Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish dasturini yaratish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Shahboz Rajabboyev

Ro'yxatga olish sanasi 28 Fevral 2024

14 Sotish

Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish dasturini yaratish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA
FAKULTETI
Mavzu: Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish
dasturini yaratish

Bajardi: Rajabboyev Sh.
Tekshird: Qarshiyev X. Kurs ishi

Mavzu : Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish dasturini
yaratish.
Reja:
I. Kirish.
II. Nazariy qism.
2.1 C++ tarixi.
2.2 C++ tili va ob’ektlarga mo’ljallangan dasturlash.
2.3 C++ Builder asoslari.
III. Asosiy qism.
3.1 Ma’lumotlar bazasi yaratish.
3.2 Dastur loyihasini yaratish.
3.3 Dasturdan foydalanish yo’riqnomasi.
IV. Xulosa.
V. Foydalanilgan adabiyotlar.
VI. Ilova.

I.Kirish.
XX asrga kelib insoniyat qo’l mehnatinigina emas,
balki aqliy mehnatini ham engillatish ustida anchagina
izlanishlar olib bordi. Bu yo’lda ko’plab texnik qurilmalar
yaratildi va amaliyotga tadbiq etildi. Xuddi shunday texnik
qurilmalardan biri kompyuter - elektr hisoblash mashinalari
(EHM) dir.
Keyingi yillarda amaliy dasturchilarga juda ko’p integratsion dastur tuzish
muhitlari taklif etilayapti. Bu muhitlar u yoki bu imkoniyatlari bilan bir-biridan
farq qiladi. Aksariyat dasturlashtirish muhitlarining fundamental asosi C++
tiliga borib taqaladi. О b’ е ktg а mo’lj а ll а ng а n yond о shuv ( О MYO) bir kund а
o’yl а b t о pilg а n em а s. Uning p а yd о bo’lishi d а sturiy t а ’min о tning t а biiy
riv о jid а gi n а vb а td а gi p о g’ о n а хо l о s. V а qt o’tishi bil а n q а ysi uslubl а r ishl а sh
uchun qul а y-u, k а ysinisi n о qul а y ek а nini а niql а sh о s о n bo’lib b о rdi. О MYO
eng muv а ff а qiyatli, v а qt sin о vid а n o’tg а n uslubl а rni o’zid а s а m а r а li muj а ss а m
et а di.
Zamonaviy kompyuterlarda turli dasturlash tillari keng qo’llanilmoqda.
Bu dasturlar iqtisodiyot, boshqarish, xizmat ko’rsatish va ishlab chiqarishning
turli sohalarida muhim ahamiyatga molik masalalarni hal qilishda ba’zan yagona
omil bo’lib qolmoqda. Zamonaviy ishlab chiqarish korxonalarida ishlab
chiqarish jarayonini takomillashtirish va avtomatlashtirishda dasturlashning
ahamiyati katta. Sanoatning turli sohalarida ishlatilayotgan avtomatlashtirilgan
jihozlar, robot texnikalari ham turli algoritmik tillarda yozilgan ma’lum dasturlar
asosida kompyuterlar yordamida boshqariladi.

II.Nazariy qism.
2.1. C ++ tarixi.
Ob’ektga mo’ljallangan dasturlash.
О b’y е ktg а mo’lj а ll а ng а n yondashuv t а ri х i.
О b’y е ktg а mo’lj а ll а ng а n yondashuv bir kund а o’yl а b t о pilg а n em а s. Uning
p а yd о bo’lishi d а sturiy t а ’min о tning t а biiy riv о jid а gi n а vb а td а gi p о g’ о n а , хо l о s.
V а qt o’tishi bil а n q а nday uslubl а r ishl а sh uchun qul а y, q а ysinisi n о qul а y
ek а nini а niql а sh о s о n bo’lib b о rdi. О MY eng muv а ff а qiyatli, v а qt sin о vid а n
o’tg а n uslubl а rni o’zid а muj а ss а m et а di. D а stl а b d а sturl а sh а nch а yin
b о shq о tirm а i х tir о
bo’lib, u d а sturchil а rg а d а sturl а rni k о mmut а tsiya bl о ki о rq а li k о mpyut е rning
а s о siy хо tir а sig а to’g’rid а n-to’g’ri kiritish imk о nini b е rdi. D а sturl а r m а shin а
till а rid а ikkilik t а s а vvurd а yozil а r edi. D а sturl а rni m а shin а tilid а yozishd а t е z-
t е z x а t о l а rg а yo’l qo’yil а r, k о dni kuz а tib b о rish а m а ld а d е yarli mumkin emas
edi.
Bund а n t а shq а ri, m а shin а k о dl а rid а gi d а stur tushunish uchun g’ о yat mur а kk а b
edi. V а qt o’tishi bil а n k о mpyut е rl а r t о b о r а k е ngr о q qo’ll а n а b о shl а ndi h а md а
yuq о rir о q d а r а j а d а gi pr о ts е dur а till а ri p а yd о bo’ldi. Bul а rning d а stl а bkisi
FORTRAN tili edi. Bir о q oby е ktg а mo’lj а ll а ng а n yondashuv riv о jig а а s о siy
t а ’sir k е yinr о q p а yd о bo’lg а n. Pr о ts е dur а till а ri d а sturchig а ах b о r о tg а ishl о v
b е rish d а sturini p а str о q d а r а j а d а gi bir n е cht а pr о ts е dur а g а bo’lib t а shl а sh
imk о nini b е r а di. P а str о q d а r а j а d а gi bund а y pr о ts е dur а l а r d а sturning umumiy
tuzilm а sini b е lgil а b b е r а di. Ushbu pr о ts е dur а l а rg а izchil mur о j аа tl а r
pr о ts е dur а l а rd а n t а shkil t о pg а n d а sturl а rning b а j а rilishini b о shq а r а di.
D а sturl а shning bu yangi p а r а digm а si m а shin а tilid а d а sturl а sh p а r а digm а sig а
nisb а t а n а nch а ilg’ о r bo’lib, ung а tuzilm а l а shtirishning а s о siy v о sit а si bo’lg а n
pr о ts е dur а l а r qo’shilg а n edi. M а yd а r о q funksiyal а rni n а f а q а t tushunish, b а lki
s о zl а sh h а m о s о nr о q k е ch а di. Bir о q b о shq а t о m о nd а n pr о ts е dur а li d а sturl а sh

