Layli va Majnun dostonini o’rganishda lug’at ustida ishlash - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	153.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Layli va Majnun dostonini o’rganishda lug’at ustida ishlash

Sotib olish

Layli va Majnun dostonini o’rganishda lug’at ustida
ishlash
Mundarija:

1. Kirish……………………………………...............………... 3-6-betlar
2. I bob. Ta’lim jarayonida Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini
o’rgatish usullari ......................................................................7-17-betlar
3. II bob. Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini o’rganishda lug’at
bilan ishlash yo’llari.............................................................18-30-betlar
4. Xulosa………………………………………....……………31-32-betlar
5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………..................33-34-betlar
6. Ilovalar

1

Kirish

Ma’lumki, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri yosh avlodni komil
inson, yuksak ma’naviyatli, vatanparvar, chuqur bilimli, ijodkor va har tomonlama
faol qilib tarbiyalashdir. “O’zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy
maqsad inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat
qilinadigan adolatli jamiyat barpo etishdir. Ayni vaqtda musulmon olami va jahon
hamjamiyatidagi munosib o’rnimizni yanada mustahkamlashdir. Bu, avvalambor,
ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yoshlarni
zamonaviy bilim olishga yo’naltirish, barkamol shaxsni tarbiyalash bilan bog’lik
ekanini biz yaxshi anglaymi 1
Xususan, yoshlarda ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish,
mavjud imkoniyatlardan eng qulay va serunumini tanlay olish ko’nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz
ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o’rni hamda imkoniyatlari benihoya katta.
Ta’lim-tarbiya jarayonining doimiy ravishda optimallashib borishi dars berish
jarayonida qo’llanilayotgan yangi va takomillashib borayotgan pedagogik
texnologiyalarni turli yo’nalish va maqsadlarda qo’llanilayotganligiga bog’liq. Bugun
ta’lim tizimida hayotga tadbiq etilayotgan islohatlarning barchasi tub
mazmunmohiyati bilan yoshlarimizning yurt ravnaqi uchun fidoyi, izlanuvchan bo’lib
yetishmog’iga qaratilgan. Chunki yosh avlodni har jihatdan yetuk va barkamol inson
qilib tarbiyalay olish va ularda eng oliy insoniy fazilatlarni tarbiyalay olish buyuk
kelajagimizni yaratishdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti boshchiligida 2019-yil 19-mart kuni
o’tkazilgan videoselektor yig’ilishida yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ularning
1 Mirziyoyev.Sh.Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.T.: “O’zbekiston”
2017,31-b.
2

bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish, kitobxonlikni targ’ib qilish masalalari
muhokama qilingan edi. Yig’ilishda davlat rahbari aholi, ayniqsa, yoshlar
ma’naviyatini yuksaltirish masalasiga to’xtalar ekan, “Har bir rahbar o’zining shaxsiy
kutubxonasidan kitoblar sovg’a qilsa, bu yaxshi tashabbus bo’lib kitobxonlikni
rivojlantirish bilan farzandlarimiz tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi”,- deb
ta’kidlagan edi . 2
Mamlakatimizni har tomonlama ham iqtisodiy-ijtimoiy ham
madaniy-ma’rifiy jihatdan yuksalishida yoshlarning o’rni benihoya kattadir. Shuning
uchun ham prezidentimiz bugungi kunda ta’lim, fan va adabiyot sohasida ko’plab
o’zgarishlar va yangilanishlarni olib bormoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizda barcha sohalarida keng ko’lamdagi islohotlar
olib borilmoqda. Shu qatorda ilm-fanni, ta’lim tizimini yanada rivojlantirish bo’yicha
Prezidentimizning qator farmonlari amalda o’z tasdig’ini topib bormoqda. Ta’lim
tizimi, xususan, kitobxonlik sohalarida ham islohotlar olib borilmoqda. Prezident
Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 12-yanvardagi "Kitob mahsulotlarini chop etish va
tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish
hamda targ’ibot qilish to’g’risida"gi farmoyishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu
farmoyishda jamiyat hayotidagi ezgu qadriyat va an’analarni chuqur qaror toptirishga,
xususan, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy-intellektual salohiyati, ong-u
tafakkuri va dunyoqarashini yuksaltirishda, ona Vatani va xalqiga muhabbat va
sadoqat tuyg’usi bilan yashaydigan barkamol shaxsni tarbiyalashda beqiyos
ahamiyatga ega bo’lgan kitobxonlik madaniyatining oshirilishiga alohida e’tibor
qaratilgandir. Qarorlar samarasini ta’minlash maqsadida mamlakatimiz bo’ylab
“Mening birinchi kitobim”, “Eng yaxshi kitobxon”, “Kitobxon oila” kabi tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Buni mamlakatimizdagi ilmfanga, adabiyotga qaratilayotgan
yuksak e’tibor desak, mubolag’a bo’lmaydi.
2 www.google.uz
3

Ma’lumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni
yangi tizim asosida yo’lga qo’yish bo’yicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surgan edi.
Bulardan to’rtinchi tashabbus: yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ular o’rtasida
kitobxonlikni keng targ’ib qilish bo’yicha tizimli ishlar tashkil etishga yo’naltirilgan
bo’lib, kelajagimiz poydevori bo’lgan yoshlarning ilmiy va ma’naviy salohiyatini
oshirishni ta’minlaydi.. 3

Biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab-avaylab, qalbimizda, yuragimizda
abadiy saqlaymiz. 4
Prezidentimiz bildirgan ushbu fikrlar to’rtinchi tashabbusni, ya’ni
yoshlar o’rtasida kitobxonlikni keng targ’ib qilish bo’yicha ishlarni, xususan, mumtoz
adabiyotimizni qadrlashga undaydi.
Alisher Navoiy ijodi — ma’nolar ummoni, bebaho xazina. Ulug’ shoirning
tafakkur gavharlarini kashf etish, ulardan bahramand bo’lish dilga quvvat, ruhga
madad bag’ishlaydi, bizni komillik sari etaklaydi. Navoiy ijodi — hikmat va tamsillar,
har zamon, har davr uchun ham saboq bo’ladigan o’lmas g’oyalar, fikrqarashlar
ummoni. Shoirning ehtirosli yoniq kalomi hamon qalbimizga nur sochib,
yuksakliklarga chorlaydi, insoniylik mulkiga yetaklaydi. U o’z zamoni dardini
qalamga oldi, adolat va insof tantanasi uchun kurashdi. Goh tarixni ibrat qilib, goh
valisifat zamondoshlari obrazini yaratib, goh ulug’ idellarga havola qilib, insonlarga
ta’sir etish, ularni xayr va savob ishlarga da’vat qilish bilan jamiyatni o’nglash, inson
zotini sharaflash uchun qayg’urdi, butun iste’dodi, ilmini shunga sarfladi.

O’quvchining shaxslik sifatlarini shakllantirishda adabiyot fani hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Albatta, bu borada yozuvchining ijod dunyosiga kirish va shu orqali
bola ongi, didini o’stirish asosiy maqsad bo’lishi talab etiladi. Zero, go’zal badiiy
asarlar o’quvchi fikrini boyitish va hissiyotlarini tarbiyalashning samarali usulidir. Bu
3 www.google.uz
4 Mirziyoyev.Sh.Erkin va farovon, demokratik O’zbeiston davlatini birgalikda barpo etamiz.-T.:“O’zbekiston”,2016,5-b.
4

yo’nalishda darslik va majmualardan o’rin olgan o’zbek va jahon adabiyoti
durdonalarini mohirona tahlil qilishni yo’lga qo’yishgan. 5
Xususan, Navoiyning
“Layli va Majnun” dostonini o’rganish, tahlil qilish va sharhlash, uni o’quvchilarga
yetkazib berishda lug’atlar ustida ishlash hamda bu ishga o’quvchilarni bir xilda jaln
qilish kata agamiyatga ega. Lug’atlar ustida ishlash jarayonini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar asosida qo’shib olib borish va dars jarayoniga o’rni va me’yorida
qo’llash yaxshi samara beradi.
Navoiyning “Xamsa” asari tarkibiga kiruvchi “Layli va Majnun” dostonini
ta’lim jarayonida qo’llash yo’llari va lug’at yordamida tushuntirish hamda bu
yo’llarning ahamiyatini ishimizni yoritish jarayonida ochib berishga harakat qilamiz.

