Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	51.2KB
Покупки	2
Дата загрузки	18 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Leksikologiyaning obyekti. So'z va leksema munosabati

Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………….....
I-bob. Leksikologiyaning obyekti, predmeti va vazifalari
1.1. Leksikologiyada so’z muammosi. ………………. ………………………...
1.2. Leksemaning til birligi, so’zning nutq birligi ekanligi ……………….
II-bob. Leksikologiyaning turlari ………………………………………....
2.1. Leksemaning ikki tomoni: nomema va semema. …………...........
2.2. Mustaqil va yordamchi leksemalar. Leksema ta’rifining mustaqil
leksemalarga daxldorligi……………………………………………………………
Xulosa……………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………
.
3

O'zbek tilining o'zlashgan qatlamidagi leksemalarning bo'g'inlarida, binobarin,
so'zning ifoda planida ham bir qator o'ziga xosliklar bor. (Bu haqda «0’zbek tili
leksikasining tarixiy taraqqiyoti» bahsiga qaralsin.)
Yasama so'zlarda o'zak morfema va so'z yasovchi morfemalar leksema ning
ifoda plani bo'ladi; ish-chi > ishchi, bosh-la(moq) > boshla(moq) kabi. Fonemalar
esa o'zak va affikslaming ifoda plani vazifasida qo'llanadi: ishchi — i, sh/ch, i;
boshlamoq — b, o, sh/l, a/m, o, q kabi.
Leksik mazmunli juft va takroriy so'zlar ham yaxlitlangan bir leksema
hisoblanadi: katta-kichik (bitta leksema), bola-chaqa (bitta leksema) /ö«g/>- jungir
(bitta leksema) kabi 127, -551.
Leksemaning ifoda planidagi turli shakllar uning tashqi formasi sanaladi;
a) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma’nosi (yoki ma’nolari) va
uslubiy bo'yoqlari (ma’no qirralari) nazarda tutiladi. Masalan, quloq leksemasining
mazmun planida quyidagi leksik ma’nolar bor: «eshitish a’zosi» ( odamning
qulog'i ), «dutor, tanburtorlarini sozlash uchun o'rnatilgan murvatlar» {dutoming
qulog'i), «qozonning yon tomonlaridan chiqarilgan tutqich-dastalar» ( qozonning
qulog'i ) kabi. Chehra leksemasining mazmun planida esa leksik ma’no qo'shimcha
ottenka — uslubiy bo'yoq bilan qoplangan. Bu bo'yoq kishi kayfiyati, ruhiy holati
yoki xulq- atvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko'ngilning
oynasidir (Hamza).
Leksemaning mazmun planidagi leksik ma’no (yoki ma’nolar) va uslubiy
semalar uning ichki formasi sanaladi.
Leksemaning ifoda va mazmun planlari dialektikaning shakl va mazmun
kategoriyalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo’lishini taqozo
qiladi, mazmun esa shaklsiz yuzaga kelmaydi, ifodalan- maydi ham. Qiyos qiling:
shahar, hashar leksemalarining ikkalasida bir xil fonemalar qatnashgan, ammo bu
fonemalarning joylashish tartibi, demak, leksemaning shakli har xil. Bu hoi shu
ikki leksema ma’nolarining tilda farqlanishini ta’minlaydi. Ulardagi fonemalar
tartibini o'zgartirish esa shaklning yo’qolishiga olib keladi: shahar (so’z, leksema)
14

XULOSA
Xulosa qilar ekanmiz l eksikologiyada tilning lug'at boyligi sistema sifatida
tadqiq qilinadi, chunki bu boylik so'zlar va iboralarning oddiy, mexanik yig'indisi
emas, balki o'zaro aloqada bo'lgan, birining bo'lishi ikkinchisining bo'lishini taqozo
qiladigan lug'aviy birliklar va elementlar tizimidir, bu tizimdagi so'z va elementlar
yaxlit bir «organizm»ning «to’qimalari» va «hujayralari» munosabatida bo'ladi:
so'zlarning ifoda va mazmun tomonlari orasidagi aloqalar, leksik ma’no va uning
semalari o'rtasidagi butun va qisrn muno- sabatlari, so'z ma’nolarining
paradignratik va sintagmatik xususiyatlari shundan dalolat beradi. Bu tizimning
asosiy birligi so'z ekanligini hisobga olsak, leksikologiyada bevosita so'zning o'zi
bilan bog'liq masalalar ham ko'riladi: so'zning til birligi sifatidagi mohiyati, so'z
strukturasi (ifoda va mazmun planlari, semantik tarkibi), leksik ma’no va uslubiy
semalar, leksik ma’no va etimon, leksik ma’no taraqqiyoti, uzual va okkazional
ma’nolar shular jumlasidandir.
23

l.Saida bu gapni aytdi-yu, chiqib ketdi. (S.Ahm.)
3) so'roq, inkor va sh.k. gap ma'nolarini ifodalashga
xizmat qiladi (yuklamalar).
Yordamchi so'zlar mustaqil so'zlar va so'z-gaplar oralig'i-da «oraliq uchinchi»
maqomini oladi. O'z navbatida, yordamchi so'zlar ham o'z ichida umumiy
belgilariga ko'ra oraliq uchinchini ajratib chiqaradi. Ya'ni bog'lovchilarda bog'lash,
yuklamalarda gap mundarijasiga ta'sir qilish mohiyatni belgilash darajasida bo'lsa,
ko'makchilarda sanalgan har ikki belgi mushtarakdir. Bu ularning
«oraliq uchinchi»lik mavqeini ko'rsata
22