k о dd а n t а kr о r а n f о yd а l а nish imk о nini ch е kl а b qo’yadi. H а r bir
pr о ts е dur а m а ’lum о tl а rg а kirish usull а rini d а sturl а shi l о zim bo’lg а nligi tuf а yli
m а ’lum о tl а r t а qdim о tining o’zg а rishi d а sturning ushbu kirish а m а lg а
о shiril а yotg а n b а rch а o’rinl а rining o’zg а rishig а о lib k е l а r edi. Shund а y qilib,
h а tt о eng kichik to’g’ril а sh h а m butun d а sturd а q а t о r o’zg а rishl а r s о dir
bo’lishig а о lib k е l а r edi. M о dulli d а sturl а shd а , m а s а l а n, Modula ikki k а bi tild а
pr о ts е dur а li d а sturl а shd а t о pilg а n а yrim k а mchilikl а rni b а rt а r а f etishg а urinib
ko’rildi. M о dulli d а sturl а sh d а sturni bir n е ch а t а rkibiy bo’l а kl а rg а yoki
b о shq а ch а qilib а ytg а nd а m о dull а rg а bo’lib t а shl а ydi. А g а r pr о ts е dur а li
d а sturl а sh m а ’lum о tl а r v а pr о ts е dur а l а rni bo’lib t а shl а s а , m о dulli d а sturl а sh,
und а n f а rqli o’l а r о q ul а rni birl а shtir а di. M о dulm а ’lum о tl а rning o’zid а n h а md а
m а ’lum о tl а rg а ishl о v ber а dig а n pr о ts е dur а l а rd а n ib о r а t. D а sturning b о shq а
qisml а rig а m о duld а n f о yd а l а nish k е r а k bo’lib q о ls а , ul а r m о dul int е rf е ysig а
mur о j аа t etib qo’ya q о l а di. M о dull а r b а rch а ichki ах b о r о tni d а sturning b о shq а
qisml а rid а yashir а di.
О by е ktg а mo’lj а ll а ng а n d а sturl а sh ( О MD) m о dulli d а sturl а shd а n k е yingi
m а ntiqiy p о g’ о n а ni eg а ll а ydi, u m о dulg а n а sld а n n а slg а o’tishni v а
p о lim о rfizmni qo’sh а di. D а sturchi О MD d а n f о yd а l а nar ek а n, d а sturni bir q а t о r
о liy d а r а j а li oby е ktl а rg а bo’lish yo’li bil а n tiziml а shtir а di. H а r bir oby е kt h а l
qilin а yotg а n mu а mm о ning m а ’lum bir t о m о nini m о d е ll а shtir а di. О MD
endilikd а d а sturni b а j а rish j а r а yonini b о shq а rish uchun d а sturchi diqq а tini
pr о ts е dur а l а rni k е tm а -k е tlikd а ch а qirib о lish ro’yx а tini tuzib o’tirishg а
q а r а tm а ydi.
Buning o’rnig а oby е ktl а r o’z а r о а l о q а d а bo’l а di. О MY yord а mid а ishl а b
chiqilg а n d а stur h а l qilin а yotg а n mu а mm о ning а m а ld а gi m о d е li bo’lib х izm а t
qil а di. D а sturg а oby е ktl а r а t а m а l а ri bil а n t а ’rif b е rish d а sturiy t а ’min о tni ishl а b
chiqishning eng tushun а rli usulidir. О by е ktl а r h а mm а n а rs а ni oby е kt nim а
qil а yotg а ni nuqt а yi n а z а rid а n idr о k etishg а , ya’ni uning x а tti-h а r а k а tl а rini
x а yol а n m о d е ll а shtirishg а m а jbur qil а di. Shu tuf а yli oby е ktg а yondashishd а u
d а sturning b а j а rilishi j а r а yonid а q а nd а y ishl а til а di d е g а n nuqt а yi n а z а rd а n bir о z

e’tib о rni ch а lg’itishi mumkin. Shund а y qilib, d а sturni yozish j а r а yonid а h а qiqiy
dunyoning t а biiy а t а m а l а rid а n f о yd а l а nish mumkin. D а sturni а l о hid а
pr о ts е dur а l а r v а m а ’lum о tl а r sh а klid а (k о mpyut е r dunyosi а t а m а l а rid а ) qurish
o’rnig а oby е ktl а rd а n ib о r а t d а stur qurish mumkin.
Insoniyatning o’z mehnatini yengillatishga muttasil intilishi ham informatsiyalar
rolini oshirmoqda, uni qayta ishlash, tahlil va sintez qilish jarayonlarini hal
qilishni taqozo etmoqda. Dunyoning turli nuqtalarida turib o’zaro hamkorlik
ishlarini olib borish, birgalikda yangi texnika va texnologiyalar ustida ish olib
borish, umuman olganda o’zaro tez axborot almashish anchagina muammolar
tug’dirardi. XX asrda qilingan eng katta ishlardan biri bu Internet
texnologiyalarining vujudga kelishi bo’ldi. Endi Internet yordamida insoniyat
dunyoning qaysi burchagida faoliyat ko’rsatishdan qat’iy nazar doimo bir-biri
bilan aloqada bo’lib turadi. Axborot tez almashishi o’z navbatida inson faolligini
ham oshirib yubordi va qisqa vaqtlar ichida juda ham katta yutuqlarga erishildi.
Keyingi yillarda mamlakatimiz ilm-fani ham axborotlashtirishning nazariy
asoslariga katta hissa qo’shib kelmoqda, shu bilan birgalikda, hodisalar,
jarayonlarni yagona axborot asosida tadqiq etishning ilmiy yo’nalishlarini tahlil
va sintez qilish natijasi bo’lgan fan-informatikaning vujudga kelishiga
boshlang’ich nuqta qo’yildi. Axborot, energiya, vazn, bo’shliq va vaqtni bir
butun holda batafsil o’rganish hozirgi vaqtda inson hayotining barcha
jabhalarida muhim axamiyatga ega bo’lib qolmoqda.
Mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning birinchi bosqichi
yakunlanib, ikkinchi - sifat bosqichiga o’tildi. O’tgan davrda yaratilgan
me’yoriy-xuquqiy hujjatlar fanlar bo’yicha o’quv adabiyotlarining yangi
avlodini yaratishga asos bo’lib, o’quv jarayonini sifatini oshirishga xizmat
qiladi. O’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish, ularni tayyorlash
borasidagi ilmiy-uslubiy, tashkiliy va iqtisodiy masalalarni hal qilish, uzlo’qsiz
ta’lim tizimida Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maqsadlariga erishishni
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarning ishlab chiqishni talab qiladi.

Axborot jamiyatni rivojlantiruvchi va uning tarakkiyotiga asos buluvchi muxim
vosita xisoblanadi. Shu kabi axborot insoniyat tarixida eng muxim iktisodiy
kursatkichlardan biri bulsa, jamiyatni kompyuterlashtirish esa iqtisodiyotni
tarkibiy jixatdan qayta qurishda asosiy xarakatlantiruvchi kuchdir. Jamiyatni
axborotlashtirish,yangi axborot texnologiyalari bilan ta’minlash insonlarning
turli-tuman ma’lumotlarga bo’lgan extiyojini qondirish muxim o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan, voqea-xodisalar va jarayonlarning bir-
biriga aloqadorligini, o’zaro munosabati va mohiyatini taxlil etish, o’z xayotidan
kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maksadida ko’pdan-
ko’p dalil va raqamlarga murojaat qiladi. Axborot tufayli nazariya amaliyot
bilan birikadi. Amaliyot nazariyasiz, nazariya amaliyotsiz mavjud xam
bulmaydi, rivojlanmaydi xam.
Xozirgi kunda xar bir tashkilot, o’quv muassasasi, firma va ishlab chiqarishning
barcha soxalarida raxbar va xodimlar faoliyatining samaradorligini oshirish
maqsadida boshqaruv jarayonlarini ma’lum darajada avtomatlashtirishga oid
muammolarni yechish bilan shug’ullanadi. Bunda ular maxsus firmalarning
mutaxassislari bilan uchrashadi, ularning faoliyati bilan yaqindan tanishadi, ular
ishlab chiqaradigan maxsulotlarni ko’radi va pirovardida o’zida
avtomatlashtirish uchun kerak bo’ladigan texnik jixozlarni xarid qiladi. Albatta,
tashkilotlarga o’rnatilgan avtomatlashtirish jixozlari yildan-yilga yangilanib,
texnik jixatdan takomillashtirib boriladi.
XX asrning so’nggi o’n yili mobaynida axborotlar bilan ishlash va
axborotlashtirish juda rivojlandi. Bunga sabab shundaki, kundalik turmushda
axborotlar, ularni qayta ishlash va uzatishning axamiyati ortib bormoqda. Bu esa
o’z navbatida jamiyatning xar bir a’zosidan axborotlashtirish va axborot
texnologiyalari sirlarini, uning qoida va qonuniyatlarini mukammal bilishni
taqozo etadi.
2.2 C++ tili va ob’ektlarga mo’ljallangan dasturlash.