I bob. Ta’lim jarayonida Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini
o’rgatish usullari
Alisher Navoiyning ijodiy va axloqiy qiyofasi bir-biri bilan uzviy bog’langan
holda ko’rinadi. Shuning uchun shoir ijodining xususiyatlarini belgilashga urinar
ekanmiz, uning axloqiy qiyofasini ham bir yo’la yorita borish maqsadga muvofiq
5 Aliquloiva.N.Adabiyot o’qitishda badiiy tahlil masalalari. –T.: “Til va adabiyot ta’limi” jurnali,2018,3-son,37-b.
5

bo’ladi. Shuning orqali Alisher Navoiy ijodining qanday ekanini, nimaga
qaratilganligini ko’rsatib, unga bo’lgan munosabatini ham ifoda etish kerak. Hazrat
Navoiyning hayotda qilgan ishlari, davlat arbobi sifatidagi faoliyati, xalqning
turmushini yaxshilashga, og’ir qismatini yengillashtirishga qaratilgan savobli va
xayrli ishlari, nasriy va nazmiy asarlarining mazmun- mohiyati umuminsoniy va
gumanistik ruh bilan sug’orilgan. Mutafakkir insonparvarlik tushunchasiga ijtimoiy
mazmun beradi. Uningcha, kamtarlik, vafodorlik, nafsni tiyish, rostgo’ylik, saxiylik,
donolik, muhtoj va yetim-esirlarga yordam berish, bag’rikenglik, muloyimlik,
shirinsuxanlik, shijoatkorlik, ezgulik, mehr-muruvvat, rahmdillik, odamiylik -
bularning hammasi insonparvarlikning tarkibiy qismi bo’lib, insonni kamolot sari
yetaklaydi.Buyuk insonparvar shoir o’rta asrdagi Uyg’onish davrining boshqa ulug’
zotlari singari butun hayotida haqiqiy inson qanday bo’lishi lozimligini ko’rsatdi. U
o’z davridagi nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi va buni o’z asarlarida
ifodaladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, o’z navbatida uning asarlaridagi insonparvarlik
va ezgulik g’oyalarining o’ziga xos talqinini yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Navoiy “Xamsa” tarkibiga kiruvchi uchinchi, ya’ni «Layli va Majnun» dostonining
yozilish tarixini hech qaerda qayd etmagan. Abduljamil kotib dostonning ko’chirilgan
yilini hijriy 889-yilning zul-qa’da oyi, melodiy 1484-yilning noyabr oyi deb
belgilagan. 6
«Layli va Majnun» asari 1484-yilda yozilgan bo’lib 36 bob, 3622 baytdan
iborat. U hazaji musaddasi axrabi maqbuzi makfuf ( mafuvlu , mafo’ilun, fauvlun - -
V V-V- V --) vaznida yozilgan. Sharq adabiyotidagi sevgi haqidagi dostonlar orasida
“Layli va Majnun" eng g’amgin va dardli asar hisoblanadi. 7

Navoiyning «Layli va Majnun» ida ruhiyat tasviri chuqur aks etgan. Asar
voqeasi haybatli tun tasviri bilan boshlanadi. Unda ikki yoshning dardga to’la ishq-u
6 Hayitmetov.A. “Xamsa”ning yaratilish jarayoni(“Xamsa” haqida ikki maqola). www.google.uz
7 Safo Matjon va Sharafjon Sariyev. O’zbek adabiyoti. “Yurist-media markazi”, T.2008.119-b.
6

muhabbati haqida so’z boradi. Ular bahor faslida sevishib qoladilar va tabiat so’lg ‘in
tus olgan kuz faslida halok bo’ladilar. 8

Hozirgi vaqtda kasb-hunar kollejlarida o’qitishning zamonaviy metodlari keng
qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida
yuqori samaradorlikka erishishiga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir
darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An’anaviy dars shaklini saqlab qo’lgan holda, unga turli-tuman o’quvchilar faoliyatini
faollashtiradigan metodlar bilan boyitish o’quvchilarning o’zlashtirish darajasini
ko’tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni o’qilona tashkil qilinishi,
o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida
faolligi muttasil rag’batlantirilib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga
bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, tadqiqot,
muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli oyinlar metodlarini qo’llash,
o’quvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash, turli baholash
metodlaridan foydalanish, ta’lim vositalaridan joyida va vaqtida foydalanish talab
etiladi. Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Bu
metodlar qo’llanilganda o’qituvchi o’quvchini faol ishtirok etishga chorlaydi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni
Nazira G’ulomovaning akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo’ljallangan
darsligida 9
va akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot
darsligida 10
berilgan. Biz ushbu bobda Nazira G’ulomovaning akademik letsiy va
kasb-hunar kollejlari uchun mo’ljallangan darsligida berilgan «Layli va Majnun»
dostonini dars jarayonida talabalarga o’rgatish usullari haqida to’xtalib o’tamiz.
8 O’sha kitob. 120-b.
9 G’ulomova.N.Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo’ljallangan darslik.T.: “Sharq”,2013,127-b.
10
To’xliyev.B va b.Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot darsligi.T.:
“Cho’lpon”,2010.
7

Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostonini o’rganish bugungi kunda
ta’limning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu asar bilimli o’quvchilarni
tayyorlash bilan birga ma’naviy va axloqiy barkamol shaxslarni shakllantirishday
vazifani ham bajaradi. Bunday vazifani bajarishda o’quvchilarga mumtoz
adabiyotning o’lmas namunalari bilan yaqinroqdan tanishish imkoniyatini yaratish
muhim didaktik zarurat hisoblanadi. 10

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch»
asarida Alisher Navoiy adabiy merosining yosh avlod tarbiyasida tutgan o’rni haqida
shunday degan edilar: «Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni
qanchalik ko’p bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda,
jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy
qurolga ega bo’lamiz». 11
Chunki Alisher Navoiy o’z qahramonlari siymosida, aqliy,
jismoniy hamda ruhiy yetuklik fazilatlarini aks ettirib, ularni boshqalarga ibrat sifatida
tasvirlaydi. Hazrat Navoiyning asarlari yoshlarning barkamol shaxs bo’lib
shakllanishida muhim o’rin tutadi. Ko’rinadiki, jamiyat taraqqiyotining hozirgi
bosqichida yoshlarni barkamol shaxslar qilib tarbiyalashda
Alisher Navoiyning komil insonga xos ma’naviy fazilatlar aks ettirilgan epik
asarlarini o’rgatishning samarali zamonaviy yo’llarini tadqiq etish, o’qitish
amaliyotiga bu borada qo’l keladigan muayyan tavsiyalar tizimini ishlab chiqish
dolzarb ilmiy-metodik muammodir. Alisher Navoiyning epik asarlarini o’qitishda
o’quvchilarning faolligini ta’minlashga qaratilgan interfaol usullardan bir qanchasi
ta’lim amaliyotida sinab ko’rildi va ijobiy natijaga erishildi. Shoirning «Layli va
Majnun» 12
dostonini o’tishda biz quyidagi dars usullaridan foydalandik.
10 Sariboyeva.M.Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini o’rganish.T.: “Til va adabiyot ta'limi” jurnali,2010-y. 4-
son,16-b.
11 Karimov.I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 48-b.
12 G’ulomova.N.Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo’ljallangan darslik.T.: “Sharq”,2013,200-b.
8

Darsning maqsadi qilib o’quvchilarning dostondagi sevgi va vafo tasvirini
anglashlariga erishishni belgilash mumkin. Darsni kichik ma’ruza, yakka ishlash,
guruhlarda ishlash, suhbat, taqdimot va refleksiya (qayta tiklash orqali o’z
tuyg’ularini, qilmishlarini baholash ma’nosini bildiradi) usullaridan foydalangan
holda tashkil etish mumkin. Refleksiya usulida o’quvchilar o’z fikrini mantiqan
jamlab, bitta jumla bilan ifodalashlari kerak bo’ladi, aks holda o’quvchilar
«taassurotlarim» deganda butun boshli bir matn tuzishi yoki uzundan-uzoq gapirishi
mumkin. Darsda kartochkalar, «Xamsa»ga ishlangan surat va miniaturalar,
qo’shimcha adabiyotlardan foydalansa bo’ladi. O’tgan darsda o’quvchilarga
darslikdagi «Layli va Majnun» dostonidan parchani mustaqil ravishda o’qib kelish
topshirig’i berilgan. Shu bois o’quvchilardan «Layli va Majnun» sevgisi haqida bir
necha jumla bilan o’z munosabatini ifodalash topshirig’ini berib, unga 5 daqiqa vaqt
belgilanadi. Bu fikrlarni o’quvchilarni 3 guruhga ajratib, “FSMU” usuli asosida tahlil
qilib chiqiladi. “FSMU- texnologiyasi”- munozarali masalalarni hal etishda,
baxsmunozaralar o’tkazishda yoki o’quv-seminari yakunida (o’quvchilarning
o’quvseminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida), yoki o’quv rejasi asosida biron
bo’lim o’rganib bo’lingach qo’llanilishi mumkin, chunki bu texnologiya o’quvchilarni
o’z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o’z fikrini boshqalarga o’tkazishga,
ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o’quvchilarni o’quv jarayonida
egallagan bilimlarini tahlil etishda, qay darajada egallaganliklari baholash va
bahslashish madaniyatiga o’rgatadi. 13
“Farhod o’zbek adabiyotida mukammal
yaratilgan komil inson obrazidir” – ushbu jumlaga o’quvchilar quyidagi usulda javob
beradilar:
F- fikringizni bayon eting.
S- fikringizni bayoniga sabab ko’rsating.

