Latexda jadvallar va rasmlarni chizish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

11 Sotish

Latexda jadvallar va rasmlarni chizish

Sotib olish

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Tеz rivojlanib borayotgan kompyutеr axborot
tеxnologiyalari bizning kundalik hayotimizning barcha jabhalarida sеzilarli
o‘zgarishlarni olib kirmoqda. Barchamizga sir emaski, xozirgi vaqtda jamiyatni
axborot kommunikasiya texnologiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Umuman
olganda, har bir mamlakatni rivojlanishini zamonaviy axborot-kommunikasiya
texnologiyalarini sohalarga joriy qilinishi bilan baholash mumkin.
Mamlakatimizda xam buning uchun bir qator ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.
Xususan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 apreldagi
“Innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyixalarni amaliy joriy qilish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3682-son qarori, 2018
yil 14 iyuldagi “Ilmiy va ilmiy-texnikaviy faoliyat natijalarini tijoratlashtirish
samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-
3855-son qarori, 2020 yil 6 oktyabrdagi “Axborot texnologiyalari sohasida ta'lim
tizimini yanada takomillashtirish, ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni IT-
industriya bilan integratsiya qilish chora tadbirlari to‘g‘risida” PQ-4851-son
qarorlari ijrosi ayni damda bugungi kun yoshlarining raqamli texnologiyalardan
o`z soxalarini rivojlantirishda unumli foydalanishlari kerakligini ta`kidlaydi. Shu
bilan birga yosh izlanuvchilarning chet el nufuzli jurnallariga o`z ishlanmalari
hamda maqolalarni taqdim qilishda raqamlashtirilgan dasturlardan foydalanish
dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi.
Ma’lumki, xozirgi kunda dasturiy ta’minot yoki dasturiy mahsulotni yaratish
dasturiy ta’minot ishlab chiquvchi mutaxassislar jamoasi orqali amalga oshiriladi.
Umuman olganda, xozirda, har bir dasturiy ta’minot yoki dasturiy mahsulotni
ishlab chiqishga amaliy loyiha sifatida qarash mumkin.
Respublikada ta’lim sohasidagi islohotlar olib borilayotgani ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlarning uzviy va hal qiluvchi yo’nalishlaridan biri ekanligini
ko’rsatadi. Erkin demokratik fuqarolik jamiyatini barpo etish, yuksak iqtisodiy
taraqqiyotga erishish va aholi farovonligini ta’minlash kabi pirovard maqsadlarga
ta’lim sohasini tubdan o’zgartirmasdan va zamonaviy asosda qayta qurmasdan
3

turib erishib bo’lmaydi. Oliy o’quv yurtlarida tayorlanayotgan kelajak kadlarini
zamon talablari asosida tayorlash mamlakatni rivojlangan mamlakatlar qatoriga
qo’shlishida muxim omil bo’lib qolmoqda. Kelajak kadrlarini sifati, imkoniyatlari
mutaxassislik fanlari tarkibiga bogliq. Shuning uchun o’quv reja tarkibiga fanlarni
kiritishda fanni mutaxassisligidan kelib chiqilishi, uni zamon talabidan belgilanishi
zarur. Har bir fan tarkibi soxani kelajakdagi yo’nalishiga mos bo’lish, mutaxasisni
kelajakka tayorlab borish kerak. «LaTeX ga kirish» fani ham axborot
kommunikatsiyalari soxasi mutaxasislariga ilmiy – matematik matnli
informasiyalarni qayta ishlash, ifodalash va chop etishga tayorlash masalalarini
yechishga tayorlashga qaratilgan. Fan «Axborot kommunikatsiyasi sohasida kasbiy
ta’lim» bakalavr ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga asosiy fan sifatida kiritilgan.
Lekin «LaTeX ga kirish» fani bo’yicha o’zbek tilida adabiyot mavjud emas.
Shuning uchun fandan darslik tayorlanishi dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: LaTeX tizimi matematika, kimyo,
umuman texnika yo’nlishida maqola, kitob va boshqalarni standart ko’rinishlarda
ifodalash uchun yaratilgan. U matematik ifoda, formula tenglamalarni muallif
tomonidan kompyuterlarda qayta ishlashni tashkil etish uchun mo’ljallangan.
Tizim matn tarkibiga tasvirlarni ixtiyoriy ko’rinishda kiritish, sodda chizmalarni
chizish imkoniyatini ham beradi.
Kurs ishining asosiy maqsadi, tizimni o’rganuvchilarga maksimal sharoit
yaratish maqsadida har bir mavzu aniq misollar bilan tushintirishga yo’naltirish
bo’ldi. Misollar foydalanishga tayyor bo’lib, har biri kompanovka qilinib, olingan
natijalar keltirilgan. O’rganuvch keltirilgan misollarni LaTeX tizimiga kiritib,
natija olishi va o’zgarishlar kiritib tizim buyruqlarini misollar asosida amaliy
o’zlashtirish imkoniyatiga ega.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, asosiy qism, uchta paragraph, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar.
4

