Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish. - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	7.8MB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

71 Sotish

Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish.

Sotib olish

Mavzu:Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish.
MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB. LINUX OPERATSION TIZIMI HAQIDA . LINUX
DISTRIBUTIVALARI.
1.1. Linux operatsion tizimi haqida .
1.2. Linux operatsion tizimining asosiy va umumiy xususiyatlari.
II.BOB. LINUX OPERATSION TIZIMI DISTRIBUTIVALARI FAYL
TIZIMI BOSHQARISH.
2.1.Linux distributivalari.
2.2.Linuxni operatsion tizimi grafik interfeysi elementlari.
2.3.Linux yadrosi. Linux fayl tizimi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Kirish
Mavzuning dolzrbligi. Linux operatsion tizimi keng jamoatchilikka ikki
yildan ko'proq vaqt oldin ma'lum bo'ldi. Uzoq vaqt davomida yuqori
texnologiyalar dunyosidagi yangiliklarga qiziqqan va vaqti-vaqti bilan "telba
dasturchi" zotining vakillari bilan (ingliz tilida - geek yoki nerd) muloqot
qiladiganlar 1995 yildan beri yilning Linux so'zini yaxshi bilishadi. Shunisi
ajablanarli emaski, Linuxning ko'plab jabhalarda - tijoratdan "g'oyaviy" gacha
bo'lgan muvaffaqiyatlari ko'pchilik uchun juda hayratlanarli va tezkor bo'lib
tuyuladi. Windows-ni altavista.com so'rovlar oynasiga kiriting va 8,670,139 ta
havolani olasiz. Sakkiz oy oldin ularning nisbati taxminan 6 500 000 dan 900 000
gacha bo'lgan Linux so'zi bilan ular 2 989 363 ga sakrab chiqadilar. Juda ajoyib,
shunday emasmi? Xo'sh, bu Linux qayerdan paydo bo'ldi va nima uchun u
muvaffaqiyatli? Ipni kim tortdi? Biz nimani va nima uchun olqishlaymiz? Keling,
o'ttiz yilga bir soniya orqaga qaytib, bir oz yuguraylik - bu osonroq bo'ladi. Ushbu
voqea dunyo so'nggi o'n yillikning eng muvaffaqiyatli dasturiy ta'minotini
yaratuvchisi Linus Torvalds haqida bilishidan ancha oldin boshlangan. 1971 yilda
yosh dasturchi va tadqiqotchi Richard Stallman mashhur Massachusets texnologiya
institutida ish boshladi. O'sha paytlarda, "katta kompyuterlar" davrida, dasturiy
ta'minot ko'pincha dasturchilarning bepul assotsiatsiyalari tomonidan ishlab
chiqilgan va unga muhtoj bo'lgan boshqa foydalanuvchilarga bepul tarqatilgan.
Hatto yirik firmalar ham buni ko'pincha qilishgan. Masalan, bunday kompaniya
AT&T, aniqrog'i Bell Labs edi. Unga kompyuter sohasida ish olib borish
taqiqlangan edi, shuning uchun Unix operatsion tizimini ishlab chiquvchilar Ken
Tompson va Dennis Ritchi o'zlarining ish joylaridan Unix lentalarini faqat
sarflanadigan materiallar narxi evaziga yuborishdi. 1983 yilga kelib vaziyat
o'zgardi - shaxsiy kompyuterlar davri keldi, tijorat dasturlari va operatsion tizimlari
(xususan, Microsoft DOS) butun dunyo bo'ylab g'alabali yurishini boshladi va
ochko'zlikning zanglari "katta" mashinalar va "jiddiy" dasturlash dunyosiga kirib
bordi. Shunday qilib Stallman yuragida qayg'u chekib, GNU loyihasini
(www.gnu.org) tashkil qildi, uning maqsadi yaxshi kunlarni qaytarish edi. GNU -
2

bu "bepul" (yoki "ochiq manbali") dasturiy ta'minot to'plamini o'z ichiga olgan
UNIX-ga mos tizim.
"Bepul" dasturiy ta'minotning asosiy tushunchasi haqida to'xtalib o'tishga
arziydi. GNU Manifestida juda ko'p joy "bepul" va "bepul" dasturiy ta'minot
o'rtasidagi farqga bag'ishlangan - rus tilida bu juda qisqa bo'lishi mumkin, chunki
bu tushunchalar ingliz tilida bo'lgani kabi, bitta "bepul" so'zi bilan belgilanmagan.
"Bepul" dasturini olgan yoki sotib olgan holda siz quyidagilarni qilishingiz
mumkin:
 xohlagancha nusxa oling, xohlagancha tarqating;
 uning manba kodini o'zgartirish yoki takomillashtirish (GNU "ommaviy
litsenziyasi" bo'yicha tarqatiladigan dastur har doim ishlab chiquvchining
manba kodi bilan birga keladi - bu tijorat dasturining eng qat'iy
himoyalangan va hech qachon oshkor qilinmaydigan qismidir);
 nihoyat, siz o'zgartirilgan versiyani bemalol tasarruf etishingiz mumkin -
hatto uni bepul berib yuboring, hatto buning uchun milliard so'rang.
Ammo bunday dasturiy ta'minot foydalanuvchisi har qanday holatda bitta
narsaga haqli emas. U keyingi tarqatish paytida dasturning manba kodini yashira
olmaydi, o'zini "egasi" deb e'lon qiladi va shu bilan uni to'xtatadi, dastur, bepul
takomillashtirish va rivojlanish. Ayniqsa, bunday dasturlar uchun GNU Project
"copyleft" tushunchasini taqdim etdi ("mualliflik huquqi" dan farqli o'laroq,
mahsulot yaratuvchisi har qanday sharoitda unga deyarli barcha mualliflik va mulk
huquqlarini o'zida saqlab qolganda - hatto uni butunlay bepul tarqatsa ham).
Shubhasiz, "bepul" dasturiy ta'minotda qaroqchilik muammosi oddiygina mavjud
emas.
GNU hali ham muvaffaqiyatli mavjud. Stallman tomonidan ixtiro qilingan
GPL (Umumiy jamoat litsenziyasi) ham muvaffaqiyatli emas, shu tufayli Linus
Torvalds tomonidan ixtiro qilingan Linux o'zining to'rt yillik faoliyati davomida 20
milliondan ortiq foydalanuvchini yutdi.
3

