Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 217.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Algebra

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

21 Sotish

Lagranj teoremasi tadbiqlari

Sotib olish
1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Lagranj teoremasi tadbiqlari Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 503 - guruh talabasi Ergasheva Muxlisa Kurs ishi rahbari: Adilov B. JIZZAX – 2025 2 Mundarija Kirish …………………………………………………………………… Asosoiy qism 3 1.Lagranj teoremasining nazariy asoslari ……………………………… 6 2.Lagranj teoremasining differensial hisobdagi o‘rni ………………… 14 3.Lagranj teoremasi asosida masalalar yechish usullari …………… 23 Xulosa …………………………………………………………………… 33 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………… 35 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Matematikaning nazariy va amaliy tarmoqlarida o‘rta qiymat teoremalari, ayniqsa, Lagranj teoremasi alohida o‘rin tutadi. Ushbu teorema yordamida funksiyalarning qanday tezlikda o‘zgarayotgani, ya’ni uning hosilasi orqali funksiyaning xatti-harakati aniqlanadi. Bu esa matematik tahlilda noaniqliklarni aniqlashtirish, chegaraviy qiymatlarni hisoblash, modellash va optimallik masalalarini hal qilishda beqiyos imkoniyatlar yaratadi. Lagranj teoremasining eng muhim jihatlaridan biri – u uzluksiz va differensiallanuvchi funksiyalar uchun ishonchli baholash vositasi sifatida xizmat qilishi. Ayniqsa, muhandislik, informatika, iqtisodiyot, tibbiyot va boshqa aniq fanlarda bu teoremaning amaliy ahamiyati juda keng. Shuningdek, ta’lim jarayonida mazkur teoremani chuqur o‘rganish o‘quvchilar tafakkurini mustahkamlab, ularning matematik fikrlash salohiyatini kengaytiradi. Shu sababli ushbu kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki o‘quv-uslubiy va amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Lagranj teoremasi birinchi bor XVIII asrda fransuz matematigi Jozef Luy Lagranj tomonidan ilgari surilgan. Ushbu teorema matematik analizning mustahkam tayanchlaridan biriga aylangan bo‘lib, ko‘plab mashhur olimlar – G. M. Fikhtengolts, N. Ya. Vilenkin, A. F. Filippov, R. P. Agafonov kabi mutaxassislar tomonidan rivojlantirildi. Ular bu teoremaning matematik tahlildagi rolini chuqur o‘rganib, uni amaliy masalalarda qo‘llash bo‘yicha darslik va monografiyalar yaratganlar. Bugungi kunga kelib, Lagranj teoremasi ko‘plab oliy o‘quv yurtlarining “Matematik analiz” fan dasturida muhim mavzu sifatida o‘qitilmoqda. Biroq, ushbu teoremaning turli fanlardagi tadbiqlari, uning metodik yondashuvlari va o‘qitish uslublari hali to‘liq tadqiq etilmagan. Xususan, fizika, iqtisodiyot yoki texnik fanlarda bu teoremaning konkret amaliy qo‘llanmalari bo‘yicha mustaqil izlanishlar 4yetarli darajada emas. Shu nuqtai nazardan, mazkur kurs ishi bu sohada mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirishga qaratilgan ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Lagranj teoremasi nazariy jihatdan matematik analizning muhim asoslaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati – har qanday uzluksiz va differensiallanuvchi funksiyaning oraliqdagi o‘zgarish tezligi (ya’ni hosilasi) orqali butun oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarishni aniqlash imkoniyatidir. Bu esa matematik modellashda, funksiyalarni baholashda, harakat yoki o‘zgarish jarayonlarini tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu teorema orqali fizikadagi harakat tenglamalari, iqtisodiyotdagi narx o‘zgarishlari, texnikadagi o‘lchov jarayonlari va informatika sohasidagi algoritmlarni matematik jihatdan asoslab berish mumkin. Amaliy jihatdan esa Lagranj teoremasi hisob-kitoblarda aniqlik keltiradi, cheklangan ma’lumotlar asosida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, o‘quvchilarga ushbu teoremani o‘rgatish orqali ularning mantiqiy va tahliliy fikrlash salohiyatini oshirish mumkin. Teorema asosidagi masalalar orqali o‘quvchilar real hayotdagi muammolarni matematik tilda ifodalash va ularni yechish malakasini shakllantiradi. Shuning uchun Lagranj teoremasining nazariy hamda amaliy ahamiyati o‘quv jarayonida, ilmiy izlanishlarda va sohaga oid mutaxassisliklarda beqiyos hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – uzluksiz va differensiallanuvchi funksiyalarning o‘rganilishi hamda ular asosida Lagranj teoremasining qo‘llanish holatlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – Lagranj teoremasining nazariy asoslari, uning isboti, matematik va amaliy fanlardagi tadbiqlari, shuningdek, uni o‘qitish metodikasini o‘z ichiga oladi. Kurs ishi mavzusining maqsadi – Lagranj teoremasining nazariy mohiyatini yoritish, uni turli sohalarda qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatish va teoremaga asoslangan masalalarni tahliliy yondashuv orqali yechish usullarini o‘rganishdan iborat. 5Kurs ishi mavzusining vazifalari Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: Lagranj teoremasining mazmunini o‘rganish va tushunchalarini aniqlashtirish; Teoremaning isboti va uning shartlarini tahlil qilish; Lagranj teoremasi asosida masalalar yechimini ko‘rsatish; Fizika, iqtisodiyot va informatika kabi fanlarda teoremaning qo‘llanilishini tahlil qilish; O‘quvchilarga teoremaga asoslangan bilimlarni yetkazish metodikasini ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi: Tahlil va sintez metodi; Ilmiy-nazariy yondashuv; Matematika va informatika integratsiyasi; Masalalarni yechish orqali isbotlash usuli; Taqqoslash va umumlashtirish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, to‘rtta asosiy bo’limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 61 . Lagranj teoremasining nazariy asoslari Lagranj teoremasi matematik analizning o‘rta qiymat teoremalari ichida eng muhim va ko‘p qo‘llaniladigan teoremalardan biridir. U XVIII asrda fransuz matematigi Jozef Luy Lagranj tomonidan ilgari surilgan. Teoremaning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, agar biror funksiya ma’lum oraliqda uzluksiz va shu oraliqda differensiallanuvchi bo‘lsa, unda bu oraliqda uning hosilasi oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarishga teng bo‘ladigan nuqta mavjud bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, grafigi silliq bo‘lgan funksiya uchun boshlang‘ich va oxirgi nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziqning qiyaligi, ya’ni o‘rtacha o‘zgarish tezligi, shu oraliqda joylashgan tangensial chiziqlardan birining qiyaligiga teng bo‘ladi. 1 Bu teorema matematik jihatdan quyidagicha ifodalanadi: agar f(x) funksiyasi [a; b] oraliqda uzluksiz va (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lsa, unda (a; b) oraliqda shunday c nuqta mavjud bo‘ladiki: f'(c) = ( f ( b ) − f ( a ) ) ( b − a ) Ushbu tenglama f(x) funksiyasining a va b nuqtalar orasidagi o‘rtacha o‘zgarish tezligini bildiradi. Teorema bu o‘zgarish tezligining aynan shu oraliqda joylashgan qandaydir nuqtadagi haqiqiy hosilaga teng bo‘lishini kafolatlaydi. Bu matematik jihatdan funksiya haqida chuqur tahlil olib borishga imkon yaratadi. Mazkur teorema orqali funksiyaning qanday tezlikda o‘zgaryotgani, ya’ni uning grafigi qanday shaklda bo‘lishi haqida xulosa qilish mumkin. Geometrik talqinda, f(x) funksiyasining grafigidagi A(a, f(a)) va B(b, f(b)) nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq grafiga parallel bo‘ladigan tangensial to‘g‘ri chiziq mavjud. Bu chiziq grafikning aynan c nuqtasida unga tangensial bo‘ladi. Shu orqali f(x) grafigining qiyaligi va o‘zgarish tezligi haqida aniq fikr hosil qilish mumkin. 