C++ tili ob’ektga mo’ljallangan dasturlash prinsiplarini
qo’llab quvvatlaydi.
Bu prinsiplar quyidagilardir:
• Inkapsulyasiya
• Merosxo’rlik
• Polimorfizm
Inkapsulyasiya.
Agarda muhandis ishlab chiqarish jarayonida rezistorni qo’llasa, u buni
yangidan ixtiro qilmaydi, omborga (magazinga) borib mos parametrlarga
muvofiq kerakli detalni tanlaydi. Bu holda muhandis joriy rezistor qanday
tuzilganligiga e’tiborini qaratmaydi, rezistor faqatgina zavod xarakteristikalariga
muvofiq ishlasa etarlidir. Aynan shu tashqi konstruksiyada qo’llaniladigan
yashirinlik yoki ob’ektni yashirinligi yoki avtonomligi xossasi inkapsulyasiya
deyiladi. Inkapsulyasiya yordamida berilganlarni yashirish ta’minlanadi. Bu
juda yaxshi xarakteristika bo’lib foydalanuvchi o’zi ishlatayotgan ob’ektning
ichki ishlari haqida umuman o’ylamaydi.
Merosxo’rlik
C++ tili merosxo’rlikni himoya qiladi. Bu yangi berilganlar tipi (sinf), oldindan
bo’lgan sinfni kengaytirishdan hosil bo’ladi. Bunda yangi sinf oldingi sinfning
merosxo’ri deb ataladi.
Polimorfizm.
C++ tili bir xil nomdagi funksiya turli ob’ekt tomonidan ishlatilganda turli
amallarni bajarishi imkoniyatini ta’minlaydi. Bu funksiya va sinfning
polimorfligi deb nomlanadi. Poli – ko’p, morfe – shakl degan ma’noni anglatadi.
Polimorfizm – bu shaklning ko’p xilligidir.
2.3 C++ Builder а s о sl а ri.

Ishl а b chiqishning int е gr а tsiyal а shg а n muhiti
k о mp о n е nt а l а r p а litr а sini birl а shtir а di. Sh а kll а r muh а rriri,
k о d muh а rriri, oby е ktl а r n о ziri, oby е ktl а r x а zin а si bul а r
h а mm а si k о d v а z а xir а l а r ustid а n to’liq n а z о r а tni
t а ’minl о vchi d а sturiy il о v а l а rni t е z ishl а b chiqish
instrum е ntl а ri.
K о mp о n е ntal а r p а litr а si il о v а l а rni qurishd а t а klif qilin а dig а n 100 d а n о rtiq
t а kr о r а n qo’ll а n а dig а n k о mp о n е ntal а rd а n ib о r а t. Sh а kll а r muh а rriri d а sturning
f о yd а l а nuvchi bil а n int е rf е ysini yar а tish uchun mo’lj а ll а ng а n. K о d muh а rriri
d а stur m а tnini, х usus а n, v о q еа l а rg а ishl о v b е rish funksiyal а rini yozish uchun
mo’lj а ll а ng а n. О by е ktl а r n о ziri q о tib q о lg а n chig а l d а sturl а sh z а rur а tisiz
oby е ktl а r ususiyatl а rini vizu а l o’rn а tish imk о nini b е r а di h а md а shund а y
v о q еа l а rni o’z ichig а о l а diki, bu v о q еа l а rni ul а rning p а yd о bo’lishig а nisb а t а n
oby е ktl а r r еа ksiyasi k о dl а ri bil а n b о g’l а sh mumkin bo’l а di.
О by е ktl а r Ха zin а si m а ’lum о tl а rning sh а kl v а m о dull а ri k а bi oby е ktl а rg а eg а
bo’lib, ul а r ishl а b chiqishd а muv а qq а t s а rfl а rni k а m а ytirish m а qs а did а ko’plab
il о v а l а r bil а n bo’lin а di. C++ Builder il о v а l а rni qurishning vizu а l m е t о dik а sini
K о mp о n е ntal а r p а litr а sid а n k е r а kli b о shq а rish el е m е ntl а rini t а nl а b о lish
v о sit а sid а j о riy et а di. H а r bir k о mp о n е nt а bil а n ushbu k о mp о n е nt а turini v а
х ulq- а tv о rini o’zg а rtir а dig а n х ususiyatl а r b о g’liq bo’l а di. C++ Builder 32
r а zryadli t а k о mill а shtirilg а n Vizu а l k о mp о n е nt а l а r kutub хо n а si VCL (Visual
Component Library) bil а n birg а likd а y е tk а zib b е ril а di. Bu kutub хо n а eng
mur а kk а b il о v а l а rni qurish uchun mo’lj а ll а ng а n 100 d а n о rtiq t а kr о r а n
qo’ll а n а dig а n k о mp о n е nt а l а rd а n ib о r а t. Kutub хо n а ning а s о siy k о mp о n е nt а l а ri
P а litr а l а r k о mp о n е nt а l а rining instrum е nt а l p а n е lid а b е rilg а n. K о mp о n е ntal а r
b е lgil а ri d а sturingiz sh а klig а о lib o’til а di. Kutub хо n а Windows v а Windows 95
о p е r а tsiya tiziml а rid а gi F о yd а l а nuvchi Gr а fik Int е rf е ysi st а nd а rt int е rf е ys
oby е ktl а rining to’liq ink а psul а tsiyal а nishini o’z ichig а о l а di. Ul а r о r а sid а ,
i х tis о s-l а shg а n k о mp о n е nt а l а r bil а n bir q а t о rd а , r е lyatsi о n m а ’lum о tl а r b а z а sini
b о shq а rish uchun mo’lj а ll а ng а n k о mp о n е nt а l а r а l о hid а o’rin eg а ll а ydi.

