Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 52.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Mirzobek Bozorov

Дата регистрации 07 Июнь 2024

11 Продаж

Lankasterlar va Yorklar. Qizil va Oq gullar urushi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI JAHON TARIXI FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Lankasterlar va Yorklar. Qizil va oq gullar urushi Bajardi: Sharifboyeva To‘tijon Ilmiy rahbar: Karimov Yashin 2024-yil 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………..……………………………….3 ASOSIY QISM I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy ahvol……………………………………..5 1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi…….. ………………….5 1.2. Sulolalar uzra ichki kurashlar………………………………………………… 10 II BOB. Qizil va oq gullar urushi………………………………………………..19 2.1. Lankasterlar va Yorklar janggi……………………………………………….19 2.2. Tyudorlar sulolasining taxtga kelishi………….. ……………………………..24 XULOSA…………………………………………………………………………31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..……………………………33 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Qizil va oq atir gullar urushi (1455—1485) — Angliya taxti uchun plantagenetlar sulolasining 2 yo nalishi: Lankasterlar (Genrixʻ VI) va yorklar (Eduard IV, Richard III) o rtasidagi fuqarolar urushi hisoblanadi. ʻ «Qizil va oq atirgullar urushi» deya nomlanishiga asosiy sabab tomonlardan biri, ya'ni Lankasterlarning ramzi qizil, ikkinchisiniki, ya'ni Yorklarniki esa oq rangda bo‘lganligidir. Lankasterlarni iqtisodiy qoloq Shimoliy va Uels baronlari, yorklarni iqtisodiy taraqqiy qilgan Janubiy Sharqning yirik zodagonlari, dvoryanlar hamda shaharlik boylar qo llab quvvatlashgan. ʻ Mavzuning o rganilish darajasi. ʻ Ushbu mavzuda o zbek olimlardan ʻ Sarimsoqov, Salimov, rus olimlaridan Ignatyev, ingliz olimlaridan esa Koehler, Baymin, Kepler kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari www.ukarchive.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar olib borishgan. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. 3 I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy ahvol 1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi Qizil va oq atir gullar urushi (1455—1485) — Angliya taxti uchun plantagenetlar sulolasining 2 yo nalishi: Lankasterlar (Genrix VI) va yorklarʻ (Eduard IV, Richard III) o rtasidagi fuqarolar urushi hisoblanadi. «Qizil va oq ʻ atirgullar urushi» deya nomlanishiga asosiy sabab tomonlardan biri, ya'ni Lankasterlarning ramzi qizil, ikkinchisiniki, ya'ni Yorklarniki esa oq rangda bo‘lganligidir. Lankasterlarni iqtisodiy qoloq Shimoliy va Uels baronlari, yorklarni iqtisodiy taraqqiy qilgan Janubiy Sharqning yirik zodagonlari, dvoryanlar hamda shaharlik boylar qo llab quvvatlashgan. Urushda ikkala sulola asosiy vakillari ʻ o limidan keyin taxtni tyudorlar sulolasi egallagan. Genrix VII Tyudor qirol bo lib ʻ ʻ tyudorlar sulolasiga asos solgan. U yorklar vorisi Eduard IV ning qiziga uylanib, gerbida qizil va oq gullarni birlashtirgan. Urushning sabablari Angliyadagi og‘ir iqtisodiy vaziyat (yirik patrimonial iqtisodiyot inqirozi va uning rentabelligining pasayishi), yuz yillik urushda Angliyaning mag‘lub bo‘lishi (1453) bo‘lib, bu feodallarni Fransiya erlarini talon-toroj qilish imkoniyatidan mahrum qildi; 1451 yilda Jek Ked isyonini bostirish (qarang Cad Jek qo‘zg‘oloni) va u bilan birga feodal anarxiyaga qarshi bo‘lgan kuchlar 1 . Lankaster asosan qoloq shimolning baronlariga, Uels va Irlandiyaga, Yorkilarga - Angliyaning iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan janubi-sharqidagi feodallarga tayanar edi. Savdo va hunarmandchilikning erkin rivojlanishi, feodal anarxiyani yo‘q qilish va mustahkam hokimiyatni o‘rnatishga qiziqqan o‘rta zodagonlar, savdogarlar va boy shaharliklar Yorkni qo‘llab-quvvatladilar. Lankaster qiroli Genri VI zaif (1422-61) davrida mamlakatni bir necha yirik feodallardan iborat klik boshqargan, bu esa aholining qolgan qismida norozilik uyg‘otdi. Ushbu norozilikdan foydalanib, York gersogi Richard Richard o‘zining vassallarini atrofiga to‘plab, ular bilan Londonga yo‘l oldi. 1455 yil 22 mayda Sent-Albans jangida u Skarlet Roza izdoshlarini mag‘lub etdi. Tez orada 1 Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil. 132-b. 4 hokimiyatdan chetlashtirildi, u yana isyon ko‘tarib, ingliz taxtiga bo‘lgan da'volarini e'lon qildi. O‘zining izdoshlari armiyasi bilan u Blor Xit (1459 yil 23 sentyabr) va Shimoliy Xempton (1460 yil 10 iyul) da dushman ustidan g‘alaba qozondi; ikkinchisi paytida u shohni qo‘lga oldi, shundan so‘ng u yuqori palatani o‘zini davlat himoyachisi va taxt vorisi sifatida tan olishga majbur qildi. Ammo Genrix VI ning rafiqasi qirolicha Margaret va uning izdoshlari Ueykfildda kutilmaganda unga hujum qilishdi (1460 yil 30-dekabr). Richard butunlay mag‘lub bo‘ldi va jangda yiqildi. Dushmanlar uning boshini yulib, qog‘oz tojda York devoriga qo‘yishdi. Uning o‘g‘li Edvard Uorvik grafining ko‘magi bilan Mortimers Xoch (1461 yil 2 fevral) va Totton (1461 yil 29 mart) da Lankasterlar sulolasining tarafdorlarini mag‘lub etdi. Genri VI taxtdan tushirildi; u va Margarita Shotlandiyaga qochib ketishdi. G‘olib shoh Edvard IV bo‘ldi. Ma'lumki, qizil va oq atirgullar urushi XV asr o‘rtalarida Angliyada vujudga kelgan siyosiy beqarorlik tufayli boshlangan. Jamiyatning aksariyat qismi Yuz yillik urush natijalaridan noroziligini bildirdi va hukumatda tub o‘zgarishlarni talab qildi. Bunday holat imbecilning qobiliyatsizligi va ko‘pincha to‘liq ongsizlikka tushib qolishi tufayli og‘irlashdi, Lancaster qiroli Genri VI, unda haqiqiy kuch uning rafiqasi qirolicha Margaret va uning ko‘p sevimlilarining qo‘lida edi 2 . York gersogi Richard oppozitsiyaning boshida edi. Plantagenets avlodi, u o‘z fikriga ko‘ra tojga nisbatan ma'lum huquqlarga ega edi. Oq gul partiyasining ushbu vakilining faol ishtiroki bilan siyosiy qarama-qarshiliklar tez orada qonli to‘qnashuvlarga aylanib ketdi, ulardan birida 1455 yilda Sankt-Albans shahri yaqinida sodir bo‘lgan Dyuk tarafdorlari qirol qo‘shinlarini butunlay mag‘lubiyatga uchratdilar. Shunday qilib, o‘ttiz ikki yil davom etgan va Tomas Mor va Shekspirning asarlarida tasvirlangan Malla va Oq gulning urushi boshlandi. Ularning ishlarining qisqacha mazmuni bizga ushbu voqealar tasvirini beradi. Yorklik Richardning qonuniy hokimiyat ustidan erishgan bunday yorqin g‘alabasi parlament a'zolarini ushbu bezorini bezovta qilmaslik yaxshiroq 2 Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil. 48-b. 5 ekanligiga ishontirdi va ular uni davlat himoyachisi, qirol o‘lgan taqdirda esa taxt vorisi deb e'lon qilishdi. Gersog bu o‘limni tezlashtirgan bo‘larmidi yoki yo‘qmi, deyish qiyin, ammo qarshi tomon qo‘shinlari bilan navbatdagi jangda u o‘ldirildi. Urush qo‘zg‘atuvchisi vafotidan so‘ng, oppozitsiyani 1461 yilda Edvard IV nomi bilan toj kiygan otasining eski orzusini amalga oshirgan o‘g‘li boshqargan. Ko‘p o‘tmay, uning qo‘shinlari lankastriyaliklarning qarshiliklarini bostirishdi va ularni Mortimer Xoch jangida yana bir bor mag‘lub etishdi. T. Moraning tarixiy asarining qisqacha mazmuni tushkunlikka tushgan Genri VI va uning beparvo xotinidan tushkunlik chuqurligini anglatadi. Ular qochishga harakat qilishdi va agar Margarita chet elda yashirinishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa, unda uning omadsiz