisoblanadi. Jismoniy
va texnik tayyorgarliklari bir xil bo‘lgan kurashchilar bir – biridan fikrlash, sezish,
kuzatish xissiyotlari bilan farq qilishadi, shuning bilan birga shu jarayonlarni
boshqarishga o‘rganish zarur. Kurashchini musobaqalarga ruhiy tayyorlash
oldinroq boshlanadi. Eng avvalo musobaqaning ahamiyati aniqlanadi. Musobaqa
boshlanishida kurashchi hayajonlanadi. Bu - “start oldi holat” bo‘lib, ruhiy holat
o‘zgaradi va organizmda vegetativ o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Start oldi holati kurashchining malakasiga, o‘z kuchiga ishonish darajasiga,
musobaqagacha bo‘lgan vaqtga, kurashchining nerv faoliyatining xususiyatiga,
tayyorgarligiga, uning uyushqoqligi va o‘zaro moslashuviga bog‘liq bo‘ladi. Ruhiy
tayyorlashda kurashchining o‘z kuchiga ortiqcha ishonishi salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Ruhiy tayyorgarlik qat’iy individuallashtirilgan bo‘lishi kerak.
Kurashchilarining jismoniy tayyorgarliklarini tashkil etish: Sport
tayyorgarligi sport turi bo‘yicha harakatlar texnikasi va taktikasini mukammal
egallash xamda jismoniy fazilatlarni barkamol bo‘lishidir. Kurashchilarni
tayyorlashning dastlabki bosqichlarida texnik va jismoniy tayyorgarlikni amalga
11
Yosh kurashchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. A.U. G'ofurov. – Toshkent, 2018.

oshirish bo‘ladi. Kurashchilarning jismoniy fazilatlarni rivojlantirish ularni kurash
xarakatlar texnikasini mukammal o‘rganishga yordam beradi.
Kurashchini jismoniy tayyorgarligi sport faoliyati uchun zarur bo‘lgan
jismoniy fazilatlarni, qobiliyatlarni tarbiyalashdir Jismoniy tayyorgarlik
organizmni umumiy jismoniy rivojlanishi, mustahkamlanishi va chiniqishi bilan
bog‘liqliqdir. Jismoniy tayyorgarlik ham umumiy va maxsus bo‘ladi. Kurashchini
maxsus jismoniy tayyorgarligi sportning o‘ziga xos talablariga javob bera oladigan
jismoniy qobiliyatni tarbiyalash jarayonidan iboratdir. Kurashchini umumiy
jismoniy tayyorgarligi sport turi uchun xos bo‘lmagan lekin sportda
muvafaqqiyatga erishish uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan jismoniy qobiliyatlarni
tarbiyalash xisoblanadi.
Kurash turlarida muvaffaqiyatga erishish shu sport turiga xos bo‘lgan
jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirishni emas, balki barcha jismoniy fazilatlarni
rivojlantirishni talab etadi. SHuning uchun umumiy va maxsus tayyorgarlik
muvofiqlikda tashkil etilganda sportchining jismoniy takomillashuvi amalga
oshadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maxsus tayyorgarlik uchun zamin yaratib
kurash sportiga muvofiq bo‘lgan harakat sifatlarini rivojlantirib boradi. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik kurash turi ixtisoslashuviga bog‘liq bo‘ladi. SHunga
qaramay umumiy jismoniy tayyorgarlik barcha kurash turlarida deyarli o‘xshash
bo‘ladi. Buning sababi hamma kurash turlarida jismoniy fazilatlarni rivojlantirish
muhim ahamiyatga ega. Umumiy jismoniy tayyorgarlik kurash turi jismoniy
tayyorgarligini ta’minlash bilan birga jismoniy rivojlantirish masalalarini ham hal
etadi. Bu esa yoshlarni jismoniy rivojlanishlarini test sinovlari va nazorat
me’yorlari orqali o‘rganish imkoniyatini beradi.
Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonida kurash mashqlar va
tabiat omillari hamda gigienik talablardan foydalaniladi. Bunda maxsus jismoniy
mashqlar asosiy o‘rin tutadi. CHiniqish muolajalari va gigienik sharoitlar
trenirovka mashg‘ulotlari jarayonida keng qo‘llaniladi. Bu omillar va qoidalarning
sport faoliyatidagi ahamiyati trenirovka jarayonlari murakkablashib, jismoniy
yuklamalar ortib borishi bilan muvofiq ravishda o‘zgaradi.