II. ASOSIY QISM
2.1. LaTeX dan foydalanish asoslari
Keyingi paytda turli korxonalarda kichik nashriyotlar paydo bo’la boshladi.
Kichik nashriyot deganda, shaxsiy kompyuter bazasida, turli tez chop qiluvchi va
boshqa qo’shimcha qurilmalar orqali bosma mahsulotlari (kitob, oynoma, jurnal,
broshuralar, prospektlar va hokazo) chiqarish tushuniladi. Bunda bo’lajak bosma
mahsulotlari kompyuterda tayyorlanadi, ya’ni kompyuter varaqlash, asl maketlash
ishlari ham kompyuterda bajariladi.
Rizograf esa asl maket shaklida kompyuterda tayyorlangan, chop qilish
uchun ishlatiladi va u minutiga o’rtacha 130 sahifani chop qilishi mumkin.
Rizograflarning ham turli xillari mavjudligi va turli chop qilish tezligiga egal va
asosan rangli tasvirda bo’ladi.
Rizograflardan tashqari, kichik nashriyotda lazerli printer ham bo’lishi
lozim. Undan mashinka sifatida foydalanish mumkin emas. U faqat kompyuterda
tayyorlangan asl maketni bir nusxada lazerli printerda chop qilish (sifati yaxshi
bo’lganligi sababli) va so’ngra uni rotariatda, rizograflarda, katta bosma
qurilmalarida chiqarish uchun ishlatiladi.
Bundan tashqari, kichik nashriyotda muqovalovchi, qog’ozlarni kesuvchi,
broshyuralovchi va boshqa qurilmalar bo’lsa, u to’la qonli nashriyot bo’ladi.
Kichik nashriyotda kam nusxada (200-300) mahsulot chiqarish qimmatga
tushadi. Shuning uchun nusxalar soni 2000 dan ko’proq bo’lgani yaxshi. Aks
holda, bo’yoq masalasi, qimmatbaho plyonkalarni har safar sotib olish muammosi
tug’iladi. Bundan tashqari, rizograf va lazer printerlarda sifatli qog’oz ishlatilishi
lozim.
Asl maketlarni tayyorlashda hozirgi zamon dasturlash vositalari Quark
Xpress, PostScript, PageMaker nashriyot tizimlaridan foydalaniladi. Turli
formulali matnlarni (matematika, fizika, ximiya) tayyorlashda Tex va uning
keyingi lahjalari Latex tahrirlovchi dasturlardan foydalanish dunyo ilmiy
amaliyotida keng qo’llaniladi. Bunday tahrirlovchilar kompyuter xotirasida ko’p
joy olmaydi. Quark Xpress, PageMaker tizimlari katta hajmdagi xotiraga ega
5

bo’lgan kompyuterda ishlashi mumkin bo’lsa, Latex tizimi hatto 286 protsessorida
ham bemalol ishlatiladi. Bu esa uning juda katta afzalligidir.
Shu bilan birga Latex konferensiyalar tezislari, chop etish, hatto ko’p hajmli
maqola va kitoblarni elektron pochta orqali jo’natish oson.
Word matn muharririda tayyorlangan ma’lumotlar kompyuter xotirasida joy
egallaganligi tufayli unda elektron pochta orqali xatlar jo’natish maqsadlarida
foydalanish Latex ga nisbatan uncha tejamli emas.
Tex va Latex matn muharririda ishlash
Tex–ilmiy-texnikaviy matnlar bilan ishlashga mo’ljallangan tahrirlovchi
dastur. Amaliy matematika bo’yicha yirik mutaxassis mashhur D.E.Knut
tomonidan Stanford Universitetida ishlab chiqilgan. Tex da tayyorlangan
hujjatlarning sifati yaxshiligi, keng imkoniyatliligi, turli sohalarga oid formulalar,
shu jumladan matematik formulalarni yozish uchun qulayligi, fayllarining
xotiradan kam joy egallashi xususiyatlari bilan muhandis, ilmiy-texnik xodimlar
ayniqsa ilm ahli tomonidan keng qo’llanila boshladi. Keyinchalik Lesli Lamport
Latex deb ataluvchi, Tex ning imkoniyatlari kengaytirilgan tizimini ishlab chiqdi.
Hozirgi kunda Latex-1, Latex-2, Latex-2E, AMS (Amerika matematigi jamiyati)
Latex kabi lahjalari foydalanuvchilarga keng tarqalgan. Latex da tayyorlangan
matnlarni kompyuter tarmoqlari (elektron pochta va h.k.) orqali o’zatish ham har
tamonlama qulay.
Shuning uchun ham, hozirgi kunda o’tkazilayotgan xalqaro ilmiy
anjumanlar, xalqaro ilmiy jurnallar aynan Latex tizimida tayyorlangan matnlarni
qabul qilmoqda. Latex ning Tex dan farq qiluvchi jihati, hujjat turini ko’rsatish
mumkinligidadir.
Latex hujjat turlari asosan quyidagilar:
Maqola (article)- kichik hajmdagi hujjatlar yoki maqola tayyorlash uchun
mo’ljallangan. Bunda matn boblarga ajratilmaydi va alohida titul varag’’iga ega
emas.
Ma’ro’za (repolt)- katta hajmdagi texnik hujjatlarni tayyorlashda ishlatiladi.
Oldingi turdan farqi - boblarga ajratish va alohida titul varag’’iga ega.
6