eri asirga olingan va minorada qamalgan. Biroq, yangi zarb qilingan shoh g‘alabani nishonlash uchun juda erta edi. Uning partiyasida fitnalar boshlandi, unga eng yaqin aristokratlarning talabchan da'volari sabab bo‘ldi, ularning har biri sharaf va mukofotlarni taqsimlashda eng katta qismni olishga intildi. Ayrim mahrum bo‘lgan Yorkliklarning zararlangan mag‘rurligi va hasadlari ularni xiyonat qilishga undadi, natijada yangi qirolning ukasi Klarens gersogi va Uorvik grafi barcha sharaf qonunlarini oyoq osti qilib, dushman tomoniga o‘tib ketdi. Katta armiyani to‘plab, ular baxtsiz Genri VI ni minoradan qutqarib, taxtga qaytarishdi. Taxtni sog‘inib qolgan Edvard IV qochishga navbat keldi. U va uning ukasi Glouzester Burgundiga etib kelishdi, u erda ular mashhur bo‘lib, ko‘plab tarafdorlariga ega edilar. Buyuk Shekspir tomonidan qisqacha tavsiflangan Malla va Oq gulning urushi bu safar lankastriyaliklar uchun yoqimsiz syurpriz tayyorladi. Xiyonat qilish bilan o‘zini sharmanda qilib murosaga keltirgan va qarindoshi Londonga qanday kuchli qo‘shin bilan qaytib kelayotganini bilib, taxtni Genriga qaytarib bergan Kingning ukasi Klarens uning shoshilayotganini tushundi. U aniq o‘zini dorga osib qo‘yishni xohlamadi - xoinlar uchun eng munosib joy va u Edvardning lagerida paydo bo‘lib, uni chuqur tavba qilishiga ishontirdi. Birlashib, birodarlar va ularning ko‘plab yorklik tarafdorlari Barnet va Tewkesberry-da ikki marta lankastriyaliklarni mag‘lub etdilar. Birinchi jangda 6 Uorvik vafot etdi, u Klarens bilan birga xiyonat qilgan, ammo oxirgisidan farqli o‘laroq, sobiq egasiga qaytishga ulgurmagan. Ikkinchi jang valiahd shahzoda uchun halokatli bo‘ldi. Shunday qilib, Lancaster sulolasi chizig‘i Angliyani egallab olgan Skarlet va Oq gulning urushi bilan to‘xtatildi. G‘alabani qo‘lga kiritib, Edvard IV o‘zi tushirgan shohni Minora minorasiga yubordi. Genri VI odatdagi va ilgari yashagan kameraga qaytdi, lekin u erda uzoq vaqt turmadi. Xuddi shu yili London maydonlarida uning o‘limi chuqur afsus bilan e'lon qilindi. U tabiiymi yoki yangi xo‘jayin o‘zini yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolardan qutqarishga qaror qildi, deb aytish qiyin, ammo o‘sha paytdan beri ham xotini, ham tabiati tomonidan tashlab qo‘yilgan Genri VI ning kullari Vindzor qal'asida zindonda dam oldilar. Siz nima qila olasiz, shohlik taxti ba'zan juda qaltiraydi 3 . O‘zidan oldingi va potentsial raqibidan xalos bo‘lgan Edvard IV 1483 yilgacha hukmronlik qildi, u to‘satdan noma'lum sabab bilan vafot etdi. Qisqa vaqt ichida uning o‘g‘li Edvard taxtga o‘tirdi, ammo tez orada qirollik kengashi tomonidan hokimiyatdan chetlashtirildi, chunki uning tug‘ilishining qonuniyligiga shubha tug‘ildi. Aytgancha, uning marhum otasi York gersogidan tug‘ilgan emas, balki ona knyazinyaning maxfiy muhabbati mevasi va kelishgan kamonchi bo‘lgan degan guvohlar bo‘lgan. Shunday qilib, ular haqiqatan ham shunday edi yoki yo‘q edi, ular qazishmadi, lekin ehtimol, taxt yosh merosxo‘rdan olingan va uning ustiga Richard III nomi ostida toj kiygan Gloucester qiroli Richardning ukasi o‘rnatilgan edi. Taqdir uni uzoq yillar tinch hukmronlik qilishga tayyorlamadi. Tez orada taxt atrofida ochiq va yashirin oppozitsiya paydo bo‘lib, monarxning hayotini bor kuchi bilan zaharladi. XV asrning tarixiy arxivlari kelgusida Scarlet va White Roses urushi qanday rivojlanganligi haqida hikoya qiladi. Ularda saqlanadigan hujjatlarning qisqacha mazmuni shundan dalolat beradiki, Lankaster partiyasining etakchi vakillari qit'ada asosan frantsuz yollanma askarlaridan iborat muhim qo‘shinni to‘play olishgan. Genri Tudor boshchiligida u 1486 yilda Buyuk 3 Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 98-b. 7 Britaniyaning qirg‘og‘iga tushdi va Londonga zafarli sayohatni boshladi. Qirol Richard III dushmanni kutib olishga chiqqan, ammo Bosvortdagi jangda vafot etgan qo‘shinni shaxsan o‘zi boshqargan. Angliyadagi Malla va Oq atirgul urushi yaqinlashmoqda edi. Shekspirning ushbu voqealar haqidagi bayonining qisqacha mazmuni Tudorga qanday qilib bezovtalanmasdan Buyuk Britaniya poytaxtiga etib borganligi haqidagi rasmni qayta tiklaydi. O‘sha vaqtdan boshlab Lankaster sulolasi taxtga mustahkam o‘rnashdi va ularning hukmronligi bir yuz o‘n etti yil davom etdi. Qirolni ag‘darishga qaratilgan yagona jiddiy urinish, 1487 yilda Richard III ning jiyani isyon ko‘targan, lekin keyingi jangda o‘ldirilgan Linkoln grafi tomonidan qilingan. Qizil va oq atirgullar urushi (1455-1487) Evropa O‘rta asrlaridagi so‘nggi bo‘g‘in ekanligi odatda qabul qilingan. Ushbu davrda nafaqat qadimgi Plantagenet oilasining barcha to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodlari, balki ingliz ritsarligining ko‘p qismi yo‘q qilindi. Asosiy ofatlar oddiy odamlarning elkasiga tushdi, ular barcha asrlarda boshqa odamlarning siyosiy ambitsiyalari garoviga aylandilar. 8 1.2. Sulolalar uzra ichki kurashlar. XVI asrda Angliya hudud jihatidan kichik bir mamlakat edi. Shot¬landiya hali Britaniya qirolligi tarkibiga qо‘shilmagan edi. Angliya va Irlandiyaning yerlari XVII asrning sо‘nggi о‘n yillariga qadar uncha kо‘p emas edi. Irlandiyadagi jamoa yо‘lboshchilarining kо‘pchiligi ingliz qirolining hokimiyatini nomigagina tan olar edi. Angliya aholisining soni Fransiya, Germaniya yoki Ispaniya aholisining sonidan bir necha marta kam edi. Fransiyaning 15 million, Germaniyaning 20 million, Ispaniyaning esa 10 million aholisi bо‘lgani holda, Angliyaning aholisi salkam 3 million edi. XVII asrning boshlarida Angliya aholisi 1603 yilda Angliya bilan birlashgan Shotlandiyani hisobga olmaganda, 4 million kishiga yetdi. XVI asrda Angliyani shaharlar mamlakati deb bо‘lmas edi, undagi aholining kо‘pchiligi qishloqlarda yashardi, hatto XVI asrning oxirida shaharlarda aholining kо‘pi bilan 5/1 qismi yashardi. XVII asr boshlariga kelib mamlakat aholisining 5/4 qismi qishloqlarda yashaganligi sababli, agrar sohadagi о‘zgarishlar Angliyada islohotlar rivoji uchun asos bо‘ldi. Ammo Yevropaning bir chekkasidagi orolda joylashgan bu mamlakatda XVI asrda xо‘jalikning kapitalistik formalari jadal rivojlanib bormoqda edi. XVI asr Angliyasida kapitalizm ayni bir vaqtda xalq xо‘jaligining hamma tarmoqlarida sanoat, qishloq xо‘jaligi, savdo, dengiz kemachiligida ham katta muvaffaqiyatlar qozonmoqda edi 4 . XVI asr Angliya uchun kapitalistik manufaktura (lot.”qо‘lda yasalgan buyum” degani) ning gullab- yashnagan, agrar о‘zgarish boshlangan, ingliz savdogarlari okeanlarni keza boshlagan, dastlabki ingliz mustamlakalariga (kuchli davlatlar tomonidan zо‘rlik bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan mahrum etib, о‘ziga boysundirish, qaram qilish, talash siyosati) asos solingan davr edi. Movut sanoati XVI asrga kelib Angliyaning «milliy sanoatiga» aylandi. Aholining yarmidan kо‘prog‘i shu sanoatda band edi. Movut tо‘qish bilan shaharlardagina emas, qishloqlarda ham kо‘p shug‘ullanardilar. Angliya 4 Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 156-b. 9 qirolligining hamma burchaklarida har xil, jumladan, a’lo sifatli mayin movut ishlab chiqaradigan mahalliy sanoat markazlari paydo bо‘ldi. Chunonchi, Sharqiy Angliyada Norich shahri, Yorkshirda Boston shahri, g‘arbda Preston va Lankashirdagi Vigan, О‘rta Angliyada Nyu-Beri, g‘arbiy- janubda Ekzetar shahri shunday markazlar edi. Angliya qishloqlarida