Ish о nchli v а s а m а r а li d а sturl а rni yar а tishd а C++Builder oby е ktg а mo’lj а ll а ng а n
d а sturl а sh ( О MD) imk о niyatl а rid а n to’liq f о yd а l а n а di.
C++Builder b о sh х ususiyati а vv а l а mb о r uning d а sturni vizu а l ishl а sh j а r а yonid а
n а f а q а t t а yyor k о mp о n е nt а l а rd а n f о yd а l а nish, b а lki yangi k о mp о n е nt а l а rni
yar а tish q о biliyatid а h а m n а m о yon bo’l а di. Yangi k о mp о n е nt а l а r, d а stl а bki
k о mp о n е nt а l а r k а bi, s о dd а bo’lishi mumkin, bund а ul а rning funksi о n а l
imk о niyatl а ri biroz k е ng а ytirilg а n yoki o’zining mutl а q о o’zig а хо s ko’rinishi,
х ulq- а tv о ri v а k о dining m а zmuni bil а n f а rql а n а dig а n

bo’l а di. K о mp о n е nt а l а rning yar а tilishi О MD ning v о rislik m еха nizmig а
t а yan а di, ch е kl а nishl а rg а d е yarli eg а bo’lm а ydi h а md а quyid а gi b о sqichl а rd а n
o’t а di:
M а vjud k о mp о n е nt а turig а v о rislik yangi х ususiyatl а r, m е t о dl а r v а v о q еа l а rni
а niql а sh yar а tilg а n k о mp о n е nt а ni q а yd etish.
Qidirish о s о n bo’lishi uchun P а litr а funksi о n а l jih а td а n o’ х sh а sh
k о mp о n е nt а l а rni birl а shtir а dig а n qo’shimch а il о v а l а r bil а n bo’ling а n.T а nl а b
о ling а n k о mp о n е nt а ning k о nt е kst m е nusini ung а sichq о nch а ning o’ng
tugm а sini b о sib о chish mumkin.
St а nd а rt k о mp о n е nt а l а r.
TMainMenu
TMainlVlenu b о sh m е nu buyruql а ri p а n е lini v а ul а rg а
m о s k е l а dig а n tushib q о l а dig а n m е nul а rni yar а t а di. B а rch а
m е nu buyruql а rining id е ntifik а t о rl а ri m е nuning h а r q а nd а y
k о nkr е t buyrug’ig а kirish huquqig а eg а bo’lg а n ltems
х ususiyati bil а n а niql а n а di, AutoMerge х ususiyati Merge v а
Unmerge m е t о dl а ri bil а n birg а likd а turli sh а kld а gi
m е nul а rning birl а shish j а r а yonini b о shq а r а di.
TPopUpMenu
TPopUpMenu sh а kl yoki bir о nt а b о shq а k о mp о n е nt а
uchun m ах sus m е nu yar а t а di. E’tib о rg а о ling, а yn а n shu
m а qs а d uchunh а r q а nd а y b о shq а k о mp о n е nt а PopUpMenu
х ususiyatig а eg а bo’lib, bu х ususiyatd а siz bil а n b о g’liq
m е nug а iqtib о s qilishingiz mumkin. А g а r siz sichq о nch а ning
o’ng tugm а sini sh а klg а yoki b е rilg а n k о mp о n е nt а m а nsub
bo’lg а n bir о n b о shq а el е m е ntg а b о sish bil а n m ах sus m е nu
ekr а nd а p а yd о bo’lishini хо hl а s а ngiz, AutoPopup
х ususiyatining true qiym а tini o’rn а ting. Voq еа q а yt а
ishl а tgichi OnPopup yord а mid а b е v о sit а m ах sus m е nuning

p а yd о bo’lishi о ldid а n b а j а ril а dig а n pr о ts е dur а ni а niql а sh
mumkin.
TLabel
TLabel sh а kld а t а hrir qilib bo’lm а ydig а n st а tik
m а tnning to’rtburch а k s о h а sini а ks ettir а di. О d а td а m а tn
b о shq а k о mp о n е nt а n о mid а n ib о r а t bo’l а di. N о m m а tni
Caption х ususiyatining qiym а tidir. Alignment х ususiyati
m а tnni t е kisl а sh usulini а niql а ydi. Shrift o’lch а mi а vt о m а tik
t а rzd а s о h а ning m а ksim а l to’ldirilishig а m о s k е lishi uchun
AutoSize х ususiyatining true qiym а tini o’rn а ting. K а lt а s о h а
ichid а m а tnning h а mm а sini ko’rish imk о nig а eg а bo’lish
uchun WordWrap х ususiyatining true qiym а tini b е ring.
Transparent х ususiyatining true qiym а tini o’rn а ts а ngiz,
b о shq а k о mp о n е nt а ning bir qismini to’g’ri uning ustid а
j о yl а shtirilg а n n о m о r а sid а n ko’rinib tur а dig а n qilishingiz
mumkin.
TEdit
TEdit a х b о r о t yakk а s а trining t а hrir qilin а yotg а n
kiritishid а gi to’rtburch а k s о h а ni sh а kld а а ks ettir а di. T а hrir
s о h а sining ichid а gi b о shl а ng’ich n а rs а l а rni Text
х ususiyatining qiym а ti bo’lg а n s а tr а niql а ydi.
T Е dit k о mp о n е nt а si TCustomEdit sinfining to’g’rid а n-to’g’ri h о sil а si bo’lib,
uning b а rch а х ususiyatl а ri, m е t о dl а ri v а v о q е al а rig а v о rislik qil а di.
TMemo
TMemo a х b о r о t ko’pl а b s а trining t а hrir qilin а yotg а n
kiritishid а gi to’rtburch а k s о h а ni sh а kld а а ks ettir а di. T а hrir
s о h а sining ichid а gi b о shl а ng’ich n а rs а l а rni Lines
х ususiyatining qiym а ti bo’lg а n s а trl а r m а ssivi а niql а ydi.
Ushbu х ususiyat qiym а ti ustunid а tugm а ch а ni b о ss а ngiz,
ro’yx а t el е m е ntl а ri muh а rririning d а rch а si о chil а di. TMemo

k о mp о n е nt а si TCustomMemo sinfining to’g’rid а n-to’g’ri
h о sil а si bo’lib, uning b а rch а х ususiyatl а ri, m е t о dl а ri v а
v о q еа l а rig а v о rislik qil а di.
TButton
TButton yozuvli to’rtburch а k tugm а ni yar а t а di.
Tugm а ch а b о silg а nd а , d а sturd а bir о r bir x а tti-h а r а k а t
n о ml а n а di (initsi а ll а shtiril а di). Tugm а ch а l а r ko’pr о q di а l о gli
d а rch а l а rd а qo’ll а n а di. Default х ususiyatining true qiym а ti
t о m о nid а n t а nl а b о ling а n yashirin tugm а ch а , di а l о g
d а rch а sid а h а r g а l Enter kl а vish а si b о silg а nd а , OnClick
v о q еа q а yt а ishl а tgichini ishg а tushir а di. Cancel
х ususiyatining true qiym а ti t а nl а b о lg а n uzish tugm а ch а si,
di а l о g d а rch а sid а h а r g а l Escape kl а vish а si b о silg а nd а ,
OnClick v о q еа q а yt а ishl а tgichini ishg а tushir а di. TVutton
k о mp о n е nt а si TButtonControl sinfining h о sil а si his о bl а n а di.
TCheckBox
TCheckBox ikkit а h о l а tg а h а md а t а vsifiy m а tng а eg а
bo’lg а n kv а dr а t ch е kb о ksni yar а t а di (bund а t а vsifiy m а tn
ch е kb о ksning v а zif а sini sp е tsifik а tsiya qil а di). B о ks h о l а tini
bildiruvchi «check» bir о r bir v а ri а ntning t а nl а nishig а m о s
k е l а di (b о ks ustid а n t о rtilg а n chiziq bil а n b е lgil а n а di)
«uncheck» h о l а ti es а t а nl о v о lib t а shl а nishig а m о s k е l а di
bund а Checked k о mp о n е nt а sining х ususiyati m о s r а vishd а
o’zg а r а di h а md а OnSlick v о q еа si yuz а g а k е l а di. T а vsifiy
m а tn Caption х ususiyatid а s а ql а n а di. AllowGrayed
х ususiyatining true qiym а tini o’rn а tib, b о ksni to’qr о q r а ngli
(m а s а l а n, kulr а ng) qilish mumkin. State х ususiyati j о riy
h о l а tni v а b о ks r а ngini а ks ettir а di. TCheckBox
k о mp о n е nt а si TButtonControl sinfining h о sil а sidir.
TRadioButton