1) ho’ l meva turi;
2) shu mevaning q uritilgani;
3) shu mevani beradigan daraxt.
Sememaning tushunchalar bilan bog’liqligini faqat mustaqil leksemalardagina
kuzatish mumkin. Yordamchi leksemalarda, olmoshlarda esa bunday bog’lanishni
ko’rmaymiz. Tilshunoslikda sememani hosil qiluvchi ma’no bo’laklari sema
deyiladi. Masalan: [daraxt] leksemasining semalari quyidagilar:
1) predmet; 2) o’ simlik; 3) yerda o’ suvchi; 4) tanali; 5) ildizli; 6) shoxli; 7)
bargli.
Sistem tilshunoslikning asosiy vazifalaridan biri leksemalarni tizim sifatida tahlil
qilishdir. Leksemalarni shu nuqtayi nazardan o’zaro ichki munosabatlar asosida
muayyan qatorlarga, guruhlarga, tur va turkumlarga birlashtirish zarur.
Xulosa qilib aytish mumkinki, leksema «o’zida tayyorlik, majburiylik,
takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik xususiyatlarini mujassamlashtirgan, shakl va
denotativ ma’no birligidan iborat musta q il anglanish va qo’llanish tabiatiga ega
bo’lgan lisoniy birlik» deb tariflanar ekan, bu ta’rif faqat mustaqil leksemalar
uchun xosdir. Chunki yordamchi leksemalar denotativ xususiyatlarga ega emas.
Yordamchi leksemalar uchun grammatik ma’no xosdir.
Leksemaning ifoda plani bo'g'in tiplari, uning fonetik tarkibi bilan bog'langan
bo'ladi: o'zbek tilining o'z qatlamidagi umumturkiy leksema- larning ko'pchiligi bir
va ikki bo'g'inli tub so'zlardir. Bir bo'g'inli tub leksemalarning fonetik tarkibi
undosh+unli+undosh {bosh, ko’z), unli+undosh (osh, o’n) sxemalarida bo'ladi;
bo'g'in va so'z boshida ikki undosh qatorlashib kelmaydi, ammo so'z oxirida ikki
undoshning ketma- ket kelishi uchrab turadi: to’rt, qirq kabi. Ikki bo'g'inli tub
leksemalarning birinchi bo'g'ini unli (o-na), unli+undosh (ol-ti),
undosh+unli+undosh (kat-ta), undosh+unli (bo-la), ikkinchi bo'g'ini esa
undosh+unli (o- ta), undosh+unli+undosh (ol-tin) sxemalarida bo'ladi. Ikkinchi
bo'g'in hech qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari
(ochiq bo'g'in bo'lishi) ko'p uchraydi (ke-cha, qay-g’u, bo-la, bo-bo kabi).
13

TOSHKENT – 2024
Talabaning F.I.SH. __________________________________
Sirtqi ta’lim yo’nalishi 3- kurs 307 - guruh
Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi:- “Leksikologiyaning obyekti. So'z va leksema
munosabati.”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
2

o’rin egallay olish yoki egallay olmasligiga ko’ra, mustaqil va yordamchi
leksemalarga bo’linadi.
Mustaqil leksemalar nutqda alohidalik xususiyatiga, o’zidan keyin grammatik
morfemalarni ergashtirish qobiliyatiga ega. Biroq leksemalar ichida shundaylari
ham borki, ular gapda mustaqil o’rinni egallay olmaydilar. Bunday leksemalar
sirasiga yordamchi so’zlar (bog’lovchilar, sof ot, fe’l, ravish, ko’makchi, yuklama,
nisbiy so’zlar va b.: ham, hamda, biroq, lekin; uchun, bilan, sari, sayin; tag, ost,
b o’ y, old; qara; boshla, yubor, b o’ l, so’ng, kabi, yanglig ’ , burun….) kiradi.
Mohiyatan ushbu yordamchi leksemalar grammatik morfemalardir. Ular
leksemalarga o`xshab, alohidalik xususiyatiga ham ega bo’ladi. Boshqacha
aytganda, yordamchi so’zlar leksemalar va qo’shimchalar orasida « oraliq
uchinchi» bo’lib, ham leksemalar, ham grammatik morfemalar xususiyatini o’ziga
mujassamlashtiradi. Ammo ular na leksemalarga, na grammatik morfemalarga
to’liq teng bo’la olmaydi.
Leksema jamiyatning barcha a’zolari uchun tayyor, umumiy va majburiy sanalishi
bilan bir qatorda yana bir qancha xususiyatlarga egadir.
1. Jamiyat a’zosi leksemani yasamaydi, uni tayyor holda qabul qiladi.
2. Jamiyat a’zosining ongida har bir leksema boshqa leksemalar bilan
o’xshashlik qatorlarida (paradigmalarda) yashaydi. Masalan: [daftar] ~
[bloknot]; [daftar] ~ [oynoma] ~ [r o’ znoma]; [daftar] ~ [ q issa] ~ [roman];
[daftar] ~ [mu q ova] ~ [vara q ] ~ [bet] ~ [bob] kabi. Daftar so’zi shu
munosabatlar asosida turlicha ma’no beradi.
3. Leksemalar inson ongida qo’ shnichilik munosabatlarida (sintagmatik) ham
yashaydi. Masalan: [daftar] ~ [yoz] ~ [ol] ~ [sifatli] ~ [matematika] ~ [ona
tili]; [daftar] ~ [son qo’shimchalari] ~ [egalik qo’shimchalari] ~ [kelishik
qo’shimchalari]....
Bu o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlari, ma’no va vazifa imkoniyatlari
nutqda oydinlashadi, aniqlashadi. Demak, leksemalar til egalari ongida
voqelashgan va voqelashadigan nutqiy imkoniyatlar yig’indisi hamdir.
11