Kitob (book)- kitob matnlarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bunda matn
varaqning har ikkala tomoniga ham chop etiladi.
Xat (letter)- turli xildagi (adres, sana va h.k.) xatlar tayyorlash mumkin.
LaTeX matnli ma’lumotlarni chop etishga tayyorlash, matnli
informatsiyalarni qayta ishlash, bir joydan ikkinchi joyga matnli informatsiyalarni
o‘zgarishsiz uzatish va saqlash uchun yaratilgan tizimdir. Bu tizimni asoschisi
amerikalik matematik va dasturchi Donald Knutdir (Donald E. Knuth). U bu
tizimni matematika yo‘nalishidagi ilmiy maqolalarni oson kompyuterga kiritish
maqsadida o‘tgan asrni 70 yillarida yaratgan. U yaratgan tizim TeX deb atalgan.
Kunt tizim tilini yaratishdan tashqari u uchun translyator dasturini ham yozgan.
Yaratilgan tizimda tayyorlangan matnli informatsiyalar ko‘rinishi ixtiyoriy
konfiguratsiyadagi kompyuterga kiritilganda ham o‘zgarishsiz qolgan. Keyinchalik
tizimni makro birlashmalarga aylantirilgan va xozirgi xolatga yetib kelgan. Biz
foydalanayotgan LaTeX tizimini Lesli Lemport (Leslie Lamport) tomonidan
tashkil etilgan.
Xozirda LaTeX bilan birgalikda PlainTEX, AMS-TEX kabi ilovalar ham
keng foydalanilmoqda. PlainTEX – asosan murakkab matnlarni qayta ishlash va
boshqa ilovalarga matnlarni o‘tkazishni yengillashtiruvchi ilova sifatida
qo‘llaniladi. U ham Donald Knut tomonidan yaratilgan.
LaTeX paketi yordamida turli ko’rinishdagi maqolalar, hisobotlar,
taqdimotlar, bundan tashqari butun boshli kitoblarni yozish mumkin. Unda turli
matematik formulalarni yozish juda qulay, shuningdek, jadvallar yaratish,
havolalar bilan ishlash, raqamli va belgili ro’yxatlar hosil qilish kabi amallar
avtomatlashtirilgan. Bundan tashqari, yana boshqa qo’shimcha paketlar ham bor
bo’lib, ularning yordamida hujjat yaratish birmuncha oson va qiziqarli ko’rinishga
keladi.
Paketning ilk versiyasi 1984-yilda Lesli Lemport tomonidan ishlab
chiqilgan. Hozirgi versiyasi LaTeX2 deb nomlangan bo’lib, 1994-yilda yaratilgan.
Ushbu paket yordamida yaratilgan fayl kengaytmasi *. tex kengaytmaga ega
bo’ladi. Hozirgi kunda zamonaviy analitik sistemalar, masalan, Maple,
7

Mathematica, Maxima yoki Reduce kabi amaliy paketlarda yaratilgan hujjatni *.
tex formatga o’tkazish imkoniyati mavjud.
Umuman olganda, dastur imkoniyatlari cheklanmagan (yangi makroslarni
dasturlash imkoniyati tufayli). Quyida yuklab olish mumkin bo’lgan imkoniyatlari
keltirilgan:
· Hujjatni tarkibiy qismlarga ajratish;
· Xatboshi, so’zlar orasidagi bo’sh joylarni avtomatik aniqlash;
Graflar, diagramma va sxemalarni chop etish;
· Organik kimyo va Noorganik kimyoga tegishli kimyoviy formulalar va
molekulyar bog’lanishlarni tasvirlash;
· Matematik formulalar, tenglamalar, tenglamalar sistemasi, operatorlarni
tasvirlash;
· Bibliografiyalar hosil qilish va ularni tahrirlash;
· Formula, rasm, jadvallar uchun havolalar yaratish va tahrirlash;
· va hokazo.
Bir so‘z bilan aytganda TeX tizimi matnlarni kitoblarda qanday ko‘rinishda
chop etilishi kerak bo‘lsa shu ko‘rinishda kuzatish va yuqori poligrafik sifatga
erishish uchun qo‘llaniladi.
Tizimni yutuq va kamchiliklari umumlashtirilgan holda quyidagicha
keltirish mumkin:
– Bu tizimda tayyorlangan matn boshqa bir kompyuter yoki boshqa
operatsion tizim, redaktorga o‘tkazilganda shaklini o‘zgarishsiz saqlaydi;
– Tayorlangan matnni shrift, mavzular, tematikalar (oglavleniye),
bo‘limlarni nomerlash tashqaridan, ya’ni matn ichiga kirmasdan buyruq asosida
bajarilishini tashkil etadi;
– Abzaslarni sozlash va matematik formulalarni kiritishni yuqori darajada
amalga oshirish imkoniyatini beradi;
– Tayorlangan matnli informatsiyani qabul qilish va qayta ishlash uchun bir
tizimdagi kompyuter tanlash shart emas, matnni ixtiyoriy turdagi printerda
o‘zgarishsiz chop etilishi ta’minlaydi.
8