13 Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti (ma’ruza matni).Navoiy,2012,35-b.
9

M- ko’rsatgan sababingizni isbotlab misol (dalil) keltiring.
U- fikringizni umumlashtiring.
Masalan, “Layli va Majnun - haqiqiy ishqni kuylovchi muhabbat egalari”
jumlasini yuqoridagi usul oraqli tahlil etishadilar.
“T-chizma” usuli orqali talabalar ikki guruhga bo’lingan holda Layli va Majnunga oid
sifatlarni jadvalga joylashtirishlari ham mumkin. “Layli va Majnun” dostonida shoir
Layli misolida ilm olishga intilayotgan ziyoli, ma’rifatli qizni ko’radi. Laylining ilm
olishga ishtiyoqini payqagan otasi qizi uchun maxsus maktab ochib, barcha qabila
bolalari va qizlarini ham bilim olishga chorlaydi. Layli maktabga o’z dugonalari bilan
kelar ekan, ular ichida misoli olmosdek yarqirab turardi... 14
Shu va shunga o’xshash
bosh qahramonlar sifatlari joylashtiriladi.

14 Ahrorova.Z.Alisher Navoiy ijodida ma'rifatli ayollar madhi.T.: “Til va adabiyot ta’limi” 2019-yil 2-son 43-b.
10

Bundan tashqari talabalarni asar bosh qahramonlari haqida qay darjada ma’lumotga va
taassurotga egaligini “Esse” usuli orqali tekshirish mumkin. Esse – taklif etilgan
mavzuga 1000 dan 5000 gacha so`z hajmidagi insho. Esse – bu muallifning ta’kidlab
o`tadigan individual pozitsiyasidagi erkin ifoda etish shakli; shaxs yoki predmet
bo`yicha umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o`z ichiga oladi. Asoslangan esse.
Asoslangan esse - qo’yilgan savolga asosli javob keltirilgan yozma ishdir. Muallif
ma’lum bir pozitsiyani egallaydi va uni himoya qiladi, bunda o’zining pozitsiyasini
qo’llab-quvvatlash uchun bir qancha asoslangan isbotlarni keltiradi. Maqsad – muallif
lozim topadigan qarashlarni boshqalarning ham qabul qilishiga ishontirish. 15

15 www.google.uz.
11

LAYLI MAJNUN

Besh daqiqali esse usulidan foydalanishda o’quvchilar parchani qayta hikoyalashning
yozma shaklini bajarishlari mumkin bo’ladi. Bunda o’quvchilar asardan qismni o’zlari
chiqargan xulosalar, mulohazalar va taassurotlari asosida yozma bayon qiladilar.
O’zlari uchun yoqqan yoki salbiyroq qahramonga maktub shaklida esseni yozishlari
mumkin. Esse usulida o’quvchilar o’g’zaki va yozma nutqini rivojlantirishlari
mumkin. Besh daqiqali esse – o`rganilayotgan mavzu bo`yicha olingan bilimlarni
umumlashtirish, mushohada qilish maqsadida o`quv mashg`uloti oxirida 5 daqiqa
oralig`ida olib boriladi. O`qituvchi taklif etishi mumkin:
- «Men bu ... haqida nimani o`ylayman» yoki «Nima uchun, mening fikrimga ko`ra
...» savollariga javob bering;
- o`quv mashg`ulotida berilgan talabalar uchun yangi sanalgan g`oyani tavsiflash va
sharhlab berish;
- olingan bilim, ko`nikmalar amaliyotda qo`llanilishini tavsiflash.
Ushbu ko`rinishdagi esse baholanmasligi ham mumkin. Ammo, o`qituvchi juftliklarga
ajralish, ishlar bilan o`zaro almashish va yozilganlarni muhokama qilish taklifini
berishi mumkin. Talabalar ikki guruhga bo’linib, 1-guruh Layliga, 2-guruh esa
Majnunga bag’ishlab esse yozishlari mumkin. Bu esa o’quvchilarning ijodiy fikrlash
qobiliyatini yanada oshiradi.
Sinkveyn- fransuz tilida «5 qator» ma’nosini bildiradi. Sinkveyn- ma’lumotlarni
sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan qofiyalanmagan she’r bo’lib,
unda o’rganilayotgan tushuncha(hodisa, voqea, mavzu) to’g’risidagi axborot yig’ilgan
holda, o’quvchi so’zi bilan turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi.
Sinkveyn tuzish- murakkab g’oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan
ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni
yaxshiroq anglashga yordam beradi.
12

Sinkveyn tuzish qoidalari:
1- qator: Mavzu bir so’z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi).
2- qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi).
3- qator: Mavzu doirasidagi xatti-harakat uchta so’z bilan ifodalanadi.(3 ta fe’l
yoki ravishdosh yoziladi).
4- qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to’rtta so’zdan iborat
bo’lgan fikr yoziladi.(4 ta so’zdan iborat jumla yoziladi).
5- qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin bo’lgan bitta so’z
yoziladi (mavzuga sinonim so’z yoziladi).
Sinkveynlar quyidagi hollarda juda foydali bo’ladi:
- Murakkab axborotni sintezlash uchun vosita sifatida;
- O’quvchilar tushunchalarining yig’indisini baholash vositasi sifatida; - Ijodni
taqdim etilishining vositasi sifatida.
“Layli va Majnun” dostonini o’rgatishda, uning asosiy mazmunini singdirishda va
o’quvchilarning mustaqil fikrlarini bayon ettira olishda Sinkveyn usuli ham yaxshi
samara beradi.
Masalan:

Hijron
Qayg’uli, iztirobli
Yondiradi, intizor qiladi, sabrni sinaydi
Muhabbatdan ayro juftlik qismati
13

Ayriliq
“
Dav
ra suhbati”” usuli - aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan
ta’lim oluvchilar tomonidan o’z fikr- mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan
o’qitish usulidir. "Davra suhbati" usuli qo’llanilganda stol-stullarni doira shaklida
joylashtirish kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan "ko’z aloqasi"ni
o’rnatib turishiga yordam beradi. Davra suhbatining og’zaki va yozma shakllari
mavjuddir. Og’zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va ta’lim
oluvchilardan ushbu savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so’raydi.
Ta’lim oluvchilar esa o’z fikr-mulohazalarini og’zaki bayon etadilar. So’zlayotgan
ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi. Agar muhokama qilish lozim bo’lsa,
barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo’lingandan so’ng muhokama qilinadi. Bu esa
ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va nutq madaniyatining rivojlanishiga
yordam beradi. O’quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilish mumkin
bo’ladi:
 Layli va Majnunning taqdirlari ayro bo’lishiga asosiy sabab nimada deb
o’ylaysiz?  Ota-onalarning farzandlari taqdiriga munosabatini qanday
izohlaysiz?
14

Bu texnologiyalardan tashqari “Nima uchun” sxemasi asosida matnni qayta
hikoyalab, mustahkamlash va o’quvchilarning fikrini bilishga yordam beradi.

Ish natijalarining taqdimoti

“Nima uchun?” chizmasini tuzish qoidalari

1. Aylana yoki to`rtburchak shakllardan foydalanishni o`zingiz tanlaysiz.
2. Chizmaning ko`rinishini – mulohazalar zanjirini to`g`ri chiziqlimi, to`g`ri chiziqli emasligini o`zingiz
tanlaysiz.
3. Yo`nalish ko`rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan izlanishgacha bo`lgan
yo’nalishingizni belgilaydi

15
“ Nima uchun? ” sxemasi
–
muammoning dastlabki sabablarini
aniqlash bo`yicha fikrlar zanjiri.
Tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlarni
rivojlantiradi va
faollashtiradi “ Nima uchun?” sxemasini tuzish qoidasi bilan
tanishadilar. Kichik guruhlarda muammoni
ifodalaydil
ar. “Nima uchun” so`rog`ini beradilar
va chizadilar, savolga javob yozadilar. Jarayon
m uammoning dastlabki sababi
aniqlanmaguncha davom etadi
Kichik guruhlarga birlashadilar,
taqqoslaydilar, o`zlarining chizmalarini
to`ldiradilar. Umumiy chizmaga
keltirad ilar

Nima uchun?

Ushbu usulda o’quvchilar bir-birlari bilan munozarali savol-javoblarni va fikrlarni
aytishlari mumkin bo’ladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’quvchilarga Alisher Navoiyning «Layli
va Majnun» dostonida sevgi va vafo tasviri mavzusini yuqoridagi kabi o’rgatish
talabalar ma’naviyatining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.