Leksik ma’noning yana bir muhim belgisi shuki, u leksemaning til
sistemasidagi boshqa so'zlar bilan turli darajada aloqaga kirisha olish imkoniyatini
(valentligini) ham belgilaydi. Masalan, non va yemoq leksemalarining ma’nolari
shu ikki so'zning nutqda birikishini taqozo qiladi («non yemoq» kabi), ammo non
va ichmoq leksemalari o'zaro birika olmaydi, chunki bu ikkala leksemaning
ma’nolari, seniik tarkibi bunga yo’l qo`ymaydi.
Leksik ma’no leksemaning ifoda plani (fonetik so’z) bilan tarixan
bog’langandir, ammo bundan ma’no va tovushlar o`rtasida tabiiy bog`lanish bor
degan xulosa chiqmasligi kerak, chunki tovush — ma’nosiz birlik, fizik- akustik
hodisa; ma’no esa mavhum umumlashmadir. Tovushlar bilan ma’no o`rtasida
tabiiy bog’lanish bo`lganda edi, bir ma’no tilda bitta so`z bilan ifodalanardi, aslida
esa tilda bir ma’noning bir necha so’z bilan nomlanish hollari ham uchraydi: kulgi
va xanda, yolg'onchi va aldamchi, ehelak va satil kabi sinonimlarning borligi
buning isbotidir. Demak, leksik ma’no fonetik birliklardan tarkib topgan fonetik
so`zga (yoki bir necha fonetik so`zga) shu til egasi bo`lgan jamoa tomonidan
biriktirilgan bo`ladi. Buni quyidagicha tavsiflash mumkin: borliqdagi narsa-
hodisalar sezgi a’zolarimiz orqali ongimizga ta’sir qiladi, natijada inson ongida shu
narsa-hodisalarning in’ikosi (obrazi) qoladi, unga nom tarzida biriktirilgan
so`zning shakli ham ongimizda o’z aksini topadi. Shunday qilib bu ikki hodisa —
predmet in’ikosi va so`z shakli obrazi o`rtasida doimiy, mustahkam aloqa
bog`lanib, bir butun birlik yuzaga keladi.
16

Ushbu masalalar keyingi mavzularda batafsilroq tahlil qilinadi. Demak, so’z
muammosi leksikologiyaning asosiy o’rganish manbayidir. O’zbek tilshunosligida
leksema va so’z atamasining hozirgacha yonma-yon qo’llanayotganligi va
leksemani lisoniy sath birligi atamasi, so’zni nutqiy sath birligi sifatida qarashga
intilish kabi ziddiyatli nuqtayi nazarlar yashab kelayotganligini aytish joizdir.
Tilshunoslar Arastu davridan boshlab leksikaga ta’rif berish ustida bosh
qotirganlar. Ularning barchasi so’zning alohida-alohida qirralariga berilgan
ta’riflar bo’lib, leksemaning barcha jihatlarini qamrab olishga qodir emas.
«Bugungi kunda sintaksis bo’yicha tilshunoslik nazariyasida yaratilgan kesim
haqidagi yangi ta’limotga tayangan holda o’zbek tilshunosligida o’zbekcha kesim
tushunchasini ishlab chiqish mumkin ekan, bunga bevosita metodologik omil
sifatida tayanib, uni umumiy va xususiy leksema nazariyasiga ham tadbiq qilish
lozim»,- deydi professor H. Ne’matov. Darhaqiqat, leksemaga ta’rif berilar ekan,
har bir tilning ichki tabiatidan kelib chiqish zarurati mavjud bo’lishi kerak.
Ma’lumki, yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta’rif beradilar,
chunki flektiv tillar, jumladan, rus va arab tillarida o’zaklar mustaqil qo’llanishga
ega emas, o’zak morfemaning bir turi sifatida qaraladi. Chunonchi, пишу , читаю ,
друзья , уши kabi ruscha, ktb, qr’ kabi arabcha so’zlarda o’zak qo’shimchalar bilan
qorishib ketgan, o’zak bilan affiks orasida chegara aniq emas. T u rkiy tillarda o’zak
va qo’shimcha orasida chegara aniq bo’lganligi tufayli, leksemaga morfema orqali
emas, balki lisoniy sathning alohida bir birligi sifatida qarash lozim.
II-bob. Leksikologiyaning turlari
8

— ashhar (so’z emas), hashar ( so’z, leksema) — rashah (so’z emas). Demak,
tovushlarning har qanday yigïndisi so’z (leksema) boMavermaydi: bunday yig'indi
til birligining (leksik birlikning) shakli darajasiga ko'tarilishi uchun u albatta
mazmun bilan bog’langan bo’lishi kerak.
1. Leksemalarga xos muhim belgilardan yana biri shuki, ularning har biri u
yoki bu leksik-grammatik guruhlarga mansub bo’ladi: predmet nomlari ot
turkumiga, belgi-xususiyat nomlari sifat turkumiga, miqdor anglatuvchi so’zlar son
turkumiga, harakat-holat mazmunli so’zlar esa fe’l turkumiga kiradi. Bunday
mansublik leksemalarning nutqdagi grammatik shakllarini belgilaydi: otlar egalik,
kelishik, ko’plik yoki birlik shakllarida, sifatlar oddiy, orttirma yoki qiyosiy daraja
shakllarida, fe’llar shaxs-son, zamon, mayl, boMishli yoki bo’lishsiz, nisbat
shakllarida qo’llanadi. Bu hoi tilning leksik va grammatik sathlari o’rtasidagi
aloqadorlikdan kelib chiqadi.
2. Leksemalar albatta yaxlitlangan, bir butun birlik boMadi, shu xususiyati
bilan grammatik shakllardan, so’zlar biriknlasi va gapdan farq qiladi. Chunonchi,
maktab leksemasi leksik birlik sifatida o’zgarmasdir, ammo lining grammatik
shakllari nutqda o’zgarib turadi: maktabning, maktabni, maktabga, maktabda,
maktabdan kabi. Shuningdek, «beshta olma» birikmasini «beshta qizil olma» deb
qoMlash (birikma tarkibiga «qizil» so’zini qo’shish) mumkin, ammo maktab
leksemasi tarkibiga boshqa bo'g'in yoki so’z kiritilmaydi.
3. Leksemada bitta bosh (asosiy) urg’u bo'ladi, u shu leksemaning yaxlitligini,
bir butun birlik boiishini ta’minlovchi muhim supersegment birlikdir: qovoq,
oshqovoq, temir, temirbeton (so’nggi so’zning ikkinchi bo’g’inida ikkinchi darajali
urg’u, oxirgi bo'g'inda esa bosh urg’u qo’llangan) kabi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkin: har qanday leksema shakl va
ma’no butunligiga ega. Leksemaning shakli uning tashqi formasi, mazmun plani
esa shu leksemaning ichki formasi boladi. Shakl ma’noni borliq tusiga kiritadi, shu
orqali nia’noning tilda va inson ongida yashashini ta’minlaydi.
15

yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlarʻ
bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori
ʻ
bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy
ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning leksikologiya haqidagi fikr-
ʻ
mulohazalarini ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari
ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilish tadqiqini
ʻ
ochib berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish davomida:
ʻ
Ta’lim bosqichlarida sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi mavzularini
ʻ
o qitishga doir turli xil qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq ilmiy-
ʻ ʻ ʻ ʻ
nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini
va mavjud muammolarni aniqlash;
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi.
ʻ O zbek tilshunosligida sodda ʻ
gap turlari, qurilishi mavzulari haqida N. Mahmudov, A.Nurmonov ”O zbek
ʻ
tilining nazariy grammatikasi” asarida ma’lumot bergan. Shuningdek SayfulIayeva
R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q.,
Abuzalova M.Q. ”Hozirgi o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik
ʻ ʻ ʻ
asos bo lib xizmat qildi.
ʻ
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning
turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari,
ʻ
mazmuni va metodlarining talqini. O’zbek tilshunosligi azaldan morfema va affiks
munosabatlari masalasiga qiziqib kelgan. Dadabayev (2010) fikricha, o’zbek
morfologiyasining asosiy masalalaridan biri affikslarni to’liq hosildor yoki yarim
mahsuldor deb tasniflashdir. U o’z tadqiqotida affikslarning mahsuldorlik holatini
aniqlash uchun ularni tizimli tahlil qilish zarurligini ta’kidlaydi. Xuddi shunday
Qorabayeva (2015) o’zbek tilidagi morfema va affikslar o’rtasidagi munosabatni
tahlil qilib, morfema yasalish jarayoniga e’tibor qaratadi. U o’zbek tili
morfologiyasini yaxshiroq tushunish uchun bu munosabatlarning mohiyatini
5

bo'ladi. Masalan, unig’ leksemasi uzoq yillar botani kada ikki tushunchaning nomi
bo'lib keldi: 1) «o’simlikning urug’i» (ruscha: ceivibfl); 2) «turdan katta, oiladan
kichik taksonomik kategoriya» (ruscha: port). Bunday polisemiya keyingi yillarda
taksonomik kategoriya ma’nosidagi urug’ terminining turkum termini bilan
almashtirilishiga sabab bo'lgan. Ba’zan termin o’ta ommalashib, umumtil birligiga
aylanib qoladi. Xususan, radio, televizor, telefon so’zlari ham ma’lum soha
terminlari sifatida yuzaga kelgan, ammo hozirgi paytda bu terminlar ommalashib,
barchaning nutqida qodlanadigan, barchaga tushunarli bodgan so'zlarga aylangan.
Bu hodisa tilshunoslikda determinlashish deyiladi.
Ifoda semalari semema tarkibidagi uslubiy ma’no qirralaridir. Ular
leksemalarning atashdan, nomlashdan tashqari, shaxsiy munosabatlarni
ifodalashiga yoxud shu leksemalarning qoilanishi doirasini belgilashiga xizmat
qiladi. Masalan, buyumva matoh leksemalari «tirikchilik-ro’zg’orda qo’llanadigan
mol» ma’nosiga ega, ammo matoh so’zida bu leksik ma’no salbiy bo’yoq bilan
qoplangan: «Jon ota, matohlctrini olib borib bering, agar meni qizim desangiz, olib
borib bering...» (X.Seitov.).
Ba’zan semantik tarkibida qo’shimcha ma’no qirrasi bo’lmagan leksemalar o’zi
qo’llangan kontekst yoki nutqiy muhit talabi bilan uslubiy semali leksemaga
aylanadi. Bu hodisa leksemaning o’ziga xos bo’lmagan kontekstda qo’llanishi
tufayli sodir bo’ladi. Masalan, burun va tumshuq so’zlaridan harbirining o’z
konteksti bor: burun leksemasi asosan odamga nisbatan, tumshuq leksemasi esa
hayvon va parrandalarga nisbatan qo’llanadi. Qiyos qiling: 1) Sharofatningyupqa
lablari ko'karib pirpiradi, burnt oqarib, kataklari kerildi. (A.Qahhor); 2)
Laylakning bo'yi novcha, tumshug’i bor tarnovcha. Lapanglaydi uchganda,
uyasidan ko'chganda. (Uyg’un). Keltirilgan misollarning ikkalasida burun va
tumshuq so’zlari o’z kontekstida qo’llangan, shu bois ularda qo’shimcha ma’no
qirralari, uslubiy baho ottenkalari ifodalanmagan. Yana m i s o I: U bir ko ‘ngli
borib muttaham qozining tumshug'iga tushirgisi yo iflos basharasiga tupurgisi
keldi. (M. Ismoiliy.) Bu gapda tumshuq so'zi o’ziga xos bo’lmagan kontekstda -
18