O'tgan yilning oxiriga kelib ushbu operatsion tizim ostida ishlaydigan veb-
serverlar soni Windows platformasida ishlaydigan serverlar sonidan oshib ketdi.
Xususiy foydalanuvchilar sonini aniq taxmin qilishning iloji yo'q - axir, Linux
tarqatish, umuman tijorat dasturlaridan farqli o'laroq, do'stlar yoki notijorat
distribyutorlardan butunlay bepul olinishi mumkin, shuningdek Linux bilan
muvaffaqiyatli savdo qiladigan o'sha kompaniyalarning FTP-serverlaridan yuklab
olish mumkin. Oddiy kapitalizm nuqtai nazaridan tasavvur qilib bo'lmaydigan
sxema barcha ishtirokchilarga mos keladi. "Linus Torvalds o'zi uch yil oldin
Finlyandiyadan AQShga, Kaliforniyaning Santa-Klara shahriga ko'chib o'tdi va
sirli Transmeta kompaniyasiga qo'shildi (uning mikroprotsessorlari alohida hikoya
uchun mavzu). Ammo Linus Linux yadrosida ishlashni tark etmaydi "va Linus
ketmaydi, yangi versiyalar havas qilarli darajada muntazam ravishda
chiqarilmoqda, endi unga Linuxni takomillashtirishda yordam berilmoqda" va -
GNU tamoyillariga to'liq mos ravishda - dunyo bo'ylab o'nlab emas, balki minglab
ishlab chiquvchilar.
Mavzuning maqsadi . Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini
boshqarish integratsiyasi ning zarurati, mohiyati,ko’rinishlari va ularning miqdorini
aniqlovchi omillar haqida tushunchaga ega bo lish va ularga qo yiladigan asosiyʻ ʻ
talablar haqida umumiy xulosa chiqarish.
Mavzuning ob'yekti -Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini
boshqarish shakllarining tarkibiy qismilarini hisoblash tizimi.
Ishning predmeti -Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini
boshqarishning tarkibiy qismilari.
Mavzuni o rganish
ʻ vazifalari:
- Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarishga oid
metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
4

- Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish oid metodik
adabiyotlarni tahlil qilish;
-Hozirgi Linux operatsion tizimida lokal tarmoq kompyuterlarini boshqarish
integratsiyasini muvofiqlashtirishning yangi qirralarini topish.
Kurs ishining tuzilish tarkibi : Mazkur kurs ishi kirish,ikkita bob va uning
tarkibiga kiruvchi beshta bo’lim,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan
tarkib topgan.
5

1.BOB. LINUX OPERATSION TIZIMI HAQIDA . LINUX
DISTRIBUTIVALARI .
1.1. Linux operatsion tizimi haqida .
Operatsion tizim - bu bir-biri bilan bog'langan tizimli dasturlar majmuasidir,
uning maqsadi foydalanuvchilarning kompyuter bilan o'zaro aloqasini va boshqa
barcha dasturlarning bajarilishini tashkil etishdir.
Operatsion tizim kompyuter uskunalari va foydalanuvchi bajariladigan
dasturlar o'rtasida bog'lovchi vazifasini bajaradi.
Dunyodagi eng mashhur operatsion tizimlar Microsoft koorporatsiyasidan
taklif qilingan va qo’llab quvatlanadigan Windows operatsion tizimidir . Uning
barcha foydalanuvchilar operatsion tizimlar i orasidagi o'rtacha ulushi 9 0 % dan
ko’proq ni tashkil qiladi. Ko'pchilik foydalanuvchilar kompyuterda ishlash uchun
Windows operatsion tizimi o'rnatilgan bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Hamma
foydalanuvchilar ham muqobil yoki boshqa operatsion tizimlar haqida
bilishmaydi, lekin oxirgi besh yillikda foydalanuvchilar, ayniqsa axborot
texnologiyalari sohasida ta’lim oluvchi talabalar va ishlovchi xodimlar Linux
operatsion tizimidan foydalanishga o’tishmoqda.
Linux operatsion tizimi 1991 yil Xеlsinkidagi univеrsitеtlardan birida taxsil
oluvchi talaba Linus Torvaldsning disеrtatsiya ishi natijasida, UNIX opеratsion
tizimi asosida yangi opеratsion tizimi sifatida yuzaga kеldi. Avvaliga Torvalds
yangi operatsion tizimni Freax (inglizcha "free", "freak" so’zlari hamda UNIX
oilasiga mansubligini bildiruvchi "X" xarflari birlashmasi) deb atamoqchi edi.
Biroq kernel birinchi bor joylashtirilgan FTP serverning administratori hamda
Torvaldsning do’sti Ari Lemka kernelga tegishli jildni linux deb nomladi. Shu-shu
bu operatsion tizim ushbu nom bilan atala boshlandi.
Opеratsion tizim Intеrnеt tarmog’iga joylashtirishi natijasida tеz orada o’z
foydalanuvchilari va muxlislariga ega bo’ldi va ko’pgina dasturchi
(programmist)larni o’ziga jalb qilishi Linux opеratsion tizimining kеskin
rivojlanishi uchun katta omil sifatida xizmat qildi.
6