TRadioButton ikkit а h о l а tg а h а md а t а vsifiy m а tng а
eg а bo’lg а n yum а l о q tugm а ch а ni yar а t а di (bund а t а vsifiy
m а tn yum а l о q tugm а ch а ning v а zif а sini sp е tsifik а tsiya
qil а di). R а di о -tugm а l а r bir-birini istisn о qil а dig а n t а nl о v
v а ri а ntl а rining to’pl а mid а n ib о r а t: ya’ni ushbu v а qt
d а qiq а sid а f а q а t bitt а tugm а t а nl а b о linishi mumkin (ichki
q о r а d о ir а ch а bil а n b е lgil а n а di), а vv а l t а nl а ng а n tugm а d а n
es а t а nl о v а vt о m а tik t а rzd а о lin а di. R а di о tugm а b о silg а nd а ,
Checked k о mp о n е nt а sining х ususiyati h а m m о s r а vishd а
o’zg а r а di v а OnCkick v о q еа si yuz а g а k е l а di. О d а td а r а di о -
tugm а l а r а vv а ld а n sh а kld а o’rn а tilg а n k о nt е yn е r
ichig а j о yl а shtiril а di. А g а r bitt а tugm а t а nl а ng а n bo’ls а ,
ushbu guruhg а m а nsub b а rch а b о shq а tugm а l а rning
t а nl о vl а ri а vt о m а tik t а rzd а о lib t а shl а n а di.
TComboBox
TComboBox t а hrir s о h а si h а md а m а tn v а ri а ntl а rining
tushib q о l а dig а n ro’yx а ti k о mbin а tsiyasini t а nl а sh uchun
yar а t а di. Text х ususiyatining qiym а ti b е v о sit а t а hrir s о h а sig а
kiritib qo’yil а di. F о yd а l а nuvchi t а nl а b о lishi mumkin
bo’lg а n ro’yx а t el е m е ntl а ri Items х ususiyatining d а sturning
b а j а rilish p а ytid а t а nl а b о linishi mumkin bo’lg а n el е m е nt
r а q а mi ItemIndex х ususiyatining, t а nl а b о ling а n m а tnning
o’zi es а SelText х ususiyatining ichid а bo’l а di. SelStart v а
SelLength х ususiyatl а ri m а tnning q а ysi qismini t а nl а b
о lishni b е lgil а b b е rish yoki m а tnning q а ysi qismi t а nl а b
о ling а nini bilish imk о nini b е r а di.
TScrollBar
TScrollBar d а rch а , sh а kl yoki b о shq а k о mp о n е nt а
ichid а gil а rini ko’rib chiqish uchun, m а s а l а n, bir о r bir

p а r а m е tr qiym а tini b е rilg а n int е rv а l ichid а h а r а k а tl а nishi
uchun yugurgichli а yl а ntirish lin е yk а sini yar а t а di.
А yl а ntiril а yotg а n oby е kt х ulq- а tv о rini OnScroll v о q еа l а r
q а yt а ishl а tgichi а niql а ydi. F о yd а l а nuvchi lin е yk а ning
o’zid а sichq о nch а ni b о sg а nd а (yugurgichning h а r ikk а l а
t о m о nid а ), yugurgich q а nch а g а surilishi k е r а kligini
LargeChange х ususiyatining qiym а ti а niql а b b е r а di.
F о yd а l а nuvchi sichq о nch а ni str е lk а li tugm а ch а l а r (lin е yk а
ох irid а gi) ustid а b о sg а nd а yoki p о zitsiyal а sh tugm а ch а l а rini
b о sg а nd а , yugurgich q а nch а g а surilishi k е r а kligini
SmallChange х ususiyatining qiym а ti а niql а b b е r а di. Min v а
Max х ususiyatl а rining qiym а tl а ri yugurgichning yo’l
qo’yilishi mumkin bo’lg а n j о y а lm а shinuvl а ri int е rv а ll а rini
b е lgil а ydi. Sizning d а sturingiz yugurgichni Position
х ususiyatining qiym а ti а niql а b b е r а dig а n k е r а kli p о zitsiyag а
j о yl а shtirishi mumkin. SetPcirums m е t о di bir p а ytning
o’zid а Min, M а x v а Position g а t е gishli b а rch а х ususiyatl а r
qiym а tl а rini а niql а b b е r а di.
TPanel
TPanel b о shq а k о mp о n е ntal а rni o’z ichig а о lishi
mumkin bo’lg а n bo’sh p а n е lni yar а t а di. Siz TPanel d а n o’z
sh а klingizd а instrum е ntl а r p а n е li yoki h о l а tl а r s а trl а rini
yar а tish uchun f о yd а l а nishingiz mumkin. TPanel p а n е l
k о mp о n е nt а si TCustomPanel sinfining h о sil а si bo’lib, uning
b а rch а х ususiyatl а ri, m е t о dl а ri v а v о q еа l а ri to’liq v о rislik
qil а di. Windows k о mp о n е ntal а ri Windows k о mp о n е ntal а ri
sizning d а sturingizg а Windows ning 12 t а int е rf е ys
el е m е ntl а rining ul а nishini а m а lg а о shir а di.
TTabControl

TTabControl bir-birini qism а n yopib tur а dig а n
qo’shimch а k а rt о t е k а el е m е ntl а rining to’pl а mini а ks ettir а di.
Qo’shimch а il о v а l а rning n о ml а ri Tabs х ususiyatining
ro’yx а tig а ushbu х ususiyat qiym а ti ustunid а gi tugm а ch а
bil а n kiritil а di.
TPageControl
TPageControl ko’p v а r а qli di а l о gni t а shkil etish uchun
mo’lj а ll а ng а n qism а n bir-birining ustini yopuvchi
qo’shimch а k а rt о t е k а il о v а l а ri ko’rinishid а gi m а yd о nl а r
to’pl а mini а ks ettir а di. T е gishli qo’shimch а il о v а g а eg а
bo’lg а n yangi di а l о gli s а hif а ni yar а tish uchun b е rilg а n
k о mp о n е nt а ning k о nt е kst m е nusid а n New Page о psiyasini
t а nl а b о ling. Siz k о nkr е t s а hif а ni quyid а gi usull а rning biri
yord а mid а f ао ll а shtirishingiz mumkin: ActivPage
х ususiyatining tushib q о l а yotg а n ro’yx а tid а n t а nl а b о ling а n
sichq о nch а yord а mid а shuningd е k, k о nt е kst m е nuning
NextPage v а Previous Page о psiyal а ri yord а mid а qo’shimch а
il о v а l а rni v а r а ql а sh v о sit а sid а . Pagelndex х ususiyati f ао l
s а hif а r а q а mig а eg а . Tab Visible х ususiyatining false
qiym а tini o’rn а tib, shu s а hif а ni ko’rinm а s qilish mumkin.
TImageList
TImageList bir х il o’lch а md а gi gr а fik t а svirl а rd а n
ib о r а t k о ll е ksiya uchun k о nt е yn е r yar а t а di. Bu t а svirl а rning
h а r bitt а sini ul а rning 0 d а n n-1 g а ch а qiym а tl а r int е rv а lid а gi
ind е ks bo’yich а t а nl а b о lish mumkin. Gr а fik k о ll е ksiyal а r
bitli о br а zl а r yoki pikt о gr а mm а l а rning k а tt а to’pl а ml а rig а
s а m а r а li х izm а t ko’rs а tish uchun qo’ll а n а di. Ushbu bitli
о br а zl а r v а pikt о gr а mm а l а r eni k*n bo’lg а n yag о n а bitli
о br а z sif а tid а s а ql а n а di. Niq о bli m о n ох r о m t а svirl а r tiniq
tr а f а r е tl а r sif а tid а а ks ettiril а di. TImageList k о mp о n е nt а si