1 Karimov K.K., Ziyoviddinov I.Z. Matematik analiz I qism . – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2018. – 312 b. 7Teoremaning shartlari juda muhim: f(x) funksiyasi [a; b] oraliqda uzluksiz bo‘lishi kerak; f(x) funksiyasi (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lishi kerak. Agar ushbu shartlar bajarilmasa, teorema kuchga ega bo‘lmaydi. Masalan, f(x) = |x| funksiyasi 0 nuqtasida differensiallanuvchi emas, shuning uchun bu oraliqda Lagranj teoremasi tatbiq etilmaydi. Lagranj teoremasining mazmuni shundaki, u yordamida biz oraliqdagi o‘zgarishlar haqida aniq baho bera olamiz. Bu esa amaliyotda juda ko‘p qo‘llaniladi. Masalan, fizika fanida tezlikni aniqlashda, harakatdagi jismning o‘rtacha tezligi shu oraliqda biror vaqtda real tezlikka teng bo‘lgan nuqta mavjudligini anglatadi. 2 Iqtisodiy tahlillarda esa narxlarning o‘zgarishi, talab va taklif funksiyalarining o‘zgarish sur’atlari, Lagranj teoremasiga tayangan holda baholanadi. Texnikada, ayniqsa avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalarida teorema yordamida jarayonning muayyan vaqt ichidagi dinamikasini tahlil qilish mumkin. Informatikada esa algoritmlar optimallashuvi, gradient asosidagi metodlar, funksiyalarni aproksimatsiyalashda Lagranj teoremasining konsepsiyasi asos bo‘ladi. Shuningdek, sun’iy intellektda xatoliklar tarqalishini baholash, neyron tarmoqlarda oraliq qiymatlar bilan ishlashda ham bu nazariya qo‘llaniladi. Matematik analiz kurslarida bu teorema muhim mavzulardan biri sifatida o‘rgatiladi. Teoremaning amaliy misollar orqali tushuntirilishi o‘quvchilarda tahliliy fikrlashni shakllantiradi. Dars jarayonida f(x) = x², f(x) = sin(x), f(x) = ln(x) kabi funksiyalar uchun Lagranj teoremasini qo‘llash o‘rgatiladi. Bu esa nazariy bilimlar bilan amaliy yondashuvni uyg‘unlashtiradi. 2 Agafonov R.P. Matematicheskiy analiz s primerami i zadaniyami . – Moskva: Prosveshchenie, 2015. – 278 b. 8Shu sababli, Lagranj teoremasi matematik tahlilning poydevoriy g‘oyalaridan biri hisoblanadi. Uning o‘ziga xosligi – hosila orqali o‘zgarishlar haqida umumiy xulosa chiqarish imkoniyatidadir. Shuningdek, bu teorema boshqa o‘rta qiymat teoremalari (masalan, Cauchy teoremasi) uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Lagranj teoremasi nazariy jihatdan kuchli, amaliy jihatdan esa universal bo‘lgan matematik qonuniyatdir. U orqali funksiyalar ustida chuqur tahlil o‘tkazish, oraliqdagi o‘zgarishlarni aniqlash, real tizimlarni matematik modelga aylantirish mumkin bo‘ladi. Bu esa uning matematikada tutgan o‘rnini yanada muhimlashtiradi. Lagranj teoremasining isboti matematik analizdagi muhim teoremalardan biri bo‘lib, u differensial hisobning asosiy tamoyillaridan biridir. Ushbu isbot orqali o‘rta qiymat teoremasi asosida qanday qilib funksiyaning hosilasi orqali o‘zgarish tezligi aniqlanishi ko‘rsatib beriladi. Lagranj teoremasining isboti Rol teoremasiga tayanadi. Isbot mantiqan ketma-ketlik bilan bajariladi va yordamchi funksiya kiritish orqali amalga oshiriladi. Teoremaning shartlari quyidagicha: Funksiya f(x) oraliqning yopiq chegarasida [a; b] uzluksiz bo‘lishi shart. Funksiya ochiq oraliqda (a; b) differensiallanuvchi bo‘lishi kerak. Agar bu ikki shart bajarilsa, unda quyidagi tenglikni qanoatlantiruvchi c nuqta mavjud bo‘ladi: f'(c) = ( f ( b ) − f ( a ) ) ¿ ¿ Bu tenglik funksiyaning o‘rtacha o‘zgarish tezligi (chap taraf) bilan haqiqiy hosila qiymati (o‘ng taraf) biror nuqtada tenglashishini anglatadi. Bu matematik analizda eng muhim hodisalardan biridir. Isbotlash uchun quyidagi yordamchi funksiya aniqlanadi: 9Endi bu yordamchi funksiyani analiz qilamiz: Shunday qilib: φ(a) = φ(b) Endi bu yordamchi funksiya [a; b] oraliqda uzluksiz va (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lgani uchun unga Rol teoremasini qo‘llash mumkin. Rol teoremasiga ko‘ra, shunday c (a; b) nuqta mavjudki:∈ φ′(c) = 0 Endi φ(x) ning hosilasini hisoblaymiz: φ′(x) = f ′ ( x ) − ¿ ¿ Demak, φ′(c) = 0 bo‘lishi uchun: f′(c) = (f(b) - f(a)) / (b - a) Bu esa Lagranj teoremasining isboti bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, isbot tugallandi. Bu isbotdan kelib chiqadigan xulosa: agar funksiya uzluksiz va differensiallanuvchi bo‘lsa, u holda uning grafigi ustida biror nuqta mavjud bo‘ladiki, o‘sha nuqtadagi hosila grafikning boshlang‘ich va oxirgi nuqtalarini bog‘lovchi to‘g‘ri chiziqning qiyaligiga teng bo‘ladi. Geometrik jihatdan buni tasavvur qilish uchun quyidagicha izoh beriladi: Funksiyaning grafigidagi A(a, f(a)) va B(b, f(b)) nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziqni olaylik. Bu chiziqqa grafiga tangensial chiziq chiziladi va ular o‘zaro bir nuqtada parallel bo‘ladi. Bu nuqta teorema ta’rifidagi c nuqtasidir. Endi shartlarning muhimligini ko‘rib chiqamiz. Agar funksiya uzluksiz bo‘lmasa yoki differensiallanuvchi bo‘lmasa, teorema ishlamaydi. Masalan: 10f(x) = |x| funksiyasi [-1; 1] oraliqda uzluksiz, lekin x = 0 nuqtasida hosilaga ega emas, ya’ni differensiallanuvchi emas. Shu sababli bu nuqtada Lagranj teoremasi tatbiq etilmaydi. Shuning uchun ushbu teoremani ishlatishdan oldin doimo funksiyaning uzluksizligi va differensiallanuvchanligi tekshiriladi. Isbot o‘quvchilar uchun ko‘plab metodik foyda beradi. Avvalo ular yordamchi funksiyalar orqali qanday qilib murakkab teoremalar isbotlanishini o‘rganadilar. Shuningdek, Rol teoremasining o‘zini qo‘llay olishni va isbotlardagi har bir bosqichni mantiqiy tushunishni o‘rganadilar. Bundan tashqari, bu isbot boshqa teoremalar uchun ham asos yaratadi. Masalan, Cauchy o‘rta qiymat teoremasi — Lagranj teoremasining umumlashtirilgan ko‘rinishidir. Unda ikki funksiya o‘rtasidagi nisbiy o‘zgarish tahlil qilinadi. Isbot o‘zining soddaligi va mukammalligi bilan ajralib turadi. Birgina yordamchi funksiya tanlab, unga Rol teoremasini qo‘llash orqali muhim natija olinadi. Bu esa matematik mantiqning qudratini namoyon etadi. Amaliyotda esa Lagranj teoremasining ushbu isboti jism tezligini aniqlash, iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zgarishini baholash, hatto dasturlashda algoritmlarni optimallashtirishda keng qo‘llaniladi. 