1991 yilda Linux ning 0.01 versiyasi vujudga kelgan. Linux OT turli
mamlakatlarning dasturchilari tomonidan yaratilgan bo'lib, ochiq kodli operatsion
tizim bo'lib, internet mahsuloti hisoblanadi.
OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo'lib, ma'lumotlarni saqlash va printer,
ekran, klaviatura, sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga interfeysni
ta'minlab beradi. OT ikki qismdan iborat: yadro va tizim dasturlari. Yadro
kopmyuterdagi barcha dasturlar uchun CPU, qattiq diskdan, tezkor hotira kabi
mashina resurslarini taqsimlab beradi. Tizim dasturlari yuqori darajadagi
topshiriqlarni, klient/server qismiga oid vazifalarni bajaradi.
Bugungi kunda dunyo miqyosidagi opеratsion tizimlar ichida o’ziga xos
o’riniga egadir. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, Linux erkin tarqatiladigan
ta’minotlardan biridir, ya’ni har bir foydalanuvchi dastlabki tizim kodlarini
Intеrnеt tarmog’i orqali yoki bo’lmasa kompakt-diskdagi nusxasini sotib olish
imkoniyatiga ega. Bu opеratsion tizimning 2 ta ishlash uchun mo’ljallangan
intеrfеyslari bo’lib, ular GUI (Graphic User Interface) - grafikali intеrfays hamda
CLI (Command Line Interface) - konsol, ya’ni komandalar qatoridan iboratdir.
So'ngi yillarda Linux OT, Unix oilasiga mansub OTning innovatsion
mahsulotlari ichida eng yaxshisi bo'lib kelmoqda. Linux OT ning avzalliklari:
Ilovalar: Linux OT ning pullik va pulsiz versiyalari uchun keng ko'lamda
ilovalarning mavjudligi hamda web server, tarmoq havsizligi, administratsiyalash,
grafik instrumentlarining keng mashtabdaligi bilan avzal hisoblanadi. Dunyoning
yirik kompaniyalari Linux ilovalarining doimiy yangilab borishini, Linuxning
yadrosiga doimiy qo'shimchalar kiritib borish qiziqishlarini bildirishgan. Masalan
IBM kompaniyasi Linuxning doimiy hamkori hisoblanadi. Linux POSIX
standartining barcha talablariga javob beradi.
Periferiya qurilmalari: Barcha kompyuter qurilmalari bilan tez oson ulanishi
bilan ajralib turadi.
Dasturiy ta'minot: Foydalanuvchilarga dasturiy mahsulotlardan foydalana
olish imkoniyati, nafaqat dastur kodi (source code) balki uning
kompilyatsiyalangan versiyasi, dasturlarning oson or'natilishi va tezda ishga
7

tushishi bilan muhim hisoblanadi. Bunday dasturlarga Java ni qo'llab quvatlovchi
ochiq kodli dasturiy ta'minot Netscape ni keltirishimiz mumkin. Shu bilan
birgalikda Mozilla, Thunderbird, Firefox ham ular qatorig kiradi.
Platforma: Linux nafaqat Intel bazasidagi platformalar uchun balki, Apple
(PPC Linux), Compaq's alfa, MIPS, Motorola 68K asoslangan mashinalar, 64 bitli
tizimlar va IBM S/390x platformalari uchun mo'ljallangan. Linux ko'pprotsessorli
hisoblash mashinalarida ishlaydi.
Emulyator: Linux boshqa OT uchun mo'ljallangan dasturlarni, Linux
muhitida ishlashini ta'minlab beruvchi emulyator dasturlarini qo'llab quvatlaydi.
Emulyator yordamida DOS, Windows va Macintosh dasturlarini Linux ostida
ishlatishni ta'minlaydi. Ochiq kodli dastur bo'lgan Wine Unix/Linux oilasiga
mansub bo'lgan x86 arxitekturali tizimlarda Windowsning 16-32-64 bitli
ilovalarini ishlatishni amalga oshirib beradi.
Linux ixcham (portable) tizim hisoblanib, har xil hisoblash mashinalarida
ishlashi mumkin. Linux oilasiga mansub barcha OT ning 95 foizi C dasturlash
tilida yozilgan bo'lib, hisoblash mashinasiga bo'g'liq bo'lmagan dasturlash tili
hisoblanadi.
Linux portativ hisoblangani uchun, turli xil hisoblash mashinalarning asosiy
talablariga to'liq javob bergan holda moslashadi. Masalan Linux mobil telefonlar,
Televizor kabel qurilmalari kontrollerlariga o'rnatish mumkin. Fayl tizim
strukturasi qattiq disk bilan tez ishlashi uning ustunligi hisoblanadi. Linux OT
ko'pfoydalanuvchi OT sifatida qaraladi.
Linux ОT Internet tarmog’idagi ochiq sistemalar va protokollar
standartlarini qo’llab-quvvatlaydi hamda Unix, Dos, MS Windows sistemalariga
mos keladi. Sistemaning barcha komponentiari, dastlabki matnlar bilan birgalikda
chegaralanmagan holda barcha foydalanuvchilarga ochiq nusxa olish va o’rnatish
uchun litsenziya bilan birga tarqatiladi.
Linux ОT Internet PC Pentium Pro platformalarida keng tarqalgan va qator
boshqa platformalarda ham joy egallamoqda (DEP AXP, Power Macintosh va
h.k.).
8

1.2.Linux operatsion tizimining asosiy va umumiy xususiyatlari
Linux manba kodi bepul va ommaga ochiq bo'lganligi sababli, tizimni
rivojlantirishga boshidanoq ko'plab mustaqil ishlab chiquvchilar jalb qilingan. Shu
tufayli Linux hozirda eng zamonaviy, barqaror va tez rivojlanayotgan tizim bo'lib,
deyarli bir zumda eng so'nggi texnologik yangiliklarni o'z ichiga oladi. UNIX kabi
zamonaviy to'liq ishlaydigan operatsion tizimlarga xos bo'lgan barcha
xususiyatlarga ega.
Haqiqiy ko'p vazifali
Barcha jarayonlar mustaqil; ularning hech biri boshqa vazifalarga xalaqit
bermasligi kerak. Buning uchun yadro protsessor vaqtini taqsimlash rejimini
amalga oshiradi va har bir jarayon uchun vaqt oralig'ini navbat bilan taqsimlaydi.
Bu jarayon Windows o'zi protsessorni boshqa jarayonlarga "berib yuborishi" kerak
bo'lgan (va ularning bajarilishini juda kechiktirishi mumkin) Windows 95-ning
"ko'p vazifalarni bajaruvchi" rejimidan sezilarli darajada farq qiladi.
Ko'p foydalanuvchili kirish
Linux - nafaqat ko'p vazifali operatsion tizim, bir vaqtning o'zida bir nechta
foydalanuvchini ishga tushirish qobiliyatini qo'llab-quvvatlaydi. Bunday holda,
Linux turli xil masofaviy terminallar orqali xost bilan ishlaydigan
foydalanuvchilarga barcha tizim resurslarini taqdim etishi mumkin.
Linux operatsion tizimining umumiy xususiyatlari
So'nggi paytlarda rossiyalik shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari tobora
ko'proq Linuxni Microsoft Windowsni bozordan almashtirishga qodir operatsion
tizim sifatida gapira boshladilar, agar bo'lmasa, aksariyat uy shaxsiy
kompyuterlarida uni to'liq almashtirishadi. Shu bilan birga, Linux haqida rus
tilidagi kirish ma'lumotlari juda oz: ushbu mavzu bo'yicha sotiladigan
adabiyotlarning aksariyati juda qimmat va u asosan mutaxassislar va tajribali
foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan bo'lib, oddiy iste'molchini texnik
9