Leksema til birligi sifatida turlicha imkoniyatlar majmuasi bo’lsa, so’z uning
voqelanishi, r o’ yobga chiqishi, aniq shakl, mazmun va vazifa kashf etgan moddiy
ko’rinishidir. Har bir leksema nutqda muayyan so’z sifatida namoyon bo’ladi.
Leksema ikki tomonga ega bo’lgan til birligidir. Aniqro g’ i, u shakl va mazmun
tomonlaridan iborat ramzdir. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni
nomema deyiladi. Nomema faqat leksemaning shakliga (moddiy qobig’i, tashqi
tomoniga) nisbatan ishlatiladi. Leksemaning mazmun tomoni (ma’nosi, ichki
tomoni….) esa semema nomi bilan yuritiladi. Demak, leksema=
nomema+sememadir.
Nomema leksemaning tilga xos tomonidir. U ongimizda muayyan fonemalar
tizmasi sifatida mavjud. Nomemaning fonemalar tizmasidan iboratligi ichki nutq
jarayonida (kishi fikr yuritganda, ma’lum matnni ichida o’qiganda) aniq seziladi.
Chunki odam ichki nutq jarayonida so’zlarni, qo’shimchalarni ketma-ket tizib,
xuddi gapirayotgandek, ularni grammatik jihatdan shakllantiradi. Demak, inson
faqat ovoz chiqarganda emas, balki ov o zsiz ham fonemalarga moddiy shakl bera
oladi. Tashqi muhitda nomema tovushlar (yoki harflar) tizmasi sifatida
voqelashadi. Substansional tilshunoslik leksemalarning moddiy tomoniga –
nomemalarga ko’p ahamiyat bermaydi. Chunki nomema leksemaning mohiyatiga
ta’sir ko’rsatmaydi. Leksemaning mohiyati esa uning ichki tomoni – semema
orqali va shunga ko’ra leksemaning boshqa til birliklariga munosabati, aloqaga
kirishuvi orqali belgilanadi.
Nomemaning ahamiyati nazmiy nutqda behad katta bo’ladi ( q ofiya, radif, tajnis
turlari, saj’….). Shu sababli she’riyatda nomemaga asosiy e’tibor qaratiladi.
Lingvistika nuqtayi nazaridan esa asosiy e’tibor faqat sememaga qaratiladi.
Semema leksemaning ichki tomoni, uning mazmuni, ma’nosi, nimani ifodalab
kelishidir. Sememalar ko’pincha ongimizda muayyan bir tushuncha bilan bog’liq
bo’ladi. Tushuncha – ong, mantiq birligi, semema esa leksemaga xos birlikdir.
Masalan, [ o’ rik] leksemasining sememasi quyidagi t ushunchalarda namoyon
bo’ladi:
12

Leksikologiya barcha tillarning lug’at boyligi taraqqiyotiga xos umum- nazariy
masalalar bilan birga, ayrim olingan bir tilning lug’at boyligi masalalari bilan ham
shug’ullanadi. Shunga ko'ra u dastlab ikki turga - umumiy leksikologiya va xususiy
leksikologiyaga bo'linadi.
Umumiy leksikologiyada barcha tillarning lug’at tarkibi taraqqiyotini belgilovchi
qonuniyatlar ko'riladi: til va jamiyat, til va ong, til va tafakkur munosabatlarining
lug'at tarkibiga ta’siri, buning lug'at tarkibida ma’lum o’zgarishlarga olib kelishi,
lug'aviy birliklarning zamoniylik, tarixiylik, ekspressiv-stilistik jihatdan
qatlamlanishi, ma’lum tematik va leksik-semantik guruhlarga uyushishi kabi
jarayonlar barcha tillarga xosdir.
Xususiy leksikologiyada muayayn bir tilning lug'at boyligi o’rganiladi: 0’zbek tili
leksikologiyasi, rus tili leksikologiyasi, nemis tili leksikologiyasi kabi.
Xususiy leksikologiya muayyan bir tilning lug’at boyligini tadqiq qilishda
umumiy leksikologiya tajribalari va xulosaiariga tayanadi. U o’z nav- batida
tavsifiy (sinxron) va tarixiy (diaxron) leksikologiya kabi turlarga bo’linadi:
a) tavsifiy leksikologiyada ayrim olingan bir tilning, masalan, o’zbek tilining
leksikasi statik holatda — shu til leksikasining avvalgi (o’tmishdagi) taraqqiyot
dinamikasiga bog'lanmay o'rganiladi, shunga ko’ra u sinxron leksikologiya
sanaladi;
b) tarixiy leksikologiyada ayrim olingan bir tilning leksikasi dinamik holatda
— tarixiy taraqqiyot jarayoni bilan bog'lab o'rganiladi, shunga ko'ra u diaxron
leksikologiya hisoblanadi.
Hozirgi o'zbek tili leksikologiyasi, asosan, tavsifiy (sinxron) leksiko- logiyadir,
ammo unda tarixiy (diaxron) leksikologiyaga murojaat etish hollari ham bo'lib
turadi: o'zbek tili lug'at boyligining tarixiy va zamonaviy qatlam- larini, so'zlarning
hozirgi va eskirgan ma’nolarini qiyoslash, tavfsiflash kerak bo'lganda shunday
qilinadi.
9

odamga nisbatan qo’llangan, natijada unda odamga (qoziga) nisbatan hurmatsizlik,
nafrat munosabatlari ifodalangan.
O’zbek tilida uslubiy bahoning morfemalar yordamida ifodalanishi keng tarqalgan:
oyi-oyijon, tiH-tillari, dadam-dadamlar, uka-ukaginam kabi. Masalan: 1) Mushfiq
va mehribon oyijonim. O’z tashvishlari bilan Sizni unutgan beaql, adashgan
qizingizni ma’zurtuting. (E. Samandar.); 2) Og’a, sog’ borsangiz avval
Dadamlarga salom ayting, Yugurib chiqqan ul mushfiq Onamlarga salom ayting.
(Hamza); 3) Men uning tillarini kesib olaman, qo’limga bir tushsin yashshamagur.
(E.Samandar.); 4) Bir oydan so’ng ko’zin yumib Mamaniyoz, Ko'kanchaga meros
qopti bud-shud, oz-oz. (G’.G’.); 5) Seni o’zimdek bilaman. 01, ukaginam
Vazifa semalari ham semema tarkibiga kiradi, ammo ular atash, ifodalash bilan
birga leksemalarning nutqda o’zaro birika olishini (valentligini, distributsiyani),
shu orqali gapda ma’lum vazifa bajarishini belgilaydi. Masalan, choy
lekscmasining leksik ma’nosi (sememasi) tarkibida «qayta ishlangan» «suyuqlik»,
«ichimlik», «quruq», «quritilgan», «choy o’simligi» semalari bor. Bu semalarchoy
leksemasining o'stirmoq, ichmoq, qaynatmoq va damlamoq fe’llari bilan birika
olishini ta’minlaydi: choy o'stirmoq, choy damlamoq, choy ichmoq, choy
qaytanmoq kabi. Biroq, choy
leksemasi nutqda yemoq fe’li bilan birika olniaydi, bunga choy va yemoq
so'zlarining leksik ma’nolaridagi semalar tarkibi yo'l qo'ymaydi.
Bir mazmuniy guruhga mansub leksemalarning sememalari qiyoslanganda,
ularning semantik tarkiblarida integral (birlashtiruvchi) va differensial (farqlovchi)
semalar borligi ham ma’lum bo'ladi. Bunday semalar leksemalarni o'zaro
birlashtirish va farqlash uchun xizmat qiladi. Masalan, o'zbek tilidagi amaki,
amma, tog’a, xola,jiyan leksemalarining barchasida «qarindosh», «yaqin
qarindosh» semalari bor, shu semalar ularni bitta mazmuniy guruhga birlashtiradi,
shunga ko'ra integral (birlashtiruvchi) semalar sanaladi; ayni paytda keltirilgan
leksemalarning ma’no tarkibida farqlanish belgilari — differensial semalar ham
mavjud: amaki sememasidagi «otaning akasi yoki ukasi» semasi tog'a sememasida
yo'q, tog'a sememasi dagi «onaning akasi yoki ukasi» semasi esa amaki
19