Tizimda quyidagi kamchiliklar kuzatiladi:
– Matnni qayta ishlashda kundalik foydalanilayotgan matn redaktorlari
singari matn ko‘rinishini bevosita kuzatish imkoniyati mavjud emas;
– Matn ko‘rinishini tubdan o‘zgartirish uchun matn strukturasini qayta
ko‘rib chiqish zarur.
– Matnga jadval, grafik yoki tasvirni joylashtirish uchun maxsus
buyruqlarga murojat qilish zarur bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. LaTeX ni kim ishlab chiqqan?
2. LaTeX va Tex o‘rtasidagi farq nima?
3. Qanday Tex ilovalari ishlab chiqilgan?
4. Tex nima uchun ishlatiladi?
5. Ushbu tizimni o‘rganishdan maqsadi nima?
Topshiriqlar
1. Internet tarmogidan foydalanib xozirda mavjud bo’lgan matn
redaktorlarini aniqlang va ularni imkoniyatlarini tahlil eting.
Ilmiy texnik matnlarni chop etishga yo’naltirilgan amaliy dasturlarni tahlil
qiling va eng optimal imkoniyatga ega bo’lganlarini nomlarini keltiring.
Kompyuterga LaTeX ni o‘rnatish
LaTeX tizimi quyidagi dasturlar yig‘indisi ko‘rinishida faoliyat yuritadi:
– kompilyator (MikTeX);
– matn redaktori (TeXMaker);
– tayyorlangan matnni ekranga chiqarish dasturi (SumatraPDF).
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, TeXMaker va SumatraPDF dasturlari
o‘rniga boshqa dasturlardan ham foydalanish mumkin. Boshqa dasturlani internet
orqali olish, ularni o‘rnatish va sozlash tizimlari bo‘yicha instruksiyalar bilan
tanishish mumkin. Faqat biz kundalik faoliyatda keng foydalaniayotgan dasturlar
tizimiga to‘xtalmoqchimiz.
Dasurlarni quyidagi internet manzillaridan bepul yuklab olish mumkin:
• a. MikTeX: http://miktex.org/download;
9

• b. TeXMaker:
http://www.xm1math.net/texmaker/download.html#windows;
• c. SumatraPDF: http://www.sumatrapdfreader.org/download-free-pdf-
viewer-ru.html.
Bu yerda shuni aloxida e’tiborga olish lozimki, tanlangan dasturlar versiyasi
o‘rnatilmoqchi bo‘lingan kompyuter razryadiga mos bo‘lishi kerak.
Kompanovkachi MikTeX ni 2.9 versiyasi 32 bit razryadli kompyuterga
o‘rnasa, 20.6 versiyasi 64 bit razryadli kompyuterga mos bo‘ladi. Xuddi shuning
singari TeXMaker va SumatraPDF dasturlari uchun ham kompyuter razryadiga
mos versiyalari tanlanadi.
Kompyuterga dasturlar yuklab olingandan keyin, sanab o‘tilgan ketma
ketlikda o‘rnatiladi. O‘rnatish jarayonida foydalanuvchi «Admin» statusida
bo‘lishi kerak.
Xar bir o‘rnatilgan dasturni to‘g‘ri o‘rnaganligini sinab ko‘rish uchun uni
operatsion tizim «pusk» knopkasidan o‘rnatilagan dasturni ishga tushirish faylini
topib ishga tushirish kerak.
LaTeX ni birlamchi varianti kompyuterga o‘rnatilgandan keyin, tizimga
birlamchi variant tarkibida bo‘lmagan buyruqlar kiritilsa, tizim ularni zaruriy
dasturiy paketlarini internetdan qidirib o‘rnatib oladi (kompyuter internet
tarmog‘iga ulangan bo‘lishi kerak).
LaTeX tizimida hujjat tayorlash jarayonida xotirada quydagi fayllar hosil
bo’ladi va jarayonda ishtirok etdi:
.log – fayl protokoli; kompilyatsiya bilan bog’liq barcha ma’lumotlar ushbu
faylga yozilgan.
.aux – o’zaro bog’liqlik ma’lumotlari;
.toc – fayllar tarkibi;
.lof – tasvirlar ro’yxati;
.lot – jadvallar ro’yxati;
.bbl – BibTEX dasturi yordamida yaratilgan bibliografiya;
.Ind – MakeIndex dasturi tomonidan yaratilgan mavzu ko’rsatkichi
10