terminologiyaning ko'pligi bilan qo'rqitmoqda. Boshqa tomondan, Internetda
taqdim etilgan hujjatlar sezilarli darajada parchalanib ketgan va to'liq emas. Shu
sababli, mahalliy shaxsiy kompyuterlar egalarin ing fikriga ko'ra, Linux tanlab
olinadigan va erishib bo'lmaydigan narsa bo'lib tuyuladi, unga faqat tanlanganlar
qo'shilishlari kerak bo'lgan sir. Noma'lum, tushunarsiz, ishlatish va sozlash qiyin
bo'lgan narsaga duch kelish qo'rquvi bizning vatandoshlarimizni ushbu tizimni o'z
kompyuterlariga o'rnatish va ulardan foydalanish tashabbusini to'xtatadi. Shu bilan
birga, bu erda "oliy matematika" mavjud emas. Linux juda sodda, ishonchli va
foydalanuvchilar uchun qulay bo'lgan operatsion tizimdir. Linux server tizimi
sifatida juda ham keng ishlatiladi va shu bilan birga asta-sekin idora va uyda
ishlatiladigan operatsion tizim sifatida ham o’z rnini topmoqda.Bundan tashqari
Linux operatsion tizimi ta’limda ham o’z o’rniga ega.
Linuxning rivojlanishi va evolyutsiyasi bugungi kungacha davom etmoqda,
har oyda yangi yadro versiyalari, yangi oyna menejerlari va yangi Linux dasturiy
ta'minoti paydo bo'lmoqda.
Linux va Windows o'rtasidagi asosiy farq - bu grafik interfeyssiz ishlash
qobiliyatidadir. Linux va Mac OS va Windows o'rtasidagi eng asosiy farq
shundaki, Linux - bu bepul dasturiy ta'minot. Oddiy foydalanuvchi uchun bu shuni
anglatadiki, Linuxning ko'p distributivlari bepul, dasturchilar uchun esa Linuxning
ham, unga kiritilgan dasturlarning ham dastur kodini erkin va tekin ishlatish
imkoniyati mavjudligida va bu kodlardan foydalanib(ular asosida) o’z
mahsulotlarini yaratish mumkinligidadir.
Linux va Windows o'rtasidagi yana bir muhim farq shundaki, Linux
distributivlarida keng ko'lamli amaliy dasturlar mavjud. Ya'ni, kompyuterga
o'rnatilgandan so'ng, undan to'liq foydalanishga tayyor tizim mavjud.
Yuqoridagilardan tashqari, Linux juda qudratli va barqaror operatsion tizim.
Uni Internetda ishlatish o'z samarasini beradi va uni buzish oson emas.
10

II.BOB. LINUX OPERATSION TIZIMI DISTRIBUTIVALARI FAYL
TIZIMI BOSHQARISH.
2.1. Linux distributivalari.
Linuxning dastlabki versiyalari ikkita floppi-disklarga to'g'ri kelardi.
Birinchi disket yuklovchi va yadroni o'z ichiga olgan bo'lsa, ikkinchisida GNU
loyihasi tomonidan ishlab chiqilgan root fayl tizimi va asosiy yordam dasturlari
mavjud edi. Tizimni o’rnatish va sozlash jarayoni qo'lda amalga oshirilardi va ko’p
bilimlarni talab qilardi. Linuxni nafaqat mutaxassislarga taqdim etish, balki uni
ko’pchilik foydalanuvchilarga taqdim etish uchun uning distributivlari ishlab
chiqila boshlandi.
Linux distributivi- bu operatsion tizimning asosiy qismlarini o'z ichiga olgan
dasturiy ta'minotlar to'plami bo’lib, foydalanuvchi kompyuterida Linux operatsion
tizimini o'rnatishga imkon beruvchi o'rnatish dasturi va tizimning to’g’ri ishlashi
uchun zarur bo'lgan dasturlar to'plamidir.
Foydalanuvchilarning ko’p qismi Linuxni o’rnatish uchun distributivlardan
foydalanishadi. Distributiv – bu nafaqat programmalar to’plamidir, balki
foydalanuvchilarning bir qator masalalarining yechimi, birlashtirilgan yakka
sistemalar markaziy o’rnatgichi, boshqarish va yangilash paketlari,
moslashtirishlar va texnik yordamlar majmuasidir.
Distributivlar juda ko'p mustaqil dasturchilar guruhlari tomonidan ishlab
chiqilganligi sababli, hozirda dunyoda yuzlab turli xil Linux distributivlari mavjud
va doimo yangilari paydo bo'lmoqda. Yangi distributivlar asosan noldan emas,
balki mavjud distributivlardan biriga asoslanib yaratiladi . Distributivlar bir-biridan
quyidagi jihatlar bilan farq qiladi:
• o'rnatish dasturi;
11

• dasturiy ta'minot paketlarini o'rnatish uchun ishlatiladigan vosita
(paketlarni boshqarish tizimi);
• distributivga kiritilgan xizmatlar va dasturlarning tarkibi;
• yuklash skriptlari;
• apparat talablari.
Dunyoda eng ko’p tarqalgan distributivlar:
 amerikaliklarning Red Hat va uninig bepul vorisi Fedora Core;
 nemislarning SuSE;
 frantsuzlarning Mandriva (eski nomi Mandrake);
 ayni bir xalqqa ta’luqli bo’lmagan Debian GNU/Linux;
 keksa distributivlardan biri bo’lmish Slackware;
 nisbatan yosh va aktiv rivojlanuvchi Gentoo;
 juda yosh, lekin istiqbolli Ubuntu Linux.
Internetda turli nashrlardan Linux distributivlarining ko'plab reytinglarini
topishingiz mumkin.
Umuman olganda, ma'lum bir distributivni tanlash bizga kerak bo'lgan narsaga
bog'liq: Windows yoki macOSga o'xshash grafik interfeysi? Xavfsizlik
yaxshiroqmi? Yadro va tizimning barcha jihatlarini nozik sozlash qobiliyati?
Turli xil Linux distributivlari ma'lum turdagi foydalanuvchilar uchun
mo'ljallangan. Masalan, Ubuntudan foydalanish oson, chunki u yangi
boshlovchilar uchun mo'ljallangan. Boshqa tomondan, Arch Linux konsolga
buyruq yozishni yaxshi ko'radigan foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan.
Yangi boshlovchilar uchun eng yaxshi distributivlar:
 Ubuntu
 Linux Mint
 Boshlang'ich OS
 Manjaro
 Zorin OS
Tajribali mutaxassislar uchun eng yaxshi distributivlar:
 Gentoo Linux
12