Kurashchilar jismoniy fazilatlarni rivojlantirish xujum va ximoya taktik
xarakatlarini mukammal egallashga ham asos bo‘ladi. Jismoniy fazilatlarni
kurashchilarga xos bo‘lgan jihatlarni rivojlantirish maqsadga muvofiq xisoblanadi.
Kuch va egiluvchanlik kurashchilarga xos bo‘lgan jismoniy sifatlar xisoblanadi.
SHunga qaramay chidamlilik, tezkorlik va chaqqonlik fazilatlari ham
kurashchilar uchun zaruriy bo‘lib xisoblanadi. Kurashchilarning jismoniy
tayyorgarliklari ularning jismoniy fazilatlari bo‘lgan kuch, chidamlilik, tezkorlik,
chaqqonlik va egiluvchanlik sifatlarini rivojlantirish xisoblanadi. Kurashchilarga
xos bo‘lgan jismoniy fazilatlar, asosan kurashchining sust bo‘lgan jismoniy sifati
takomillashtirilib boriladi. Jismoniy tayyorgarlik trenajyorlar, rezina espanderlar,
og‘ir buyumlar va raqiblar qarshiligida bajariladi.
Kurash usullarida jismoniy fazilatlar raqibining qarshiligi bilan mashqlar va
har hil qo‘lbola jihozlar dan keng foydalanish mumkin. Jismoniy fazilatlarni
rivojlantirish mashg‘ulotlari toza havoda tashkil etilishi katta samaralar beradi.
Jismoniy fazilatlar kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va egiluvchanlik
maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonida takomillashtirib boriladi. Bu bilan har
qanday holatda ham kurash harakatlarini amalga oshirish imkoniyatlari kengayib
boradi.
Kurashchilarning jismoniy fazilatlarni rivojlantirishda asosiy texnik
harakatlarni mukammal o‘rganish kurash taktikasini egallashda yordam bo‘lishi
maqsad qilib olinadi. Jismoniy fazilatlardan kuch, egiluvchanlik sifatlari
trenajerlarda, rezina espanderlar bilan, og‘irliklar bilan, sherigining vazni va
qarshiliklari yordamida rivojlantilishi mumkin.
Shuningdek tezkorlik, chaqqonlik va chidamlilik fazilatlari qisqa masofalarga
tezkor yugurishlar, uzoq masofalarga yurish, yugurishlar, sport o‘yinlari va
jihozlardagi mashqlar bilan rivojlantirib boriladi. Kurashchilar maxsus jismoniy
fazilatlari kurash mashqlarini bajarish bilan taomillashtirib boriladi. Kurashchilar
kuch sifatlarini rivojlantirish uchun og‘ir vaznli kurashchilarni uloqtirish
mashqlarini bajarish hamda og‘ir vaznli kurashchilar bilan bellashish mashqlari
foydalaniladi. Kurashchilar tezkorlik sifatini rivojlantirishda kichik vaznli

kurashchilar bilan bellashish hamda kichik vaznli kurashchi bilan vaqtga va tez
uloqtirish mashqlari bajariladi. Kurashchilar chidamliligini tarbiyalashda uzoq
davom etuvchi kurash bellashuvlari tashkil etilishi mumkin.
Kurashchilar egiluvchanligini rivojlantirishda esa akrobatika va gimnastika
mashqlaridan keng foydalaniladi. Bunday mashqlar sifatida, ko‘prik turish, sal’to,
rastyashka va shpagat o‘tirish harakatlaridan foydalanish mumkin. CHaqqonlikni
rivojlantirishda har hil tezlikda va har hil shakldagi uloqtirish mashqlarini bajarish
bilan birga kurashga xos bo‘lgan harakatli o‘yinlardan keng foydalanish mumkin.
Chaqqonlikni rivojlantirishda harakatlarni boshqara olish va muvozanat saqlay
olish qobiliyatlarini tarbiyalashga katta e’tibor beriladi.
Kurashchilarning texnik va taktik maxoratlarini ortirish: Milliy kurash
turlari bo‘yicha yuksak natijalarga erishish kurashchilarning sport tayyorgarlik
mashg‘ulotlari texnik, taktik va jismoniy tayyorgarlik jarayonlarini to‘g‘ri tashkil
etish evaziga ta’minlanadi. Kurashchining texnik tayyorgarligi kurash vositasi yoki
trenirovka vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi xarakat va faoliyat texnikasini
o‘rganishga aytiladi. Maxsus texnik tayyorgarlik jarayonida kurash texnikasini
o‘rganadi va kurash bo‘yicha ixtisoslashishga aloqador harakatlarning
qonuniyatlarini bilib oladi, zaruriy harakat malaka va ko‘nikmalarini o‘zlashtirib
takomillashtirib boradi.
Texnik tayyorgarlik kurashchilar umumiy jismoniy tayyorgarligini, jismoniy
mashqlar texnikasi sohasidagi bilimini muntazam kengaytirish, kurash
musobaqalarida undan keng foydalanish hamda takomillashtirish mahoratiga
erishish. Texnik tayyorgarlikda kurashchilarning asosiy texnik xarakatlari,
turishlar, ushlash usullari xamda siljishlar, uloqtirishlar, bosishlar, qayrishlar,
surishlar, og‘riq berishlar va bo‘g‘ishlar o‘rgatiladi.
Kurashchining taktik tayyorgarligi texnik tayyorgarlik bilan chambarchas
birgalikda olib boriladi. Taktik tayyorgarlik ularni qo‘llash san’atiga o‘rgatadi.
Kurash taktikasi bellashish mahorati deb ta’riflash ham mumkin. Kurash taktikasi,
kurashchining imkoniyatlarini, raqibining xususiyatlarini hamda musobaqa shart –
sharoitlarini hisobga olgan holda musobaqalarda maqsadga muvofiq qatnashishdir.