3 Fizikada masalan, agar avtomobil 2 soat ichida 120 km yurgan bo‘lsa, bu teorema shuni isbotlaydiki, shu vaqt ichida biror vaqtda u aynan 60 km/soat tezlikda harakat qilgan bo‘lgan. Iqtisodiyotda narxlarning o‘zgarishi, ishlab chiqarishning ortishi yoki kamayishi, talab va taklifning munosabati kabi tushunchalar ham aynan o‘rtacha o‘zgarish tezligi orqali tahlil qilinadi. Lagranj teoremasining isboti o‘z ichiga mantiq, grafik tafakkur, algebraik manipulyatsiya va differensial tahlil kabi ko‘plab matematik jihatlarni jamlaydi. Bu esa uni o‘rganish va o‘qitishda katta imkoniyatlar yaratadi. 3 lenkin N.Ya. Matematikaning elementar tarmoqlari . – Moskva: Nauka, 1999. – 233 b. 11φ(x) funksiyaning xossalari: φ(x) — [a,b] da uzluksiz va (a,b) da differensiallanuvchi chunki f(x) ham, chiziqli funksiya ham shunday). Hisoblaymiz: Demak: φ(a)=φ(b) Lagranj teoremasi matematik analizda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan fundamental teoremalardan biridir. U funksiyaning boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari orasidagi o‘rtacha o‘zgarish tezligi bilan shu oraliqdagi biror nuqtadagi haqiqiy o‘zgarish tezligi teng bo‘lishini kafolatlaydi. Bu xususiyat teoremaning tahlil, baholash va prognoz qilishdagi ahamiyatini keskin oshiradi. Teorema quyidagicha ifodalanadi: Agar f(x) funksiyasi [a; b] oraliqda uzluksiz va (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lsa, unda mavjud c (a; b) shundayki:∈ f′(c) = (f(b) - f(a)) / (b - a) Bu tenglikning chap tomonidagi f′(c) – bu oraliqdagi haqiqiy o‘zgarish tezligi, o‘ng tomoni esa oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarish tezligini bildiradi. Bu formulada grafik talqin ham mavjud: grafiga chizilgan tangensial chiziq boshlang‘ich va oxirgi nuqtalarni bog‘lovchi to‘g‘ri chiziqqa parallel bo‘ladi. Lagranj teoremasi yordamida quyidagi masalalar tahlil qilinadi: Funksiyaning ekstremumlarini aniqlash O‘sish va kamayish oraliqlarini topish Hosilalar orqali grafik chiziqlarning qiyaligini baholash Oraliqdagi maksimal va minimal o‘zgarish tezliklarini aniqlash 12Matematik analizda bu teorema yordamida boshqa muhim natijalar isbot qilinadi. Masalan, Cauchy o‘rta qiymat teoremasi quyidagi shaklda ifodalanadi: Agar f(x) va g(x) funksiyalar [a; b] da uzluksiz, (a; b) da differensiallanuvchi va g′(x) ≠ 0 bo‘lsa, unda mavjud c (a; b) shundayki:∈ Bu formulalar differensial analizning poydevorini tashkil qiladi. Shuningdek, Taylor formulasi ham Lagranj o‘rta qiymat teoremasiga tayangan holda ifodalanadi. Masalan, birinchi tartibli Taylor formulasi: f(x) ≈ f(a) + f′(c)(x - a), bu yerda c (a, x) ∈ Yuqoridagi barcha tenglamalar orqali matematik modellar quriladi, grafik tahlil amalga oshiriladi, matematik izchillik asosida ishonchli xulosalar chiqariladi. Teoremaning geometrik talqini ham o‘quvchilar uchun ancha tushunarli bo‘lib, ular grafiga tangensial to‘g‘ri chiziq va chord chiziqlar orqali bu formulalarni tasavvur qilishadi. 4 Lagranj teoremasining o‘rni nafaqat nazariy, balki real amaliyotda ham juda katta. Masalan, fizika fanida jismning o‘rtacha va biror ondagi tezligini solishtirishda ushbu teoremadan foydalaniladi. Misol: Agar avtomobil 1 soatda 80 km yo‘l bosgan bo‘lsa, u holda bu vaqt oralig‘ida u aynan 80 km/soat tezlikda harakat qilgan biror vaqt nuqtasi mavjud bo‘ladi. Shuningdek, iqtisodiyotda narx funksiyalarining o‘zgarishini tahlil qilishda ham teorema katta ahamiyat kasb etadi. Masalan: 4 Koldanov P.A., Bespalova E.A. Analiz: zadachi i resheniya . – Moskva: URSS, 2020. – 296 b. 13P(x) – mahsulot narxining x vaqtga bog‘liqligi. Lagranj teoremasi orqali topiladi: Bu degani, narxning o‘rtacha o‘zgarishi haqiqiy biror nuqtadagi o‘zgarishga teng. Bu orqali iqtisodiy qarorlar asosli tahlil qilinadi. Informatika sohasida Lagranj teoremasi gradient asosidagi optimallashtirish algoritmlarining matematik asosini tashkil etadi. Ayniqsa, mashinaviy o‘rganishda, sun’iy intellekt tizimlarida har bir iteratsiya bosqichida hosilani hisoblash – bu teoremaning asosiy mazmunidan foydalanishdir. Ta’lim metodikasida esa Lagranj teoremasi orqali o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, differensial analizga kirishish, grafik asosida xulosa chiqarish ko‘nikmalari shakllanadi. Misollar orqali o‘rgatilsa, ularning mantiqiy anglash qobiliyati rivojlanadi. Masalan: f(x) = x² uchun [1; 3] oraliqda Lagranj teoremasini tekshiramiz: f(1) = 1, f(3) = 9, f′(x) = 2x, o‘rtacha o‘zgarish: (9 - 1) / (3 - 1) = 4 2c = 4 → c = 2, bu c (1, 3)∈ Bu sodda misol ham teorema qanday ishlashini yaqqol ko‘rsatib beradi. Shu bilan birga, teoremaning shartlari – uzluksizlik va differensiallanuvchanlik – o‘quvchilar tomonidan aniq ajratilishi lozim. Lagranj teoremasi – bu shunchaki tenglik emas, u matematik tafakkurga yo‘l ochuvchi, ishonchli natija beruvchi, umumlashtirish va modellashtirishga asos bo‘luvchi vositadir. U matematikaning boshqa yo‘nalishlarida – geometriya, funksiyalar nazariyasi, sonlar nazariyasi, statistik tahlilda ham bevosita yoki bilvosita ishlatiladi. Lagranj teoremasi matematikada nafaqat 14nazariy asos, balki ko‘plab amaliy masalalarning ham yechim kaliti hisoblanadi. Teorema o‘zining ishonchliligi, soddaligi, va keng qamrovli tatbiqlari bilan matematik tahlilning ajralmas bo‘lagiga aylangan. 2.Lagranj teoremasining differensial hisobdagi o‘rni Matematik analizda differensial hisob tushunchasi funksiyalarni chuqur tahlil qilishga imkon beradi. Ayniqsa, funksiyaning qanday o‘zgarayotganini, uning o‘sishi yoki kamayishini, grafigi qanday ko‘rinishda bo‘lishini bilish uchun hosila va unga asoslangan teoremalar muhim ahamiyatga ega. Shunday teoremalardan biri — bu Lagranj o‘rta qiymat teoremasidir. Ushbu teorema aynan differensial hisobning asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi, chunki u funksiya o‘zgarishini hosila orqali baholash imkonini beradi. Lagranj teoremasi quyidagi shartlarda qo‘llaniladi: agar f(x) funksiyasi yopiq oraliqda uzluksiz va ochiq oraliqda differensiallanuvchi bo‘lsa, u holda ushbu oraliqda shunday nuqta mavjud bo‘ladiki, funksiyaning hosilasi shu nuqtada oraliqning o‘rtacha o‘zgarish tezligiga teng bo‘ladi. Bu matematik jihatdan quyidagicha ifodalanadi: Agar f(x) C[a; b] va f(x) D(a; b),∈ ∈ u holda c (a; b): ∃ ∈ Bu tenglama differensial hisobda o‘rtacha o‘zgarish tezligi bilan haqiqiy hosila qiymatini bog‘lab turadi. Teoremaning bu shakli differensial hisobdagi eng muhim natijalardan biri bo‘lib, funksiya haqida chuqur xulosa chiqarishga yordam beradi. Ushbu formulani geometrik talqinda tasvirlasak, funksiyaning grafigida A(a, f(a)) va B(b, f(b)) nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq 15grafiga tangensial bo‘ladigan chiziqqa parallel bo‘ladi. Aynan shu tangensial chiziqning hosilasi f′(c) qiymatiga teng bo‘ladi. 5 Ushbu