 Linux Linux
 Debian
 Fedora
 Slackware
Ba'zi tajribali foydalanuvchilar yangi interfeysdan g'azablanishadi - ular o'z
mashinalarini yaxshiroq boshqarishni xohlashadi. Bu faqat operatsion tizim ustidan
maksimal nazorat mavjud bo'lgandagina mumkin.
Tajribali foydalanuvchilar uchun ideal distributiv - bu operatsion tizimning
barcha jihatlari bilan intensiv o'zaro aloqani rag'batlantiradi va ideal tizimni
yaratishning asosiy maqsadiga erishishga yordam beradi. Foydalanuvchi tizimga
qaysi paketlarni o'rnatishni to'liq nazorat qiladi.
O'rnatish paytida Arch va Gentoo standart variantlarni ham taklif qilmaydi,
shuning uchun siz matn muharriri, veb -brauzer, PDF o'quvchi va boshqalarni
qo'lda tanlashingiz kerak. Boshqa tarqatmalarda standart sozlamalar mavjud, lekin
ular sizga media fayllar uchun kodek va plaginlarni o'z ichiga olmaydi. uni o'zingiz
qo'shing.
Ushbu distributivlarning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular juda
moslashtirilgan. Albatta, barcha distributivlarda siz ish stoli fonini, ikonka
mavzusini o'zgartirishingiz, klaviatura yorliqlarini belgilashingiz, quvvatni
boshqarishni sozlashingiz va har kimning tashqi ko'rinishi va hissiyotiga boshqa
ko'plab o'zgartirishlar kiritishingiz mumkin. Ammo estetik konfiguratsiya katta
rasmning faqat kichik bir qismidir. Bu erda taqdim etilgan tarqatishlar
foydalanuvchilarga nafaqat kosmetik o'zgarishlarni, balki sizning ehtiyojlaringizga,
xususan, yadroga mos ravishda sozlanishi mumkin bo'lgan deyarli hamma narsani
sozlash imkoniyatini beradi. Bu oddiy tarqatishdan keskin farq qiladi, bu erda siz
o'rnatish jarayonidan o'tasiz va keraksiz paketlar va sozlamalarni olib tashlaysiz.
Siz hech qachon o'z xususiyatlaringizga ko'ra noldan qurilgan kabi yaxshi
(optimallashtirilgan) tizim qura olmaysiz.
Linux operatsion tizimini o’rnatish
13

Linux distributivining ISO-obrazi yuklab olingandan keyin, uni CD yoki
USB flesh xotirasiga yozish kerak.
CD-diskga yozishni standart operatsion tizim vositalari yordamida amalga
oshirish mumkin: Windowsda "Запись образа диска" yoki macOSda "Disk
Utility".
ISO obrazni USB flesh-diskiga yozish uchun maxsus yordamchi dasturlar
kerak bo'ladi. Windows operatsion tizimida Rufus dasturini, macOS operatsion
tizimida esa Etcher dasturini ishlatish mumkin. Bu dasturlar juda oddiy interfeysga
ega bo’lgani uchun ISO obrazni USBga yozish ko’p mehnat talab qilmaydi.
Yana bir usullaridan biri - ISO arxivining tarkibini USB flesh xotiraga
ochish. Biroq, bu faqat an'anaviy BIOS o'rniga yangi UEFIga ega bo'lgan
zamonaviy kompyuterlarda ishlaydi.
Disk bo'limini tayyorlash
Agar kompyuterda o’rnatilgan tizimni saqlagan xolda, Linuxni ham
ishlatmoqchi bo'lsangiz, qattiq disk bo’limlarini ikkinchi operatsion tizimni
o’rnatishga tayyorlsh kerak. Agar siz kompyuteringizni Linuxga to'liq o’tkazishga
yoki operatsion tizim(OT)ni bo'sh qattiq diskka o'rnatishga qaror qilsangiz, bu
bo’limni o'tkazib yuboring.
14

Windowsda Linuxni o’rnatish uchun “ У правления дисками” vositasidan
foydalaniladi. Linuxni o'rnatish uchun joy ajratmoqchi bo'lgan disk yoki bo'lim
tanlanadi. Ko'pgina distributivlar uchun xotirada 15 GB bo’sh joy etarli bo’ladi.
Ammo agar ko'plab ilovalarni o'rnatish ehtiyoji bo’lsa, ko'proq joy ajratishga
to’g’ri keladi. Qattiq disk bo'limida o'ng tugmani bosib “Сжать том” buyrug’ini
tanlab, keraklicha o'lcham kiritiladi va OK bosiladi.Bunda diskda ma’lumotlarni
siqish jarayoni boshlanadi.Jarayon sekin davom etishi mumkin, shuning uchun
sabr qilib kutishga to’g’ri keladi.
Disk boshqaruvi bo'limlarning o'lchamlarini o'zgartirib bo'lgach, diskda qora
bilan belgilangan bo'sh taqsimlanmagan bo'sh joy paydo bo'ladi. Shu joyga
Linuxni o'rnatish mumkin.
Keyinchalik, agar Linux kerak bo'lmasa, bo'limni o'chirib tashlash va bo'sh
joyni xuddi shu " У правления дисками" vositasi yordamida Windowsga qaytarish
mumkin.
Linuxni xotira qurilmasidan yuklash
Quyidagi qadamlar ketma-ketligida Linuxning Ubuntu distributivini
o’rnatish qadamlari keltirilgan.Komyuterni qayta ishga tushirish jarayonida BIOS
tizimiga kirib(har xil komyuterlarda Esc, F2, F3, Del tugmalari bilan), asosiy
yuklash vositasi sifatida Linuxni o’rnatishga tayyorlangan USB-disk yoki CD yoki
DVD yuritgichni tanlanadi. BIOSdagi o’zgarishlarni saqlab,undan F10 tugmasi
bilan chiqib ketish mumkin.Bunda komyuter qayta yuklanib, tanlangan xotira
qurilmasidan Linuxni o’rnatish jarayoni boshlanadi.O’rnatish jarayoni qaysi tilda
davom ettirilishini tanlashni taklif qiluvchi quyidagi oyna ochiladi:
15