Kurashda taktika mukammal va o‘zgaruvchan hamda kengroq natijalarni o‘z ichiga
olgan bo‘ladi. Hamma sharoitlar va tayyorgarlik uslublari bir xil bo‘lgan holda
taktik tayyorgarlik g‘alabani hal qiluvchi omil bo‘ladi. Kurashchining taktik
tayyorgarligida kurash taktikasi nazariy asoslarini o‘zlashtirish, raqiblar imkoniyati
va musobaqalar shart-sharoitlarini o‘rganish, taktik usul, kombinasiyalarni taktik
mahorat darajasigacha egallash, taktik mahoratga erishish uchun tafakkur, ruhiy
va ma’naviy iroda tayyorgarligi ham muhim rol o‘ynaydi. Taktik tafakkurni
tarbiyalash kurashchida jismoniy va texnik tayyorgarlik natijalarini musobaqa
sharoitlaridan kelib chiqqan holda foydalanish qobiliyatini rivojlantiradi.
Taktik tayyorgarlik ham umumiy va maxsus taktik tayyorgarlik turlariga
bo‘linadi. Umumiy taktik tayyorgarlik barcha kurash turlarida umumiy shaklda
bo‘ladi. Maxsus taktik tayyorgarlik kurash turi harakat va jismoniy mashqlariga
xos bo‘lgan taktik mahorat, malaka va qobiliyatlarni takomillashtirishdan iborat
bo‘ladi.
Taktik tayyorgarlik texnik tayyorgarlik bilan doimo muvofiqlikda bo‘lib biri
ikkinchisini to‘ldirib boradi. Kurashchining texnik mahorat darajasiga erishib
borishida unda taktik tafakkur shakllanadi. Taktik tafakkur yuksak darajada
bo‘lishi bilan bir qatorda har qanday sharoitda qo‘llaniladigan sport turiga mos
mashqlar majmuini texnikasi shakllangan bo‘lishi kerak. SHundagina mashqlar va
harakatlarni tanlab bajarish imkoniyati yaratiladi. Kurashchining texnik va taktik
tayyorgarligi amaliy mashg‘ulotlar bilan bir qatorda nazariy mashg‘ulotlar
ma’ruza, suhbatlar, kino va videofil’mlarni tahlil qilish bilan o‘tkaziladi. Taktik
xarakatlardan aldov, soxta xarakatlar, fint, immitasiya shakllari ta’riflandi. 12

Kurashchilarning texnik – taktik mahoratini takomillashtirish jarayonlarini
trenirovka mashg‘ulotlarining yuqori malakali sportchilar tayyorlash bosqichlarida
amalga oshiriladi. Kurashchilar tayyorgarliklarni takomillashtirish uchun jismoniy
yuklamalarni orttirib borish, ular ta’sirini o‘zgartirib turish xamda trenirovka
mashg‘ulotlarni muntazam reja asosida o‘tkazib borish kerak. Kurashchilarni
tayyorgarligini oshirishda ularning shaxsiy xususiyatlari xamda yosh
12
Yosh kurashchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. A.U. G'ofurov. – Toshkent, 2018.

ko‘rsatkichlariga muvofiq mashg‘ulotlarini individual tanlash kerak. Milliy kurash
mashg‘ulotlarida texnik va taktik mahoratlarni va jismoniy tayyorgarlikni
takomillashtirish sport musobaqalarda doimo ijobiy natijalarga erishib kelishning
asosiy omili bo‘la oladi.
Maxsus tayyorgarlik hisoblangan texnik va taktik mahoratni oshirish
mashg‘ulotlari kurashchilarning harakatlarini individual ravishda takomillashtirish
amalga oshiriladi. Kurashchilarning maxsus mashqlari uloqtirish, qayrish, egish,
bukish, kurashchining oyoq, qo‘l gavda harakatlari, xujum va ximoya harakatlari,
aldov, sohta harakatlar va fint kabi, kurashchilarning texnik va taktik
harakatlaridan iborat bo‘ladi. Yordamchi mashqlarga kurashchilar texnik taktik
tayyorgarligini ta’minlaydigan va jismoniy fazilatlarni rivojlantiradigan harakatli
o‘yinlar va sport o‘yinlari, suzish mashqlari, engil atletika va kross yugurishlari,
og‘irlik bilan mashqlar xamda soxta raqiblar bilan mashqlar shaklida bo‘lishi
mumkin.
Texnik tayyorgarlik kurashchilarning turli holatlari, siljishlar, ushlashlar,
uloqtirishlar, qo‘l, oyoq va gavda harakat texnikasi egallashdan iborat bo‘ladi.
Taktik tayyorgarlik jarayonida xujum va ximoya harakatlarini, aldov, fint,
sohta harakatlar, chalg‘itish harakatlari, harakat malaka va ko‘nikmalarni
shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi.
Maxsus tayyorgarlik mashg‘ulotlari texnik va taktik mahoratni orttirish va
jismoniy fazilatlarni takomillashtirishdan iborat bo‘ladi. Nazariy tayyorgarlikda
sport kurashchilar kurash bo‘yicha nazariy bilimlari shakllantiriladi. Hakamlik
tayyorgarlikda kurash usullarida musobaqalar tashkil etish, musobaqa qonun
qoidalari va talablari, musobaqaning me’yoriy xujjatlari nizom, dastur va
bayonnomalar o‘rganiladi.
Har bir kurashchining jismoniy tayyorgarliklarini tashkil etish va o‘zini
tarbiyalash bo‘yicha murabbiy xususiy dastur ishlab chiqishi mumkin. Buning
uchun kurashchining jismoniy tayyorgarlik darajasini quyidagi jadval orqali
baholash mumkin. Jismoniy fazilatning oldiga bor yoki yo‘q belgisini qo‘yadi.
Natijalarga muvofiq jismoniy fazilatlarni rivojlantirish uchun tavsiyalar beradi.