II bob. Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini o’rganishda lug’at
bilan ishlash yo’llari
Navoiy asarlari bag’rida jo bo’lgan milliy va umuminsoniy qarashlar, fikrlar har
bir inson uchun ne qadar zarur va ahamiyatli bo’lsa, ularning zargarona ifodasi,
16

Nima uchun? Nima uchun? Nima uchun
Nima
Majnun Ollohdan
uchun?
qalbidagi ishqini
yanada orttirishini
so’raydi?

bemisl mahorat natijasi o’laroq tarkib topgan go’zal shakli shu qadar jozibali,
hayratlanarli. Ularni o’qigan kishi, agar tom ma’noda uni tushunish, anglash baxtiga
musharraf bo’lsa shoirning ulug’ donishmandligi oldida lol qolsa, yozmishlari
badiiyati, ularning nafosati qarshisida dong qotadi. Shuning uchun adib asarlarning
mazmuni, g’oyaviy jihatlari tadqiqi ne chog’liq dolzarb bo’lsa, ularning badiiyatini
o’rganish, mahorat qirralarini ochib berish ham birdek zarur.
Navqiron avlod har bir mamlakatning ertangi kuni, jamiyatda o’zgarishlarga
sabab bo’ladigan, bunyodkorlik g’oyalarini hayotga tatbiq etuvchi, bir so’z bilan
aytganda, kelajak bunyodkorlaridir. Shu bois yoshlar masalasi barcha davrlarda eng
dolzarb bo’lib kelgan. Albatta, yoshlarni ijtimoiy, ma’naviy va moddiy jihatdan
qo’llab-quvvatlash, huquq hamda majburiyatlarini to’la-to’kis ro’yobga chiqarishga
ko’maklashish, jamiyatda munosib o’rin egallashlariga qulay sharoit yaratish orqali
ularni yurt taqdiri va kelajagini hal qiluvchi katta kuchga aylantirish mumkin. 16

Alisher Navoiy jahon adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biridir. U
yuqori kamolot bosqichidagi buyuk aql egasi – chin ma’nosi bilan geniral shoir,
mutafakkir va ulug’ gumanist edi. Navoiydan qolgan buyuk adabiy meros bir necha
asrlar davomida O’rta va Yaqin Sharq xalqlarining adabiyoti va fikriy taraqqiyotiga
zo’r ta’sir ko’rsatib keldi.
Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini lug’at bilan ishlash yo’llarini
o’rganish ishimizning asosini tashkil etadi. Buni yoritishdan avval lug’at haqida va
Navoiy asarlariga oid lug’atshunoslik ishlari haqida to’xtalib o’tish o’rinlidir.
Tildagi jamiki so’zlar tarixi, izohi, imlosi kabi muhim masalalar bilan
lug’atshunoslik shug’ullanadi. Mukammal tuzilgan lug’at va so’zlar u yoki bu tilning
boyligini o’zida to’playdi. Lug’atlar dastlab ikki guruhga bo’linadi:
1) qomusiy lug’atlar;
2) lingvistik (tilshunoslik) lug’atlar.
16 Yoshlar – yurt tayanchi, kelajagimiz vorislaridir. (tahririyat)Xalq ta’lini, 2017, 4-son,4-b.
17

Qomusiy lug’atlarda ilmiy, siyosiy, adabiy hamda ishlab chiqarishga xos
tushunchalar, borliqdagi predmetlar, hodisalar haqida ma’lumot beriladi.“O’zbek
milliy ensiklopediyasi”, “Salomatlik ensiklopediyasi”, “U kim, bu nima?” kabi
lug’atlar shular jumlasidandir.
Lingvistik lug’atlar bir tilli va ko’p tilli bo’ladi. Bularga imlo, chappa (ters)
lug’at, orfoepik lug’at, morfem lug’at,o’zlashma so’zlar lug’ati, frazeologik lug’at,
terminologik lug’at, izohli lug’atlar, tarjima lug’atlari kiradi. 1981- yilda yaratilgan
“O’zbek tilining izohli lug’ati“ ikki jilddan iboratdir. Bu lug’atda so’zlarning o’z va
ko’chma ma’nolari haqida to’la ma’lumot beriladi. Tildagi barcha so’zlar, ularning
tarixi, izohi, imlosi kabi masalalar lug’atshunoslik (leksikografiya)da o’rganiladi.
Lug’atlar ilmiy maqsadlarda tuziladi. 17

XIX asrga kelib, Yevropada Alisher Navoiy asarlari va uning asarlari asosida
tuzilgan lug’atlarni nashr etish ishlari boshlanadi. Fransuz sharqshunosi Katrmer
1841- yilda e’lon qilingan majmuasiga Navoiyning “Muhokamatul lug’atayn” va
“Tarixi muluki ajam” asarlarini kiritadi. Rus olimi I.N.Beryozin ham o’zining “Turk
xrestomatiyasi” nomli kitobiga shoir asarlaridan parchalar kiritadi. Rus sharqshunosi
V.V.Velyaminov 1868-yilda Aloyi binni Muhibiyning “Al lug’at-un Navoiyat v-
alistishhodat ul chig’atoiyat” (“Navoiy lug’ati va chig’atoy tili dalillari”) lug’atini
Sankt-Peterburgda nashr ettiradi. Fransuz sharqshunosi Pave de Kurteyl esa Navoiy
asarlaridan foydalanib, lug’at tuzadi. 18

Modomiki, talabalarning so’z boyligini oshirish o’zbek tili va adabiyoti
mashg’ulotlarining asosiy vazifalaridan biri ekan, ularni turli lug’atlar bilan
tanishtirish va bu lug’atlardan foydalanish malakalarini shakllantirish, ayniqsa,
17 Xolmurodova. J. O'zbek tili (o'quv qo'llanma), T, 2008, 21-22b

18 Jalilov. B.O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi (ma'ruzalar matni).Andijon 2012,343-b

18

muhim masala hisoblanadi. Lug’at imlo savodxonligini oshirish, so’z boyligini
kengaytirishning muhim manbai, talabaning asosiy maslahatchisidir. Lug’atlardan
foydalanish malakalarini shakllantirish avvalo ularda ehtiyojni tarbiyalashdan
boshlanadi. Chunki ehtiyoj sezilmasa, talaba lug’atga murojaat qilmaydi. Ma ‟ lum bir
so’zning imlosi, ma ’ nosi, ma ’ nodoshi, qarama-qarshi ma ’ nosi, uyadoshini bilish
zaruriyati ehtiyojni vujudga keltiradi. Talabalarni ular faoliyatida zarur bo’ladigan
lug’at turalari bilan tanishtirishga alohida e ’ tibor berish kerak. Chunki turli lug’atlar
bilan tanishgan talaba nimani qayerdan izlash kerakligini ham yaxshi biladi.
Lug’atlardan tez va to’g’ri foydalanish uchun o’quvchi zarur malakalarga ega bo’lishi
lozim. Lug’at bilan ishlash uchun zarur malakalardan yana biri ulardan maqsadga
muvofiq ravishda foydalanishdir. Topshiriqni bajarish uchun qaysi lug’atga murojaat
etish kerakligini bilgan talaba, shubhasiz, undan samarali foydalana oladi. Lug’atlar
turli-tuman bo’lgani kabi, ular bilan ishlash usullari ham rang-barangdir.
Talabalarning lug’at bilan ishlash malakalarini shakllantirish uchun muayan ish turlari
talab etilsa, ularning imlo savodxonligini oshirish uchun tamoman boshqa, so’z
boyligini rivojlantirish uchun esa o’ziga xos maxsus mustaqil ish turlaridan
foydalanish talab qilinadi.
Mukammal tuzilgan lug’at va so’zliklar u yoki bu tilning boyligini o’zida
to’playdi. Lug’atlar qadimdan yaratib kelingan. Masalan, Mahmud Qoshg’ariy
tomonidan XI asrda yaratilgan “Devonu-lug’otit-turk”, XVI asrda uch tomonli turk
tilida yaratilgan “Abushqa” lug’atlari tarixdan bizga ma lum. Alisher Navoiy asarlari
uchun yaratilgan 4 tomlik lug’atda 60000dan ortiq so’z berilgan. 19

Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot darsligida
Navoiyning “Layli va Majnun” 20
dostonidan parcha keltirilgan bo’lib, uni tushunish
uchun ostida berilgan lug’atlardan foydalanishni talab etadi. Chunki Navoiy ijodini
19 Rahimova.N. Lug’atlar ustida ishlash orqali talabalarning so’z boyligini oshirish(O’zbek tili va adabiyotida fanidan
metodik ko’rsatma), T.:2015,6-b.
19

lug’atlarsiz tushunish, asarning badiiyligini anglash va mag’zini chaqish mumkin
emas. Quyida darslikda berilgan “Otasi Majnunni ishq dashtidan keltirib,
Ka’baga olib borgani va majnunning esa munojot bilan ko’glidagi yaralarini
yorg’oni, hojilar orasida g’avg’o qo’porg’oni” 21
parchasini lug’atlar asosida tahlili
va asar mazmunini ochishda lug’atlarning ahamiyatini ko’rsatishga harakat qilamiz.

“Otasi Majnunni ishq dashtidan keltirib, Ka’baga olib borgani va majnunning esa
munojot bilan ko’glidagi yaralarini yorg’oni, hojilar orasida g’avg’o qo’porg’oni”

Mundoq dedi noqili maoni,
Qilg’och bu badi so’z bayoni:
Kim qochti chu ul ramida 22
payvand,
Ul tun uyidin ramida monand.
Kunduz eli uyda topmay oni,
Boshlab yana navha 23
-yu azoni.
Har yon chiqibon yoyog’-u otliq,
Qaytib bori topmayin uyotliq.
Lol etti yana otosini g’am,
Behol-u hazin onosini ham.
Bu yerda Majnun shu darajada ishqqa mast bo’ganki, uyidan qochib keadi, Kunduz
ham, tun ham topib bo’lmaydi. Ertalabdan ishqdan mungli, nola chekkan holda
20 To’xliyev.B va b.Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot darsligi.T.:
“Cho’lpon”,2010.70-b.
21 To’xliyev.B va b.Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot darsligi.T.:
“Cho’lpon”,2010.75-b.
22 ramida-hurkkan, cho’chigan qo’rqqan, hurkib qochgan
23 navha-tovush chiqarib yig’lash,ulish, mungli yig’i, nola
20

yig’lagani eshitiladi. Majnunni topolmasdan, uning nola-yu fig’oniga ota-onasi
hayron qoladi, bu holatlardan charchaydi.