3-rasm.Operatsion tizim tilini tanlash oynasi.
Bu oynada kerakli til tanlanadi va quyidagi menyu ochiladi:
4-rasm.Linux Ubuntu operatsion tizimi o’rnatilishida ochiluvchi bosh menyu.
Agar Linux Ubuntuni o’rnatmasdan ishlatib ko’rish yoki uni sinab ko’rish
kerak bo’lsa, « Запустить Ubuntu без установки » bo’limi tanlanadi. Operatsion
tizimni qattiq diskga o’rnatishni boshlash uchun menyudan « Установить Ubuntu»
bo’limi tanlanadi va Linux Ubuntu o'rnatuvchisi ishga tushadi. Birinchi
ochiladigan oynadan, o’rnatilayotgan operatsion tizim tili tanlanishi kerak, bunda
oldindan 3-rasmda tanlangan til belilangan bo’ladi.
16

5-rasm.Linux Ubuntu operatsion tizimi o’rnatilishida tilni tanlash oynasi.
«Продолжить»tugmasi bosiladi va klaviatura raskladkalarini tanlashni taklif
etuvchi quyidagi oyna(6-rasm) ochiladi:
6-rasm.Klaviatura raskladkasini tanlash oynasi
Klaviatura raskladkalari oldingi oynalarda tanlangan tillarga mos ravishda
tanlangan bo’ladi. «Продолжить» tugmasi bosiladi va tizim tarkibidagi dastur,
ilova va yangilanishlarni o'rnatish parametrlarini tanlash imkoniyatini beruvchi
oynaga o’tiladi(7-rasm).
17

7-rasm. Tizim tarkibidagi dastur, ilova va yangilanishlarni o'rnatish
parametrlarini tanlash oynasi
Bu oynada o'rnatmoqchi bo'lgan tizim tarkibida o’rnatilishi mumkin bo’lgan
dastur va ilovalarni tanlash kerak. Buning uchun dasturiy ta'minotlarni
o'rnatishning quyidagi rejimlari taklif qilinadi:
“Обычная установка”(Oddiy o'rnatish) - bu standart ilovalar to'plamiga ega
tizimni o'rnatish. Oddiy kompyuter foydalanuvchilari uchun tavsiya etiladi, chunki
bu holda ishlash uchun zarur bo'lgan barcha dasturlar avtomatik ravishda
o'rnatiladi;
“Минимальная установка”(Minimal o'rnatish) - bu minimal ilovalar
to'plamiga ega tizimni o'rnatish. Agar faqat asosiy yordamchi dasturlarga ega
bo'lgan toza tizimni o’rnatish kerak bo’lsa, ushbu rejimdan foydalanish mumkin,
bunda boshqa barcha ilovalar alohida o’rnatilishi kerak bo’ladi. Bu rejim tizimni
o'zi uchun sozlashni yoqtiradiganlar uchun, ya'ni faqat uziga kerak bo'lgan
ilovalarni o'rnatishni xoxlovchilar uchun tavsiya etiladi.
Ko’p xollarda “Обычная установка”(Oddiy o'rnatish) rejimini tanlab,
Internetga kirish imkoni bo'lsa, «Загрузить обновления во время установки
Ubuntu»(Ubuntuni o'rnatish paytida yangilanishlarni yuklab olish) bayroqchasini
belgilab, «Продолжить» tugmasi bosiladi.
Qattiq diskda tizim uchun bo’limlar ajratish
Keyingi qadamda, kerakli bo'limlar yaratilishi kerak. Ushbu bo’limda Linux
Ubuntuni qattiq disk bo'sh bo’lganda, unda bo’limlar ajratib o’rnatish ko’rsatilgan.
Barcha kerakli amallar qo'lda bajariladi. Ya’ni tizimni o’rnatuvchiga qattiq diskda
bo'limlar yaratish va ularning hajmini belgilash imkoniyati beriladi. Buning uchun
8-rasmdagi oynadan «Другой вариант» bandini tanlash kerak.
18

8-rasm. Tizim tarkibidagi dastur, ilova va yangilanishlarni o'rnatish
parametrlarini tanlash oynasi
Shu bilan birga, bu oynada diskni qo'lda bo'lish bilan ovora bo'lishni
xohlamasdan, o'rnatish dasturi yordamida qattiq diskni avtomatik ravishda
bo’limlarga ajrataish imkoniyatini beruvchi «Стереть диск и установить Ubuntu»
(Diskni o'chiring va Ubuntuni o'rnating) variantini xam tanlash mumkin.
Agar kompyuterda allaqachon o'rnatilgan tizim bo'lsa, o'rnatuvchi dastur yana
bir nechta variantlarni taklif qilishi mumkin, masalan: «Переустановить
систему»(Tizimni qayta o'rnatish), «Удалить систему и совершить
переустановку»(Tizimni olib tashlash va qayta o'rnatish) va «Установить Ubuntu
рядом с уже установленной системой»(Ubuntuni o'rnatilgan tizim yonida
o'rnatish-bunda kompyuter yoqilganda, qaysi tizimni yuklashni tanlash mumkin).
Tizimni o’rnatish «Другой вариант» bandini tanlab, «Продолжить» tugmasini
bosish bilan davom ettiriladi.
Odatda bo'sh qattiq diskda bo'limlar bo’lmaydi, shuning uchun ularni
yaratish kerak. Buning uchun keying oynada «Новая таблица разделов»(Yangi
bo'lim jadvali) tugmasi bosiladi.
19

9-rasm. Qattiq diskda bo’limlarni yaratish oynasi
O'rnatish dasturi yangi bo'lim yaratilishini va bu diskdagi mavjud barcha
bo'limlar o'chirilishini ogohlantiradi, bo'sh qattiq disk holatida bo'limlar bo’lmaydi,
shuning uchun keying oynada «Продолжить» tugmasi bosiladi.
Keyingi oynada yangi bo'lim yaratish uchun «Свободное место» bo’limini
tanlab + belgisi bosiladi.
10-rasm. Bo’lim ro’yxatini ko’rish va ularni yaratish oynasi
20