tо‘qilgan movut dag‘al, oxorlanmagan va bо‘yalmagan bо‘lardi. Keyin ularning bir qismi Angliya shaharlariga olib kelinib ishlov berilar, bir qismi esa yarim tayyor mahsulot holida Niderlandiyaga jо‘natilib, Flandriya va Brabantda tayyor holga keltirilar edi. Chet ellarga chiqariladigan oliy nav va dag‘al movut XVI asrning 60- yillarida butun ingliz eksportining 80% dan kо‘prog‘ini tashkil qilardi. XVI asrda Yevropadagi eng yirik shahar London edi. Angliyaning poytaxti bir necha qismdan iborat edi: Siti shaharning ishbilarmonlik markazi, Vestminsterda qirol, parlament va boylar istiqomat qilardi, Temza sohili bо‘ylab oddiy xalq yashardi, daryoning chap qirg‘og‘ida teatrlar ham bor edi, 1630 yilda Londonda 16 ta teatr bor edi, Parijda esa bu davrda bitta teatr bor edi. London qurilishida XV asr boshlaridan g‘isht ishlatilgan. London yirik savdo markazi va bozorlari bilan mashhur edi, Londondagi birinchi usti yopiq bozor Blekuelxoll bozori 1397 yilda qurilgan edi. 1666 yilgi yong‘indan sо‘ng, qayta qurilgan Londonda usti yopiq bozor о‘zining kattaligi bilan mashhur edi. Bozorlar turli xil mollarga ixtisoslashgandi. Angliya va Uelsda XVII asrda 800 ta bir yoki bir nechta bozori bо‘lgan shaharlar mavjud edi. Ulardan 300 tasi ixtisoslashgan bо‘lib: 133ta don, 6ta meva, 32 qо‘y, 13 ot, 14 chо‘chqa, 30 baliq, 21 parranda, 12ta sariyog‘ va pishloq, 27ta movut bilan savdo qiladigan bozorlar bо‘lgan. XVI asrdagi Angliyada sanoatning boshqa tarmoqlaridan konchilik- temir, qalay, qо‘rg‘oshin, mis qazib chiqarish rivojlangan edi. 10 XVI asrdagi Angliyada ishlab chiqarishning о‘rta asrlarda bо‘lmagan, asosan, manufaktura tipidagi yangi turlari; shisha sanoati, sovun pishirish, porox yasash, qog‘oz ishlab chiqarish, bosmaxona ishi tez rivojlanib bormoqda edi. XVI asrda Angliyada kо‘plab toshkо‘mir qazib chiqarila boshlandi, biroq bu kо‘mirdan uy-joy binolarini isitish uchun foydalanilardi. Angliya kо‘mir qazib chiqarishning markazi bо‘lib qoldi. U yerda yuz yil davomida, 1540 yildan 1640 yilgacha uni qazib chiqarish 250 ming tonnadan 1,5 mln.tonnaga oshdi 5 . Angliya о‘z sanoatining taraqqiyoti natijasida juda kо‘p tovarga ega bо‘lib, XVI asr davomida tashqi savdo-sotiq ishlarini keng kо‘lamda rivojlantirib yubordi. Yevropaning turli bozorlarini, shuningdek, mustamlakalarni ham movut bilan ta’minlashni ingliz savdogarlari о‘z qо‘llariga oldilar. XVI asr Angliya uchun muvaffaqiyatli bо‘ldi. Sanoat tez rivojlana boshladi. 1540-1640 yillar mobaynida kо‘mir qazib chiqarish 8 marta, ishqor, qо‘rg‘oshin va tuz ishlab chiqarish 6-8 marta, temir rudasi qazib olish 3 marta ortdi. “Yengilmas armada” ning mag‘lubiyatidan keyin mamlakat dengizda hukmronlikni qо‘lga kiritdi. Dengiz savdosi rivojlandi: Moskva, Marokash, Ost-Indiya va boshqa bir qator savdo kompaniyalari Erondan Shimoliy Amerikagacha, Shveysariyadan Hindiston va Seylongacha bо‘lgan katta hududda faol harakat qildilar. «Dengizning narigi yog‘ida» inglizlar olib borgan savdo-sotiq ishlarining kengayishini va asosan qaysi tomonlarda rivojlanganligini XVI asr davomida birin-ketin paydo bо‘lgan ingliz savdo kompaniyalarining tarixi yaqqol kо‘rsatib turibdi. Bular orasida Moskva kompaniyasi katta rol о‘ynadi, bu kompaniya 1553 yilda Richard Chenslerning Moskvaga qilgan sayohati natijasida tashkil etilgan edi. Bu kompaniyaga a’zo bо‘lgan ingliz savdogarlari Rossiya bilangina emas, О‘rta Osiyo mamlakatlari, Eron hamda Kavkaz orti mamlakatlari Armaniston, Ozarbayjon bilan ham savdo-sotiq ishlari olib borardi. XVI asrning 70-80 5 Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 189-b. 11 yilla¬rida Boltiq dengizida savdo sotiq ishlarini olib borish uchun Istlandiya (yoki Ostzey) kompaniyasi, О‘rta dengizda savdo-sotiq ishlari olib borish uchun Turk (yoki Levant) kompaniyasi tashkil topdi. Taxminan shu vaqtlarda Gvineya kompaniyasi tuzilib, keyinchalik uning savdo maqsadida qilgan sayohatlari natija¬sida mashhur Ost-Indiya (Ost-Indiya ing.East Indeis-Sharqiy Hindiston; Hindiston hamda janubiy va janubi-sharqiy Osiyodagi ba’zi mamlakatlar hududlarining yevropaliklar о‘rtasidagi eski nomi) kompaniyasi vujudga keldi, bu kompaniya 1599-1601 yillarda tashkil topdi. Markaziy (Vest-Indiya) va Shimoliy Amerika bilan savdo-sotiq ishlari olib borish uchun bir necha savdo kompaniyasi bor edi. Dastlabki ingliz koloniyalari (lot.mustamlaka) XVI asr oxirlarida barpo qilingan edi. Shimoliy Amerikada Virginiya koloniyasi barpo qilindi. Vest-Indiyadagi Barbados orolini va Ost-Indiyadagi Surat shahrini Angliya XVII asrning boshlarida bosib olgan edi. XVI asrga kelib Angliyada krepostnoy (feodal davlatlarda qaramlikning tо‘liq kо‘rinishini mustahkamlagan huquqiy hujjat) huquq batamom yо‘qoldi. Oldin krepostnoy bо‘lgan dehqonlar yerga egalik qiluvchi dehqonlarga aylanlandilar. Dehqonlar oddiy yer egalari yoki kopigolderlar (kopigold, ing.copuhold, copu-nusxa,hold-mulk; Angliyada XV-XVII asrlarda qaram dehqonlar yer egaligining asosiy shakli) deb atalardilar, chunki ularga berilgan yer uchun bitim kopiyasini (qarordan nusxa)ni о‘z qо‘llarida saqlardilar. Ularning yerga egaligi ma’lum muddatga (odatda 21 yilga), ushbu muddat tugashi bilan lordlar (lord,ing. xо‘jayin, hukmdor-о‘rta asrlarda Angliyada dastlab yer egalari, keyinchalik ingliz oliy dvoryanlarining umumlashma nomi) yer renta (nem.qaytarib berilgan-mulk egalarining yer, mol-mulkdan oladigan daromadi) haqini oshirishi mumkin edi. XVII asr о‘rtalariga kelib kopigolderlar tо‘laydigan renta haqi XVI asrdagiga nisbatan Seffolk va Essaksda- 4 marta, Uorkvirshirda- 3 marta, Nottengemda- 6 marta, Uoltshirda- 8 marta oshirildi. 12 Yer egalari о‘zlari bosib olgan bu yerlarni qoziqlar qoqib, xandaqlar kovlab, daraxtlar о‘tqazib va boshqa har xil g‘ovlar tutib tо‘sib olardilar. Shuning uchun lordlarning ingliz dehqonlarini yerdan mahrum etish jarayoni «g‘ov tutish» deb ataldi. G‘ov tutishlar natijasida butun butun qishloqlar tamomila yо‘q bо‘lib ketardi. Bir necha о‘n minglab dehqon oilalari tirikchilik vositalaridan mahrum bо‘lib, о‘z joylarini tashlab, daydi va gadoy bо‘lib ketishga majbur bо‘lardilar. XVI asr Tyudorlar asri bо‘ldi. Shu davrda ingliz monarxiyasi boshqa Yevropa monarxiyalaridan 3 ta jihat bilan farq qilardi: 1) Joylarda byurokratik apparat kuchsiz edi. Mahalliy boshqaruv, tabaqali monarxiya davridagi singari, о‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u qirol siyosatini amalga oshirdi. Grafliklar va shaharlarda muhim lavozimlarni jentrilar (XVI-XVII asrlarda Angliyada kapitalistik munosabatlarga moslasholgan о‘rta va mayda dvoryanlar) bilan shahar burjuaziya (G‘arbiy Yevropada о‘rta asrlarda shahar aholisi) sining imtiyozli yuqori qatlami vakillari egallagandilar. 2) О‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Tyudorlar parlamentdan ham foydalandilar, chunki, asosan mayda va о‘rta zodagonlardan hamda shahar boshliqlaridan tashkil topgan quyi palata qirol hokimiyatini qо‘llab-quvvatlar, asosan aristokrat (iqtisodiy hukmron sinf, zodagonlarning siyosiy hokimiyati, hukmronligi) lardan tashkil topgan yuqori palata ham Tyudorlardan katta-katta yerlar olganligi uchun qirolga tobe edilar 6 . 