$Argumentli buyruqlar yuqorida ko‘rib o‘tilgandek, LaTeX buyruqlari argumentli yoki argumentsiz bo‘ladi. Argumentlar majburiy va majuburiy emas turlariga bo‘linadi. Majburiy (ko‘rsatilishi shart) argumentlar figurali qavs ichida ko‘rsatiladi, agar buyruq majburiy argumentli bo‘lsa. Uni ko‘rsatish shart. Aks xolda tizim xatolik ko‘rsatadi. Majburiy bo‘lmagan argumengtalar buyruqni qo‘shimcha parametrlarini belgilaydi. Ularni tushirib qoldirilsa tizim xatolik ko‘rsatmaydi. Buyruq tizimda belgilangan parametr bo‘yicha (po umalchaniye) ish olib boradi. Majburiy bo‘lmagan argument kvadrat qavs ichida ko‘rsatiladi. Bir nechta argument bitta qavs ichida ko‘rsatilishi mumkin. Misol uchun, yuqorida ko‘rsatilgandek \documentclass buyrug’ida umumiy ko‘rinishida majburiy va majburiy bo‘lmagan argumentlar ko‘rsatilgan. Biz buyruqda argumentlar bitta qavs ichida vergul bilan ajratilib, bir nechta bo‘lishi mumkin. Aytaylik 10 o‘rniga 12 kegl kitob betda ikkita kolonka bilan chop etilishini talab etilsin. Bu topshiriqni bajarilishini tashki etish uchun hujjat sinfini belgilovchi buyruqni quyidagicha yozamiz: \documentclass [12pt, twocolumn] {book} Umumiy hujjat matni quyidagicha bo‘ladi: \documentclass [12pt, twocolumn] {article} \usepackage [T2A] {fontenc} %% shriftni ko’chirishsiz qo’shish \usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish \begin {document} Олдин { шрифтни ўтказамиз \itshape курсив ; Кейин шрифтни яна ўзгартирамиз ва {\bfseries ярим қорайтирилган;} кузатинг, қандай тикланишини } шрифт 11$ $ейин охири {да г} руппа. Олдинги холатда бўлад. \ end { document } Kompanovka qilib , ko ‘ rish buyrug ’ ini ishga tushirish bilan hujjatni ko ‘ rish maydonida quyidagini kuzatamiz : E’tibor qarating, programma matnni 12 kegl shrift bilan betda ikkita kolonka qilib chiqarmoqda (ikkinchi kolonka joyi turibdi). 12$ $1.2. Latexda jadvallar Jadval satrlar va ustunlar kesishmasidan tashkil topadi. Satrlar yoki ustunlar sarlavhalarga ega bo'lishi mumkin. Odatda, har bir ustun (lar) da sarlavha bo'ladi, lekin satrlar ham sarlavha bo'lishi kerak bo'lishi mumkin. Ustun sarlavhalari jadvalning eng yuqori satrida ko'rinadi. Satr sarlavhalari odatda chap tomondagi ustunda ko'rinadi. tabbing buyrug’i Agar jadval oddiy tuzilishga ega bo'lsa va har bir ustunning kengligi ma'lum bo'lsa, uni yaratish uchun tabbing muhitidan foydalanamiz mumkin. Atrofdagi birinchi qator - "\ =" buyrug'i bilan kataklar(yacheykalar) chegaralarini joylashishini ko'rsatamiz va ustunlarning kengligini o'rnatish. "\ kill" buyrug'i jadval chetki chiziqlarini bildiradi. Keyin jadvalning tarkibi kiritiladi. Kataklarni ajratish uchun "va" buyrug'idan foydalanamiz va jadvalning keyingi qatoriga o'tish - "\\" buyrug'I orqali amalga oshiriladi. Masalan, jadval ko’rinishini bilish uchun. Qu y idagi m isolda LATEX kodini ishl a tib ko ’ ra m iz: Tabbing buyrug’i bir qator cheklovlar va xususiyatlarga ega: 13$ $\ hspace {} buyrug'ini ishlatib, kataklar kengligi belgilanadi. Bitta jadvalni boshqa jadvalning ichiga joylash imkoniyati yo’q. Yacheykalar orasidagi ajratuvchi chiziqlarni ko'rsatish imkoniyati yo’q. Faqat matn holatida foydalanish mumkin. The Tabing muhiti bilan yaratilgan jadvallar, agar kerak bo'lsa, keyingi sahifalar qatoriga chiziqlar bilan chegaralanadi. Jadval muhiti Jadval muhiti yuqorida tavsiflangan muammolarni hal qilishga yordam beradi. U juda ko'p sozlamalarga ega va qo'shimcha imkoniyatlarni ulash orqali uning imkoniyatlarini kengaytirish mumkin. Jadval muhiti yordamida jadval yaratishda avval ustunlar sonini belgilashimiz lozim bo’ladi. Buning uchun ushbu muhitda kerakli parametr mavjud: "l", "c", "r" va "|" belgilar ketma-ketligi. "L" harflarining umumiy soni, "C" va "r" jadvaldagi ustunlar sonini ko'rsatadi. Bunday holda, "l" belgisi mos keladigan ustundagi tarkibning chetlari yacheykaning chap chetida joylashganligini anglatadi, "r" harfi o'ng tomonga tekislanadi, va "c" harfi ishora qiladi. Masalan, \ start {tabular} {lrcc} to'rt ustunli jadvalni hosil qiladi, birinchi ustun chapga, ikkinchisi o'ngga va ikkitasi, oxirgi ustunlar o'rtada bo'ladi. Jadvalning tarkibi, tabbing buyrug’ini ishlatishda bo'lgani kabi, chiziqlar bo'yicha ham shakllantiriladi. Chiziqdagi yacheyka tarkibi "&" belgisi bilan ajratilgan va har bir satr "\\" buyrug'i bilan tugatilgan. 