Birinchidan, tizimning o'zi uchun tizim bo'limi (ildiz bo'limi) yaratilishi kerak.
Buning uchun keyingi ochiladigan oynada(11-rasm) quyidagi ma'lumotlarni
ko'rsatamiz:
Размер(Hajmi) - ildiz bo'limi uchun kamida 10-15 Gigabayt hajm ko'rsatish
kerak, lekin ko'proq, masalan, 50 Gigabaytni ko'rsatish yanada yaxshiroq;
Тип нового раздела(Yangi bo'lim turi) - "Первичный" varianti tanlanadi;
Местоположение нового раздела (Yangi bo'limning joylashuvi) - " Начало
этого пространства " varianti tanlanadi;
Использовать ка(Qo'llash) - Ext4 jurnalli fayl tizimini tanlash tavsiya etiladi,
chunki bu fayl tizimi ildiz bo'limiga eng mos keladi;
Точка монтирования(O'rnatish nuqtasi) - ildiz bo'limi uchun "/" belgisini
qo'ying va "OK" tugmasi bosiladi.
11-rasm. Yangi bo’lim yaratish oynasi
Tizim bo'limi yaratiladi, endi foydalanuvchi ma'lumotlari saqlab turish uchun
alohida bo'lim yaratilishi kerak. Bu bo’lim tizimni qayta o'rnatishda yoki hatto
Linux distributivi o'zgartirilayotganda, foydalanuvchining barcha shaxsiy
ma'lumotlarini (hujjatlar, rasmlar, videolar) o'z joyida saqlab qolish uchun kerak
bo’ladi.Buning uchun, 10-rasmdagi oynada «Свободное место» bo’limini tanlab
yana + belgisi bosiladi va ochiladigan oynada(11-rasm) quyidagi ma’lumotlar
kiritiladi.
Размер(Hajmi) - iloji boricha ko’proq, boshqacha qilib aytganda, qolgan
hamma bo’sh joyni ko'rsatish mumkin;;
Тип нового раздела(Yangi bo'lim turi) - " Логический" varianti tanlanadi;
21

Местоположение нового раздела (Yangi bo'limning joylashuvi) - " Начало
этого пространства " varianti tanlanadi;
Использовать ка(Qo'llash) - Ext4 jurnalli fayl tizimi tanlanadi;
Точка монтирования(O'rnatish nuqtasi) - bo'limi uchun " /home " yozuvi
kiritiladi va "OK" tugmasi bosiladi.
11-rasm.
Shu yo’l bilan qattiq diskda Tizim fayllari va foydalanuvchi ma’lumotlari
uchun ikkita bo’laklar yaratiladi, endi distributivni o'rnatishni boshlash mumkin.
Buning uchun «Установить сейчас»(12-rasm) tugmasini bosing.
12-rasm.
Shundan keyin, Ubuntu o'rnatuvchisi diskdagi barcha o'zgarishlarni
saqlashni so'raydi(13-rasm), aynan shu joygacha oldin qilingan barcha ammalarni
22

bekor qilish mumkin, tizimni o’rnatishni davom ettirish uchun «Продолжить»
tugmasini bosish kerak.
13-rasm.Qattiq diskda qilingan o’zgarishlarni saqlash oynasi
Shundan so'ng, vaqt mintaqasini tanlash taklif etiladi(14-rasm),kerakli mintaqa
tanlanib, «Продолжить» tugmasi bosiladi.
14-rasm.Vaqt bo’yicha mintaqani tanlash oynasi
Keyingi qadamda tizim foydalanuvchilari yaratilishi kerak. Ochiladigan
oynada(15-rasm) foydalanuvchi ma’lumotlari: Ismi, kompyuter nomi, login, parol
kiritiladi va tasdiqlanadi. Xavfsizlik nuqtai nazaridan «Требовать пароль для
входа в систему»(Kirish uchun parolni talab qilish) bayroqchasi-parametrini
yoqilgan holda qoldirish tavsiya qilinadi. Agar har safar tizimga kirilganda parolni
kiritish ehtiyoji bo’lmasa, «Входить в систему автоматически»(tizimga
avtomatik kirish) bandini tanlash mumkin (kompyuterdan aniq faqat bitta
foydalanuvchi foydalangan holda tavsiya etiladi).
23

15-rasm.Tizim foydalanuvchisi ma’lumotlarini kiritish oynasi
Ma'lumotni kiriting va «Продолжить» tugmasini bosing.
Linux Ubuntuni o'rnatish jarayoni boshlanadi va taxminan 10-15 daqiqa davom
etadi.
Tizimni o’rnatish quyidagi xabar oynasi paydo bo’lganda tugallanadi.
24

«Перезагрузить»(Qayta ishga tushirish) tugmasini bosish bilan yangi
o’rnatilgan tizimni qaytadan yuklash mumkin.Yangi o’rnatilgan tizim ish stoli
quyidagi ko’rinishga ega:
16-rasm.Ubuntu ish stoli
2.2.Linuxni operatsion tizimi grafik interfeysi elementlari.
Ish stoli.
Linux operatsion tizimi yuklanganidan so'ng, ish stoli muhitini-ya’ni ish
stoli, panellar, oyna menejeri, fayl menejeri va bir qator tizim dasturlarini ko'rish
va ulardan foydalanish mumkin.
Linux Ubuntu uchun bir nechta ish stoli muhiti mavjud:
 Birlik
 KDE
 GNOME
 Xfce
 Mate
 LXDE
 GNOME Flashback
25

GNOME-ish stoli muhiti
GNOME-bu foydalanuvchilarga operatsion tizimning barcha vositalaridan
eng sodda va qulay foydalanishni ta'minlash maqsadida ishlab chiqilgan yuqori
qulaylikdagi moslashuvchan va yengil interfeys. Fedorada va Ubuntu
distributivlarida u avtomatik tarzda tizim o’rnatilgandan keyin ishlatilishni
mumkin bo’lsa, Linuxning boshqa versiyalarida foydalanuvchi kirish ekranida ish
muhitini o'zi tanlashi mumkin.Birinchi ishga tushganda GNOME foydalanuvchini
ekranning yuqori qismida joylashgan an'anaviy boshqaruv paneli va toza ish stoli
bilan kutib oladi(16-rasm).
Ushbu ish stolining o'ng tomonida asosiy funktsiyalarni boshqarish uchun
piktogrammalar quvvat manbai, internetga ulanish, ovoz regulyatori kabilarni
ko'rish mumkin (17-rasm).
17-rasm.Ubuntu ish stoli
Ekranning chap tomonida «Обзор»tugmasi joylashgan bo'lib, u ishlab
turgan ilovalar oynasiga, qidiruvga, tanlangan dasturlar va dinamik ish stoliga
yorliqlar joylashgan “Tez ishga tushirish paneli” paneliga kirishga imkon
beradi(18-rasm).
26