teorema differensial hisobning boshqa mavzulari bilan ham bevosita bog‘liqdir. Masalan, hosilaning mavjudligi, ekstremum nuqtalar, grafikni chizish, o‘sish yoki kamayish oralig‘ini aniqlash — bularning barchasi Lagranj teoremasi orqali tahlil qilinadi. Ayniqsa, f(x) funksiyaning qanday nuqtada qanday tezlikda o‘zgarayotganini bilish orqali grafik xatti- harakatlarini aniqlash mumkin bo‘ladi. Hosila — bu funksiyaning o‘zgarish tezligini ifodalovchi asosiy vositadir. Agar f(x) funksiyaning biror nuqtadagi hosilasi ijobiy bo‘lsa, bu funksiyaning o‘sha nuqtada o‘sayotganligini, manfiy bo‘lsa — kamayayotganligini bildiradi. Biroq bu xulosa faqat differensiallanuvchi funksiyalar uchun to‘g‘ri keladi. Aynan shuning uchun Lagranj teoremasining ishlashi uchun uzluksizlik va differensiallanuvchanlik shartlari zaruriy hisoblanadi. Oraliqda uzluksiz funksiyalar quyidagicha izohlanadi: funksiyaning grafigi hech qanday uzilishsiz, bo‘shliq yoki sakrashsiz chiziladi. Bu degani, oraliqning har bir nuqtasida funksiyaning chap va o‘ng limitlari mavjud bo‘lib, ular funksiyaning shu nuqtadagi qiymatiga teng bo‘ladi. Bu shart quyidagicha yoziladi: Differensiallanuvchi funksiyalar esa, o‘z navbatida, har bir nuqtada hosilaga ega bo‘lgan funksiyalardir. Ya’ni, bu funksiyalar chiziqli yaqinlashishga ega bo‘ladi va ularning grafigi botiq yoki silliq shaklda bo‘ladi. Bu matematik tarzda quyidagicha yoziladi: f′(x) = lim_{h→0} (f(x+h) - f(x)) / h∃ 5 Matmurodov O.M. Oliy matematika kursi: I qism . – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. – 342 b. 16Agar f(x) [a; b] da uzluksiz va (a; b) da differensiallanuvchi bo‘lsa, unda yuqorida keltirilgan Lagranj tengligi qo‘llaniladi. Bu tenglik matematik tahlilda ko‘p hollarda qo‘llanadi: masalan, cheklangan ma’lumotlar asosida funksiya grafigini qurish, grafikning qanday o‘zgarishini bashorat qilish, real o‘lchamlar asosida model yaratishda bu tenglik ishlatiladi. Lagranj teoremasining differensial hisobdagi amaliy ko‘rinishiga misol keltiraylik. Masalan, f(x) = x² funksiyasini olaylik. [1; 4] oraliqda bu funksiya uzluksiz va differensiallanuvchi. Endi f(4) - f(1) = 16 - 1 = 15 va 4 - 1 = 3. Demak: f′(c) = 15 / 3 = 5 Bu funksiyaning hosilasi f′(x) = 2x bo‘lgani uchun: 2c = 5 → c = 2.5 Bu nuqta (2.5) [1; 4] oraliqda joylashgan. Demak, Lagranj teoremasi bu holatda ham to‘g‘ri ishlaydi. Bu oddiy misol orqali differensial hisob va Lagranj teoremasi o‘rtasidagi bog‘liqlik yaqqol ko‘rinadi. Bundan tashqari, bu teorema differensial hisobda yirik masalalarning yechimiga tayanch bo‘ladi. Ayniqsa, ekstremumlarni aniqlash, funksiya o‘zgarishining eng yuqori va eng past nuqtasini topish, optimallashtirish masalalarini yechishda bu formuladan foydalaniladi. Ko‘p hollarda bu matematik tahlillar iqtisodiy, texnik va texnologik jarayonlarni modellashtirish uchun ishlatiladi. Fizikada differensial tahlil orqali jismning harakati, tezlanishi, kuch va vaqt orasidagi bog‘liqlik tahlil qilinadi. Bularning barchasida Lagranj teoremasi asos bo‘ladi. Teorema yordamida real harakat tenglamasi tuzish mumkin, bunda oraliqdagi biror nuqtadagi o‘zgarish o‘rtacha o‘zgarish bilan bog‘lanadi. Lagranj teoremasining differensial hisobdagi o‘rni shundaki, u hosilani faqat tahliliy vosita sifatida emas, balki real fizik va iqtisodiy jarayonlarning matematik ifodasi sifatida ham talqin qiladi. Bu esa differensial hisobni 17amaliyotga yaqinlashtiradi, uni yanada interaktiv va foydali fan sifatida namoyon qiladi.Shu jihatdan, ushbu teorema matematik tahlil, o‘qitish metodikasi, ilmiy izlanishlar va real hayotiy modellashtirish o‘rtasida ko‘prik vazifasini bajaradi. Ayniqsa, o‘quvchilarga differensial hisobni tushuntirishda Lagranj teoremasi asosiy mavzulardan biri sifatida taqdim etiladi. Lagranj teoremasining geometrik talqini matematik analizda nafaqat nazariy tushuncha sifatida, balki tasviriy anglash vositasi sifatida ham katta ahamiyatga ega. Geometrik yondashuv bu teoremaning mohiyatini oddiy va tushunarli shaklda talqin qilish imkonini beradi, ayniqsa grafik asosida ko‘rsatib berish orqali o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan tushunchasi yanada kuchayadi. Bu bo‘limda Lagranj teoremasi grafigi orqali qanday anglashilishini, u qanday tasvirlanishini, va hosilaning grafikdagi o‘rni qanday bo‘lishini batafsil yoritamiz. 6 Avvalo, Lagranj teoremasining asosiy formulasi quyidagicha: Bu formulada f(x) – uzluksiz va differensiallanuvchi funksiya bo‘lib, [a; b] oraliqdagi o‘zgarishini bildiradi. Formulaning o‘ng tomonidagi ifoda — funksiya grafigining A(a, f(a)) va B(b, f(b)) nuqtalari orasidagi o‘rtacha qiyalikni ifodalaydi, ya’ni ular orasidagi chord chiziqning qiyaligi. Chap tarafdagi f′(c) esa — funksiya grafigiga tangensial (teguvchi) chiziqning qiyaligini bildiradi. Geometrik talqinga ko‘ra, Lagranj teoremasi shuni isbotlaydiki: funksiya grafigidagi chord chiziqqa parallel bo‘ladigan tangensial chiziq mavjud va bu chiziq faqat bitta c (a; b) nuqtada grafiga tegadi. Bu shart bajarilishi uchun∈ 6 Axunov S.I. Funksiyalar nazariyasi va differensial hisob . – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – 254 b. 18funksiya [a; b] oraliqda uzluksiz va (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lishi lozim. Buni grafikda tasavvur qiladigan bo‘lsak, biror egri chiziqli grafikni olaylik. A va B nuqtalarini (ya’ni x=a va x=b nuqtalardagi funksiyaning qiymatlarini) to‘g‘ri chiziq bilan bog‘laymiz. Bu chiziq chord chiziq deb yuritiladi. Endi grafiga qaraymiz va shu chord chiziqqa parallel bo‘ladigan tangensial chiziqni topamiz. Bu tangensial chiziq grafiga aynan biror c nuqtada tegadi. U yerda funksiya o‘zgarishining tezligi (ya’ni hosila) chord chiziqning qiyaligiga teng bo‘ladi. Matematik tarzda bu quyidagicha ifodalanadi: Tangensial chiziqning qiyaligi = f′(c) Chord chiziqning qiyaligi = (f(b) - f(a)) / (b - a) Aynan shu ikki qiyalik teng bo‘ladigan nuqta mavjudligini Lagranj teoremasi kafolatlaydi. Bu esa faqatgina funksiya grafigining xatti-harakatini anglash bilan cheklanmay, balki grafikga bog‘liq hosila haqida ham aniq tasavvur beradi. 7 Bu teoremaning grafik tavsifi o‘quvchilarga hosilani faqat algebraik ifoda emas, balki grafik qiyalik sifatida tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, f ′(c) – bu grafiga chizilgan tangensial chiziqning qiyaligi degani, va bu qiyalik chord chiziq bilan bir xil bo‘ladi. Bu jihat Lagranj teoremasining o‘quv jarayonida tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Masalan, f(x) = x² funksiyasining [1; 3] oraliqdagi grafikini olaylik. f(1) = 1, f(3) = 9, demak: Chord chiziqning qiyaligi: (9 - 1)/(3 - 1) = 8/2 = 4 f′(x) = 2x bo‘lganligi sababli: 2c = 4 → c = 2 Demak, x = 2 nuqtasida grafiga chizilgan tangensial chiziq chord chiziqqa parallel bo‘ladi. Bu nuqta teoremaning kafolatlagan c nuqtasidir. 