3) Bu yerda muntazam armiya yо‘q edi. Davlatni geografik joylashuvi sababli Tyudorlar asosiy e’tiborni flotni mustahkamlashga qaratdi, armiya esa eski xalq lashkari xarakterini saqlab qoldi. Angliya XVI asrda 3 ta g‘oya uchun kurashdi; bular, reformatsiya, absolyutizmning kuchayishi, dengizda hukmronlik uchun kurash. Tyudorlar hukumatiga 1485 yilda lankasterlar sulolasining sо‘nggi vakili Genrix Tyudor Bosvort jangida g‘olib chiqib, Genrix VII nomi bilan taxtga о‘tirdi va Tyudorlar sulolasiga asos soldi. Tyudorlar Qizil va Oq gullar urushidan 6 Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 178-b. 13 sо‘ng hokimiyat tepasiga kelib, yorklar sulolasiga barham berdi. Bu sulola (1485— 1603)yillarda boshqardi. Tyudorlar sulolasini boshqargan qirollar; Genrix VII (1485-1509), Genrix VIII (1509-1547), Eduard VI (1547-1553), Mariya I (1553- 1558), Yelizaveta I (1558-1603) lar boshqarishgan. Bu sulola vakillari g‘ov tutishlar oqibatidan qо‘rqib qoldi. Ommaviy faqirlik (pauperizm), qashshoqlik, daydilik mulkdor sinflarning xotirjamligini xavf ostida qoldirdi. Mamlakatda xususiy mulkka qarshi jinoyatlar kо‘paydi. Dehqonlarning lendlordlarga (ing.Angliyada imtiyozli aslzodalar ichidan chiqqan katta yer egasi) qarshi g‘azab va nafrati oshmoqda edi. G‘ov tutuvchilarga qarshi turli grafliklarda tez-tez mahalliy qо‘zg‘olonlar bо‘ldi. Hukumat g‘ov tutishlarning keng yoyilib ketishi davlat xazinasiga va harbiy ishlarga ham katta zarar keltirishidan xavotirga tushib qoldi 7 . Xonavayron bо‘lgan dehqonlar soliq tо‘lay olmas edilar. Dehqonlar sonining kamayishi mamlakatning lashkar tо‘plash ishiga ham putur yetkazardi. Hukumat yuz ellik yildan ortiqroq davr ichida (XV asr oxiridan XVII asr о‘rtalarigacha) g‘ov tutishlarga qarshi juda kо‘p statut va ordonanslar (fran.buyurmoq-о‘rta asrlarda Fransiya va Angliyada qirolning qonun kuchiga ega farmonlari) chiqardi. Genrix VII tomonidan 1489 yilda chiqarilgan statutda 20 akrdan (3 gektarga teng yer maydoni) ortiq yeri bо‘lgan dehqon xо‘jaliklarida g‘ov tutish va xо‘jaliklarni buzish ta’qiqlangan edi. Genrix VII oldida muhim ikkita muammo turar edi: birinchisi eski dvoryanlarning harbiy kudratini sindirish, ikkinchisi esa juda katta boylikka ega bо‘lib, qirollikni moliyaviy tomondan mustaqil, hech kimga murojaat etmaydigan qilish edi. Uning keyingi muammoni ancha ijobiy hal qilganligidan keyingi 24 yil ichida parlamentning 7 marotaba chaqirilgani ham guvoxdik beradi, ya’ni u soliq tо‘plash uchun rozilik olish maqsadida parlamentni kamroq chaqiradigan bо‘ldi. 7 Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 23-b. 14 Genrix VII ning pul tо‘plash yо‘llari turlicha bо‘lgan, shundan eng kо‘p qо‘llaniladigani quyidagilar edi: 1)Parlament qirol xayoliga ham keltirmagan urush xarajatlari uchun soliqlar undirishni tasdiqlar edilar va bu soliqlar yig‘ilib qirollik xazinasiga tushar, ammo urush bо‘lmagani uchun hech narsaga sarflanmay qirol boyligiga aylanar edi; 2)Qonunga xilof ish tutgan mulkdor kishilarga juda katta jarimalar solindi; 3)Qirol homiyligidan foydalangan savdogarlar uchun homiylik evaziga xazinaga pul tо‘lash zarurligi tо‘g‘risidagi eski qonunlar qaytadan tiklandi. Qirol savdogarlardan majburiy tarzda mablag‘ qarz berish va hadya etishini talab qila boshladi. Natijada, yuqoridagi barcha «tadbir»lardan sо‘ng Genrix VII о‘zidan 2 mln.funt sterling boylik qoldirdi, bu о‘sha davr uchun juda katta boylik edi. Ma’lumotlarga kо‘ra, XVI asrning 60-yillariga kelib (1568 yili), Angliyaning boyligi uch marotaba kо‘paygan. Boylikning bunday tez kо‘payishining asosiy sabablari: 1)g‘ov tutishning oqibatlari; 2) dehqonlarning yersizlantirilishi; 3)dastlabki jamg‘arma jarayonining g‘ayrat bilan amalga oshirilishi; 4)Angliyaning koloniyalarni talashdagi ishtirokining boshlanishi oqibatlari bо‘ldi. 1516-yilda Genrix VIII chiqargan statutda konversiya, ya’ni ekinzorlarni yaylovga aylantirish man qilingan edi 8 . Genrix VIII ning 1533-yilgi qonuni esa, bir mulkdorning asraydigan qо‘yi 2 ming boshdan oshmasin deb chegaralab qо‘ygan edi. 1597-yilda qirolicha Yelizaveta hukumati dehqonlarning buzib yuborilgan xо‘jaliklarini tiklash va barcha g‘ov tutishlarni tо‘xtatish haqidagi talablarni takrorlagan edi. Hukumat g‘ov tutishlarni tekshirish uchun bir necha marta; 1517, 1548 va 1607 yillarda reviziya tayinlagan edi. Statutlarni buzgan aybdorlarga jarimalar solindi. Lekin chiqarilgan shu qonunlarning hammasi natijasiz qoldi. Tyudorlar 8 Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 78-b. 15 hukumati dvoryanlarni dehqonlarni yerdan mah-rum etishlarga qarshi izchillik bilan kurasha olmas edi. G‘ov tutishlar munosabati bilan deh¬qonlar kо‘targan qо‘zg‘olonlardan eng kattasi Norfolkdagi Robert Ket qо‘zg‘oloni edi. Bu qо‘zg‘olon Eduard VI podsholik qilgan davrda, ya’ni 1549 yil yozida, Angliyaning sharqidagi sanoati taraqqiy qilgan grafliklardan biri bо‘lgan Norfolkda kо‘tarilgan edi. Bu qо‘zg‘olonda Norfolk dehqonlari bilan birga sharqiy grafliklardagi, ayniqsa qо‘shni Seffolk grafligidagi aholi ham qatnashgan edi. Robert Ket о‘z ukasi Vilyam bilan birgalikda bu qо‘zg‘olonga boshchilik qildi. Qо‘zg‘olon iyun oyining oxirida Norfolk janubida aka-uka Ketlar yashaydigan Uindem degan joyda boshlanib, bu yerdan shimolga, to Norich shahrigacha yoyilib ketgan edi. Ket qо‘zg‘oloni dehqonlarni Norichga qarab olib bordi, ular 10 iyulda bu yerga etib keldilar. Norich shahrining kambag‘allari dehqonlarga qо‘shildilar. Hammasi bо‘lib 20 mingta qurolli dehqonlardan iborat bо‘lgan qо‘zg‘olonchilar shahar atrofidagi о‘rmon bilan qoplangan tepaliklardan birida lager qurib oldilar. Qо‘zg‘olonchilar Londonga qirol nomiga yuborilgan talablar dasturini tayyorladilar. 29 moddadan iborat bu dasturning bir qancha moddadalarida g‘ov tutishlarni tо‘xtatish va dehqonlarga lordlar jamoalardan tor¬tib olgan yaylovlardan foydalanish uchun tо‘la huquq berish talab qilingan edi. Hukumat qо‘zg‘olonni bostirish uchun kо‘pchiligi yollangan nemis va italyanlardan iborat 15 ming kishilik butun bir armiyani yubordi. Muntazam qо‘shinlarga qarshi urush olib borishni bilmagan qо‘zg‘olonchilarni graf Uorvik qо‘mondonligi ostidagi hukumat qо‘shinlari tor-mor qildi. Norich yonidagi Dyussendayl vodiysida jang 1549 yilning 27 avgustida bо‘lgan edi. Chet ellik yollanma askarlar qо‘zg‘olonchilarni qirib tashladilar. О‘ldirilgan dehqonlarning soni 3500 taga yetardi. Asir olingan Robert va Vilyam 16 Ket osib о‘ldirildi. Qо‘zg‘olon qatnashchilaridan jazolab о‘ldirilganlarning soni 300 dan ortiq edi. Tyudorlar hukumati dehqonlarning qо‘zg‘olonlarini shafqatsizlik bilan bostirib, g‘ov tutishlar natijasida juda kо‘plab xonavayron bо‘lgan dehqonlarga qarshi qatag‘on boshladi. Angliya qishloqlari va yо‘llarini tо‘ldirib yuborgan gadoy va daydilarga qarshi XVI asrda Angliyada daydilarga qarshi shunday shafqatsiz qonunlar qabul qilindiki, xalq ularni “qonli” deb atadi; xohlagan kishi daydini majburan о‘z ishchisiga aylantirishi mumkin edi. Qochib ketgan, lekin qо‘lga tushgan daydiga tamg‘a bosishardi. Agar mehnatga yaroqli kishi tilanchilik qilsa, qonunga binoan uni kaltaklab, boshqa bu ishni takrorlamaslikka qasam ichdirib keyin qо‘yib yuborishgan. Ikkinchi marotaba bu gunohi uchun aybdor kaltaklanib qulog‘ining yarmi kesib tashlangan va yuziga tamg‘a bosilgan. Uchinchi safar ushlansa, u о‘lim jazosiga hukm qilingan. Bu qonunga binoan XVI asrning birinchi yarmidayoq Angliyada 70 ming kishi qatl qilingan. Qirol Eduard VI (1547-1553 yillarda boshqargan) ning 1547 yilgi qonuniga binoan ishlamasdan yurgan daydilar haqida xabar bergan kishiga daydilarni qullikka berishgan. Faqat mehnatga yaramay qolganlarga va keksalargagina sadaqa sо‘rash ruxsat etilgan edi. Tilanchilik qilgan «sog‘lom gadoy»larni qamchi bilan savalash va qamoq jazosi kutardi. Xonavayron bо‘lgan dehqonlar ochdan о‘lmaslik uchun yoki dorga osilishdan qо‘rqib eng kam maoshga ham rozi bо‘lib ishga yollanardilar. Bu narsadan manifaktura egalari va yangi dvoryanlar manfaatdor edilar. Angliyadagi bu qonunlar sobiq dehqonlar tabaqasi vakillarini zо‘ravonlik bilan yollanma ishchilarga aylantirilishiga yordam berdi. 