14$ $Darajalar jadvalini tuzamiz: jadval ustunlari eksponent uchun, va satrlar - daraja uchun asos bo'ladi. Ushbu misol tekislash qanday bo’lishini ko'rsatadi. O'ng tomonidagi ustunlar tarkibi jadvalning paydo bo'lishiga ta'sir qiladi. birinchi qator va birinchi ustunni ajratib, unga gorizontal va vertikal chiziqlar qo'shsak, jadvalni o'qish osonroq bo'ladi. Buni qilish qiyin emas. "|" Belgisi ichida talab qilinadigan muhit parametrlari jadvalida jadvalning to'liq balandligiga vertikal chiziq chiziladigan ustunlar orasidagi bo'shliqlar ko'rsatiladi. Gorizontal holatni ko'rsatish uchun jadvalli muhit bilan yaratilgan jadvaldagi satrlar \ hline buyrug'idan foydalanadi. Agar bizning jadvalimizga kerak bo’lsa, siz bir nechta belgilarni ishlatishingiz mumkin "|" ikki, uch, va hokazo. Bu vertikal chiziq bilan ajratilgan uchta ustun jadvalda ishlatilishini bildiradi. Har bir c ustun tarkibining markazlashtirilishini anglatadi, shuningdek, matnni o'ngga va l-chapga tekislash uchun r dan foydalanishingiz mumkin. 15$ $Vertikal chiziqlarda bir qator \ hline buyruqlarini ketma-ket ishlatishingiz mumkin. -hline buyruqlarini ketma-ket ishlatish 16$ $1.3. Latexda rasmlarni chizish Chiziqli tasvirlarni hosil qilish Rasmlar picture tanasi orqali hosil qilinadi.Quyidagi misolni ko’ramiz: Bu yerda picture tanasidagi aylana qavs ichida vergul bilan ajratib yozilgan sonlar rasm chizilishi kerak bo’lgan sohani aniqlash uchun ishlatiladi.Bunda birinchi son rasmning vertikal uzunligini, ikkinchi son esa rasm balandligini aniqlaydi. Bu sonlar manfiy ham bo’lishi mumkin. Masalan (-150, 36) kabi. \put buyrug’i esa rasm yoki yozuvni tegishli kordinatalarga joylashtirish uchun xizmat qiladi. Agar ko’rsatilgan kordinata band bo’lsa, tegishli rasm yoki yozuv undan keyingi kordinatalarda joylashtiriladi. Bu buyruqning argumentida joylashgan \ vector buyrug’idan turli ko’rinishdagi vektorlar chizish uchun foydalaniladi. Yuqoridagi misolda) \vector (-2,1){40} ko’rinishidagi aylana qavs ichida vergul bilan ajratib yozilgan raqamlar \put buyrug’idagi kordinataga nisbatan simmmetrik chizilishini aniqlaydi.Bu sonlar kattaligi -4 va 4 orasida bo’ladi. Figurali qavs ichida yozilgan son esa vector uzunligini aniqlaydi. Yozuvlarni picture tanasida joylashtirishda ortiqcha qiyinchilik ko’rinmaydi. Shuningdek yozuvlarga turli shrift va ko’rinish berish ham murakkab emas. Bu yerda yozuvlar shriftini aniqlashda birinchi bo’limda ko’rib o’tgan buyruqlardan foydalandik. Yuqoridagi misolda Qalinroq yozuvini oldin yozgan 17$ $bo’lsakda kordinatasi keyingi yozuvdan so’ng yozilishi haqida malumot bergani sababli, bu yozuv Oddiy yozuvidan keyin yozildi. Biz chizayotgan rasmlar sahifaning chap tomonidan chiziladi. Agar biz rasmni sahifaning o’ng tomonidan chizmoqchi bo’lsak flushright tanasidan foydalanishimiz mumkin. Markazdan chizish uchun esa center tanasidan foydalanish mumkin. Rasm chizishda ham yozuv va matematik formulalar yozishda bo’lgani kabi ichma-ich tanalarni ishlatish mumkin. Masalan center tanasini picture tanasi ichiga joylashtirish va teskarisi kabi. Kesmalar Texda kesmalar \line buyrug’i orqali hosil qilinadi. Bu buyruq ham xuddi \vector buyrug’i kabi kordinataga nisbatan simmetriklikni va chiziq uzunligini aniqlash orqali hosil qilinadi. Masalan: Bu yerda 100 x 50 rasm chiziladigan soha (60,50) rasm kordinatasini bildiradi. \line buyrug’idagi (1,-2) esa “burchak koeftisienti”ni bildiradi. Burchak koeftisientini qiyalik burchagi sifatida tushunish mumkin. Agar qiyalik burchagi (0,1) bo’lsa gorizontal chiziq, agar (1,0) bo’lsa vertikal chiziq hosil bo’ladi. Aylana, doira va ovallar Aylana \circle buyrug’i yordamida chiziladi. Doira chizish uchun esa \circle* buyrug’idan foydalanish mumkin. Bunda doira ichi qora rang bilan bo’yaladi. Aylana va doira chizish uchun uning diametrini aniqlash kifoya. 18$ $Bunda aylana kordinatasi aylana markazidan hisoblanadi. Oval (qirralari o’tkir bo’lmagan to’rtburchak) chizish uchun \oval buyrug’idan foydalaniladi. Bu buyruqga parametr sifatida gorizontal va vertikal uzunliklari aniqlanadi. Kordinata oval markazidan belgilanadi.Masalan: Kiritish majburiy bo’lmagan parametrlardan biri bu ovalning bir qismini o’chirishdir. To’liq bo’lmagan oval chizish uchun \oval buyrug’i parametriga yana bir parametrni qo’shish kerak bo’ladi. Bu parametr orqali ovalning bir qismini olib tashlash mumkin. Bu parametrlar quyidagi to’rtta harf bilan ifodalanadi. t yuqori yarmi b pastki yarmi r o’ng yarmi l chap yarmi Bu to’rtta harfni nafaqat yakka balki birdaniga ham kiritish mumkin. Masalan tr