7 Rasulov A.X. Matematik tahlildan masalalar to‘plami . – Toshkent: Fan, 2002. – 215 b. 19Bunday misollarni ko‘paytirish orqali o‘quvchilar Lagranj teoremasining geometrik mazmunini o‘zlashtiradi. Grafik tavsif, ayniqsa vizual idrok kuchli bo‘lgan o‘quvchilar uchun samarali usul hisoblanadi. Ular grafiga qarab chord chiziqni chizadi, so‘ng hosila formulasi yordamida tangensial chiziqni topadi va ularning o‘zaro parallel ekanligiga amin bo‘ladi. Bu yondashuv orqali o‘quvchilarda quyidagi ko‘nikmalar shakllanadi: Grafiga teguvchi chiziq va chord chiziqni farqlash Hosilani grafikda ko‘rish Tangensial qiyalikni hisoblab, grafiga yondashgan chiziqni chizish Formulani grafik bilan bog‘lash Lagranj teoremasining bu grafik ko‘rinishi boshqa fanlar bilan integratsiyada ham foydalidir. Masalan, fizika darslarida harakat grafigida o‘rtacha tezlik (chord chiziq), real tezlik esa tangensial qiyalik orqali ifodalanadi. Bu ko‘rinishda o‘qituvchi o‘quvchiga o‘rtacha va haqiqiy o‘zgarish o‘rtasidagi farqni aniq ko‘rsatib beradi. 8 Bu teoremaning grafik tavsifi informatika va texnologiya darslarida ham qo‘llaniladi. Algoritm yoki dasturda o‘zgaruvchining qiymati qanday o‘zgarayotganini tahlil qilganda, bu o‘zgarishning grafigi chiziladi. Shu grafik asosida o‘sha o‘zgarishning hosilasi yoki umumiy tendensiyasi Lagranj yondashuvi orqali baholanadi.Shunday qilib, Lagranj teoremasining grafik va geometrik talqini uning nafaqat nazariy, balki amaliy qiymatini ham oshiradi. Bu talqin o‘quvchilarga o‘zlashtirishda, o‘qituvchilarga esa tushuntirishda katta yordam beradi. Bu teoremaning grafikda qanday “ko‘rinishini” tushunish, uning mohiyatini chuqur anglash uchun juda muhim. Lagranj teoremasining geometrik talqini va grafik tavsifi bu teoremaning vizual ifodasidir. Bu ifoda yordamida o‘quvchi va tadqiqotchi funksiyaning oraliqdagi o‘zgarishini faqat algebraik formulalar orqali emas, balki grafik 8 Sultonov R.X. Oliy matematikadan amaliy masalalar . – Buxoro: BDU nashriyoti, 2022. – 287 b. 20asosida ham tushunadi. Bu esa teoremaning real hayotga yaqinlashish darajasini oshiradi. Lagranj o‘rta qiymat teoremasi nafaqat nazariy matematikaning asosi, balki matematik tahlilning ko‘plab amaliy masalalarini yechishda ham muhim vosita hisoblanadi. Aynan shu teorema orqali funksiya o‘zgarishining qanchalik tez sodir bo‘layotgani aniqlanadi, bu esa real hayotdagi ko‘plab jarayonlarni modellashtirish imkonini beradi. Bu bo‘limda biz ushbu teoremaning amaliy jihatdan qanday foyda berishini matematik tahlil nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqamiz. Avvalo, Lagranj teoremasining klassik ko‘rinishini eslaylik: Agar f(x) funksiyasi [a; b] oraliqda uzluksiz va (a; b) oraliqda differensiallanuvchi bo‘lsa, unda c (a; b):∃ ∈ Bu tenglama orqali funksiyaning o‘rtacha o‘zgarish tezligi va haqiqiy nuqtadagi o‘zgarish tezligi o‘zaro tenglashtiriladi. Aynan shu tenglik matematik tahlilning quyidagi sohalarida ishlatiladi: Funksiyaning ekstremumlarini aniqlash. Lagranj teoremasi orqali hosilaning mavjudligi aniqlanadi. Hosila nolga teng bo‘lgan nuqtalarda lokal maksimum yoki minimum mavjud bo‘lishi mumkin. Bu usul bilan optimallashtirish masalalari yechiladi. Masalan, ishlab chiqarishda maksimal foyda yoki minimal xarajatni topishda ushbu printsip asos bo‘ladi. Funksiyaning monotonligini tahlil qilish. Agar hosila musbat bo‘lsa, funksiya o‘suvchi, manfiy bo‘lsa — kamayuvchi bo‘ladi. Lagranj teoremasi esa bu o‘sish yoki kamayish tezligini aniq bir nuqtada baholash imkonini beradi. Bu xususiyat iqtisodiy va statistik modellarda keng qo‘llaniladi. 21Grafik chiziqlarning qiyaligini baholash. Teorema yordamida grafiga chizilgan tangensial chiziqning qiyaligi (ya’ni hosila) chord chiziq orqali aniqlanadi. Bu esa grafik tahlilni soddalashtiradi. Xatoliklarni baholash. Matematik tahlilda taxminiy hisob-kitoblarda xatoliklarni baholash muhim. Lagranj teoremasi orqali Taylor formulasi uchun qoldiq had aniqlanadi va bu yordamida hisoblashdagi aniqlik tekshiriladi. Masalan, Lagranj formasi bilan berilgan Taylor formulasi: f(x) = f(a) + f′(a)(x - a) + R (x),₁ bu yerda R (x) = f′(c)(x - a) va c (a, x). ₁ ∈ Bu formula matematik tahlilning markaziy formulalaridan biri hisoblanadi. Aynan Lagranj o‘rta qiymat teoremasi yordamida R (x) aniqligi ta'minlanadi. ₁ Haqiqiy va o‘rtacha qiymatlarni solishtirish. Masalan, biror jism 3 soat ichida 150 km yo‘l yurgan bo‘lsa, demak, o‘rtacha tezlik 50 km/soat bo‘ladi. Lagranj teoremasi shuni isbotlaydiki, bu vaqtda biror momentda aynan 50 km/soat tezlikda harakat bo‘lgan. Bu fizikaning kinematika bo‘limidagi asosiy tushunchalardan biridir. Differensial tenglamalarni yechishda. Ko‘plab fizik va texnik muammolar differensial tenglama orqali ifodalanadi. Ushbu tenglamalarning yechimi Lagranj teoremasiga tayanadi, chunki har bir bosqichda hosila orqali tahlil amalga oshiriladi. Ayniqsa, boshlang‘ich shartli masalalarda bu teoremaning qo‘llanilishi dolzarb. 9 Informatikada algoritmlarni optimallashtirishda. Mashinaviy o‘rganish (machine learning) jarayonida gradientni topish muhim vazifa bo‘lib, bu Lagranj yondashuvi orqali amalga oshiriladi. Gradient tushunchasi esa aynan funksiyaning hosilasidir. Ekstremal muammolarni yechishda. Mahsulot ishlab chiqarishdagi resurslarni qanday taqsimlash, daromadni maksimal qilish, yoki chiqindilarni minimal qilish kabi muammolar Lagranj funksiyasi yordamida tahlil qilinadi. 9 Nematov D.A. Amaliy matematik analiz asoslari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2016. – 198 b. 22Bularning barchasi matematik tahlil vositalarini, xususan, Lagranj teoremasining amaliy ifodasini talab qiladi. Talab va taklif funksiyalarini tahlil qilishda. Iqtisodiyotda narx va miqdor orasidagi bog‘liqlikni Lagranj teoremasi asosida tahlil qilish mumkin. Masalan, talab funksiyasi o‘sayotgan yoki kamayayotgan davrda qaysi nuqtada o‘zgarish maksimal bo‘lishi aniqlanadi Matematik modellashtirishda. Har qanday real jarayon — iqtisodiy, ekologik, texnologik yoki biologik bo‘lishidan qat’i nazar — funksiya sifatida ifodalanadi. Bu funksiyaning xatti-harakatlarini tahlil qilishda Lagranj teoremasi asosiy vosita hisoblanadi. Amaliy jihatdan qaralganda, Lagranj teoremasi matematik tahlilning ko‘plab metodlarini asoslab beradi. Bu orqali ko‘plab funksiyalarni xulosa qilish, ularni grafik asosida tushunish, analiz qilish imkoniyati yaratiladi. Har bir tahlil vositasi — hosila, ekstremum, o‘sish-kamayish, grafik chiziq, matematik model — o‘z mohiyatida Lagranj tengligini mujassamlashtiradi. Shuningdek, o‘quvchilar bilan ishlash jarayonida ham bu teorema dars mavzularini yanada jonlantiradi. Masalan, matematik modellashtirish darslarida real hayotiy vaziyatlar (avtomobil harakati, savdo narxining o‘zgarishi, ishlab chiqarish miqdori) funksiyalar orqali ifodalanadi va Lagranj teoremasi bilan tahlil qilinadi. Lagranj teoremasi matematik tahlilda nafaqat nazariy poydevor, balki amaliy quroldir. U yordamida funksiyalarni har tomonlama o‘rganish, ularning o‘zgarishini kuzatish, xatoliklarni baholash, optimallashtirish va modellashtirish imkoni yaratiladi. Bu esa ushbu teoremaning matematik tahlildagi beqiyos ahamiyatini ko‘rsatadi. 