17 II BOB. Qizil va oq gullar urushi 2.1. Lankasterlar va Yorklar janggi XV asrning oxiridan XVII asr boshlarigacha Angliyani idora qilgan Tyudor¬lar sulolasi qirol hokimiyatini ancha mustahkamlashga muvaffaq bо‘ldi. Sulolani boshlab bergan Genrix VII (1485—1509) va uning о‘g‘li Genrix VIII (1509—1547) qizil va oq gul urushlaridan keyin hali ham saqlanib qolgan feodal zodagonlarning qoldiqlariga qarshi ayovsiz kurash olib bordi 9 . Tyudorlar chekka о‘lkalarni: Kornuell, Uels va Angliyaning shimoliy grafliklarini ham markaz ta’siri ostiga oldilar. Tyudorlar davrida favqulodda siyosiy va ma’muriy sudlar- Yulduz palatasi sudi (XV-XVII asrlarda Angliyada mavjud bо‘lgan, qirol saroyi shipi yulduzlar bilan bezatilgan majlislar zali nomidan olingan, 1487 yili qirol Genrix VII tomonidan ta’sis etilgan) Iltimoslar palatasi sudi, Kansler sudi va boshqa sud¬lar tuzilib, ular idora qilishda ma’murchilikni kuchaytirdilar. Yoshligida yaxshigina maxsus diniy ta’lim olgan Genrix VIII Lyuterga qarshi munozarada ham shaxsan ishtirok qilgan edi. U 1521yil noyabrida yozgan «Yetti sirning himoyanomasi» degan pamfletni Rimga papa nomiga yuborgan edi. Genrix VIII Yekaterina Aragonskayaga uylangach, Karl V bilan sulolaviy bog‘lanish tufayli, Fransiyaga qarshi uyushtirilgan koalitsiya (ittifoq) da ham qatnashgan edi. 20- yillar oxiridan Angliyaning tashqi siyosatida о‘zgarish paydo bо‘la boshlaganligi Gabsburglar, juda kuchayib ketganligi tufayli Fransiya bilan yaqinlashganligi «taqvodor qirol»ni cherkov masalasida tutgan о‘z siyosatini о‘zgartirishga majbur etdi. Genrix VIII ning xotini bilan ajrashishi bu о‘zgarishga rasmiy bahona bо‘ldi. Genrix VIII Yekaterina Aragonskayani (yoshi о‘zidan katta bо‘lganligi va 9 Saul, N. O'rta asr Angliyasining Oksford tasvirlangan tarixi. Oksford universiteti nashriyoti, 2001-yil. 169-b. 18 о‘g‘il tug‘maganligi uchun) qо‘yib yubormoqchi blib, Rimga murojaat qildi, chunki katolik qonunlariga muvofiq ajralishni papa rasmiylashtirishi kerak edi. Yekaterina Karl V ga xola bо‘lganligi uchun, asosan shu vaj bilan papa bu ajralishga ruxsat berishdan bosh tortdi. Chunki Karl V 1527 yildan keyin Rimga xо‘jayin bо‘lib qolgan, papa esa tamomila uning ixtiyorida edi. Nihoyat qirolning xotinidan ajralishi Rim papasining ruxsatisiz Angliyada 1533-yilda rasmiylashtirildi. Shundan keyin Genrix VIII qirolichaning avval freylinasi (nem.Fraulen-qiz, oyimqiz sо‘zidan olingan,- qirolicha huzurida xizmat qiluvchi aslzodalar oilasidan chiqqan qiz) bо‘lgan Anna Boleynga uylandi. Papa siyosatidan g‘azabga kelgan Genrix VIII 30-yillar о‘rtalarida Rim bilan aloqasini butunlay uzdi. 1534 yili parlament qirolni va uning vorislarini Angliya cherkovining boshlig‘i degan qaror chiqardi. Bu qaror barcha aholiga yetib borishi uchun 1535 yildan har yakshanba va bayram kunlari ibodatxonalar va maktablarda qirol Angliya cherkovining boshlig‘i ekanligi aytiladigan va shunday fotiha о‘qitiladigan alohida farmon chiqardi. Angliyada 3 mingta monastr yopildi. Monastr yerlarining bir qismini qirol о‘z tarfdorlariga bо‘lib berdi, bir qismini sotib yubordi, qolganlari esa davlat ixtiyorida qoldi, monastr mulklarining 9/1 qismini 38 ta ruhoniylar oldi. 1547 yilga kelib cherkovdan olingan mulkning 3/2 qismi sotilgan edi. 1554 yilga kelib sotishdan tushgan umumiy daromad 1 mln. 260 ming funtni tashkil qildi. Shu tariqa Angliyada cherkov boshlig‘i qirol bо‘lib qoldi, papalik inkor qilindi, katolik cherkovidagi barcha boyliklar tortib olindi, bu narsa absolyutizmni mustahkamlanishiga kо‘maklashdi. Genrix VIII reformatsiya masalalarida jonbozlik kо‘rsatgan bо‘lsa-da, iqtisodiy sohada muhim bir tadbirni qо‘lladi. 1536 va 1539 yillarda u monastrlar (monastr yunon.monasterion-monaxlar maskani; cherkovning muayyan yо‘l- yо‘riqlari asosida birgalikda yashovchi monaxlar jamoasi, monaxlar jamoasi 19 foydalanadigan ibodatxona, turarjoy va xо‘jalik binolari majmui) ni bekitdi va monastrlarning mulki, binolari, ziynat buyumlari, oltin va kumush boyliklarini, eng muhim monastrlarga qarashli juda katta yerlarni musodara qildi. Genrix VIII zamonida о‘tkazilgan reformatsiya natijasida yangi dvoryanlar sinfi tashkil topdi va keyinchalik bu sinf XVII asr о‘rtalarida bо‘lgan ingliz inqilobida burjuaziyaning ittifoqchisi bо‘ldi. Genrix VIII vafotidan keyin uning yosh о‘g‘li Eduard VI qirol bо‘ldi (1547- 1553). Uning davrida qirollikning regenti (boshqaruvchi) avval boshda yosh qirolning tog‘asi gersog Eduard Seymur Somerset, sо‘ngra 1549 yildagi qо‘zg‘olonni bostirgan va Somersetni hokimiyat tepasidan olib tashlagan graf Uorvik regent bо‘ldi. Har ikki regent ham protestantlar partiyasiga mansub edi. Ular davrida anglikan cherkovi protestantizmning qit’adagi formalariga bir qadar yaqinlashib qoldi. Anglikanizmda, jumladan, kalvinizm ta’siri aniq kо‘rinardi. Eduard VI vafotidan keyin uning о‘rniga Genrix VIII ning Yekaterina Aragonskayadan tug‘ilgan qizi Mariya Tyudor (1553-1558) taxtga о‘tirdi. Gen¬rix VIII saroyiga ispan katoliklari muhitida tarbiyalangan Mariya Tyudor kо‘proq g‘arb bilan shimolning xiyla qoloq okruglaridagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir qismidan madad olgan katoliklar partiyasiga boshchilik qildi. Bundan tashqari, qirolicha ona tomon qarindoshi, ispan qiroli Filipp II ga 1554 yilda turmushga chiqqan edi. Uning ortida qudratli katolik qirol turardi. Filipp II esa XVI asrning ikkinchi yarmida katolik cherkovi reaksiyasining eng fanatik arboblaridan biriga aylangandi. Mariya Tyudor ispan katoliklari muhitida, ya’ni Angliyadagi yangi dinga nisbatan nafrat ruhida tarbiya topgan edi. Bu qirolicha mamlakatning shimoliy- g‘arbiy hududidagi qoloq okruglardagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir qismidan madad topgan katoliklar partiyasiga boshchilik qildi. 20 Mariyaning taxtga chiqishidan kо‘p о‘tmasdan 1555 yilning 5 oktabridan yangi parlament ish boshladi va uning birinchi ishi 1536 yildagi Mariyaning noqonuniy tug‘ilgani haqidagi chiqarilgan aktni qayta kо‘rib chiqish bо‘ldi. Parlament bu ishni о‘rganib Mariyani qonuniy tug‘ilgan deb hisobladi. Mariyaning ikkinchi qadami «Angliyani yeretiklardan tozalash uchun» chet elliklarning Angliyadan chiqarib yuborilishi bо‘ldi. Angliyaga kelgan ajnabiylar 24 soat ichida mamlakatni tark etishlari kerak edi. Angliya yana katolik davlatiga aylandi. Mariya Tyudor ispanlar madadiga tayanib, Angliyada katolik cherkovini tiklab protestantlarni qattiq ta’qib ostiga oldi. Bir zamonlarda о‘rta asr yeretiklarini gulxanga tashlab qanday qilib kuydirgan bо‘lsalar, Angliyada protestantlarni ham shunday tiriklayin kuydirar edilar. 