yuqori o’ng burchakni bildiradi. Qo’shimcha imkoniyatlari Ayrim hollarda rasm chizishda bir necha obyektlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bunday hollarda \put buyrug’idan foydalanib bo’lmaydi. Lekin \put buyrug’i orqali hosil qilingan obyektni \multiput buyrug’idan foydalanib o’zgartirish kiritish mumkin. Bu buyruq ko’rinishi quyidagicha Bu yerda x va y natijaviy obyekt kordinatasi(xuddi \put dagi kabi) , ∆x va ∆y esa ko’rsatilgan obyektning gorizontal va vertikal siljish kordinatalari , n – obyektlar soni , obyekt – tanlangan obyekt.Masalan: 19$ $Bu yerda foydalanilgan % (foiz) belgisi yangi qator tashkil etish uchun xizmat qiladi.Bunda yetarlicha bo’sh joy qoldirish orqali qatorlar mosligi ta’minlanadi.Boshqa hollarda bu belgi izoh vazifasini bajaradi. Endi \multiput buyrug’i yordamida yaratilgan yana bir rasmni ko’raylik. Bu misolda gorizontal qiya va vertikal tik chiziqlardan foydalanib yuqoridagi rasm hosil qilindi. Endi \put buyrug’iga qaytamiz.U orqali quyidagi rasmni chizamiz. Bir qarashda bu rasmni chizish murakkabdek tuyuladi. Lekin bu rasmni oddiy \put buyrug’i orqali ham chizish mumkin. Buning uchun ma’lum tartibga rioya qilish kerak xolos. Hujjatga rasm joylashtirish Rasm o’lchamlari Biz hozirga qadar rasmlar chizish haqida to’xtalib o’tdik. Biz chizgan rasmlar Latex standart o’lchamida edi.Lekin Texda foydalanuvchi xoxishiga qarab rasm o’lchamini o’zgartirish mumkin.Bunda \unitlength buyrug’idan foydalaniladi. Bunda uzunlik millimetrda quyidagi ko’rinishda ko’rsatiladi. \unitlength=1mm Shuningdek rasmda qatnashgan chiziqlar qalinligi uchun \thinlines va \ thicklines buyruqlaridan foydalaniladi. Aynan gorizontal va vertikal chiziqlar uchun \linethickness buyrug’idan foydalaniladi. Bu buyruq ko’rinishi quyidagicha: 20$ $77 \linethickness{2.5mm} Bu buyruqdan keyin rasmda qatnashgan gorizontal va vertikal chiziqlar 2.5mm qalinlikka ega bo’ladi. Hujjatga tayyor rasm joylashtirish Sahifaga rasm joylashtirishda graphics paketidagi maxsus \includegraphics [xususiyatlar] {fayl} buyrug’idan foydalaniladi. Xususiyatlar-rasm xususiyatlarini aniqlaydi,bir necha xususiyatlar vergul orqali ajratiladi. Xususiyatlar xususiyat=qiymat ko’rinishda aniqlanadi.Bu qismni kiritish majburiy emas. Bu buyruq ko’rsatilgan faylni eps – kengaytmali(agar dvips drayveri o’rnatilgan bo’lsa) va pdf – kengaytmali(agar pdftex drayveri o’rnatilgan bo’lsa) rasmlar orasidan qidiradi.Shuni ta’kidlab o’tish kerakki ko’rsatilgan rasmni qidirish faqat joriy hujjat tex kengaytma bilan saqlanayotgan manzilda amalga oshiriladi. Misol: \includegraphics{kapalak} Bunda asosiy faylimiz(tex kengaytmali) joylashgan katalogda kapalak.pdf fayli joylashgan. Shu sababli rasm kengaytmasiz(.pdf bo’lgani uchun) ham chaqirilyapti. Rasm o’lchamlarini o’zgartirish Yuqorida ko’rib o’tgan \includegraphics buyrug’i xususiyatlaridan foydalanib rasm o’lchamlarini o’zgartirish mumkin. Bunda rasm kengligi va balandligi aniqlanadi.Bular: width=kenglik height=balandlik totalheight=balandlik 21$ $Bunda o’lchamlarni Texning barcha turdagi uzunlik birliklarida berilishi mumkin. Agar rasm o’lchamlarini aniqlayotgan paytda tasvir bilan bog’liq muammolar uchraydigan bo’lsa keepaspectratio parametridan foydalangan ma’qul. Yuqoridagi misol uchun \includegraphics[width=1in,height=1cm, %keepaspectratio]{a} kabi bo’ladi.Rasm o’lchamlarini aniqlashga doir parametrlardan yana biri scale=o’lcham parametridir. Bu parametr argumentiga rasm haqiqiy o’lchamlariga nisbatan sonlar yoziladi. Agar biz rasmni o’z o’lchamlarida chiqarmoqchi bo’lsak scale=1 yozish kifoya. Rasm o’lchamlarini teng yarmicha qisqartirish esa \includegraphics[scale=0.5]{kapalak} orqali amalga oshiriladi. Rasm qismlarini joylashtirish Rasmni sahifaning ixtiyoriy qismida (yozuvlar usti yoki ostidan ham) joylashtirish mumkin. Bunda bizga viewport parametri yordam beradi.Uning ko’rinishi quyidagicha: viewport=llx lly urx ury Bu yerda x va y lar rasmning chap pastki va o’ng yuqori burchak kordinatalari. Bu buyruq qo’llanilgandan so’ng agar kordinatalar oldingi yozuvlar kordinatalari bilan ustma-ust tushib qolsa ular orqa fonda qolib ketadi va bizga faqat rasm ko’rinadi. Ajoyib parametrlardan yana biri bu trim parametridir. Bu parametr rasmning tegishli qismini ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Bu parametr umumiy ko’rinishi quyidagicha: trim=dl db dr du Bunda ham xuddi viewport buyrug’i kabi ko’rinishda uzunliklar 22$