Jismoniy tayyorgarlik xaqidagi ma’lumot
Mavjud Mavjud emas
Kuchlilik + Muskul bo‘shangligi –
CHidamlilik – Toliqishlik +
Tezkorlik + Sustkashlik –
Egiluvchanlik + Qo‘pollik –
CHaqqonlik – Beso‘naqaylik +
Kurashchilar sport tayyorgarlik bosqichlari va ularning davomiyligi
Sport tayyorgarlik
bosqichlari Bosqichning
davomiyligi (yil) Guruh
a’zolarining
soni Mashg‘ulotlarga
ajratilgan haftalik
soat
Dastlabki
tayyorgarlik 2 14 – 16 6 – 9
Mutaxassislik
tayyorgarlik 3 10 – 12 10 – 18
Yuqori malakali
sportchilar Sport natijalar
pasaygunga qadar 6 -8 18 – 20
Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarining taqsimoti
Sport tayyorgarlik shakllari Tayyorgarlik bosqichlari
Dastlabki
tayyorgarlik Mutaxassislik
tayyorgarlik YUqori
malakali
sportchilar
Tayyorgarlik davri (yil)
1 2 1 2 3 Natijaga ko‘ra
Nazariy tayyorgarlik + + + + + +

Jismoniy tayyorgarlik + + + + + +
Texnik tayyorgarlik + + + + + +
Taktik tayyorgarlik + + + + + +
Ma’naviy, ruhiy – iroda
tayyorgarlik + + + + + +
Uslubiy hakamlik tayyorgarlik + +
Tiklanish jarayonlari Musobaqalardan so‘ng, jaroxatlanishlarda
O‘quv yig‘inlari Musobaqalardan avval

2.3.Kurash mashg‘uloti tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar
Kurash turlari bilan ta’lim muassasalarida, sport maktablarida xamda sport
saroylarida shug‘ullanish mumkin. Kurash to‘garaklariga bolalar jismoniy
rivojlanishi, shaxsiy qibiliyatlari xamda qiziqishlari xisobga olingan xolda jalb
etiladi. SHuningdek kurashchilarni tanlashda ularning oilaviy an’anaga muvofiq
kurash bilan shug‘ullanishlari xam muhim ahamiyatga egadir. Kurash usullariga
o‘rgatish o‘rta, maxsus va oliy ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya va sport
tadbirlari jarayonlariga kiritilgan. Shuningdek bolalar va aholi o‘rtasida yashash
joylari, ishlab chiqarish korxonalari, dehqon fermer xo‘jaliklari, shahar va viloyat
sport saroylari va sog‘lomlashtirish markazlarida ham kurash sporti turlari
bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkaziladi.
Kurash turlari bo‘yicha mashg‘ulotlar uch bosqichda olib boriladi. Bular
dastlabki tayyorgarlik, mutaxassislik tayyorgarligi xamda yuqori malakali
sportchilar tayyorlash bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Dastlabki tayyorgarlik
bosqichida yosh kurashchilar kurashchilarga xos bo‘lgan harakatlar va usullarga
o‘rgatiladi. SHu bilan birga asosiy e’tibor ularning jismoniy fazilatlarini
rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Mutaxassislik tayyorgarlik mashg‘ulotlarida
kurashchilarining texnik va taktik tayyorgarliklarini tashkil etish amalga oshiriladi.
Bu bosqichda kurashchilarning nazariy, ruhiy iroda va ma’naviy tayyorgarliklari
ham amalga oshiriladi.

Yuqori malakali kurashchilar tayyorlash bosqichida texnik va taktik
mahoratga xamda jismoniy barkamollikka ega bo‘lgan sportchilarni tayyorlash
vazifalari amalga oshiriladi. YUqori malakali kurashchilar tayyorlash bosqichida
umumiy va maxsus tayyorgarlikni takomillashtirish, uslubiy tayyorgarlik bo‘tsicha
nazariy va amaliy bilim malaka va ko‘nikmalarni ortirish mashg‘ulotlari
o‘tkaziladi.
Dastlabki sport tayyorgarlik bosqichida kurash mashg‘ulotlarini xaftasiga
uch marta o‘tkazish mumkin. Lekin mashg‘ulot kunlariga o‘zgartirishlar xam
kiritish mumkin. Biroq xar qanday shakllarda ham mashg‘ulotlar orasidagi interval
1-2 kun bo‘lishi lozim. Har bir mashg‘ulot 1 soat davom etadi. Mashg‘ulotlarning
davomiyligi bolalarning yoshi va jismoniy xolatiga qarab belgilanadi. Kurashga
o‘rgatish mashqlarida kuch va dinamik yuklamalar asta sekin oshib borishini esda
tutish kerak. O‘smirning organizmi bu davrda juda tez rivojlanadi. 13