3.Lagranj teoremasi asosida masalalar yechish usullari Matematik tahlilning muhim jihatlaridan biri — funksiyaning oraliqdagi o‘zgarishini baholashdir. Aynan shunday vazifalarda Lagranj teoremasi eng samarali vositalardan biri sifatida xizmat qiladi. Teoremaning matematik mazmuni orqali funksiyaning boshlang‘ich va oxirgi nuqtadagi qiymatlari 23ma’lum bo‘lsa, uning o‘zgarish tezligi va o‘zgarish oralig‘i aniqlanishi mumkin. Bu bo‘limda Lagranj teoremasi asosida oraliqdagi o‘zgarishlarni baholashga doir turli masalalarni tahlil qilamiz, ularda teoremaning qanday qo‘llanilishini amalda ko‘rib chiqamiz. 1-misol: Berilgan: f(x) = x² + 2x + 1, oraliq: [1; 3] Talab: Lagranj teoremasi yordamida bu oraliqda shunday c nuqtani topingki, Yechim: Birinchi navbatda, funksiya uzluksiz va differensiallanuvchi: f(x) — polinom, ya’ni barcha x uchun aniqlangan va silliq. f(3) = 3² + 2×3 + 1 = 9 + 6 + 1 = 16 f(1) = 1² + 2×1 + 1 = 1 + 2 + 1 = 4 Endi f′(x) ni topamiz: f′(x) = 2x + 2 Shunday c topiladiki, f′(c) = 6: 2c + 2 = 6 → 2c = 4 → c = 2 Javob: c = 2 Bu misol Lagranj teoremasining amaliy qo‘llanishini ko‘rsatadi. Bu teorema orqali f(x) funksiyasining oraliqdagi o‘zgarish tezligini hosilaning aniq qiymati orqali baholay oldik. 2-misol: Berilgan: f(x) = √x, oraliq: [4; 9] Talab: Lagranj teoremasi orqali c nuqtani toping. 24Yechim: f(4) = √4 = 2 f(9) = √9 = 3 2√c = 5 → √c = 2.5 → c = 6.25 Javob: c = 6.25 (4; 9) — to‘g‘ri.∈ Bu misolda radikal funksiya qo‘llanildi va hosila orqali c nuqtani topdik. Hosila yordamida f(x) ning grafigi qanday o‘zgarishini aniqladik. 3-misol: Berilgan: f(x) = ln(x), oraliq: [1; e] f(1) = ln(1) = 0 f(e) = ln(e) = 1 Hosila: f′(x) = 1/x Shunday c topamizki: f′(c) = 1/(e - 1) 1/c = 1/(e - 1) → c = e - 1 Javob: c = e - 1 (1; e) ∈ Bu misolda logarifmik funksiyalarning o‘rta qiymatdagi o‘zgarishini Lagranj teoremasi orqali baholadik. Bu teoremaning turli xil funksiyalar uchun ham tatbiq qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi. 4-misol (real hayotiy): Avtomobil 1 soatda 60 km, 3-soatda esa 120 km yo‘l bosdi. O‘rtacha tezlik: (120 - 60)/(3 - 1) = 60/2 = 30 km/soat 25Lagranj teoremasiga ko‘ra, aynan 1 < c < 3 oraliqda avtomobil 30 km/soat tezlikda harakat qilgan. Bu fizika va texnikadagi oraliq baholashga real amaliy misol hisoblanadi. 5-misol (grafik orqali): Berilgan: f(x) = sin(x), oraliq: [0; π] f(π) = sin(π) = 0, f(0) = sin(0) = 0 f′(x) = cos(x) → cos(c) = 0 → c = π/2 Javob: sin(x) funksiyasi uchun oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarish 0 ga teng bo‘lib, grafiga chizilgan tangensial chiziq x = π/2 da gorizontal. Bu orqali sinusoidal funksiyalarning oraliqdagi xatti-harakatini ham baholash mumkin. Bu kabi masalalar Lagranj teoremasining amaliy yondashuvini yanada kengaytiradi. O‘quvchilarga teoremani real raqamlar, aniq masalalar va turli funktsiyalar orqali tushuntirish orqali ularning tahliliy tafakkuri rivojlanadi. Lagranj o‘rta qiymat teoremasi matematik tahlilning amaliy muammolarini yechishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, chegaraviy shartli masalalarni hal qilishda bu teoremadan foydalanish orqali aniqlik va ishonchlilik ta’minlanadi. Chegaraviy masalalar deganda, funksiyaning ma’lum oraliqdagi qiymatlari bo‘yicha uni tahlil qilish, o‘zgarish chegarasini aniqlash va funksiyaning oraliqdagi xatti-harakatini aniqlash tushuniladi. Bunday hollarda Lagranj formulasidan foydalanish optimal echim beradi. Ushbu formula orqali f(x) funksiyaning oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarish tezligi aniqlanadi va bu orqali c (a; b) nuqta mavjud bo‘lishi isbotlanadi:∈ bu yerda a < c < b 26Bu formulani real amaliyotda ishlatish orqali chegaraviy qiymatlarda berilgan funksiyalarni chuqur tahlil qilish mumkin. Quyida bu uslub yordamida yechiladigan masalalarning turli shakllarini ko‘rib chiqamiz. 1-misol. Berilgan: f(x) = x³ - 3x² + 2x, oraliq: [1; 4] Topish kerak: Lagranj teoremasi yordamida oraliqdagi c nuqtani aniqlang. Yechim: f(1) = 1 - 3 + 2 = 0 f(4) = 64 - 48 + 8 = 24 f′(x) = 3x² - 6x + 2 f′(c) = 8 bo‘lishi kerak: 3c² - 6c + 2 = 8 → 3c² - 6c - 6 = 0 → c² - 2c - 2 = 0 Diskriminant: D = 4 + 8 = 12 → c = (2 ± √12)/2 = 1 ± √3 Demak, c ≈ 2.732 oraliqda joylashgan. 2- misol (Chegaraviy qiymatni aniqlash): f(x) = ln(x), oraliq: [1; e²] f(1) = ln(1) = 0, f(e²) = 2 Bu qiymat oraliqda yotadi: c (1; e²)∈ 273-misol (Real amaliyotga doir): Aholining soni 2010-yilda 25 million, 2020-yilda 35 million bo‘lgan. Yiliga o‘rtacha o‘sish sur’ati qancha? Lagranj formulasiga ko‘ra: million / yil Demak, biror yilda (2010 < c < 2020) aholi soni aynan 1 millionga o‘sgan. 4-misol (Fizik modellashtirish): Jism 0 sekundda 0 m/s tezlikda bo‘lgan, 4 sekundda esa 20 m/s. Qaysidir vaqtda uning tezligi 5 m/s bo‘lganini isbotlang. f(0) = 0, f(4) = 20 f′(c) = (20 - 0) / 4 = 5 m/s Bu Lagranj teoremasiga to‘la mos keladi. Teorema bo‘yicha 0 < c < 4 da f′ (c) = 5. 5-misol (Iqtisodiy tahlilga doir): Mahsulot narxi 100 so‘mdan 160 so‘mga 3 oyda ko‘tarilgan. Lagranj formulasiga ko‘ra: (160 - 100)/3 = 20 so‘m/oy Demak, narx o‘rtacha har oyda 20 so‘mga oshgan, va aynan biror paytda bu tezlik haqiqatda mavjud bo‘lgan. 6-misol (Funksiyaga chegaraviy shart qo‘yilgan): f(x) = x − 2x² + 1, oraliq: [−1; 2]⁴ f(−1) = 1 - 2 + 1 = 0 f(2) = 16 - 8 + 1 = 9 (f(2) - f(−1)) / (2 - (−1)) = 9 / 3 = 3 f′(x) = 4x³ − 4x Topamiz: 4c³ − 4c = 3 → c³ − c = 3/4 Bu tenglama sonli usulda yechiladi (Newton metodi bilan), c ≈ 1.13 28Bu misollar orqali Lagranj formulasining chegaraviy masalalarni yechishdagi kuchli vosita ekanligini ko‘rish mumkin. Teorema yordamida har qanday funksiyaning oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarishini, o‘zgarish tezligi va chegaraviy qiymatlarni baholash mumkin. Ayniqsa, bu yondashuv fizik, iqtisodiy, demografik, texnologik modellarda keng qo‘llaniladi. Matematik analizdagi o‘rta qiymat teoremalari, xususan, Lagranj teoremasi, nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham keng qo‘llaniladi. Teoremaning asosiy mazmuni — funksiyaning o‘rtacha o‘zgarish tezligini uning hosilasiga bog‘lab berish — turli sohalarda o‘z ifodasini topgan. Quyida biz ushbu teoremaning amaliy hayotdagi qo‘llanmalari haqida batafsil ma’lumot beramiz. O‘rta qiymat teoremasining amaliy ahamiyati, birinchi navbatda, funksiyalarning qanday o‘zgarishini chuqur tushunishdan iborat. Misol uchun, biror fizik jarayonni tasvirlovchi funksiya uzluksiz va differensiallanuvchi bo‘lsa, u holda Lagranj teoremasi yordamida bu jarayon davomida o‘zgarishning aniq bir nuqtadagi qiymatini aniqlash mumkin. 