I-bob. Leksikologiyaning obyekti, predmeti va vazifalari
1.1. Leksikologiyada so’z muammosi.
Leksikologiyaning obyekti tilning lug'at boyligidir. Bu boylik tilshunos likda
leksika deb ataladi, u muayyan tildagi barcha so'zlarni va shu so'zlar bog'lanishidan
tarkib topgan ko'chma ma’noli turg`un konstruksiyalarni (frazemalarni) o’z ichiga
oladi. Leksika atamasi ba’zan tor ma’nolarda ham qo`llanadi: dialektal leksika,
kasb-hunar leksikasi, ilmiy leksika, vulgar leksika, Tohir Malik asarlari leksikasi
kabi.
Leksikologiyaning predmeti — lug`at boyligining strukturaviy va sisteniaviy
xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini, tilning boshqa sathlari (fonetik sath,
grammatik sath) bilan aloqasini tadqiq qilish.
Leksikologiyaning vazifalari: a) muayyan til lug`at boyligidagi eskirish va
yangilanish jarayonlarini, bu jarayonlarda lisoniy va nolisoniy (lingvistik va
ekstralingvistik) omillarning ishtirokini o'rganish; b) lug’aviy birliklarning
funksional-semantik tavsifini berish, eskirgan, yangi va zamonaviy qatlam- larini,
tematik guruhlari va mikrosistemalarini aniqlash, lisoniy va uslubiy xususiyatlarini
yoritish; d) talabalarni leksikaga oid nazariy bilimlar bilan qurollantirish, ularda
leksik-semantik tahlil ko’nikmalarini shakllantirish.
Leksikologiya, tilning lug’at tarkibi, leksema, semema, nomema, sema, lisoniy
birlik, nutqiy birlik, denotativ ma’no, grammatik ma’no, leksemaning ta y yorligi,
majburiyligi, ijtimoiyligi va umumiy belgiga ega ekanligi.
Leksikologiya grekcha «leksika» so’zidan olingan bo’lib, tilning lug’at tarkibini
o’rganadi. Tilda mavjud bo’lgan so’zlarning hammasi lug’at tarkibi yoki leksika
deb yuritiladi. Lug’at tarkibining quyidagi aspektlari mavjud:
a) tilning asosiy birligi bo’lgan so’z muammosi;
b) til lug’at tarkibi qurilishi;
d) lug’aviy birliklarning qo’llanilishi;
e) lug’at tarkibining boyishi, taraqqiyoti va boshqalar.
7

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki,
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida
ʻ ʻ ʻ
umumkasbiy fanlar blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv
ʻ ʻ
rejasiga muvofiq talabalar “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich
ʻ
davomida o rganadilar, kurs yakunida esa ushbu fan bo yicha
ʻ ʻ kurs ishi
yozadilar.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti
ʻ ʻ
mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan
ʻ ʻ
sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda
ʻ
talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish,
fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi
amaliy ish turi hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida
ʻ ʻ
egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy
qarashlar asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish,
ʻ
ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish
ʻ ʻ
ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga
ʻ
o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi
ʻ
talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik
4

Foydalanilgan adabiyotlar
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005
2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978
3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981.
4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007
5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995.
6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996
7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001
8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001
9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003.
10. www.ziyonet.uz
24

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N.Chinniqulov
‘____’ ____________
Leksikologiyaning obyekti. So'z va leksema
munosabati
KURS ISHI
Talaba: 307 -guruh talabasi
_______________________
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
_________ P.Nabiyeva
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
__________ mudiri, f.f.d, prof. R.Abdullayeva

1

Leksikologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi
Leksikologiya tilshunoslikning semasiologiya, onomasiologiya, etimologiya va
frazeologiya kabi bo'limlari bilan hamkorlikda ish ko'radi, bunday hamkorliksiz
tilning lug’at boyligidagi leksik-semantik hodisalarni, lug'at tarkibi taraqqiyotiga
oid til faktlarini tog'ri yoritib bo'lmaydi: semasiologiyada lug'aviy birliklarning
mazmun plani — semantik tarkibi va shu bilan bog'liq masalalar tadqiq qilinadi;
onomasiologiyada narsa- hodisalarni yoki tushunchalarni nomlash prinsiplari
o'rganiladi; etimologiyada so’zlarning kelib chiqishi aniq 1 a 11 adi;
frazeologiyada tilning lug'at boyligidagi ko'chma ma’noli turg'un konstruksiyalar
— frazemalar xususida bahs yuritiladi.
Tilning leksik, fonetik va grammatik sathlari ham o'zaro bog'liqdir: fonetik
birliklar so'zni borliq tusiga kiritadi, morfemalar yasama so'zlarni shakllantiradi,
so'zlarning birikuvchanlik imkoniyatlari, uslubiy vosita sifatidagi xususiyatlari
ularning leksik va grammatik ma’nolariga hamda uslubiy semalariga tayanadi.
Bular leksikologiyaning fonetika, morfemika, so'z yasalishi, grammatika va
uslubshunoslik (stilistika) bilan aloqada bo'lishini taqozo qiladi.
Leksema nima? Bu savolga shunday javob qaytarish mumkin: Jamiyat a’zolari
uchun tayyor, umumiy, majburiy bo’lgan, shakl va mazmunning barqaror
birikuvidan tashkil topgan voqeylikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni
shakllantiruvchi, nutq va lug’atda grammatik morfemalarni o’ziga biriktira
oladigan morfema turi leksemadir. Ma’lumki, formal tilshunoslikda til va nutq
hodisalari, birliklari farqlanmas edi. Shunga ko’ra, leksema va so’z ham bir-biridan
farqlanmagan. Sistem tilshunoslik nuqtayi nazaridan bevosita kuzatishda berilgan
matn va lug’atlarda qayd etilgan so’zlar nutq birliklari hisoblanadi. Yuqorida qayd
etib o’tganimizdek, til birliklari bevosita kuzatishda berilmagan bo’lib, ular
jamiyat a’zolari uchun tayyor va majburiy bo’ladi.
Til birliklari (fonema, morfema, leksema, konstruksiya)dan fonemaning to’la ta’rifi
bilan tanishmiz. Morfemalarni keyingi ma ’ ruzalarimizda atroflicha o`rganamiz.
Leksemaning nutqdagi voqeligi so’zdir. Leksemalar konstruksiyalarda mustaqil
10