Kurash mashg‘uloti tarkibi mashg‘ulot jarayoni vazifalarini taqsimlanishini
o‘zida aks ettiradi. Mashg‘ulot tuzilishi kurashchilar sport tayyorgarligi, yoshi va
jinsi ko‘rsatkichlariga muvofiq tashkil etiladi. Mashg‘ulot ta’limiy va tarbiyaviy
vazifalarni hal etishni o‘z oldiga qo‘yadi. Kurash mashg‘ulotining ta’limiy vazifasi
kurashchilardi jismoniy tarbiya va sport hamda kurash turlari haqida nazariy
bilimlarni shakllantirish, shu bilan birga sog‘lom turmush tarzi, mashg‘ulotlar va
hayot faoliyatida shaxsiy va jamoat gigienasi talablariga rioya qilish, o‘z organizm
xususiyatlari va ularning jismoniy yuklamalar ta’sirida rivojlanishi, organizmga
salbiy etuvchi omillar, organizmni chiniqtirish muolajalari haqida nazariy bilimlar
shakllantiriladi. Uslubiy tayyorgarlik jarayonlarida kurash mashg‘ulotlarining
zaruriy jixozlari, kurash zallari va ularga qo‘yiladigan gigienik va texnik talablar,
kurash mashg‘ulotlari va musobaqalarini tashkil etishning me’yoriy hujjatlari,
kurash sportida ko‘p uchraydigan shikastlanishlar va ularni oldini olish, davolash
muolajalari bo‘yicha bilim va malakalar hosil qilinadi.
Dastlabki sport tayyorgarlik guruhlarida kurash mashg‘ulotlari tayyorgarlik
qismi uchun 15 – 20 daqiqa, asosiy qism uchun 25 – 30 daqiqa, yakuniy qism
13
Нуршин Ж.М., Саломов.Р.С., Керимов Ф.А., Ўзбекча миллий спорт кураши. Тошкент . 1993.

uchun 10 – 15 daqiqa ajratilishi mumkin. Mashg‘ulot tayyorlov qismida
umumrivojlantirish, akrobatika va gimnastika mashqlari bajarilib kurashchilar
orgaizmi jismoniy yuklamalar berishga tayyorlanadi. Mashg‘ulotning asosiy
qismida kurashchilarga xos bo‘lgan harakatlar, uloqtirishlar texnikasi va taktikasi
shakllantirilib boriladi. Kurash mashqlari tezlikka va chidamlilik hamda
chaqqonlikka va kuchga bajarish tavsiya etiladi. Uloqtirishlar, himoya va hujum,
qarshi hujum harakatlari bajariladi. Bir necha daqiqa bellashuvlar o‘tkazish ham
mumkin.
Mashg‘ulotning yakuniy qismida jismoniy fazilatlarni rivojlantirish uchun
mashqlari bajariladi, kurash turlariga oid harakatli o‘yinlar yoki estafetalar
o‘tkaziladi. Kurash mashg‘ulotining jismoniy tarbiya darslaridan farqi shundaki
mashg‘ulotda kurashchilar etarli darajada jismoniy yuklamalar olishi,
mashg‘ulotlardan charchab chiqishlari kerak. Aks holda ularning sport
tayyorgarliklarida ijobiy o‘zgarishlar amalga oshmaydi. Jismoniy toliqishlarni
bartaraf etish uchun murabbiylar kurashchilar bilan bir oz ma’naviy tarbiya
bo‘yicha suhbatlar o‘tkazishi, kurashga oid kino va video fil’mlar namoyishi
tashkil etishi mumkin. Shuningdek kurashchilar jismoniy charchoqlarini bartaraf
etishda issiq suvli vannalar va dush qabul qilish, quvvatli va vitaminli sharbatlar,
ichimlik va dorivor giyohlardan choylar ichishlari kerak.
Kurashchilar dastlabki sport tayyorgarlik guruhlaridagi mashg‘ulotlar 60-
100 daqiqa, mutaxassislik guruhlaridagi mashg‘ulotlar 100-120 daqiqa, yuqori
malakali sportchilar guruhida ham 100-120 daqiqa bo‘lishi mumkin. Bunda
mashg‘ulotlar takroriyligi muhim o‘rin tutadi. Dastlabki sport tayyorgarlik
guruhlari mashg‘ulotlari haftasiga 3 marotaba bo‘lsa, mutaxassislik guruh
kurashchilarining mashg‘uloti haftasiga 6 marta bo‘ladi. YUqori malakali
sportchilar guruhidagi mashg‘ulotlar ham haftasiga 6 kun o‘tkazilib, ertalab bir
marotaba hamda kechga yaqin ham bir marotaba bo‘ladi.
Dastlabki sport tayyorgarlik va mutaxassislik guruhi kurashchilarining hafta
yakunidagi mashg‘ulotlarida sauna yoki sport o‘yinlari, kross o‘tkazish
belgilanishi mumkin. Yuqori malakali sportichilar guruhining ertalabki

mashg‘ulotlari asosan jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi.
Kechki mashg‘ulotlarda esa texnik va taktik maxoratni takomillashtirishga e’tibor
beriladi. Murabbiylar tavsiyasiga ko‘ra mashg‘ulotlar shakli ham o‘zgartirilishi
mumkin.
Musobaqalardan kamida 2 hafta oldin yoki bir oy oldin o‘quv yig‘ini
mashg‘uloti tashkil etilib, mashg‘ulotda asosan jismoniy tayyorgarlikka e’tibor
beriladi. Shunga qaramay texnik va taktik maxoratlarni takomillashtirish
mashg‘ulotlari ham olib boriladi. O‘quv yig‘in mashg‘ulotlarining ko‘p qismi
tog‘lik hududlarda tashkil etilib mashg‘ulotlar jarayonlarida kurashchilarning kuch
chidamlilik fazilatlari hamda anaerob sharoitlarda og‘ir jismoniy yuklamalar bajara
olish qabiliyatlari rivojlantiriladi. 14