aniqlanadi.Bu parametrga yordamchi kalit so’z bu clip so’zidir.Uning
ko’rinishi quyidagicha:
clip=mantiqiy
Bu kalitdagi mantiqiy qiymat rost(true) yoki yolg’on(false) qiymat qabul
qiladi. Agar biz bu ifodaga true qiymat bersak , u holda ko’rsatilgan rasmning
belgilangan qismini ko’rsatib qolgan qismi ko’rsatilmaydi. Masalan:
2.17-Rasmni burish Rasmni burish angle parametri orqali amalga
oshiriladi.Bu parametr umumiy ko’rinishi quyidagicha:
angle=burchak
Bu parametr soat strelkasiga teskari burchakga buradi. Masalan:
23

XULOSA
Jadval yaratish Siljuvchi obyektlar. Qatlamlarning nomlarini o'zgartirish
Shriftlarning xususiyatlari Shrift hajmini boshqarish. Ortogonal shriftni
boshqarish buyruqlari Matematik formulalarning versiyalari. Matematik shriftlar
uchun buyruqlar. Matematik belgilar. Murakkab belgilar va operatorlar.
Matematik cheklovlar. Matritsa muhitlari Ko'p qatorli formulalarni tekislash.
Formula raqamlash. Dekorotiv ramkalar. Grafik rasmlar. Tashqi grafik fayllardan
foydalanish. Bibliografiya yaratish. Hisoblagichlarni yaratish va boshqarishga
mo’ljallangan
Hozirgi kunda Oliy ta’lim tizimidagi turli darsliklar ma’lumotlarni turli xil
formatda saqlash usullarini usullarini tavsiflaydi. Ushbu maruzalar TEX va
LATEX yordamida xujjat yaratishning o’ziga xos ehtiyojlariga javob beradi.
Talaba LaTex dasturini o'rnatish va oddiy matnni yaratishdan boshlab,
LaTeX ning grafik imkoniyatlari, Matematik formulalar bilan ishlash, Murakkab
formulalar bilan ishlash. Grafik rasmlar. Tashqi grafik fayllardan foydalanish.
Bibliografiya yaratish. Hisoblagichlarni yaratish va boshqarishga mo’ljallangan
ma’lumotlarga ega bo’ladilar.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Столяров A , “Сверстай диплом красиво- LaTex три дня”, Москва,
2010, 100/101 c .
2. Львовский С. M , “Набор и верстка в системе LaTeX ”, Санк-
Петербург, 2003, 448 с.
3. Е. M . Балдин “Компюьтерная типография LATEX ” Новосiирск
2008, 2012, 2013, 279 с.
4. Н.С. Беляков, В.Е. Палош, П. A . Садовский. TEX для всех.
Оформление учебных и научных работ в системе LATEX /. 2009 год. 209 стр.
5. Грицаенко И. A ., Клlенко С.В., “ LaTeX руководство для
пользователей”(част 1), Москва, 1994, 114 c .
Qo ʻ shimcha adabiyotlar
6. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ʼ iy tartib - intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ʻ lishi kerak .
O ʻ zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016- yil yakunlari va 2017- yil
istiqbollariga bag ʻ ishlangan majlisidagi O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidentining
nutqi . // Xalq so ʻ zi gazetasi . 2017- yil 16- yanvar , №11.
7. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizna mard va olijfnob xalqimiz bilan
birga kuramiz . 2017.
8. Mirziyoyev Sh . M . Qonun ustunvorligi va inson manfaatlarini ta ʼ minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi . 2017.
9. Mirziyoyev Sh . M . Erkin va farovon , demokratik O ʻ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . 2017.
10. Котелников, Чеботаев. Издателская система ЛаТеХ 2е. Эта книга
тоже начинает с нуля, но самые азы немного сжаты, за то детално описаны
возможности современного ЛаТеХ 2е: lпорт графики, цветная печать,
обтекание иллюстраци текстом, вращение текста и многое другое. 2004 год,
PDF, 490 стр.
25

Latexda jadvallar va rasmlarni chizish

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Latexda jadvallar va rasmlarni chizish

O'xshash dokumentlar