300 ga yaqin erkak va ayollar «dindan adashganliklari uchun» о‘lim jazosiga hukm qilindi. Boshqalarga namuna sifatida 21 ta yepiskop (ruhoniy), 8 ta dvoryan, 84 ta hunarmand, 100 ta dehqon va ishchi, 55 ta ayol va 4 ta bolalar о‘tda kuydirildi. Mariya Tyudor davrida yirik va obrо‘li arxiyepiskoplardan Kranmer, Latimer va boshqalar о‘tda kuydirib о‘ldiriladi. Ayniqsa, arxiyepiskop Tomas Kranmerga quyidagi og‘ir ayblar qо‘yilgandi: 1) Genrix VIII va Yekaterina о‘rtasidagi nikohni noqonuniy bekor qilganligi uchun; 2) Mariyani qirolning qonunsiz tug‘ilgan qizi deb e’lon qilganligi uchun; 3) Mariyani taxtdan mahrum etish tо‘g‘risidagi fitnaga ixtiyoriy ravishda qо‘shilganligi uchun aybdor deb jazolangan.Mariya parlamentda Angliya ustidan papa hokimiyatini qayta tiklash haqida qaror qabul qildi. Shakkoklikni tugatish uchun maxsus komissiya tuzildi. Shakkoklikka qarshi о‘rta asr qonunlari qayta tiklandi. Butun mamlakat bо‘ylab katoliklarning dushmanlari yoqilardi 10 . Kо‘pgina protestantlar qit’aga –Germaniya va Shveysariyaga qochib о‘tishdi va u yerdan Qonli Mariyaga qarshi qaratilgan varaqalar yubordilar. 10 Seward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 148-b. 21 50-yillar boshida mamlakatda bir necha marta fitnalar uyushtirildi, bundan maqsad, Mariyani taxtdan ag‘darib tashlash va ajnabiy bо‘lgan ispanlar ta’sirini yо‘qotish edi. Bu fitnalar bostirildi. Ammo Mariya Tyudor uzoq vaqt qirollik qilmadi. U 1558 yilda vafot etadi. U farzandsiz edi, uning eri Filipp II Angliya qonunlari bо‘yicha taxtga о‘tirish huquqiga ega emasdi va toj Yelizavetaga о‘tdi. Ingliz zodaganlari orasidagi protestantlar ustun chiqib, Genrix VIII ning Anna Boleyndan bо‘lgan qizi Yelizaveta I ni qirolicha etib qо‘ydilar, u 1558- 1603yillarda podsholik qildi. Yelizaveta 25 yoshda qirolicha bо‘ldi, u taxtga chiqqandan sо‘ng birinchi ishi protestantlikni davlat dini deb e’lon qildi. Angliyada protestant cherkovi barcha tomondan qirolga bо‘ysungani uchun anglikan cherkovi deb atala boshladi. Yelizaveta “cherkov va dunyoviy ishlarning oliy hukmdori” unvonini oldi. Barcha cherkov rahbarlari, davlat amaldorlari, oliy mansabdor shaxslar yangi qonunga qasamyod qildilar. Qasamyod qilishdan bosh tortganlari yangilari bilan almashtirildi, cherkov milliylashtirildi, diniy marosimlar endi latin tilida emas, ingliz tilida olib boriladigan bо‘ldi, cherkov ustidan papa hukmronligi va indulgensiya (katolik cherkovida gunohlarni, hatto qilinmoqchi bо‘lgan gunohlarni ham tо‘liq yoki qisman kechirish haqidagi shahodatnoma), ziyoratlar, kо‘p sonli bayramlar bekor qilindi. 22 2.2. Tyudorlar sulolasining taxtga kelishi. Yelizaveta I mо‘tadil anglikan formasidagi protestantizmni uzil-kesil tikladi. 1559 yilda parlament taxt egasining cherkov ishlariga boshchilik qilish huquqini yana tasdiqladi. Qirolichaga yepiskoplarni tayinlash huquqi beril¬di. Yepiskoplar esa isloh qilingan cherkovda ham qolib, о‘z yepiskoplik yerlarini hamda lordlar palatasida majlis о‘tkazish huquqini saqlab qoldilar. 1571 yilda anglikan din ramzi ishlab chiqildi va parlament tomonidan qabul qilindi, u 39 bobdan iborat bо‘lib, unda ba’zi bir katolitsizm aqidalari bilan bir qatorda protestantizm, kalvinizm ta’siri ham sezilib turardi. Ibodat qilishda bir xillik joriy etildi. Ibodat hukumat tomonidan tasdiqlangan alohida qо‘llanmaga binoan ingliz tilida amalga oshirilishi kerak edi. Yepiskoplar (nazorat qiluvchi, pravoslav, katolik, anglikan cherkovlarida oliy martabali ruhoniy, cherkovga qarashli ma’muriy-hududiy birlik boshlig‘i) qirol hukmronligiga bо‘ysunishardi va ularni ruhoniylar majlisi saylasa ham qirol yorlig‘i kimni saylash kerakligini kо‘rsatar edi. Yelizaveta I Tyudorning uzoq muddat (qirq besh yil) qirollik qilgan davri- Angliya iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilgan davr edi. Yelizaveta hukmronligi yillarida Angliya savdo va dengizchilikning rivojlanishida ulkan yutuqlarga erishdi, Reformatsiya yakunlandi, doimiy raqibi Ispaniya ustidan g‘alaba qozondi. 45 yillik hukmronligi davrida Yelizaveta parlamentni 13 martagina chaqirdi, u tejamkor edi, qirollik xazinasini tо‘ldirishga harakat qildi. Boshqa mamlakatlar bilan, jumladan, Hindiston va Amerika bilan savdo-sotiq ishlarini olib borish uchun juda kо‘p savdo kompaniyalari tuzildi, dengizning narigi tomonida inglizlar kolonizatsiyasi boshlandi, ingliz savdo floti juda о‘sib ketdi, movut manufaktura sida muvaffaqiyatlarga erishildi, fermerlik tobora keng yoyila boshladi, ana shu hodisalarning hammasi «Yelizaveta asri» deb atalgan davrning eng yorqin xususiyatlaridir.Atirgullar urushi (1455-1487) ingliz zodagonlari va monarxiyasi o‘rtasidagi sulolaviy to‘qnashuv bo‘lib, qirq yillik oraliq janglar, qatllar va qotillik 23 fitnalariga olib keldi. Ingliz elitasi ikkita lagerga bo‘lindi, ularning har biri Angliyaning Edvard III (1327-1377 yillar hukmronligi) avlodlari bo‘limi atrofida joylashgan edi: g‘alaba qozongan Yorklar va Lankasterlar 11 . Urushlarning nomi har bir tomonning nishon belgisidan kelib chiqadi, garchi ular o‘sha paytda unchalik keng qo‘llanilmagan bo‘lsa ham: Yorkning oq atirgullari va Lankasterning qizil atirgullari. Angliyaning aqldan ozgan Lankastriyalik qiroli Genrix VI (1422-61 va 1470-71) gersogi York Richard (1411- 1460) tomonidan tahdid qilinadi, uning o‘g‘li Angliya qiroli Edvard IV (1461-70 va 1471) bo‘ldi. -83). Oxir oqibat, Edvardning o‘rniga uning ukasi angliyalik Richard III (1483-85 yillar hukmronligi) keldi, uning Edvardning yosh merosxo‘rlari, «Minoradagi shahzodalar»ning o‘limi bilan mash'um aloqasi zodagonlarni hayratda qoldirdi. Shunday qilib, Lankastriyalik Genri Tyudor 1485 yilda Bosvort maydonidagi jangda Richardning o‘limidan so‘ng taxtga o‘tirishi uchun eshik ochildi. Genrix Tyudor Angliyaning Genrix VII (h. 1485-1509) bo‘ldi va uning nikohi orqali Yorklik Elizabeth, u ikkita uyni birlashtirdi va yangisini yaratdi: Tudorlar. To‘qnashuv kengroq aholiga faqat cheklangan ta'sir ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin, ammo oilalar ko‘tarilib, qulab tushgach, zodagonlarni larzaga soldi. 15-asrda Angliyani bezovta qilgan sulolaviy to‘qnashuvlarning romantik nomi «Atirgullar urushi» birinchi marta romanchi ser Valter Skott (1771-1832) tomonidan ikki asosiy oilaning keyingi nishonlaridan keyin (ularning hech biri) kiritilgan. O‘sha paytda haqiqatan ham eng sevimli liboslar edi: York uchun oq atirgul va Lankaster uchun qizil atirgul. Bo‘linish bu ikki oiladan biroz murakkabroq edi, chunki ularning har biri Angliyaning boshqa zodagon oilalari orasida ittifoqchilarni to‘pladi va shu bilan ikkita keng guruhni yaratdi: Lankastriyaliklar va Yorkistlar. Ikkala tomonning ittifoqchilari ham mojaro davomida manfaatlar, o‘limlar va imkoniyatlarga qarab bay'atlarini o‘zgartirishi mumkin edi. Bu nom bilan bog‘liq yana bir muammo shundaki, sulolaviy to‘qnashuvlar urushlar emas, balki bir qator oraliq janglar, to‘qnashuvlar, bir 11 Jeward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 321-b. 24 nechta kichik qamallar, qatl va qotillik fitnalari edi. 15-asrda Angliyada yashovchi odamlar o‘zlarini biz hozir «Atirgullar urushi» yorlig‘i ostida birlashtirgan yaxlit tarixiy voqealar to‘plamining bir qismi deb hisoblaganliklari juda shubhali. Genrix VI ham shohlikni yanada qutblashtirib, o‘z baronlari o‘rtasidagi shaxsiy nizolarga aralashish uchun aqlsiz edi. Bu holat faqat 1445 yilda Genrixning Fransiya qiroli Karl VII ning jiyani Anju Margaret (vaf. 1482) ga turmushga chiqish qarori bilan yanada yomonlashdi (1422-1461). Ba'zi