Dastlabki sport tayyorgarlik guruhlarida kurash mashg‘uloti quyidagi
shaklda tashkil etilish mumkin:
Tayyorlov qismi
Saflanish: Salomlashish, mashg‘ulot vazifasi va maqsadini tushuntirish.
Saf mashqlari burilishlar, yurish, yugurish.
Umumrivojlantirish mashqlarini yurganda, yugurganda, qatorda va doirada,
buyumlar hamda sherigi bilan bajarish shakllari.
Kurashchilarning yordamchi mashqlari – oldinga va orqaga yumalash, baland,
va past hamda uzunlikka yumalash, g‘ildirak, randat, flyak, kichik va katta
sal’tolar, qo‘lda, tizzalarda va qo‘l – oyoq yordamida yurish turlari.
Kurash gilamida doirada kurashchilarning maxsus mashqlari – bo‘yin, elka,
gavda, bel, tos – son, qo‘l va oyoq muskullarini cho‘zish uchun mashqlar.
Sherigi yordamida mashq bajarish. Sherigi qarshiliklari bilan mashqlar –
surish, tortish, qisish, bosish mashqlari.
Asosiy qism
Kurashchilarni turish holatlari – chap, o‘ng, frontal, tik, o‘rta, past turish
holatlari, oyoq, qo‘l va gavda holatlariga o‘rgatish.
14
Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov, Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov,
S.Adilov. Toshkent, 2018

Siljib yurishlar: oldiga, orqaga, o‘ngga, chapga, qadam tashlab, sakrab-sakrab,
yurib, yugurib, qadamlab, juft qadam tashlab, bir oyoqni oldiga tashlab, yon
tomonlarga harakatlanishlarga o‘rgatish.
Kurashchilarning bir birlarini ushlash shakllariga to‘rgatish:
Belbog‘idan va qo‘lidan ushlash, belbog‘idan va yaktagidan ushlash, belbog‘idan
va bo‘ynidan ushlash, belbog‘idan va gavda qismlaridan ushlash harakatlariga
o‘rgatish.
Uloqtirish harakatlariga o‘rgatish:
Qo‘llar yordamida uloqtirish:
Oyoqlar yordamida uloqtirish:
Gavda yordamida uloqtirish usullariga o‘rgatish.
Muvozanatdan chiqarish harakatlaridan o‘nga va chapga siltash, oldiga o‘ziga
tortish va o‘zidan itarish harakatlariga o‘rgatish.
Tezkor hujum, ataka, qarshi hujum, aldov harakatlari, soxta harakatlar, fintlar,
hiyla ishlatishlar, razvedka va manevr qilish kabi taktik harkatlarga o‘rgatish.
Yakuniy qism
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirish mashqlari:
60 – 100 metrga tezkor yugurishlar.
Trenajerlarda kuch mashqlari bajarish.
Egiluvchanlik uchun gimnastika va akrobatika mashqlari bajarish.
CHaqqonlik uchun kurashga oid harkatli o‘yinlar o‘tkazish.
Kurash turlarida sport mashg‘ulotlarining mazmuni
Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etishda murabbiylar og‘zakilik va amaliy
uslubdan keng foydalanadilar. Har bir harakatni bajarish va har bir mashqga
tayyorgarlik jarayoni haqida murabbiy to‘liq tushantirish beradi. Mashqni va
harakatni bajarib ko‘rsatadi. Kurashchilar mashq va harakatni bajarib
takrorlaydilar. Tushunmagan vaqtda savol berish, qayta bajarib ko‘rsatishni taklif
etishlari mumkin. Yosh kurashchilar mashqni va harakatni bajarib o‘rganishda
dastlab qismlarga bo‘lib bajaradilar. Kurashchi mashq va harakatni uslubiy

jihatdan to‘g‘ri bajarganlaridan so‘ng, murabbiy mashq va harakatni yaxlit shaklda
bajarishlari talab etadi.
Kurashchilarni harakatlar va mashqlarni bajarishdagi kamchiliklarini
bartaraf etish va to‘g‘ri bajarish bo‘yicha murabbiy uslubiy tavsiyalar va
ko‘rsatmalar beradi. Mashq va harakatni bir necha bor takrorlab ko‘rsatib berishlari
mumkin. SHundan so‘ng har bir kurashchini alohida holatda kurash mashq va
harakatlarini bajara olish malakasini nazorat qiladi. Kamchiliklarini tuzatadi.
Kerakli tavsiyalarni beradi.
Kurashchilar har bir mashq va harakatni ko‘p marotaba takrorlashlari kerak.
Bu jarayonda kurash mashqlar va harakatlarini avtomatik tarzda bajara olish
maxorati shakllanadi. SHu bilan birga kurash mashq va harakatlarini bellashuv
jarayonlarida samarali bajarish malakasi shakllantiriladi. Buning uchun har bir
mashg‘ulotda aynan bir kurash mashq yoki harakatini qo‘llab kurash tushish
tavsiya etiladi. Bu uslub kurashchilarda kurash harakatlari va mashqlarini
bellashuv jarayonlarida muvaffaqiyatli bajara olish malakasini shakllantirishga
katta yordam beradi. 15