O’lturdilar ikki zori behud,
Ko’p fikr etib ettilar yana rad. Ko’p
so’z yuzin ul ochib bu yopti,
Oxir munga so’z qaror topti:
Ota-onasi bir-birlariga ko’plab fikrlarni aytdilar. Kelishdilar va yana rad etishdilar.
Oxiri shunday qarorga keldilar.

Kim har saridin uzub tavaqqu 24
,
Tengriga-o’q aylabon tazarru.
Haqdin ikov oni istagaylar,
Paydo-vu nihoni istagaylar.
Xushvaqt qilib niyoz 26
ahlin,
Osuda zamir roz ahlin. 25

Har go’shanishin-u benavoyi,
Qilg’aylar aning uchun duoyi.
Haq rahm etib ikki benavog’a,
Bergay oni ul oto-onog’a.
Ular Ollohga iltijo qilib, o’g’lidan bu dardni olishini va farzandini qaytarib
berishlarini so’ramoqchi bo’ldilar.

Haj mavsumi erdi ittifoqi,
24 tavaqqu-biro ishning voqi bo’lishiga ko’z tutish, umid bilan qarash
25 niyoz-yolvorish, o’tinish, umid
21

Aylab bori Ka’baning yaroqi.
Borib necha kun tilab o’z-u yot, Majnunni
topib keltirdilar bot.
Otasi Haj safariga chiqdi va Ka’baga bordi. Oxiri Majnunni topib keldilar.

Qildilar ani ul ishdin ogoh,
Ul ish anga ham bor erdi dilxoh.
Niyatini Majnunga aytdilar. Majnunning ham ko’nglida Ollohga iltijo qilish niyati bor
edi.

O’lturtub ani amori 26
ichra,
O’tni manqali hisori 27
ichra.
Fursatni bori bilib g’animat,
Ka’ba sori qildilar azimat.
Vaqtni boy bermaslik uchun qo’rg’ondan kajavaga minib, Ka’ba tomon ketdilar.

Chun bo’ldilar ul haramg’a mahram,
Yo’q, yo’q, ne haramki, Arshi a’zam.
Yer uza sipehrdin 28
nishone,
Tufroq uza balki osmone. Yer
maqdamidin falakka monand, Ul
bu falak uzra Arsh payvand.
Ular ko’zlagan manzilga bordilar. Ya’ni Olloh uyiga.
26 a mori-odam tashish uchun tuya yoki filga ortilgan kajava
27 hisori-qo’rg’on, qal’a, istehkom
28 sipehrdin-osmon, osmon gumbazi; falak
22

Har rukni kelib sukung’a 29
maqrun 30
, Arkon
anga misli rubi maskun 31
.
Turarjoyga yaqinlashgan sari hamma yoq tinch, osoyishta bo’lardi.

Yo so’fiyi mazhari jamoli,
Juz haqdin o’lub zamiri xoli.
Yer natida o’lturub muraqqa 32
, So’fi
kibi egnida muraqqa.
Majnunning egnida yamalgam eski so’filarning to’ni.

O’rnida nechukki qutbi sobit,
Atrofida ushoq toshi savobit 33
.
Ne qutbki tegrasida aqtob,
Mujgon bila xokro’bi 34
abvob.
Mehnat xasin anda topmayin el,
Azbaski 35
malak qanotidin yel.
Avjida maloyik uchmug’i fosh,
29 sukung‘a-tinchish, osoyish, harakatsizlik
30 maqrun-yaqinlashgan, yaqin
31 maskun-kishilar yashab turgan joy, turarjoy
32 muraqqa-yamagan, quragan (to’n haqida)
33 savobit-turg’un yulduzlar
34 xokro‘bi-yer supuruvchi, xizmatkor
35 azbaski-chunki, shuning uchun
23

Har kecha nechukki xayli xuffosh 36
.
So’zdek topibon asosi mahkam,
Ko’zdck kiyibon libosi motam.
Tavfidin 37
ulusqa zilli shohi, Atrofi
sipehr sajdagohi.
Majnunga ko’rungach ul salobat,
Ko’ngli sari yuzlanib mahobat.
Tosh atrofida odamlar qotib qolgan yulduzlar kabidir. Omma u yerda xizmatkorlardek
yurardi. Ziyorat qilish jarayonida Majnunning ko’ziga turfa holatlar ko’rindi va
gavdalandi.
Ishq etti dimog’ini mushavvash 38
,
Ko’ngli aro shavq yoqti otash.
Ishq Majnunning ko’nglini besaranjom qildi, shavq ko’ngliga olov yoqdi.
Yog’durdi ko’zi yoshin yog’indek,
Oh urdi-yu sekridi choqindek.
Yomg’irday ko’zyoshi oqdi, oh urdi va chaqmoqdek sakradi.

Davrida haramning o’ldi doyir,
Yer girdida misli charxi soyir 39
.
Boshqa inson kabi bo’lib qoldi.

Yuz bila qilib toshini zarkor,
36 xuffosh-ko’rshapalak
37 tav-aylanish, yuzni surtish, ziyorat
38 mushavvash-tashvishli, besaranjom
39 soyir-boshqa, o’zga
24

Ashkin 40
oqizib nechukki pargor 41
.
Yetti qat osmon bo’ylab ko’z yoshini oqizdi.

Ruxsori supurgach ul eshikni,
Halqasig’a urdi chust 42
ilikni.
Har bormog’ig’aki rust o’lub tob.
Bir halqag’a tushti necha qullob 43
.
Ul tavqi murod ichiga darham,
Qullobi muhabbat o’ldi mahkam.
Qullobi chu bo’ldi halqag’a band,
Zanjiri tazallum 44
o’ldi payvand.
Bir nav tazallum ohi chekti,
Ul dud ili g’am sipohi chekti.
Ishq dardidan Majnun juda yomon qiynaladi. Zorlanib, dod-fig’on qilib oh urdi.

Kim charx libosin etti ul dam,
Ka’ba to’nidek libosi motam.
Kiyimi ham motamda kiyiladigan kiyimdek edi.

O’qituvchi shu tariqa lug’atlar asosida matnni tahlil qilishni o’rgatadi.
Talabalarga tahlilni mustaqil bajarish topshirig’i berilishi kerak. Chunki ular matn
40 ashkin-ko’z yoshi
41 pargor-yetti qat osmon
42 chust-chaqqon, tez, mahkam
43 qullob-qarmoq, ilmoq, changak
44 tazallum-zulmdan zorlanish, dod-fig’on
25

bilan mustaqil ishlash ko’nikma va malakalarini shakllantirishlari lozim. Talabalar 3
guruhga bo’linadi. Har bir guruh o’quvchilari dostondan keltirilgan parchani
ketmaketlikda lug’atlar bilan ishlagan holda tahlil qilishlari kerak bo’ladi. Tahlilda
xatolik ketsa, o’qituvchi hamkorligida to’g’rilab borilad.
1-guruh:

Ayblab ani bo’yla motami zor, Faryod
ko’tardi motamivor.
Dediki: «Ayo hakimi dono, Har
hukmda hokim-u tavono 45
!
Ey, ishq o’tin aylagan jahonso’z, Andin
meni notavonni jonso’z.
Ey, urg’on ul o’tni xirmanimg’a 46
,
Xirman neki, jon bila tanimg’a.
Ey, ishq angakim, mulozim etkan,
Hijron o’tin anga lozim etkan!
Ey, kimgaki ishqdin solib band,
Talx 47
aylab anga nasihat-u pand.
Ey, ishq ila onikim qilib fosh,
Atfoldin 48
anga yug’durub tosh!
Ey, kimniki aylagan parichehr, Devonasi
sori bermagan mehr!
45 tavono-kuchli, qudratli
46 xirmanimg'a-xirmon, uymoq
47 talx-achchiq
48 a tfol-yosh bola, go’daklar
26

Ko’ngul sadafida 49
gavhari ishq,
Ey jon aro solib ozari ishq. Ishq
ichra bukun meni shikasta,
Kelmish men asir-u poybasta 50
.
Har ragi 51
tanim ichra ishq bandi,
Jon rishtasi ishqning kamandi.
Tori badanim aro bo’g’unlar,
Ham ishq tanobidin tugunlar.
Jismim aro dog’i begarona 52
,
Ishq o’tlaridin kelib nishona.

Mamlu 53
aning o’ti birla jonim, Jonim
neki, mag’zi ustuxonim.
2-guruh:

Bu ishq o’tikim bayon qilurmen, Muhlik 54
g’amini ayon qilurmen.
Demonki, meni tarabg’a xos et,
Yoxud g’ami ishqdin xalos et!
49 sadaf-dengiz shillig’I, marvarid qobig’i
50 poybasta-giriftor, oyog’li bog’li
51 ragi-tomir, qon tomiri
52 begarona-cheksiz, bahosiz, hadsiz
53 mamlu-to’lgan, to’la
54 muhlik-halok qiluvchi, o’ldirguvchi
27

Dermanki, menga bu o’tni har dam, Afzun
qil-u, qilma zarraye kam!
Chek aynima ishq to’tiyosin, Ur
qalbima ishq kimiyosin!
Ko’nglumg’a fazo harimi 55
ishq
et, Jonmiga g’izo 56
nasimi ishq et!
Ishq isidin et damimni mushkin,
Ishq o’tudin et yuzumni rangin! Bo’ymirn
uza, «Ayn»in aylagil tavq 57
, “Shin”in qil
ichimga shu’layi shavq.
“Qof”in 58
menga ayla ko’hi anduh, Ko’nglumga
g’amini ko’h to ko’h.