Leksik polisemiya, odatda, bir leksemaning semantik tarkibidagi leksik
ma’nolar orasida mazmuniy bogdanish borligiga tayanadi, shu xususiyati bilan
leksik omonimiyadan farq qiladi («Leksik omonimiya» bahsiga qaralsin).
Leksik polisemiyaning yuzaga kelishi ma’no taraqqiyoti qonuniyati bilan
belgilanadi. Yordamchi so'zlarning "oraliq
uchinchi" tabiatiga egaligi. Tilshunoslikda yordamchi so'zlarning leksemalar va
qo'shimchalar orasida "oraliq uchinchi" bo'lib, ham leksemalar, ham grammatik
morfemalar xususiyatini o'zida mujassamlash-tirishi aniqlangan. Ular shaklan
leksema, mazmunan qo'shimchadir ( qiyos: Kitobni akamga/akam uchun
oldim.) Shu tufayli bo'lsa kerak, til tizimida yordamchi so'zlaming o'rm turlicha
baholanadi - ayrim olimlar ulami qo'shimchalarga, ayrimlari nutq bo'lakchalariga,
ba'zilarini yordamchi so'zlarga nisbat beradilar. Yordamchi so'zlaming so'zmi,
qo'shimchami yoki mustaqil so'zlaming yordamchi so'zlar bilan bog'lanishi so'z
birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo'lib qolmoqda. Chunki
yordamchi so'zlar guruhi ichida shunday birliklar borki , ular ham "ma'noviy
mustaqillik", ham "ma'noviy nomustaqillik" xususiya-tiga ega (ot+ko'makchilar,
yordamchi va ko'makchi fe'llar). Chunonchi, "tortib" mustaqil so'z sifatida
ravishdosh kabi qo'lla-niladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Shu
so'z Farhod tog 'idan tortib Shirin yayloviga qadar Sirdaiyo bo 'ylab tizilib ketgan
etmish ming xalq bn sovuqlarni pisand qilmaydi (Oyd.) gapida yordamchi so'z
vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi ma'nolarga ega bo'lishiga
qaramay, mustaqil lekse malar tipiga kiradi. Uchun, sayin, uzra, kabi, va ga
o'xshagan yordamchi so'zlar aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli
munosabatlarni yuzaga chiqarib va ular yordamchi so'zlar guruhidan joy oladi.
Yuqoridagilardan anglashiladiki, "alohida qo'llanila olish yordamchi leksemalami
mustaqil leksemalar bilan yaqinlashtirsa , turli-tuman munosabatlarni ifodalash kabi
uraum-lashgan ma'no ulami morfemalarga, qo'shimchalarga yaqinlash-tiradi va
leksemalar va rnorfemalar ziddiyatida "oraliq uchinchi" vazifasida keladi.
Yordamchilarni so'zlarga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida ajralib
turish; b)lug'aviy ma'noning mavjudligi (sifat ko'makchilar, ot ko'makchilar, fe'l
ko'makchilarda...); v)ko'pincha ulaming mustaqil so'zlarga yaqinlashishi , ulardan
kelib chiqishi. Yordamchi so'zlaming grammatik morfemalarga o'xshash tomoni
ulaming morfemalar kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va,
sayin, kabi), qo'shimchasimon shaklda bo'lishi (-u, -yu, -da; -ki (- кип ); -dek (-day),
-cha) va boshqalar. Biroq yordamchi so'zlaming grammatik morfemalardan farqli
tomoni shundaki:
1) ular gap bo'lagi, so'z birikmasi, gap sathida sintaktik xarakterdagi vazifa
bajaradi. Bu xususiyat ko'makchilar uchun xos Chunonchi, 1. Yaxshi bilan yursang
etarsan murodga, YOmon bilan yursang qolarsan uyatga (Maq.)
2. To 'Iqinlarning kuchli na'rasi, Yulduzlarga qadar etardi. (Uyg'.)
2) gap bo'laklari yoki gaplami o'zaro bog'laydi. Bunday
funksiyada, asosan, bog'lovchilar va yuklamalar keladi:
1. Xonaga baland bo 'yli, biroq oriqqina yigit salom berib kirdi. (S.A)
21