baronlar buni frantsuzlarga taslim bo‘lish deb bilishgan va Margaretning egiluvchan va urushga moyil bo‘lmagan qirolga aniq ta'siri yana bir tortishuv mavzusi edi. Go‘yo Genrixning mashhur emasligi bundan buyon ham pasaymagandek, uning tanlagan saroy a'yonlari, xususan, mashhur bo‘lmagan Uilyam de la Pole, Suffolk grafi, qirolga yana ko‘proq dushman qilib qo‘ydi. Jek Keyd boshchiligidagi 1450 yildagi qo‘zg‘olon ko‘tarilgan soliqlar, sudda korruptsiya va mahalliy darajada adolat yo‘qligidan norozilik bildirgan oddiy odamlar ham xursand emas edilar. Oddiy aholi hukumatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir qilmagan bo‘lishi mumkin edi, ammo kelishmovchilik, ehtimol, rejimni ag‘darish istagida bo‘lgan zodagonlarga o‘z manfaatlarini ko‘zlashdan tashqari yana bir bahona berdi. Bu barcha stresslar va uning ona tomondan bobosi frantsiyalik Karl VI (1422-1461 yillar hukmronligi)ning ruhiy muammolarini hisobga olgan holda, Genrixning 1453 yilda ruhiy tushkunlikka uchraganligi ajablanarli emas. Bu, ehtimol, oxirgi mag‘lubiyatdan kelib chiqqan. Frantsiyaga va u erda Kaledan tashqari barcha ingliz hududini yo‘qotish. Genri shunchalik kasal bo‘lib qoldiki, u qimirlay olmadi, gapira olmadi va hech kimni taniy olmadi. Bunday vaziyatda qirollikka regent kerak edi va shuning uchun Angliya ikki qarama-qarshi guruhga bo‘linganligi sababli davlat muammolari haqiqatan ham qo‘ziqorinni ko‘tara boshladi. Angliya baronlari tojning mos ravishda qulashi natijasida o‘zlarining boyliklari va kuchlarini oshirib bordilar. Tarixchilar o‘zlari «bechora feodalizm» deb ataydigan hodisani qayd etishgan. Bu jarayonning bir qismi mahalliy darajada tojning er, boylik va siyosiy hokimiyat ustidan zaiflashishi edi. Yirik mulk egalari o‘z hududlarini qirollar kabi boshqargan va faqat ularga sodiq bo‘lgan o‘zlarining 25 shaxsiy qo‘shinlarini yaratishga muvaffaq bo‘lgan. Oxir-oqibat, bu baronlarning ba'zilari shu qadar shuhratparast bo‘lib, Genri Bolingbrokning muvaffaqiyatini eslab, hatto o‘zlarini Angliya qiroli roliga loyiq deb bilishdi. Tomirlarida ozgina qirollik qoni bo‘lgan baron boshqalarni, ayniqsa, amaldagi qiroldan norozi bo‘lgan baronlarni o‘ziga ergashishga ko‘ndira oladi. Bunday kuchli siyosiy o‘yinchilarni ba'zi tarixchilar «o‘ta qudratli» deb atashgan, chunki ular qonuniy monarxni ag‘darishga qodir edilar. Bundan tashqari, Frantsiyadagi urushlar tugagach, bu «juda qudratli» odamlar o‘zlarining barcha qurolli askarlarini va boyliklarini o‘zlarining shaxsiy ambitsiyalari uchun uyda ishlatishlari mumkin edi. Bu davrdagi baronlarning eng kuchlisi York gertsogi Richard edi. Richardning o‘zi uchun ikkita narsa bor edi. Birinchidan, u angliyalik Edvard III ning nevarasi va mart grafining jiyani bo‘lib, u o‘zini Angliya qiroli Richard II ning (1377-1399 yillar hukmronligi) qonuniy vorisi deb da'vo qilgan edi. Ikkinchidan, u Angliyadagi eng boy odam edi. Gertsogning shuhratparastligi va harbiy iste'dodiga ushbu ikki omilni qo‘shing va natija Genrixning taxtdagi allaqachon noqulay pozitsiyasiga o‘ta xavfli tahdid bo‘ldi. Genri birinchi jinnilik epizodini boshdan kechirganida, regent uchun aniq tanlov Richard edi va u haqiqatan ham 1454 yilda Qirollikning Himoyachisiga aylandi. Qizig‘i shundaki, Genrixning hukmronligi haqidagi fikr shu qadar past ediki, Richard islohotlarning chempioni sifatida ko‘rindi. Ehtimol, gersog sudni tozalash va qirollikni tartibga solishga intilgan bo‘lishi mumkin, lekin oxir-oqibat u jackpotni yutish uchun kartalarini o‘ynadi: toj. Birinchidan, Richard Genrixning rasmiy vorisi sifatida nomzod bo‘lishga intildi (o‘sha paytda qirolning farzandlari yo‘q edi). Gertsogning kuchli ittifoqchilari bor edi, xususan, o‘zlarining shaxsiy dushmanlari, kuchli Persi oilasiga qarshi do‘st bo‘lishni xohlaydigan Midlxem Nevilllari. Biroq, Richardning ikkita muhim dushmani bor edi: gersogdan nafratlangan Anju Margaret va Somerset grafi Edmund Bofort, shuningdek, Edvard III ning avlodi va hamma kabi shuhratparast zodagon. Somerset grafi bilan oxir-oqibat jang maydonida kurash olib borildi - u 1455 yil 22 mayda Avliyo Albansda, atirgullar urushining birinchi 26 jangida o‘ldirilgan. Qirolicha Margaret aqldan ozgan eridan o‘z boshqaruvini olib, York gersogiga qarshi qo‘shinlarni boshqargani uchun ancha qiyin raqib ekanligini isbotladi. 1459 yil 12 oktyabrda Ludford ko‘prigidagi jangda Ludlovda mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng, Richard Irlandiyaga qochishga majbur bo‘ldi. Shu bilan birga, 1459 yilgi «Iblislar parlamenti» parlamenti uni xoin deb aniqladi va merosxo‘rlarini merosdan mahrum qildi. O‘g‘li Edvard 1460 yil 10 iyulda Nortgemptonda qirolicha Margaretni mag‘lub etganidan keyin Angliyaga qaytib kelgan York gertsogi hozir London minorasida bo‘lgan Genrixni taxtning rasmiy vorisi deb nomlashga ko‘ndirdi, bu qaror ratifikatsiya qilingan 12 . 24 oktyabrdagi kelishuv akti. Biroq, orzu qilingan toj deyarli qo‘lida bo‘lgan Richard 1460 yil 30 dekabrda Ueykfild jangida yana qirolicha boshchiligidagi qirollik tarafdorlari tomonidan o‘ldirilgan. Richardning boshi Yorkdagi Micklegatedagi paypoqda ko‘rsatilgan va hammaga uning oddiy zo‘ravonlik qilganini eslatish uchun qog‘oz toj bilan bezatilgan. Biroq, bu Yorkistlarning oxiri emas, balki ularning yanada ko‘proq yuksalishining boshlanishi edi. Richardning o‘g‘li Edvard York uyining rahbari va qirol va qirolichaning birinchi raqamli dushmani rolini o‘z zimmasiga oldi. Yorklik Edvardning kozi bor edi, uning buyuk ittifoqchisi, nihoyatda boy Richard Nevill, Uorvik grafi (1428-71), u shunchalik qudratli bo‘lib, u «shoh yaratuvchisi» sifatida tanildi. Edvard 1461 yil mart oyida Angliya tarixidagi eng katta va eng uzoq davom etgan Towton jangida g‘alaba qozonganida qo‘llab- quvvatlashga arziydigan sababni isbotladi. Genrix VI taxtdan chetlatildi, Edvard Edvard IV bo ldi, 1461-yil 28-iyunda birinchi Yorkist qirollik taxtiga o tirdi.ʻ ʻ Eduardning hukmronligi qisqa muddatga to xtatilgandan so ng, urushlar butunlay ʻ ʻ qorong ilashdi, chunki uning sobiq ittifoqchisi Uorvik unga qarshi o girilib, 1470- ʻ ʻ yilda Genrix VI ni qayta tikladi. «O‘qish»). Keyingi yili Edvard o‘z taxtini jang maydonida qaytarib oldi (1471 yil 14 aprelda Barnet va 1471 yil 4 mayda Tyuksberi janglarida) va Uorvik grafi va Genrix VI ning yagona o‘g‘li halok bo‘ldi. 1471-yil 21-mayda qirolicha Margaret qamoqqa tashlandi va Genri London minorasida o‘ldirildi. Bu qonli ish edi, ammo Yorklar urushda g‘alaba qozonganga 12 S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 321-b. 27 o‘xshardi. Edvard IV ning ukasi Gloster gertsogi Richard (1452 yilda tug‘ilgan) edi va u bu halokatli musiqiy taxt o‘yinining navbatdagi markaziy qahramoni bo‘lar edi. Richard qirol bo‘lishidan oldin ukasi bilan birga sadoqat bilan kurashgan va Edvard 1483 yilda kutilmaganda, ehtimol insultdan vafot etganida, Richard dramatik ko‘tarilish imkoniyatini ko‘rdi. Edvard rasman o rniga uningʻ o g li boshqa Edvard (1470-yilda tug ilgan), lekin u atigi 12 yoshda edi. Shunga ʻ ʻ ʻ qaramay, baronlar balog‘atga etmagan monarx atrofida aylanib yurib, ustunlik uchun kurashdilar va eng dahshatlisi uning amakisi Richard edi. Angliyalik yosh va hali tojsiz Edvard V va uning ukasi Richard (1473 yilda tug‘ilgan) London minorasida qamoqqa tashlangan va u erda ular «minoradagi shahzodalar» nomi bilan