Uch nuqlasini sharora 59
ayla,
Iklisini ikki xora ayla. Ul
shulag’a ham kerak sharora,
Bu qofg’a dog’i xora pora.
Boshimg’a ur ushbu xorani ham,
Jonimg’a sol ul sharorani ham.
Yuz munchag’a elni moni etrma,
Ming munchag’a meni qoni elma.
55 harim-haram
56 g'izo-oziq, yegulik
57 tavq-halqa, shoda, bog’
58 «Ayn» , “Shin” ,“Qof”in- arab raqamlari
59 sharora-uchqun, alanga
28

Ko’nglum g’am ila to’q ayla, yo Rab!
Ishq ichra meni yo’q ayla, yo Rab!
Derlar menga: "Ishqni unutg’il,
Layli g’amidin kanora 60
tutg’il”
Olloh-olloh, bu ne so’z o’lg’ay,
Ul qavmg’a Tengri uzr qo’lg’ay.
Ya rabki, bu xushguvor 61
boda, Jomi 63
talabimg’a quy ziyoda!
Ul bodadin o’yla tut menga qo’sh,
Kim yadima hargiz o’lmasun hush!
Layli ishqin tanimda jon qil,
Layli shavqin 62
ragimda qon qil.
Dardini najotim et Ilohi,
Yodini hayotim et Ilohi!
Har damki emas aning xayoli,
Ko’nglum uyin andin ayla xoli!
Har o’tki, yo’q anda ishq so’zi,
Men xastag’a qilma oni ro’zi 63
!
3-guruh:

Huyiki 64
emas aning g’amidin,
60 kanora-qirg’oq, chet
61 xushguvor-xushta’m, mazali
63
jomi-qadah, may piyolasi
62 s havq-zo’r havas, istak, kayf
63 ro‘zi-nasiba, tiriklik vositasi
29

Fosh etma bu telbaning damidin.
Dardimg’a xayolini eabib et,
Jonimg’a visolini nasib et!
G’ayrin 65
nazarimda foni ayla,
Mehrin menga jovidoni 66
ayla!
To bo’lsa hayotdin nishonim, Savdosini
qil tan ichra jonim!
Jon chiqsa bu jisim notavondin,
Yodi bila o’q chiqor jahondin.
Tanlar tirilurga qo’ysalar yuz,
Ko’yi yelidin tanimni tirguz!
Do’zax menga menga jovudoni,
Ishqi o’tidin qizitqil oni.
Jannat sari cheksa sarnavishtim 67
, Vasli
haramini qil bihishtim.
Onsiz meni bir dam etma mavjud,
Budumni qil onsiz o’lsa nobud!”
Garm 68
aylabon oni bu munojot 69
,
Alrofida lol ahli hojot.
Ul qoyil-u yuz asiri g’amgin,
64 huy-huy tortib nola chekmoq
65 g'ayrin-yot, begona, boshqa
66 jovidoni-abadiy, begona, doimiy
67 saarnavishtim-taqdir
68 g arm-qiziq, qizg’in, issiq
69 munojot-yalinish, yolvorish
30

Borining o’lub hadisi «omin».
Bexud qolibon faqir otosi,
Hayron bori xesh-u aqrabosi 70
.
Bu navha 71
-vu ashk nolishidin, Bori
yudilar ilik ishidin.
Ul ham chu tugatti navhayi dard,
Bo’ldi yana aql-u hushidin fard 72
.
Oxir ko’tarib necha dilafgor 73
, Manzillarin
o’ldilar talabgor.
Ishq o’ti ko’ngulni kuydurur chog’,
Manig’a 74
su 77
quysalar bo’lur yog’.
Haj tavfida 75 76
ishqini iroda,
Kam aylab-u ul bo’lub ziyoda.
Ey, zoyiri 77
Ka’bayi saodat,
Lutfungdin etarmen istifodat 78
.
Kim bizni dag’i duoda yod et,
Bu ishq o’ti shu’lasin ziyod et.
70 aqrabosi-yaqinlar, qarindoshlar
71 navha-nola, mungli yig’i
72 fard-yakka, yolg’iz, ajralgan
73 dilafgor-dilixasta, dili vayron
74 manig'a-mustahkam qal’a
75 su-suv
76 tavf-dziyorat, aylanisha
77 zoyiri-ziyoratchi, ziyorat qiluvchi
78 istifodat-foydalanish,ilm olmoq
31

Mumtoz asarlarni o’qish va tahlil qilish, ayniqsa, lug’atlar orqali tahlil qilish
talabalarni balki biroz zeriktirishi mumkin. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun lug’atlarni
zamonaviy pedagogik texnologiyalar va usullar bilan qo’shib olib borish maqsadga
muvofiq bo’ladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar majmuaviy uzviy
bog’liqlikdagi tizim bo’lib, unda ta’lim maqsadlari asosida belgilangan ko’nikma va
malakalar o’quvchilar tomonidan nazariy bilimlarni o’zlashtirishga, ularda muayyan
ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalashga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat
elekmentlarining ma’lum tartibga solingan to’plami sifatida aks etadi. Pedagogik
texnologiyaning markaziy muammosi o’quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim
maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Bunda ta’lim maqsadlarining belgilanishi,
ya’ni ta’lim kimga va nima maqsadda? berilishi, mazmunni tanlash va ishlab chiqish,
ya’ni nimani? berish, ta’lim jarayonlarini qay tarzda? tashkil qilish, ta’lim metodi va
vositalarini aniq belgilab olish, ya’ni qanday vositalar yordamida ta’lim berish,
shuningdek, o’qituvchilar malakasi darajasi, ya’ni kim? ta’lim berishi, erishilgan
natijalarni qanday yo’l bilan? baholash metodlari markaziy o’rinni egallaydi. 79
Berilgan parchaning har bir qatorida kamida ikkitadan lug’atli so’z berilgan. Uni
tushunish uchun esa o’quvchilar lug’atli sozlarning ma’nosini bilishlari kerak bo’ladi
va qatorma-qator sharhlab ketishlari kerak bo’ladi. Bu jarayon, albatta, o’qituvchi
boshchiligida amalga oshirilishi lozim. Masalan,

Bu silsila halqasida dilgir
Bu nav chekar sadoyi zanjir.
Kim, barri Arabda kamroni
Bor erdi Arabqa hukmroni. 80

79 Muhitdinova.X.S.O‘zbek tilini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar.O‘quv-uslubiy majmua,Toshkent,2006,39-40-b.
80 To’xliyev.B va b.Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan adabiyot darsligi.T.:
“Cho’lpon”,2010.70-b.
32

Bu jumlani sharhlashda o’quvchilar izohtalab so’zlarni izohi bilan yozilgan doskada
ko’rishlari kerak. Chunki doskada tahlil uchun yozilgan har qanday narsa esda
ko’proq qoladi. Izohtalab so’zlar quyidagilar:

• silsila- zanjir; tizma; tartib
• dilgir- ranjigan, xafa, bo’g’ilgan
• bu nav- bu xil(da); bu tarz (da)
• barri Arab- Arab yeri
• komron- o’z maqsadiga erishgan, baxrli; hokim; hukmronlik qiluvchi
Shu nuqtada talabalarga mustaqil fikrlarini aytishga va isbotlashga imkoniyat paydo
bo’ladi. Lug’atlardan foydalangan holda parchada shoir nima demoqchiligini aytishga
harakat qilishlari kerak. Ularning yosh jihatlari ham tahlil qilishga qodir hisoblanadi.
Iloji boricha o’quvchilar lug’atlarni yod olishlari kerak bo’ladi. Chunki o’sha davr
namunalarida ham deyarli shu so’zlardan foydalanilib ijod qilingan. Bundan tashqari
o’qituvchi talabalarning tezkor xotirasini sinash uchun “Kim ko’p biladi” usulini
qo’llash mumkin. Bu usulni xohlagan predmetni va xohlagan mavzuni o’rganishda
qo’llash mumkin. Bunda o’qituvchi lug’atlarni izohi bilan aralashtirilgan holda
jadvalga joylashtiriladi. O’quvchilar ularni to’g’ri joylashtirishlari kerak bo’ladi. Har
bir to’g’ri javob bir balldan baholanadi. Eng ko’p to’g’ri javob topgan o’quvchi
rag’batlantiriladi va baholanadi.
Silsila
ranjigan, xafa, bo’g’ilgan
Dilgir Arab yeri
bu nav
zanjir; tizma; tartib
barri Arab o’z maqsadiga erishgan, baxrli; hokim;
hukmronlik qiluvchi
Komron bu xil(da); bu tarz (da)