Kurash turlarida mashg‘ulotlar jarayonlarida quyidagi yo‘nalishlarda olib
boriladi: jismoniy fazilatlarni rivojlantirish, texnik va taktik mahoratni
shakllantirish. Jismoniy fazilatlarni rivojalantirish har bir mashg‘ulot jarayonlarida
tashkil etiladi. SHu bilan birga haftalik mashg‘ulot jarayonlarining bir kunini
jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi ham mumkin. Bunda
chidamlilikni rivojlantirish uchun uzoq masofalarga yugurishlar va krosslar
o‘tkaziladi. Kuch fazilatini rivojlantirishda kuch trenajerlarida mashqlar bajariladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish uchun futbol, basketbol, gandbol yoki regbi o‘yini
o‘tkazilish mumkin. SHuningdek suzish mashqlari yordamida ham kurashchilar
organizmi jismoniy rivojlantirilishi va sog‘lomlashtirilishi mumkin.
Har bir mashg‘ulotlarda kurashchilar jismoniy fazilatlarini rivojlantirishda
xususiy yondoshishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda kurashchilar o‘zlarining
yaxshi rivojlanmayotgan jismoniy sifatlarini rivojlantirishga e’tibor qaratadilar.
15
Yunon-rum kurashi nazariyasi va uslubiyati N .A.Tastanov. –Toshkent, 2018.

Jismoniy mashqlarda quyidagi mashqlarni bajarish tavsiya etiladi.
Mukul kuchini rivojlantirish uchun: og‘irliklar bilan mashqlar. Gantellar,
shtanga va polvon toshlar bilan kuch mashqlari bajarish. Kurashchilarning o‘tirib
turish mashqlarini bajarish: chuqur o‘tirish, o‘rta o‘tirish, bir oyoqqa o‘tirish,
o‘tirib harakatlanishlar. SHerigi qarshiliklari bilan mashqlar – surish, tortish,
qisish, bosish mashqlari.
Tezkorlikni ortirish uchun arqonda sakrash mashqlari. SHerigi yordamida
tezkor mashqlar bajarish.
Chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish uchun akrobatika mashqlari:
oldinga va orqa tamonga do`mbaloq oshish, balandlikka va uzunlikka do‘mbaloq
oshish mashqlari, elka bilan do`mbaloq oshish. Gilamga tushish zarbasini
pasaytirish, himoyalanish harakatlari.
Jismoniy fazilatlarni rivojalantirish mashqlar shakllari: Yurish, yugurish va
sakrashni navbatlashtirish. Yo‘nalishni o‘zgartirib sportcha yurish, chuqur odimlab
yurish.
Cho‘qqayib yurish, tizzalarni baland ko‘tarib yurish, qo‘llarni harakatlantirib
yurish, sakrab-sakrab yurish, maksimal tezlik va turgan joyda yurish, yugurish:
tabiiy to‘siqlarni engib o‘tib yurish va yugurish, turgan joyda burilib turib oldinga,
orqaga, yon tomonlarga uzunlikka sakrash.
Buyumlarsiz bir kishi bajaradigan mashqlar. Ular asosiy muskul guruhlarini
qisqartirish, cho‘zish va bo‘shashtirishga hamda kuchlilikni, tezlikni, chaqqonlikni
va egiluvchanlikni rivojlantirish uchun harakatlar koordinasiyasiga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Buyumlarsiz bajariladigan mashqlar bir joyda tik turib, o‘tirib va yotib
bajariladi. Ular katta amplituda bilan ravon, tezlikni asta-sekin oshirib va tez ijro
etiladi.
Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarining
ko‘rsatkichi (%)
Sport tayyorgarlik shakllari Tayyorgarlik bosqichlari
Dastlabki
tayyorgarlik Mutaxassislik
tayyorgarlik YUqori
malakali

sportchilar
Nazariy tayyorgarlik 5-7% 6-8% 7-9%
Jismoniy tayyorgarlik 43-55% 32-40% 22-28%
Texnik tayyorgarlik 14-18% 16-20% 18-23%
Taktik tayyorgarlik 16-19% 25-30% 24-35%
Ma’naviy, ruhiy – iroda
tayyorgarlik 10-14% 20-26% 40-50%
Uslubiy hakamlik
tayyorgarlik 12-18% 30-40%
Tiklanish jarayonlari 6-7% 7-10%
O‘quv yig‘inlari va
musobaqalar 0,5-1% 1-2% 3-5%
Kurash turlarida yillik musobaqa faoliyatini rejalashtirish (marta)
Musobaqalar turlari S port tayyorgarlik bosqichlari
Dastlabki
tayyorgarlik Mutaxassislik
tayyorgarlik YUqori
malakali
sportchilar
1 yil 2 yil 1 yil 2 yil 3 yil Natijaga ko‘ra
Nazorat – 1 2 3 4 8
Saralash – – 1 2 3 4
O‘rtoqlik – 2 3 4 4 Ixtiyoriy
Asosiy – – – 1 4 4
Guruhdagi
bellashuvlar 8 12 16 20 30 Ixtiyoriy