1. Harakat tezligini aniqlashda qo‘llanilishi Masalan, mashina 2 soatda 120 km yo‘l bosib o‘tgan bo‘lsa, o‘rtacha tezlik 60 km/soatni tashkil etadi. Lagranj teoremasi shuni kafolatlaydiki, bu 2 soat ichida hech bo‘lmaganda biror daqiqada mashina aynan 60 km/soat tezlikda harakat qilgan. Bu xulosa yo‘l-patrul xizmati, avtomobil xavfsizligi va tezlikni nazorat qilish tizimlarida keng qo‘llaniladi. 2. Iqtisodiy modellashtirishda Talab va taklif funksiyalari orasidagi o‘zgarishlarni tahlil qilishda Lagranj teoremasi yordamida bozorning qaysi davrida narxning o‘zgarish tezligi 29maksimal bo‘lganini aniqlash mumkin. Bu esa narx dinamikasi, soliq siyosati va inflyatsiya monitoringi kabi ko‘plab amaliy tahlillarda foydali hisoblanadi. 3. Biologiya va ekologiyada Organizmning o‘sish sur’ati yoki populyatsiya o‘zgarishlarini modellashtirishda o‘rta qiymat teoremasi qo‘llaniladi. Masalan, ikki vaqt oralig‘ida o‘sish miqdori ma’lum bo‘lsa, Lagranj teoremasi yordamida shu davrda o‘rtacha o‘sish tezligi va shu qiymatni olgan aniq vaqt nuqtasi aniqlanadi. 4. Texnik tizimlarda aniqlik nazorati Sensorlar orqali olinadigan o‘lchovlar uzluksiz va silliq funksiyalar orqali ifodalanadi. O‘rtacha o‘zgarish tezligini baholashda Lagranj teoremasi asosida hosila aniqlanadi. Bu ishlab chiqarish jarayonlarida aniqlikni oshirish, texnik xizmatlar oraliqlarini to‘g‘ri belgilash imkonini beradi. 5. Moliyaviy tahlilda Fond bozoridagi qiymatlarning vaqtga bog‘liq o‘zgarishini modellashtirishda Lagranj teoremasi orqali o‘rtacha foiz stavkasi o‘zgarishi aniqlanadi. Investorlar risk tahlilini aynan shu asosda amalga oshiradilar. Ayniqsa, o‘zgaruvchan valyuta kurslari yoki aksiyalar narxidagi tebranishlarni baholashda ushbu metod asos bo‘ladi. 6. Transport va logistika tizimlarida Yo‘l va yuk tashish tizimlarida vaqt va masofa o‘rtasidagi munosabatlar Lagranj teoremasi orqali baholanadi. Masalan, yuk mashinasining o‘rtacha tezligi va uning maksimal yuk ko‘tarish tezligi oralig‘idagi bog‘liqlikni tahlil qilishda ushbu teorema ishlatiladi. 7. Informatika va dasturlashda Algoritmlarning ishlash tezligini baholashda vaqt funksiyasi orqali o‘rta qiymatni aniqlash Lagranj yondashuvi orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, rekursiv algoritmlar yoki massivlarda qidiruv algoritmlarida o‘rta qiymat yondashuvi algoritm samaradorligini tahlil qilishda qo‘l keladi. 8. Xatolik tahlilida 30Numerik hisoblashlarda — masalan, Newton usuli yoki trapeziya usulida — xatolikni baholashda Lagranj teoremasi asosida qoldiq had (remainder) aniqlanadi. Bu orqali hisoblashlarning aniqligi va ishonchliligi nazorat qilinadi. 9. Grafikka asoslangan tahlilda Funksiya grafigining muayyan oraliqda qanday o‘zgarishini tahlil qilish uchun uning o‘rtacha o‘zgarish tezligi aniqlanadi. Bu orqali grafikning eng tik yoki eng silliq qismi aniqlanadi. Grafik dizayn, aerodinamika yoki mexanika sohalarida bu muhim rol o‘ynaydi. 10. Ta’lim jarayonida Matematika o‘qituvchilari o‘quvchilarga funksiyalar o‘zgarishini tushuntirishda o‘rta qiymat teoremasini amaliy misollar bilan ko‘rsatadilar. Bu o‘quvchilarning tushunchalarni real hayot bilan bog‘lab, tahliliy fikrlashini rivojlantiradi. O‘quvchilarga Lagranj teoremasini o‘rgatish metodikasi Matematik analizning muhim qismiga kiruvchi Lagranj teoremasi, o‘rta qiymat teoremasi sifatida ko‘plab real hayotiy masalalarni matematik tilda ifodalash imkonini beradi. Shuningdek, u funksiyaning o‘zgarish tezligi, o‘rtacha qiymat, grafikaga urin chiziq kabi tushunchalarni o‘rgatishda asosiy rol o‘ynaydi. Shu boisdan, ushbu teoremani o‘quvchilarga tushunarli va bosqichma-bosqich yondashuv asosida o‘rgatish zarur bo‘ladi. Lagranj teoremasini o‘rgatishdan oldin, o‘quvchilarda quyidagi tayanch bilimlar shakllantirilgan bo‘lishi lozim: Funksiya tushunchasi va grafigi; Uzluksizlik va differensiallanuvchanlik; Hosila va uning fizik talqini; Geometrik chizmalarda urin chiziq mazmuni. O‘qitish metodikasi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq: 1. Nazariy tushunchalarni kiritish bosqichi 31Birinchi navbatda, teorema shartlari: f(x) funksiyasi oraliqda uzluksiz, ochiq oraliqda differensiallanuvchi bo‘lishi kerakligi o‘quvchilarga tushuntiriladi. So‘ngra o‘rta qiymat formulasini taqdim etish lozim: Bu formula orqali funksiyaning oraliqdagi o‘rtacha o‘zgarish tezligini aniqlash mumkinligi aytiladi. 2. Geometrik talqinning ko‘rgazmali yondashuvi O‘quvchilar uchun grafikalar asosida teoremani tushuntirish ancha samarali. Masalan, funksiya grafigi ustida A va B nuqtalar orasiga urin chiziq chiziladi. Teoremaning ma’nosi shuki, grafiga bu urin chiziq biror nuqtada tangensial bo‘ladi. Bu grafik bilan ishlash orqali teorema mohiyatini vizual tarzda o‘rgatishga yordam beradi. 3. Amaliy misollar bilan ishlash O‘quvchilarga real hayotdan olingan, masalan avtomobil harakati, narx o‘zgarishi, temperatura o‘zgarishi kabi misollar keltiriladi. Har bir misolda: Bu esa ularni matematik modellashtirishga o‘rgatadi. 4. Interfaol metodlardan foydalanish O‘quvchilar bilan quyidagi interfaol usullar samarali: Guruhli ishlash – o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi va har biri real hayotiy vaziyat bo‘yicha teorema qo‘llaydigan misol tayyorlaydi; O‘yin usullari – “qaysi nuqtada urin chiziq grafiga to‘g‘ri keladi?” kabi savollarga testlar; GeoGebra yoki Desmos dasturlari orqali grafiklar qurdirish. 5. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish 32Lagranj teoremasini isbotlash orqali o‘quvchilarning matematik mantiqiy fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Shu sababli, o‘rganilgan shartlar asosida isbot bosqichlarini ko‘rsatish muhim: Funksiya uzluksizligini tekshirish; Differensiallanuvchanligini aniqlash; Fermaning ekstremum teoremasiga asoslanib holatga o‘tish. 6. Individual yondashuv O‘quvchilarning bilim darajasiga qarab, oddiy misollardan murakkablariga o‘tish kerak. Masalan: Oddiy: f(x)=x 2 uchun [1; 3] oraliqda; Murakkab: f(x)=ln(x)f(x) =sin(x), yoki logarifmik-funksional ifodalar bilan. 7. Mustaqil ish topshiriqlari O‘quvchilar Lagranj teoremasiga asoslangan quyidagi topshiriqlarni bajarishlari mumkin: Teoremani o‘zlashtirishga doir testlar; O‘rganilgan teorema asosida yangi misollar tuzish; Grafik chizmalar yordamida urin chiziqni topish. 8. Baholash va yakuniy tahlil O‘qituvchi har bir bosqichda o‘quvchilar bilimini baholaydi. Bu test, yozma ish, og‘zaki savol-javob orqali amalga oshiriladi. Yakunda o‘quvchi: Teorema shartlarini tushunadi; Formulani qo‘llay oladi; Grafik asosida tahlil qiladi; Real hayotdagi masalalarda tadbiq eta oladi. Lagranj teoremasini o‘quvchilarga o‘rgatish uchun nazariy bilim, grafik talqin, real hayotiy misollar va zamonaviy metodlarni uyg‘unlashtirish zarur. Bu o‘quvchilarda nafaqat matematik savodxonlik, balki tahliliy fikrlash, muammoli vaziyatlarga ilmiy yondasha olish, mustaqil fikrlash va natijani baholash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Metodik asoslangan yondashuv dars jarayonini samarali, qiziqarli va amaliyotga yaqinlashtiradi. 