33

Lug’at yordamida tahlil qilinadigan asarlarni tushuntirishda har bir qismni turli
yo’llar bilan tushuntirish darsni qiziqarli va tushunarli bo’lishiga yordam beradi.
Mahkumi aning necha qabila, Iqbolig’a
istabon vasila.
Bechora ulusqa chorasiz ul,
Xongustar-u mehmonnavoz ul.
Osmoqdin aning qozoni tushmay,
Tun-kun o’ti o’chgali yovushmay.
Kim bodiya ichra yo’l qilib gum,
Bu o’tganga tiyra oqshom anjum.
Donish anga kasb-u jud pesha , Donish
bila jud etib hamesha.
Ot-u tevasi hisob ila jup,
Qo’y-u qo’zisi hisobdin ko’p.
Aylab ani umri Sur’atoyin,
Bir yosh yo’qidin asr-u g’amgin.
Moli ko’gtu, umri sust payvand, Farzandg’a
erdi orzumand.
Bu parchani tahlil qilishda biz klaster usulidan foydalanamiz. “Klaster” metodi
o’quvchi-talabani mantiqiy fikrlash, umumiy fikrlash doirasini kengaytirish, mustaqil
ravishda adabiyotlardan foydalanishni o’rgatishga qaratilgan. Biron-bir mavzuni
chuqur o’rganishdan oldin o’quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirishga hamda
kengaytirishga xizmat qiladi.
Klasterlarga bo’lish. Bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu mavzu
bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi
bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni
34

talab qiladi. U fikrlashning oddiy shakli emas, balki miya faoliyati bilan zid
bog’lanadi. Klasterlarga bo’lishdan axborotlami chorlash bosqichida ham, fikrlash
bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash
faoliyatini ta’minlashda foydalanilishi mumkin. Klasterlarga bo’lish talabalarning
tasavvurlarini yangi bog’lanishlari yoki ularning grafik ifodalari ko’rinishlarini
ta’minlovchi sifatida ham o’tganliklarini yakunlash vositasi sifatida qo’llanilishi
mumkin. Bu o’z bilimlariga, muayyan mavzu to’g’risida tasavvuriga va uni
tushunishga yo’l ochadigan nazardagi strategiyadir. Klasterlarga bo’lish quyidagi
usullarda amalga oshiriladi:
1.Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib olish. Bu fikrlarni muhokama qilmang,
shunchaki yozib olavering.
2. Xatni (matnni) kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang.
3. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga yetmagunga qadar yozishdan to’xtamang.
Miyangizga fikr kelishi to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelgunga qadar qog’ozda
nimalarnidir chizib o’tiring.
4. Imkoni boricha, bog’lanishi mumkin bo’lgan g’oyalami tizib chiqing. G’oyalaming
oqimi sifati va ular orasidagi aloqalarni chegaralab qo’ymang. Klasterlarga bo’lish
bu juda moslashuvchan strategiyadir. Uni individual tarzda ham guruhda ham
qo’llash mumkin. Guruh faoliyatida u guruh g’oyalarining tirgovichi sifatida
xizmat qiladi. Bu esa talabalarni har bir amalda bo’lgan bog’lanishlarga,
aloqalariga yaqinlashtiradi. 81

81 Azizxo’jayeva.N.N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-T.:”Adabiyot jamg’armasi”,2006, 116-b
35

Shu tariqa lug’atlar ma’nosi aytilib ketilaveradi va parcha esa sharhlab, mazmuni
ochilib borilaveradi.
Innovatsion usullardan biri bu B-B-B (bilamiz, bilishni xohlaymiz, bildik)
jadvali bilan ishlashdir. «B-B-B- (bilamiz, bilishni xohlaymiz, bildik) usuli
mashg’ulot jarayonida matnni tushunishni kuzatishdagi grafik tashkilotchi
hisoblanadi.
B-B-B chizmasi
Taxminan nimani
bilamiz? Nimani bilishni
xohlaymiz? Nimani bildik?

36

LAYLI VA
MAJNUN
xongustar Mahkuni bodiya
Cho’l,
dasht,
sahro
Yovusmoq
yaqqinlashmoq Dasturxon
yozuvchi Hokim qo ’ l
ostidagi
kishi Vasila -
vosita,
sabab

«B-B-B» chizma usulidan boshqa mavzularni va fanlarni o’qitishda matn bilan
ishlash jarayonida keng foydalanish mumkin.
Bu usul quyidagi xususiyatlarga ega:
- matn (mavzu, bo’lim) bo’yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi;
- tizimli mulohaza qilish, tarkibga ajratish ko’nikmalarini beradi;
- yakka tartibda (juftlikda) jadval rasmiylashtiriladi;
- quyidagi savolga javob beriladi: “Ushbu mavzu bo’yicha siz nimani bilasiz?” va
“Nimani bilishni xohlaysiz?” (Kelgusi ish uchun taxminiy asos yaratiladi);
- yakka tartibda (juftlikda) jadvalning 1 va 2- ustuni to’ldiriladi; - mustaqil ravishda
ma’ruza matnini o’qiydi (ma’ruzani eshitadi); - Jadvalning 3- ustunini mustaqil
(juftlikda) to’ldiradi.
Talabalar bundan avval ham lug’at bilan ishlagan holda darslarni tahlil
qilishgan. Demakki, ba’zi lug’atlar izohi va ma’nosidan xabardor. Birinchi jadval
bilgan lug’atlar bilan to’ldiriladi. Ikkinchi qator, ya’ni “bilishni xohlayman” qismida
esa bir so’z ikki va uch xil ma’noni bildirishi (silsila-zanjir; tizma; bo’g’ilgan) va
matnda aynan qaysi ma’noda kelayotganini bililshni xohlashlarini va.b yozishlari
mumkin. Uchinchi jadvalga esa olgan yangi ma’lumotlarni joylashtiradi. Bu usul
talabalarning diqqatini jalb qilishga yordam beradi.
“Baliq skeleti” sxemasi – muammoning butun doirasi (maydoni)ni ifoda etish
va uning yechimini topishga imkoniyat beradi. Tizimli, ijodiy, tahliliy mushohada
qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Sxemasini tuzish qoidalari bilan tanishadi.
“Suyak” yuqori qismiga muammo ichidagi muammo yoziladi, pastki qismiga esa
ushbu muammo ichidagi muammo amalda mavjud ekanligini tasdiqlovchi faktlar
yoziladi.
Mini guruhlarga birlashadi, o’z sxemalarini taqqoslaydi va qo’shimchalar kiritadi.
Umumiy sxemaga jamlaydi. O’qituvchi sharhlangan parchani mustahkamlash uchun
37

qayta o’qiydi. Talabalar esa parchadan esda qolgan tahliltalab sozlarni yuqori qismga
yozishadi. Ma’nosini esa pastiga yozishadi va parchani mazmunini tushuntirib
berishlari kerak bo’ladi.

“Venn diagrammasi” bir-birini kesadigan ikki yoki undan ko’p doiralarda
ko’riladi, ular o’rtasida yozish uchun yetarli joy qolishi kerak. U g’oyalarni zidlash
uchun ishlatilishi yoki ularning umumiy xususiyatlarini (nimada ular kesishadi)
ko’rsatishi kerak. “Venn diagrammasi” metodi 2 va 3 jihatlari hamda umumiy
tomonlarini solishtirish yoki taqqoslash yoki qarama-qarshi qo’yish uchun
qo’llaniladi. Tizimli fikrlash, solishtirish, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
“Venn digrammasi”- grafik ko’rinishda bo’lib olingan natijalarni umumlashtirib
ulardan bir butun xulosa chiqarishga ikki va undan ortiq predmetni tahlil qilish va
o’rganishda qo’llaniladi. Diagramma ikki va undan ortiq aylanani kesishmasidan hosil
bo’ladi.
“Venn diagrammasi”ni amalga oshirish bosqichlari:
1-bosqich. O’quvchilar (sheriklari bilan) ikki doirani to’ldiradilar. Har bir doiraga ikki
tushuncha e`tiborli tomonlari sanab o’tiladi.
38

2-bosqich. O’quvchilarni kichik guruhlarga (4-5 kishidan iborat) birlashtirib
diagrammalarni taqqoslaymiz va to’ldiramiz.
3-bosqich. Kichik guruh o’quvchilariga bu tushunchalarning umumiy xossalarini
aniqlashni taklif etamiz.
4-bosqich. Biror bir guruh vakili har bir tushunchaning o’ziga xos tomonlarini
o’qiydi. Boshqalar zarurat bo’lganda uni javobini to’ldiradi.
5-bosqich. Boshqa guruh vakili ikki tushunchani birlashtiruvchi(umumiy)
xususiyatlarini o’qiydi. Boshqalar zarurat paydo bo’lganda bu javobni to’ldiradilar Bu
usuldan lug’atlar asosida mazmu-mohiyati ochib berilgan dostonda Layli va Majnun
bir-biriga yetisholmaganliklari, sabablarining ijobiy va salbiy oqibatlari solishtiriladi.