$sememasida uchramaydi, demak, bu ikki sema yuqoridagi ikki so'zning ma’nolarini farqlash imkonini beradi; amaki va amma, tog'a va xola sememalari ham «qarindosh», «yaqin qarindosh» semalari bilan birlashadi, ammo «erkak» va «ayol» semalari bilan o'zaro farqlanadi; jiyan leksemasida esa «yoshi kichik», «akaning yoki ukaning farzandi» semalari farqlash vazifasini bajaradi. Leksik ma’noni (sememani) tarkibiy qismlarga — semalarga parchalab o'rganish semasiologiyada komponent tahlil usuli deyiladi. Bu usul leksemalarning paradigmalarini, mazmuniy, tematik va hokazo guruhlarini aniqlashda qo'l keladi. Leksik monosemiya (yunoncha: monos — «bir» + semia — «belgi») — leksemaning faqat bitta ma’noga ega boMishi. Masalan, o’zbek tilidagi guruch leksemasi «sholidan oqlab olinadigan oshlik don» ma’nosini, abadiy leksemasi «mangu, doimiy» ma’nosini, tun leksemasi «sutkaning kun botishdan kun chiqqungacha, oqshomdan tong otguncha bo'lgan qismi» ma’nosini ifodalaydi. Bu leksemalarning boshqa ma’nolari yo’q. Monosemiya hodisasi o’zbek tilshunosligida bir ma ’nolilik deb ham yuritiladi. Bir ma’nolilik ko'proq terminlarga, yangi yaratilgan yoki boshqa tildan yangi o’zlashtirilgan leksemalarning boshlang’ich ishlatilish davriga xosdir: to'rtburchak (matem. termin), go'mmaxona (yangi yaratilgan leksema), supermarket (yangi o’zlashtirilgan so’z) va b.lar. Yangi yaratilgan yoki boshqa tildan yangi o'zlashtirilgan leksemalar vaqt o’tishi bilan turli lisoniy va nolisoniy omillar ta’sirida ko’p ma’noli so’zlarga aylanib qolishi mumkin. Atoqli otlar ham shartli ravishda monosemantik leksemalar qatoriga qo'shiladi Leksik polisemiya (yunoncha: poli - «ko’p» + semia — «belgi») — leksemaning bir necha ma’noga ega bo'lishi. Masalan, tuz leksemasining semantik tarkibida quyidagi leksik ma’nolar bor: 1) «kislota tarkibidagi yodorod o'rnini biror rnetall egallashi natijasida hosil boladigan kimyoviy birikmalar» ( asosiy tuzlar, sulfat kislota tuzlari)\ 2) «kimyoviy birikmaning ovqat uchun ishlatiladigan bir turi» ( osh tuzi)\ 3) ko’chma: «kimsaning boshqa odamga bergan, yedirgan-ichirgan ovqati» ( t u z bermoq, tuzjni yemoq)\ 4) ko’chma: mantiq, ma’no, mazmun: «lye- iye, bu oyimchaning gapida tuz bormi o’zi?» (I.Rahim.) 20$

o’rganish muhimligini ta’kidlaydi. Umuman olganda, bu tadqiqotlar o’zbek
tilshunosligida morfema va affiks munosabatlarini tekshirishning ahamiyatini
ko’rsatadi.
Morfemalarning ta’rifi va izohi
Morfemalar tildagi eng kichik ma no birliklari bo lib, ikki turga bo linadi: erkinʼ ʻ ʻ
morfemalar va bog langan morfemalar.
ʻ Erkin morfemalar so'z sifatida yolg'iz
turishi mumkin, bog'langan morfemalar esa turolmaydi. Masalan, “it” so’zi erkin
morfemadir, lekin “-lar” bog’langan morfema qo’shilsa, bizga “itlar” ko’plik
shaklini beradi. O’zbek tilidagi so’zlarning tuzilishi va ma’nosini tushunishda
morfemalar hal qiluvchi ahamiyatga ega.
6

Leksik ma’no leksemaning mazmun planidagi yaxlit bir semantik butunlik bo’lsa-
da, keyingi vaqtlarda bu butunlik tarkibida ma’lum ma’no qismlari — semalar
borligi aniqlanmoqda. Masalan, daraxt leksemasining leksik ma’nosida quyidagi
semalar borligini ko’ramiz: 1) «predmet»;
2) «o’simlik»; 3) «ko’p yillik o’simlik»; 4) «yerda o’suvchi»; 5) «yog’ochlash-
gan tanali»; 6) «ildizli»; 7) «shox-shabbali»; 8) «bargli». Bu semalar birlashib,
daraxt leksemasining leksik ma’nosini shakllantiradi. Leksik ma’noning
semasiologiyada semema deyilishi ham shundan.
Semalar ma’no xususiyatiga ko'ra quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Atash semalari (denotativ semalar).
2. Ifoda, tasvir, qo’shimcha ma’no semalari (konnotativ semalar)
Vazifa semalari (funksional semalar)
Atash semalari — semema tarkibidagi nomlash, atash semalariga oid. Ularot,
sifat, son, fe’l turkumidagi barcha leksemalarning leksik ma’nolarida bor. Shuning
uchun ular ideografik semalar deb ham ataladi.
Shaklan so'zga teng termin aslida leksemaning o'zidir, chunki u ko’pincha til
sistemasida mavjud bo'lgan yoki shu tilning so'z yasalish modellari asosida
shakllangan leksemaning terminlashishi natijasida yuzaga keladi, natijada
terminning ifoda plani ham, niazmun plani ham leksema bazasiga tayanadi. Qiyos
qiling: tish (leksema: «odamning tishi», «hayvonlar tishi») — tish (termin:
«odamning tishi», «hayvonlar tishi»). Bunda leksemaning niazmun plani (leksik
ma’nosi) terminning niazmun planiga (tushunchaga) tengdir. Demak, terminlarda
ko'pincha leksik ma’no bilan tushuncha o'zaro teng bodadi. Ba’zi sohalarda
leksema o'zining ko'chma ma’nosida terminlashib qolishi ham mumkin, ammo bu
hodisa juda kam uchraydi. Qiyos qiling: gul — botanikada: «o’simlikning urchish
(ko'payish) organi»; gul — amaliy san’atda: «Biror narsaga chizib, tikib, bosib
yoki o'yib tushirilgan bezak, naqsh». Bu misollardagw/leksemasi o'zining bosh
ma’nosida botanikada, ko'chma ma’nosida esa amaliy san’atda terminlashgan.
Ammo bir sohaning o’zida leksemaning ikkita tushuncha nomi sifatida
terminlashishi (ko'p ma’noli termin bo'lishi) terminologiya- ning izchilligiga xilof
17

Leksikologiyaning obyekti. So'z va leksema munosabati

Купить

Информация о документе

Продавец

Leksikologiyaning obyekti. So'z va leksema munosabati