33 Xulosa Ushbu kurs ishini yozish davomida Lagranj teoremasining nazariy asoslari, uning differensial hisobdagi o‘rni, amaliy masalalarda qo‘llanilishi va boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligi bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘ldim. Avvalo, teoremaning matematik mohiyatini, ya’ni funksiyaning oraliqda qanday o‘zgarishini baholashga xizmat qiluvchi vosita sifatidagi ahamiyatini o‘rganib chiqdim. Lagranj teoremasining isboti, shartlari va formulasi orqali uzluksiz hamda differensiallanuvchi funksiyalar uchun o‘rtacha o‘zgarish tezligini topish mumkinligini tahlil qildim. men Lagranj teoremasining nazariy asoslarini o‘rganishga e’tibor qaratdim. Ayniqsa, teoremaning matematik talqini, uning tarixiy kelib chiqishi va isboti, shuningdek, funksiyalarning uzluksizlik va differensiallanuvchanlik kabi shartlari haqida puxta tushuncha hosil qildim. Teoremaning formulasi: shunchaki matematik ifoda emas, balki funksiyalar grafigida urin chiziq mavjud bo‘lishini bildiruvchi kuchli qonuniyat ekanini angladim. Lagranj teoremasining differensial hisobdagi o‘rni haqida fikr yuritdim. Bu bo‘limda men teoremaning fizik, iqtisodiy va geometrik talqinlarini chuqur o‘rganib chiqdim. Grafik tahlil orqali grafiga o‘rtacha urin chiziq chizish, funksiyaning o‘zgarishini baholash, masalalarni modellashtirish va funksional natijalarni amaliyotga tatbiq etish imkoniyatlarini ko‘rdim. Lagranj teoremasi asosida masalalarni yechish usullariga to‘xtaldim. Bu orqali turli oraliqlarda funksiyaning hosilasini hisoblash, o‘rtacha qiymatni aniqlash va masalalarni yechishda ushbu teoremadan qanday foydalanish mumkinligini amaliy misollar yordamida tahlil qildim. Chegaraviy masalalarda, real hayotiy muammolarda (avtomobil tezligi, narx o‘zgarishi, harorat dinamikasi kabi) teoremaning qanday qo‘llanilishi haqida chuqur 34bilimlarga ega bo‘ldim.Lagranj teoremasining boshqa fanlardagi qo‘llanilishiga e’tibor qaratdim. Fizika, iqtisod, informatika, biologiya, tibbiyot va hatto ekologiya fanlarida ushbu teorema asosida tahlil qilinayotgan jarayonlar menga bu matematik qonuniyatning qanday universal ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Bu jihatlar kurs ishining mavzusini dolzarb va zamonaviy qilmoqda. teoremani qanday o‘rgatish mumkinligi, uni o‘quvchilarga metodik jihatdan qanday yetkazish lozimligi bo‘yicha fikr yuritdim. Interfaol metodlar, grafik vositalar, real hayotiy misollar, guruhlarda ishlash, mustaqil tahlil qilish singari metodik yondashuvlar orqali teoremani tushuntirishning samarali yo‘llari haqida o‘z fikrlarimni bayon qildim. Kurs ishini bajarish davomida men nafaqat Lagranj teoremasining matematik mohiyatini chuqur angladim, balki u orqali funksiyalar o‘zgarishini tahlil qilish, real jarayonlarni matematik modellashtirish, hamda grafik talqin orqali chuqur tahlil yuritish ko‘nikmalarini egalladim. Shuningdek, ushbu teorema asosida masalalar yechishni amaliy misollar orqali chuqur o‘zlashtirdim. Bu bilimlar nafaqat nazariy, balki kelajakdagi amaliy faoliyatimda ham qo‘l kelishi shubhasiz. Xulosa qilib aytganda, Lagranj teoremasi matematik analizda asosiy o‘rin egallovchi qonuniyat bo‘lib, uning tadbiqlari har bir fan sohasida, har bir tahlilda, har bir funksional modelda o‘z ifodasini topadi. Men bu kurs ishi orqali ushbu teoremaning nazariy asosidan tortib, amaliy natijalarigacha bo‘lgan barcha bosqichlarni puxta o‘rgandim va bu bilimlarimni yanada rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdim. 35Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik nashrlar 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-ʻ son qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari to g risida”. ʻ ʻ 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019-yil 17-mart. – lex.uz. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “2020–2030 yillarda O‘zbekiston Respublikasining ta’lim sohasini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5712. – Toshkent, 2019-yil 29-aprel. – lex.uz. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ– 4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz. Ilmiy adabiyotlar ro‘yxati 1) Fikhtengolts G.M. Differensial va integral hisobning asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2001. – 456 b. 2) Karimov K.K., Ziyoviddinov I.Z. Matematik analiz I qism. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2018. – 312 b. 3) Agafonov R.P. Matematicheskiy analiz s primerami i zadaniyami. – Moskva: Prosveshchenie, 2015. – 278 b. 364) Vilenkin N.Ya. Matematikaning elementar tarmoqlari. – Moskva: Nauka, 1999. – 233 b. 5) Koldanov P.A., Bespalova E.A. Analiz: zadachi i resheniya. – Moskva: URSS, 2020. – 296 b. 6) Matmurodov O.M. Oliy matematika kursi: I qism. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. – 342 b. 7) Axunov S.I. Funksiyalar nazariyasi va differensial hisob. – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – 254 b. 8) Rasulov A.X. Matematik tahlildan masalalar to‘plami. – Toshkent: Fan, 2002. – 215 b. 9) Stewart J. Calculus: Early Transcendentals. – Cengage Learning, 2021. – 1312 p. 10) Apostol T.M. Mathematical Analysis. – Addison-Wesley, 2017. – 736 p. 11) Sultonov R.X. Oliy matematikadan amaliy masalalar. – Buxoro: BDU nashriyoti, 2022. – 287 b. 12) Nematov D.A. Amaliy matematik analiz asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2016. – 198 b. 13) https://www.khanacademy.org – Khan Academy matematik analiz darslari. (Elektron manba) 14) https://mathworld.wolfram.com – Wolfram MathWorld: Lagranj Theorem. (Elektron ensiklopediya) 15) O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. Matematik analiz fanidan namunaviy dastur, 2021-yil. III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 1. “Xalq ta’limi” gazetasi, 2023-yil, №5-son — “Boshlang‘ich sinfda masalalar bilan ishlashning samaradorligi”. 2. “Pedagogika va psixologiya” jurnali, 2022, №3 — “Matematik fikrlashni rivojlantirishning yangi metodlari”. 373. “Ta’lim olami” jurnali, 2021, №7 — “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy fikrlash ko‘nikmalari”. Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. https://xtv.uz 2. https://president.uz 3. https://eduportal.uz 4. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 6. https://learningapps.org 7. https://www.khanacademy.org/math

Lagranj teoremasi tadbiqlari

                           Lagranj teoremasi tadbiqlari 
Lagranj teoremasi tadbiqlari 
Lagranj teoremasi tadbiqlari 
Sotib olish