s а ql а n а yotg а n t а svirl а rni yozish, t а nl а sh v а chiq а rish
j а r а yonl а rini о s о nl а shtiruvchi m е t о dl а rg а eg а .
THeaderControl THeaderControl d а sturning b а j а rilish
j а r а yonid а enini o’zg а rtirish mumkin bo’lg а n ustunl а r
s а rl а vh а l а rining to’pl а mi uchun k о nt е yn е r yar а t а di. Sections
х ususiyatid а s а n а b o’tilg а n s а rl а vh а l а rni ах b о r о t m а yd о nl а ri
ustid а , m а s а l а n, TListBox k о mp о n е nt а l а ri ro’yx а tl а ri ustid а
j о yl а shtirish mumkin. S а rl а vh а li s е ksiyal а r muh а rririning
d а rch а si ushbu х ususiyat qiym а tl а rining gr а f а sid а tugm а ch а
bil а n chil а di.
TRichEdit
TRichEdit RTF (Rich Text Format) f о rm а tid а gi ko’p
s а trli ах b о r о tning t а hrir qilin а dig а n kiritish s о h а sini а ks
ettir а di. ATF f о rm а ti shrift а tributl а ri v а p а r а gr а fl а rni
f о rm а tl а shning turli v а ri а ntl а rini o’z ichig а о l а di. Bu
f о rm а tni ko’pl а b pr о f е ssi о n а l m а tniy pr о ts е ss о rl а r m а s а l а n:
MicrosoftWord q а bul qil а di.
TBitBtn
TBitBtn bit о br а zining t а sviri tushirilg а n tugm а ch а ni
yar а t а di. Bund а y tugm а ch а l а r ko’pr о q m ах sus di а l о gli
d а rch а l а rd а qo’ll а n а di.Gr а fik tugm а ch а l а r bit о br а zl а ri,
ul а rning ko’rinishi v а tugm а ch а d а j о yl а shishini
sp е tsifik а tsiyal а sh х ususiyatl а rig а eg а bo’l а di. Siz C+
+Builder qurilm а sig а kirg а n а l о hid а t а svirl а r k а t а l о gid а gi
gr а fik tugm а l а rning t а yyor still а rid а n f о yd а l а nishingiz
h а myoki bo’lm а s а t а svirl а rni t а hrir qilish tiziml а rining biri
t о m о nid а n yar а tilg а n sur а tl а rd а n f о yd а l а nishingiz h а m
mumkin.
TSpeedButton

TSpeedButton od а td а m а ’lum m е nu buyruql а rini t е z
ch а qirish yoki r е jiml а rni o’rn а tish p а n е li (TPanel) d а
j о yl а shtiril а dig а n gr а fiktugm а ni yar а t а di.T е zk о r tugm а ning
turli h о l а tl а rig а (m а s а l а n, «b о silg а n», «qo’yib yub о rilg а n»,
«t а qiql а ng а n» v а h.k.) turli bit о br а zl а ri m о s k е lishi mumkin.
Bir-birining o’rnini b о s а dig а n t а svirl а r v а yozuv m а tnini
t а nl а sh uchun х ususiyatl а r m а vjud. K е ng а yishli t а svirl а r
f а yll а ri muh а rririning d а rch а si Glyph х ususiyati
qiymatl а rining gr а f а sid а gi tugm а bil а n о chil а di. T е z
tugm а l а rning b о shq а х ususiyatl а ri ul а rning bir о r bir
guruhd а gi ishini t а shkil et а di.
TMaskEdit
TMaskEdit o’zig а хо s f о rm а td а gi m а ’lum о tl а rning
t а hrir qilin а dig а n n а z о r а td а gi to’rtburch а k s о h а sini yar а t а di.
Kiritil а yotg а n m а tnning to’g’riligi ru х s а t etilg а n f о rm а tl а rni
k о dl о vchi niq о b v о sit а sid а t е kshiril а di. Bu f о rm а tl а rg а m а tn
kiritilg а n v а f о yd а l а nuvchig а t а qdim etilg а n bo’lishi mumkin
(s а n а , v а qt, t е l е f о n r а q а mi v а h.k.). EditMask х ususiyati
j о riy niq о b k о dini s а ql а ydi. Niq о bl а r muh а rriri d а rch а si
ushbu х ususiyat qiym а tl а ri gr а f а sid а tugm а bil а n о chil а di.
TMaskEdit k о mp о n е nt а si TCustomMaskEdit sinfining
to’g’rid а nto’g’ri h о sil а sidir. U s а trl а r yoki ustunl а r bo’yich а
b е lgili k е tm а k е tlikl а rni а ks ettirish uchun mo’lj а ll а ng а n
munt а z а m (r е gulyar) to’rni yar а t а di.
TStringGrid
TStringGrid k о mp о n е nt а g а t е gishli b а rch а
х ususiyatl а rning n о ml а ri v а v а zif а l а ri bo’lib, siz ul а rd а n
d а sturni l о yih а l а sh b о sqichid а to’l а f о yd а l а nishingiz
mumkin. Ul а r k е yingi p а r а gr а fd а t а vsifi b е rilg а n TDrawGrid