mashhur bo‘lgan. Shu bilan birga, qirollikni Gloster gertsogi Richarddan boshqa hech kim Qirollik Himoyachisi boshqargan. Shahzodalarni yozda Minora hududida bir necha marta ko‘rishgan, ammo keyin ular g‘oyib bo‘lgan. Richard ularni o‘ldirgan deb keng tarqalgan edi - bu umumiy ayblovni keyinchalik Tudor tarixchilari va Uilyam Shekspir (1564-1616) qabul qilgan, u ham Richardning hukmronligini bo‘lganidan ko‘ra yomonroq qilib tasvirlagan. E'tiborlisi, Edvard V ning o‘limidan ko‘proq foyda ko‘rgan odam 1483 yil 6 iyulda Vestminster Abbeyda Richard III taxtini o‘rnatgan amakisi edi. Biroq, bunday dahshatli jinoyat orqali taxtni egallash faqat muammo so‘rash edi, hatto Yorkliklar ham hayratda qolishdi va shuning uchun «Atirgullar urushi» yana bir dramatik burilish oldi. Lankastriyaliklar, Edvard IV tomonidan tozalangan bo‘lsalar ham, butunlay yo‘q bo‘lib ketishmagan va endi ularni bitta Genri Tyudor boshqargan. Genrining tomirlarida Edvard III ning o‘g‘li Jon Gaunt avlodidan bo‘lgan noqonuniy Bofort liniyasi orqali bir oz qirollik qoni bor edi. 1407 yilda Beaufort liniyasi qonuniylashtirilganiga qaramay, bu qirollik aloqasi emas edi, lekin Genrix VI omon qolgan merosxo‘r qoldirmaganidan keyin Lankastriyaliklar umid qilishlari mumkin bo‘lgan eng yaxshisi edi. Shunga qaramay, Genri Tudor u haqida juda foydali ittifoqchilarni to‘plashga muvaffaq bo‘ldi. G‘azablangan sobiq Yorkist tarafdorlaridan tashqari, Vudvillar ham bor edi - Elizabet Vudvil Edvard IV ning malikasi, Bukingem gertsogi va kanal bo‘ylab Genri quvg‘inda bo‘lgan frantsuz 28 Charlz VIII (1483-1498 yillar) barqarorlikni buzishga intilgan. Angliya va uni o‘z hududlaridan tashqarida saqlang. Ehtimol, atirgullar urushini qaytadan qo‘zg‘atgan uchqun 1484 yilda Richard III ning merosxo‘rining o‘limi bo‘lgan (yana yana bir Edvard). Endi Genri Tyudorning o‘zi va taxt o‘rtasida faqat bitta odam bor edi va bu juda mashhur emas edi. 1485 yil avgustda Genri Tyudor frantsuz yollanma askarlari armiyasi bilan Janubiy Uelsdagi Milford Xeyvenga tushdi va 1485 yil 22 avgustda Lestershirdagi Bosvort maydonida Richard armiyasiga qarshi yurish qildi. U erda Richard o‘zining asosiy ittifoqchilari (ser Uilyam Stenli va) tomonidan tashlab ketildi. Ser Genri Persi) va qirol Genri Tyudorning o‘ziga to‘qnash kelganda o‘ldirilgan. Yangi qirol 1485-yil 30-oktabrda Angliyaning Genrix VII (1485-1509 yillar hukmronligi) taxtiga o‘tirdi. Genri hali ham da’vogar Lambert Simnel atrofida yorkchilarning uyg‘onishiga duch kelishi kerak edi, biroq bu 1487-yilning iyunida Stok Field jangida yo‘q qilindi. Bu atirgullar urushining so‘nggi harakati edi, garchi keyingi yarim asr davomida Yorkistlar tomonidan yana bir oz jonlanishlar bo‘lsa ham. Urushlar aholining aksariyat qismiga ta'sir qilmagan, chunki bu odatda zodagonlar uchun mo‘ljallangan mojaro edi, hatto ba'zi janglar va yurishlar sodir bo‘lgan hududlarda o‘lim, vayronagarchilik va buzilishlarga olib kelgan bo‘lsa ham. Darhaqiqat, butun davr mobaynida 24 oydan kam davom etgan haqiqiy janglar bo‘ylab 13 ta alohida kampaniya mavjud edi. Mamlakatning ko‘plab hududlari butunlay ta'sirlanmagan. Urushlar, albatta, zodagonlarga ta'sir qilgan bo‘lsa-da, Angliyaning 60 zodagon oilasi lordlarining yarmini o‘ldirdi. Buning sababi shundaki, ko‘plab to‘qnashuvlar faqat zodagonlar ishtirokida bo‘lgan va to‘lov evaziga garovga olishning eski odati endi ishlamay qoldi, chunki odamlar to‘lashlari yoki to‘lashlari mumkin emas va raqiblar o‘yindan butunlay olib tashlanishi kerak edi. Bundan tashqari, ko‘plab baronlar urushlardan foyda ko‘rgan bo‘lsalar-da, ularning oxiriga kelib qirol o‘z saltanatini qat'iy nazorat qilib oldi, soliqlarni avvalgidan ko‘ra yaxshiroq nazorat qildi va yo‘q bo‘lib ketgan oilalar va siyosiy raqiblarning mulklarini musodara qildi. 29 XULOSA Ko‘pincha qizil va oq atirgullarning tasvirlari bilan qoplangan atirgullar urushi ingliz tarixidagi notinch va o‘zgaruvchan davr edi. 1455 yildan 1487 yilgacha davom etgan Lankaster (qizil atirgul) va York (oq atirgul) xonadonlari o‘rtasidagi sulolaviy to‘qnashuvlar nafaqat ingliz taxtining vorisligini belgilabgina qolmay, balki mamlakatning siyosiy manzarasini ham tubdan o‘zgartirdi. Mojaroning ildizlari iqtisodiy tanglik, zaif rahbarlik va olijanob fraksiyachilik bilan kuchaygan chuqur adovat va raqobatlarga borib taqaladi. Genrix VI hukmronligining beqarorligi va undan kelib chiqadigan hokimiyat bo‘shlig‘i Yorkistlar uchun kurash uchun qulay zamin yaratdi, bu qonli janglarning ketma-ketligiga va o‘zgaruvchan sodiqliklarga olib keldi. Urushning ta'siri ko‘p qirrali edi. Siyosiy jihatdan bu monarxiya hokimiyatni markazlashtirishga intilib, tyudorlarning kuchli, barqaror hukmronligiga yo‘l ochib, feodal hokimiyatning tanazzulga yuz tutishini ko‘rsatdi. Ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan uzoq davom etgan to‘qnashuv ingliz zodagonlari safini kamaytirdi va aholiga azob-uqubatlarni keltirdi, shu bilan birga u oxir-oqibat O‘rta asr Angliyasining tugashiga va Uyg‘onish davrining paydo bo‘lishiga yordam beradigan o‘zgarishlarni tezlashtirdi. Bundan tashqari, atirgullar urushi bor tarixiy va adabiy tasavvurni o‘ziga tortdi, son-sanoqsiz adabiyot asarlariga, jumladan, Shekspirning pyesasiga ta’sir qildi. Ushbu madaniy tasvirlar konflikt merosini abadiylashtirishga yordam berdi, inson dramasini va hokimiyat uchun kurashning chuqur oqibatlarini yoritib berdi. 1485-yilda Bosvort maydonidagi jangda urushning eng yuqori cho‘qqisi va keyinchalik Genrix VII boshchiligida Tudorlar sulolasining o‘rnatilishi “Atirgullar urushi”ning tugashini ko‘rsatdi. Genrixning Yorklik Elizabeth bilan nikohi ramziy ma'noda urushayotgan uylarni birlashtirib, nisbatan barqarorlik davrini yaratdi va ingliz tarixida yangi davrni boshladi. Bu ittifoq nafaqat o‘nlab yillar davom etgan sulolaviy nizolarga barham berdi, balki zamonaviy Britaniya davlatiga asos soldi. 30 Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «Atirgullar urushi» Angliyaning o‘tmishida o‘zining shiddatli raqobatlari va muhim oqibatlari bilan ajralib turadigan hal qiluvchi bob bo‘ldi. Tudorlar sulolasini o‘rnatish orqali ushbu mojaroning hal etilishi nafaqat sulolalar bilan bog‘liq nizolarni hal qildi, balki Angliyaning siyosiy, ijtimoiy va madaniy tuzilishiga doimiy ta'sir ko‘rsatadigan o‘zgarishlar davrini ham boshladi. Atirgullar urushi merosi hokimiyatning murakkabligi, mojarolar oqibatlari va barqarorlik va birlikka bo‘lgan doimiy izlanishlar haqida kuchli eslatma bo‘lib xizmat qiladi. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil. 2. Crouch, D. O‘rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 3. Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 4. Jons, N. Tower. Griffin, 2013-yil. 5. Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to‘liq tasvirlangan qo‘llanma. Southwater, 2016- yil. 6. Saul, N. O‘rta asr Angliyasining Oksford tasvirlangan tarixi. Oksford universiteti nashriyoti, 2001-yil. 7. Seward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 8. Turvey, R. Lancastrians, Yorkistlar va atirgullar urushi, 1399-1509. Hodder Education Publishers, 2015-yil. INTERNET SAYTLARI 1. www.britannica.com 2. www . worldhistory . com 3. www . history . org 4. www . ukarchive . com 5. www . wikipedia . com 32

Lankasterlar va Yorklar. Qizil va Oq gullar urushi mavzusida tayyor kurs ishi

Купить