Venn diagrammasi

“Boshqotirmalar usuli”da krossvord, chaynvord va boshqa boshqotirmalardan
foydalanish mumkin.Yangi mavzuni o’tishda yoki o’tilgan
mavzuni mustahkamlashda o’quvchilar bilimini sinashda bu usul qiziqarliligi, tafakkur va
xotirani o’stirishi bilan ajralib turadi. Bu usul o’qituvchidan ijodkorlik talab etsada,
39

“ LAYLI
VA
MAJNUN"

samaraning yuqori bo’lishi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Talabalar lug’atlardan
savollar tuzishadim ya’ni krossvord tuzishadi. Ushbu usul lug’atlarni o’quvchilar
xotirasida yaxshiroq qolishiga va asar mazmunini to’laroq ochishga yordam beradi..
“Kichik guruh” bilan ishlash usuli barcha fan sohalariga xos bo’lib, bunda sinf
o’quvchilariga darsning boshida o’qituvchi tomonidan 2-3-minut mavzudagi
muammo haqida yo’naltiruvchi topshiriq beriladi. So’ngra o’quvchilar kichik
guruhlarga ajratiladi.Bunda o’quvchilar faol ishtirok etishga va bir- birlaridan
o’rganishga ega bo’lishlari lozim.
Bu quyidagi tartibda qo’llaniladi:
1.Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi.
2.Muammoli vaziyat yaratiladi.
3.O’qituvchi tomonidan amaliy ko’rsatmalar beriladi.
4.O’quvchilarning guruh rahbarlari tomonidan guruhning bergan javoblari himoya
qilinadi.
5.Dars so’ngida o’qituvchi tomonidan yakuniy xulosa beriladi.
“Kichik guruhlarda ishlash “usulining maqsad va vazifalari:
1.Dars jarayoning qiziqarli bo’lishini ta’minlaydi.
2.O’quvchilarni ijodiylikka,mustaqil fikrlashga o’rgatadi.
3.Bu usul o’qituvchi va o’quvchini birgalikda faol ishlashga o’rgatadi.
O’qituvchi asardan ushbu parchani har bir guruhga beradi:

Ey zoyiri Ka’bayi saodat
Lutfingdin etarmen istifodat
Kim bizni dag’i duoda yod et,
Bu ishq o’ti shu’lasin ziyod et!

40

Guruh esa lug’at bilan ishlab parcha mazmunini yuqoridagi sharhlar bilan
umumlashtirgan holda yoritib beradi. Qaysi guruh to’g’ri va aniq topshiriqni bajarsa
o’sha guruh g’olib bo’ladi.
“Layli va Majnun” dostonidan kelib chiqadigan xulosa shuki, bu dunyoda yashovchi
har bir inson oshiqlik yo’lini tutib, o’zini o’limga emas, balki vasl mayini ichishga
tayyorlashi kerak, zero bu dunyoning birdan-bir mazmuni ham shu. Ruhi mutlaqni
tasavvur qilishda inson aqli va ongi ojizlik qiladi, shu sababli Navoiy uni mazhar –
Layli timsolida yaratadi. 82
Shu va boshqa voqea va mushohadalarni - talabalar
lug’atlarni to’g’ri tahlil qila olish orqali amalga oshiradilar.

Xulosa
Navoiy bugungi kundagi adabiyotshunoslikdagi yangi, sintezlash jarayonini
XVI asrlardayoq yaratib bo’lgan. Ham ijtimoiy, ham ma’naviy – ma’rifiy hayotda
adabiyotning mavqei benihoya balandligi shundaki, u kishining histuyg’ularigagina
emas, balki tafakkuri va shuuriga, fikrlash tarzi va o’zaro insoniy munosabatlariga
uning irodasiga bog’liq bo’lmagan holda ta’sir o’tkazadi. Eng yaxshi badiiy asarlar
butun insoniyatning, ayniqsa, yoshlarning sodiq do’sti, zero ular qalbini yuksak va
olijanob tuyg’ular bilan to’ldirishda, yana ham muhimi, ularni ezgu ishlarga
ilhomlantirish, o’quvchilarda Vatan, xalq oldidagi burch hissini yuksaltirishda
yetakchi omildir. Buyuk mutafakkirimiz Alisher Navoiyning asarlari bu borada
82 Yusupova.D.Layli va Majnun dostoni haqida. www.google.uz
41

beqiyos ahamiyat kasb etadi. Shoirning boy merosidan bahramand bo’lish
yoshlarimizning komil inson bo’lib voyaga yetishida muhim rol o’ynaydi. Navoiyning
o’zi ta’kidlaganidek, tarbiyaning maqsadi – yosh avlodni xalqparvar, bilimli, yaxshi
fazilatli qilib yetishtirishdir. Alisher Navoiy VI asr ilgari bugungi kun o’zbek
xalqining buyuk kelajak sari intilayotgan yoshlariga qarata aytilgan bashorat tarzidagi
fikrlari desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Alisher Navoiy ijodida so’zlarning ichki va
tashqi ma’nolariga beqiyos e’tiborni qaratgan. Natijada shoirning lug’at boyligi ortib
borgan, so’zlarning shakliy va ma’naviy ko’rinishlari xilma-xillik kasb etgan, ma’lum
bir so’zning juz’iy ma’nosi kengayib, kulliy mohiyati matnlararo turli xil
ko’rinishlarda namoyon bo’lib borgan. Har bir inson, u qanday kasb egasi bo’lishidan
qat’i nazar, ma’naviy jihatdan barkamon bo’lsa, o’zi yashab turgan jamiyat uchun
foydasi ko’proq tegadi, berilgan umri mazmunli bo’ladi. Biz ushbu ishimizda Alisher
Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini o’rgatish yo’llari va lug’at yordamida turli
metodlarni qo’llash orqali darsni tashkil qilish shakllarini ochib berishga harakat
qildik.
Mir Alisher Navoiyni o’zbek adabiy tilining asoschisi va g’azal mulkining sultoni,
qolaversa, jahon adabiyoti xazinasiga durdona asarlarini taqdim etgan barkamol inson
sifatida biz yoshlarga ibrat bo’ladi. Chunki Navoiy siymosi ma’naviy barkamollik
kasb etish orzusida bo’lgan talabalar uchun tom ma’nodagi namuna katta ibrat maktab
vazifasini o’taydi. Alisher Navoiy asarlarining tili murakkabligini, yoshlarga
tushuntirishda qiyinchiliklar tug’dirishini hisobga olib, ularga izohli ommabop
lug’atlar, sharhlar bitish lozim. Talaba-yoshlar ongiga milliy g’oya va uning ildizlarini
singdirish maqsadida Navoiy asarlari g’oyalari bo’yicha maxsus kurslar tashkil qilinsa
nur ustiga a’lo nur bo’ladi.
42

Xulosa qilib aytganda, uning “Xamsa” asariga kirgan barcha dostonlarini
lug’atlar bilan, ularni turli usullarda qo’llash orqali tushuntirish, asarlarning
mazmunmohiyatini to’laroq yoritib berishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:

1. Mirziyoyev.Sh.Erkin va farovon, demokratik O’zbeiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.-T.:“O’zbekiston”,2016.
2. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson
43

manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o’rganish bo’yicha
ilmiyuslubiy risola. –T.: “Ma’naviyat”,2017.
3. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Т .: Маънавият , 2008.

Asosiy adabiyotlar:
4. Aliquloiva.N.Adabiyot o’qitishda badiiy tahlil masalalari. –T.: “Til va adabiyot
ta’limi” jurnali,2018,3-son.
5. Komilov.N.Naviy haqida. www.ziyonet.uz
6. Hayitmetov.A. “Xamsa”ning yaratilish jarayoni(“Xamsa” haqida ikki maqola)
7. Zunnunov.A va b.Adabiyot o’qitish metodikasi.T.:”O’qituvchi”,1992.
8. Safo Matjon va Sharafjon Sariyev. O’zbek adabiyoti. “Yurist-media markazi”,
T.2008
9. G’ulomova.N.Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo’ljallangan
darslik.T.: “Sharq”,2013.
10. To’xliyev.B va b.Akademik litseyning 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan
adabiyot darsligi.T.: “Cho’lpon”,2010.
11. Sariboyeva.M.Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonini o’rganish.T.:
“Til va adabiyot ta’limi” jurnali,2010-y. 4-son.
12. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti (ma’ruza matni).Navoiy,2012.
13. Ahrorova.Z.Alisher Navoiy ijodida ma’rifatli ayollar madhi.T.: “Til va adabiyot
ta’limi” 2019-yil 2-son.
14. Yoshlar – yurt tayanchi, kelajagimiz vorislaridir. (tahririyat)Xalq ta’lini, 2017.
4son
15. Xolmurodova. J. O’zbek tili (o’quv qo’llanma), T, 2008
16. Jalilov. B.O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi (ma’ruzalar matni).Andijon 2012.
17. Rahimova.N. Lug’atlar ustida ishlash orqali talabalarning so’z boyligini
oshirish(O’zbek tili va adabiyotida fanidan metodik ko’rsatma), T.:2015.
44

18. Muhitdinova.X.S.O’zbek tilini o’qitishda zamonaviy yondashuvlar.O’quv-uslubiy
majmua,Toshkent,2006.
19. Azizxo’jayeva.N.N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-T.:”Adabiyot
jamg’armasi”,2006.
20. Yusupova.D.Layli va Majnun dostoni haqida. www.google.uz

Elektron adabiyotlar:

21. www.prezident.uz
22. www.ziyonet.uz
23. www.google.uz
24. www.ziyouz.com

45

Layli va Majnun dostonini o’rganishda lug’at ustida ishlash

Sotib olish