k о mp о n е nt а si х ususiyatl а rig а to’liq to’g’ri k е l а di. Simv о lli
k е tm а -k е tlikl а r bil а n b о g’liq b а rch а oby е ktl а r k е r а kli
oby е ktg а mur о j аа t qilish imk о nini b е r а dig а n Objects х ususiyatid а muj а ss а m
bo’lg а n. D а stur b а j а rilish p а ytid а simv о lli k е tm а -k е tlikl а r v а s е tk а ustunining
ul а r bil а n b о g’liq oby е ktl а ri Cols х ususiyati bil а n а dr е sl а n а di. Rows х ususiyati
s е tk а s а trl а ri bil а n х uddi shund а y ish tutish imk о nini b е r а di. S е tk а ning b а rch а
simv о lli k е tm а -k е tlikl а ri s е tk а ning k е r а kli uyasini а dr е sl а ydig а n
(m а nzill а ydig а n) Cells х ususiyatid а muj а ss а mdir.
TImage
TImage sh а kld а gr а fik t а svir k о nt е yn е rini yar а t а di (bu
bit о br а zi, pikt о gr а mm а yoki m е t а f а yl а bo’lishi mumkin).
T а svirl а r f а yll а ri muh а rririning d а rch а si Picture х ususiyati
qiym а tl а ri gr а f а sid а gi tugm а bil а n о chil а di. K о nt е yn е r o’z
o’lch а ml а rini t а svirni to’liq sig’dir а dig а n qilib o’zg а rtirishi
uchun AutoSize х ususiyatining true qiym а tini o’rn а ting.
Kichikr о q o’lch а md а gi d а stl а bki t а svir butun k о nt е yn е rg а
cho’zilib k е tishi uchun Stretch х ususiyatining true qiym а tini
o’rn а ting. T а svirl а r f а yll а rining din а mik yukl а nishi v а
s а ql а nishi uchun Picture oby е kt х ususiyatining
LoadFromLile v а SaveToFile m е t о dl а rid а n quyid а gi turl а r
yord а mid а f о yd а l а ning:
Image->Picture->LoadFromFile(«<f а yl n о mi>»);
Image->Picture->SaveToFile(«<f а yl n о mi>»);

III. Asosiy qism.
3.1 Ma’lumotlar bazasi yaratish.
Ma’lumotlar bazasini hosil qilish uchun MsAccess dasturini ishga tushiramiz va
“kitoblar” , “berilgan kitoblar” va “kitobxonlar” nomli jadval yaratamiz. Jadval
yaratish uchun maydon turini va nomini tanlab saqlab chiqib ketamiz.
Saqlaganimizdan so’ng ma’lumot yozish uchun quyidagi jadval hosil bo’ladi.
Har bir jadvalni xuddi shu tartibda hosil qilib ma’lumotlar bilan to’ldirib
chiqamiz natijada ma’lumotlar bazasi shakllanadi.

Microsoft Access dasturida jadvallarni bir biriga bog’lashning 4 xil usuli
mavjud:
1. Birga bir bog’lanish: 1→1;
2. Birga ko’p bog’lanish: 1→∞
3. Ko’pga bir bog’lanish: ∞→1;
4. Ko’pga ko’p bog’lanish: ∞→∞
Biz ma’lumotlar bazasi uchun yuqoridagi bog’lanishlarni amalga oshiramiz.
Bunda birga ko’p bog’lanishdan foydalanilgan. Bu
bog’lanishda jadvalning bir ustuni orqali ikkinchi
jadvalga to’liq murojat qilish mumkin bo’ladi.
Bunda maydonlarning quyidagi xususiyatlilari mavjud:
Счетчик -hisoblagich odatda tartib raqamlarni hosil qilamiz;
Поле МЕМО -kattaroq matnli maydonlarni hosil qilishda ishlatiladi;
Числовой -raqamli ma’lumotlar bilan ishlashni ta’minlydi;
Дата/время -sana va vaqtni ko’rsatish uchun mo’ljallangan;
Денежный;
Логический -Mantiqiy ifodalardan foydalanish uchun ishlatiladi;
Поле объекта OLE ;
Гиперссылка -giperssilkalarni joylash uchun mo’ljallangan;
Вложение ;
Мастер подустановок;

3.2 Dastur loyihasini yaratish .
Dastur loyihasini yaratishda oldimizga asosiy maqsadni to ’ g ’ ri qo ’ yib olishimiz
zarur bo ’ ladi , bu maqsad quyidagicha : dasturni qaysi myhitda tuzish , kim uchun
tuzish va qanday tuzish kerakligini aniqlab olish zarur .
Biz dasturni tuzish uchun C++ Builder 6 dasturidan foydalanamiz.
Dasturni ishga tushirgach biz uchun Form1 ochiladi va u unit 1 bilan birgalikda
bo’ladi.
Biz formaga fon qo’yib olamiz buning uchun Additional bo’limidan image
komponentasini tanlaymiz va formaga joylashtiramiz so’ng shu bo’limdan
SpeedButton tugamisini joylashtiramiz quyida rasmda bu komponentalar
ko’rsatilgan:
Bu komponentalar o’rnatilgandan so’ng har birining caption xususiyatiga
Kitoblar, Kitobxonlar, Kitob berish, Berilgan kitoblar, Chiqish kabi
so’zlarni yozib chiqamiz. Keying ishimiz dasturni baza bilan bog’lash uchun
komponentalar joylashtirishdan iborat bo’ladi buning uchun ADO bo’limidan
ADOconnection komponentasini joylashtiramiz.
Keyingi komponenta DataAccess bo’limadagi DataSource komponentasi
bo’ladi:
Bundan uchtasini joylashtiramiz va ADO bo’limidagi
Adotable dan ham uchta joylashtiramiz.
SpeedButton komponentasini ustidagi Kitoblar
so’zini hosil qilish uchun Object Inspector oynasining
Properties bo’limidagi Caption xususiyatiga Kitoblar
deb yozamiz va font bo’limidan uni qalin va kata
shriftga o’tkazishimiz mumkin bo’ladi.

Qolgan komponentalarni ham xuddi shu tartibda yozib chiqamiz natijada
quyidagi oyna hosil bo’ladi oynada o’zgartirish mumkin bo’lgan komponentalar
joylashgan bo’ladi bu oyna Form 1 deb nomlangan bo’ladi. Biz formani tanlab
caption xossasiga Kutubxona deb yozib qo’yamiz natija quyidagi ko’rinishni
oladi:
Yuqoridagi oyna dasturning umumiy ko’rinishi tahrirdagi joyi agar biz
nimanidir o’zgartirmoqchi bo’lsak shu yerdan o’zgartiramiz tugmachalar
joylashuvini ham joyini almashtirishimiz mumkin bo’ladi.
Dastur chiroyli interfeysga ega bo’lishi uchun chiroylli fon va tugmachalar
joylashuvini bir qator qilib o’rtadan joylashtirib chiqamiz, ko’rib turganingizdek
dastur yuqoridagi ko’rinishni oldi.
Dasturni ishga tushirish uchun biz Run menyusidan yoki play tugmachasidan
foydalanishimiz mumkin buning uchun dasturni saqlab play tugmachasini
chertamiz

natijada dastur ishga tusha boshlaydi
3.3 Dasturdan foydalanish yo’riqnomasi.
Dasturni ishga tushirgach dastur oynasi quyidagicha
ochiladi:
Dasturdan foydalanish foydalanuvchi uchun qiyinchilik tug’dirmaydi chunki
dastur tushunarli tilda va soda interfeysda tuzilgan biz dasturdan to’liq
foydalanishimiz uchun dastlab kutubxonadagi barcha kitoblarni kiritib

chiqishimiz zarur bo’ladi buning uchun Kitoblar bandini tanlaganimizda
quyidagi oyna ochiladi:
Biz kitoblarni qo’shish uchun Qo’shish tugmasini bosamiz natijada quyidagi
oyna ochiladi:
Bunda kitob nomerini, nomlanishini, yozuvchini va kitob sonini kiritib, qo’shish
tugma sini bosamiz natijada kitob bazaga qo’shiladi. So’ng chiqishni bossak
oyna yopiladi.
Agar biz kitoblar jadvalidagi o’chirish tugmasini bossak quyidagi oyna hosil
bo’ladi:
Bunda belgilangan ma’lumot o’chiriladi.
Tahrirlash tugmasini bosganimizda esa
belgilangan kitobni ma’lumotlarini
o’zgartirish imkoniga ega bo’lamiz va
joiz bo’lsa o’zgartirib saqlash
tugmasinin bosamiz. Nojoiz bo’lsa
chiqish tugmasini bossak oyna yopiladi.