Xulosa
Sport mashg’ulotlari pedagogik hodisa bo‘lib, mashq qilish usuliyatlari, tizimi
yordamida bevosita yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan va jismoniy
tarbiyaning ixtisoslashgan jarayonidir. Shuni ta’kidlash muhimki, sport pedagogika
nuqtai nazaridan birdan-bir maqsad bo‘lmasdan, tarbiyalash, sog‘lomlashtirish va
hayotga tayyorlashning vositasidir.
Sport mashg‘ulotining vazifalari: sog‘likni mustahkamlash va ma’naviy
tarbiya talablari, shaxsni har tomonlama garmonik rivojlantirish; sport texnikasi va
taktikasini egallash; tanlangan sport turiga xos jismoniy, ruhiy va irodaviy
sifatlarni rivojlantirish, sport gigienasi va o‘z-o‘zini nazorat qilish sohasida amaliy
va nazariy bilimlarni egallashdan iborat. Sport mashg‘uloti davomida faqat yuqori
mahoratnigina egallamasdan, sog‘ligini mustahkamlash, jismoniy sifatlarini
rivojlantirish, serunum mehnat va himoyasi uchun zarur bo‘lgan hayotiy zaruriy
malakalarni egallash vazifalari hal qilinadi.
Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari
jismoniy mashqlar, gigienik omillar va tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari,
shuningdek, mashg‘ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqilgan tizimi
qo‘llaniladi. L.P. Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini
trenirovka vositasi sifatida 5 guruhga ajratadi.
1. Yakka kurash, yengil va og‘ir atletika, sport o‘yinlari, gimnastika va
boshqa sport turlari.

2. Matotsikl, avtomobil, samalyot, qayiq kabi texnik vositalari.
3. Miltiq, kamon kabi nishonga olish sport turlari.
4. Aviomodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari.
5. Shaxmat, shashka, yangi ma’naviy sport turlari.
Barcha vositalar musobaqalash va tayyorlov mashqlariga bo‘linadi, tayyorlov
mashqlari o‘z navbatida maxsus tayyorlov va umumtayyorlov mashqlarini o‘z
ichiga oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ш.М.Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак. Тошкент. 2016.
2. Ш.М.Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо етамиз. Тошкент. 2016.
3. Туманян Г.С. Спортивная борьба: отбор и планирование., М., 1984.
4. Алиханов В. И. Техника и тактика вольной борьби. М., 1985.
5. Одилов Т. Ўзбек полвонлари. Тошкент. 1985.
6. Борьба на кушаках: Единые правила / Разраб. М.Фахретдиновым. .-М:, 1986.
7. Игуменов В.М. Организация и поведение соревнований по классической
борьбе. М., 1986.
8. Галковский Н.М. Керимов Ф.А. Вольная борьба. Ташкент 1987.
9. Башкирская национальная спортивная борьба «Курэш» Правила
соревнований. –Уфа, 1991.
10. Нуршин Ж.М., Саломов.Р.С., Керимов Ф.А., Ўзбекча миллий спорт кураши.
Тошкент. 1993.
11. Ахмадиев М.Г., Кадиров М.К. Татаро-башкирская спортивная борьба.
Правила соревнований –Казань: 1997.
12. Ахмадиев М.Г., Кадиров М.К. Татаро-башкирская спортивная борьба.
Казань: 1997
13. Атаев А.К. Ёш ўсмирларга ўзбек курашини ўргатиш услубиёти. Ўқув
қўлланма. 2003 й. Тошкент.

14. Багаутдинов А.Н. Правила соревнований башкирско-татарской спортивной
борьбы «Курэш». –Уфа: 2004
15. Керимов Ф.А. Спорт кураши назарияси ва усулияти. Дарслик. Тошкент. 2018.
16. Belbog‘li kurash bo‘yicha sport pedagogik mahoratini oshirish. Sh.Mirzаqulоv
Toshkent, 2018
17. Kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. A.Taymurodov, S.Atajanov. Toshkent,
2018
18. Yunon-rim va erkin kurash sport pedagogik mahoratni oshirish. N.Tastanov,
Sh.Abdullayev, Sh.Tursunov, S.Adilov. Toshkent, 2018
19. Теория и методика спортивной борьбы.Ф.А.Керимов. - Ташкент, 2018.
20. Греко-римская борьба . И.А. Турсуналиев. - Ташкент, 2018
21. Дзюдо . Л.П. Югай., Д.Е. Нурышов. -Ташкент , 2018
22. Erkin kurash . Sh. A. Abdullayev, L. Z. Xolmurodov. – Toshkent, 2018.
23. Yunon-rum kurashi nazariyasi va uslubiyati N .A.Tastanov. –Toshkent, 2018.
24. Dzyudo . Sh.A.Arslonov. - Toshkent, 2018.
25. Yosh kurashchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. A.U. G'ofurov. –
Toshkent, 2018.
26. Yunon-rim kurashi. F.A. Kerimov , N.A.Tastanov, E.I. Qodirov. – Toshkent,
2018.

Kurash mashg‘uloti vositalari

Kirish. 2

I bob. Kurash mashg‘ulotini tashkil etish shakllari va vositalari 4

1.1. Kurash mashg‘ulotlarining asosoiy vositalari 4

1.2. Kurash mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan gigienik talablar 8

1.3.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklari 15

II bob.Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish qonuniyatlari 21

2.1. Kurash mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy vositalari 21

2.2.Kurashchilar umumiy va maxsus sport tayyorgarliklarini tashkil etish. 27

2.3.Kurash mashg‘uloti tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar 39

Foydalanilgan adabiyotlar 48

Купить