Keyingi tugma Kitobxonlar deb nomlangan bu tugma kitobxonlar jadvalini
chaqiradi:
Bu oynada uchta tugma joylashgan bo’lib birinchisi “Kitobxon qo’shish” ni
bosganimizda
Oyna ochiladi bu oynaga biz kitobxon nomeri va ismi familiyasini kiritb
qo’shish tugmasini bosamiz. Natijada
kitobxon qo’shiladi. Agar biz
kitobxonni o’chirmoqchi bo’lsak
“kitobxonni o’chirish” tugmasini
bosamiz va “Yes” ni tanlaymiz.

“Kitob berish” tugmasi qaysi kitob qanday kitobxonga berilganini ro’yxatga
oladi buning uchun biz kitobni tanlaymiz kitob berish tugmasini bosamiz
Natijada quyidagi oyna hosil bo’ladi:
Yuqoridagi oynaga biz kitobxon nomerini kiritib berish tugmasini bosamiz.
Izoh: Kitobxon birinchi navbatda kitobxonlar jadvaliga kiritilgan bo’lishi lozim.
Bu dastur yordamida kitoblar sonini va kitobxonlar sonini aniq bilib
olishimiz mumkin. Bundan tashqari juda ko’plab qulayliklari mavjud masalan
kutubxonachini qog’oz qalamdan ancha yiroqlashtiradi u har kitobxon uchun
alohida varoq to’ldirib o’tirmaydi buning o’rniga bitta kompyuter yetarli bo’ladi.

“Berilgan kitoblar” tugmasi shu nomli jadvalni ochadi bunda qaysi kitob
qanday kitobxonga berilgani to’g’risidagi ma’lumotlar aks etgan bo’ladi.
Bu oynada kitobni qabul qilish tugmasi joylashgan bo’lib biz kitobxon
olib kelgan kitobni tanlab qabul qilish tugmasini bossak kitob
ro’yxatdan o’chadi va biz kitobni qabul qilgan bo’lamiz.
Eng oxirgi tugma “ Chiqish ” tugmasi bo’lib biz dasturdan
chiqishimizda ishlatiladi agar biz uni bossak quyidagi oyna ochiladi

Biz “Yes” tugmasini bossak dastur yopiladi aks holda dastur
ishlashda davom etadi. “Dasturdan chiqishni xohlaysizmi?” deb
foydalanuvchini ogohlantiruvchi izoh ham ekranda aks etib turadi.

IV. Xulosa.
Hammamizga ma’lumki, XXI asr “Axborot
texnologiyalari asri” hisoblanadi. Bu asrda dasturlash
sohasida misli ko’rilmagan o’zgarishlar bo’ldi. Bunda
avtomatlashtirish dasturning asosini tashkil qiladi. Yuqorida
yaratilgan dastur ham foydalanuvchiga turli qulayliklar
yaratib, yozuv chizuv ishlaridan ozod qiladi. Men dastur
tuzish davomida C++ Builderda keng imkoniyatlar
yaratilganligini tushundim. Ayniqsa MySQL, Access kabi
dasturlar bilan hamkorlikda ishlashi menda katta qiziqish
uyg’otdi. Men bu kurs ishini qilish davomida C++Builder
dasturi yordamida ma’lumotlar bazasini boshqarishni va
dasturda turli interfeyslarda yaratishni, formalar ustida
amallar bajarishni o’rgandim.
Men ushbu kurs ishini bajarish davomida C++ dasturlash tili da dasturlash
hamda avtomatlashtirish to’g’risidagi bilimlarimni mustaxkamlab oldim. Dastur
tuzish davomida C++ builder da ishladim. C++ builder ko’plab komponentalarni
ishlatdim. Kurs ishini bajarish davomida dasturdagi ko’plab komponentalar
palitrasidan foydalanishni, dastur tuzishdan oldin uning algoritmini to’liq tuzib
chiqish lozimligini o’rgandim. Chunki dasturchi dasturni tuzishdan oldin uning
algoritmini ishlab chiqib dasturni qanday natija qaytarishini bilgan holdagina
dastur bexato, samarali ishlar ekan komponentalardan foydalanishni o’rgandim.
Men ushbu kurs ishini bajarish davomida juda ko’p narsalarni o’rgandim.

V. Foydalanilgan adabiyotlar.
1. C va C++ tili. Sh.A.Nazirov, R.V.Qobulov, M.R.Babajanov, Q.S.Rahmanov.
Toshkent “Voris Nashriyot”, 2013-y.
2. C++ Builder в задачах и примерах. Никита Кулътин. Borland C++ Builder
-краткий справочник.
3. Программирование в C++ Builder, А.Я.Архангельский, Москва,2010 г.
4. C++ Builder. Qudrat Abduraximov o’quv dasturi.
5. C++ da dasturlash fanidan ma’ruza matnlari, TATU Farg’ona filiali, 2014-y.
6. www.ziyonet.uz. Maruza matnlari C++ da dasturlash.
7. www.dasturchi.uz. Qudrat Abduraximov sayti. C++ Builder dasturini
videolari.

$VI. Ilova //--------------------------------------------------------------------------- #include <vcl.h> #pragma hdrstop #include "Unit1.h" #include "Unit2.h" #include "Unit3.h" #include "Unit7.h" #include "Unit4.h" #include "Unit6.h" //--------------------------------------------------------------------------- #pragma package(smart_init) #pragma resource "*.dfm" TForm1 *Form1; //--------------------------------------------------------------------------- __fastcall TForm1::TForm1(TComponent* Owner) : TForm(Owner) { } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::Button1Click(TObject *Sender) { Form2->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::Button3Click(TObject *Sender)$ ${ Form4->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::Button2Click(TObject *Sender) { Form3->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::Button5Click(TObject *Sender) { Form1->Close(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::Button4Click(TObject *Sender) { Form6->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::SpeedButton1Click(TObject *Sender) { Form6->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::SpeedButton5Click(TObject *Sender) { Form1->Close();$ $} //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::SpeedButton2Click(TObject *Sender) { Form2->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::SpeedButton3Click(TObject *Sender) { Form3->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::SpeedButton4Click(TObject *Sender) { Form4->ShowModal(); } //--------------------------------------------------------------------------- void __fastcall TForm1::FormCloseQuery(TObject *Sender, bool &CanClose) { if (MessageDlg("Dasturdan chiqishni xohlaysizmi?",mtConfirmation, TMsgDlgButtons()<< mbYes << mbNo, 0) == mrYes) { CanClose = true; } else { CanClose = false; } } //---------------------------------------------------------------------------$

Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish dasturini yaratish

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Kutubxonachi ishini avtomatlashtirish dasturini yaratish

O'xshash dokumentlar