18-rasm. Tez ishga tushirish paneli
Klaviaturada bu panelni Linuxda “Super” tugma deb nomlanuvchi Win
tugmasidan foydalanib xam ochish mumkin.
Tez ishga tushirish paneli, o'z navbatida, sichqoncha g'ildiragi yordamida
yoki maxsus oq nuqta shaklida tugmachalar bilan yuqoriga va pastga siljish
mumkin bo'lgan lenta ko'rinishida bo’lib, tizimda o'rnatilgan barcha ilovalarning
yorliqlariga tezda o'tishga xizmat qiladi(19-rasm). Har xil distributivlarda ilovalar
to'plami turlicha bo'lishi mumkin, tizimning asosiy yordamchi dasturlari, terminal,
nautilus, Mozilla Firefox brauzeri, ofis muharrirlari va ilovalar markazi
o'zgarmaydi.
19-rasm. Tez ishga tushirish paneli yorliqlari
GNOMEning barcha versiyalarida yordam olish-ma'lumotnoma oynasi ham
mavjud(20-rasm).
27

20-rasm. Yordam olish-ma'lumotnoma oynasi
Dasturlarni ishga tushirish usullari.
Tez ishga tushirish paneli orqali dasturlarni ishga tushirish
Ekranning chap tomonida joylashgan “Tez ishga tushirish paneli”ni ochish
va unda kerakli dastur yorlig’ini tanlash.
Menyudan qidirish maydoni orqali dasturlarni ishga tushirish
Tez ishga tushirish panelini ochib, qidiruv maydoniga dastur nomini
yozishni boshlash bilan kiritilgan harflarga qarab mavjud dasturlar ro'yxati taklif
qilinadi. Bu ro’yxatdan kerakli dastur nomi tanlab, uni ishga tushirish mumkin
bo’ladi(21-rasm).
Shuningdek ekranning pastki qismidagi "Vikipediya" yoki "Google"
tugmalarini bosib, qidiruv maydonidagi so'zni qidiradigan saytlarni xam ochish
mumkin bo’ladi.
28

21-rasm. Dasturlarni nomi bo’yicha saralab ishga tushirish oynasi
Xuddi shunday usulda fayllarni xam topib, ochish mumkin(22-rasm).
22-rasm. Fayllarni nomi bo’yicha saralab ishga tushirish oynasi
Ishga tushirish vidjeti orqali dasturlarni ishga tushirish
Agar Win+R yoki Alt+F2 tugmalari bosilsa, dasturni ishga tushirish vidjeti
ochiladi(23-rasm), unda dastur nomini kiritib, Enter tugmasini bosish bilan uni
ishga tushirish mumkin.
29

23-rasm. Dasturni ishga tushirish vidjeti
Bu vidjet ilgari kiritilgan buyruqlarni saqlaydi, ularni klaviaturadagi
“yuqoriga” va “pastga” tugmachalari bilan tanlash mumkin.
Global menyu orqali dasturlarni ishga tushirish
Global menyudan foydalanish biroz qiyin, buning uchun quyidagi amallarni
bajarish kerak(24-rasm):
1. Navigatsiya maydonini ochish.
2. " Приложения " bo’limini ochish.
3. Keyin kerakli kategoriyani ochish va undan kerakli dasturni topish.
Agar klaviatura yordamida bajarilsa:
1. Navigatsiya maydonini ochish (Win yoki Alt + F1 tugmalari
yordamida)
2. Ctrl + Alt + Tab tugmachalarini bosish va Tab yoki “yuqoriga” va
“pastga” tugmalarini bosib kerakli "Программы" bo’limini tanlash.
3. Tab yoki “yuqoriga” va “pastga” tugmalaridan foydalanib, kerakli
dasturni topib, uni ishga tushirish.
24-rasm. Global menyu orqali dasturlarni ishga tushirish
30

2 .3. Linux yadrosi. Linux fayl tizimi.
Linux operatsion tizimining asosiy qismi odatda yadro deb ataladi. Yadro
operatsion tizim funktsiyalarining eng past darajasini o'z ichiga oladi, masalan,
apparatni boshqarish, qurilma drayverlarini boshqarish, fayl tizimlarini boshqarish,
jarayonlarni yaratish, xotirani boshqarish va boshqa asosiy funktsiyalar. Linux
yadrosi UNIX yadrosiga juda o'xshaydi.
Linux - xuddi shu nomdagi yadroga asoslangan Unix-ga o'xshash tizim.
Yadro ochiq manbali, bepul dasturiy ta'minotni ishlab chiqishga mos ravishda
yaratilgan. Umumiy nom hech qanday paketni anglatmaydi; foydalanuvchilarning
ehtiyojlariga moslashtirilgan o'zlarining amaliy dasturlari bilan asosan bepul
tarqatiladi.
Dastlab, Linux ixlosmandlari tomonidan bepul ishlab chiqilgan, ammo
Linuxning muvaffaqiyati va uning keng qo'llanilishi bilan turli kompaniyalar
takomillashtirishga o'z hissalarini qo'sha boshladilar. Dağıtımdaki dasturlarning
aksariyati hozir ham mavjud. 73 ming kishi-yiliga teng bo'lgan Linux tizimlarida
mehnat aks ettirilgan.
Hozirda Linux smartfonlar bozorida etakchilik qilmoqda. Linux uy
kompyuterlari bozori 3-o'rinni egallaydi, tegishli qurilmalar orasida Linux ulushi
taxminan 43% ni tashkil qiladi.
Linux yadrosi x86 kompyuterlari uchun yaratilganidan beri u ko'plab
platformalarda o'rnatildi. Linux televizorlarda, routerlarda, o'yin konsollarida
o'rnatiladi. OS yaxshilanishda davom etmoqda, masalan, yadroning yangi versiyasi
har 2-3 oyda paydo bo'ladi.
Linux yadrosi mutlaqo noyob bo'lgan bir nechta xususiyatlarga ega:
 yadro modul asosida qurilgan bir vaqtning o'zida bitta kompyuterga bir
nechta yadrolarni o'rnatish mumkin;
 linux yadrosi rivojlanishi markazlashgan holda boshqariladi.
Linux yadrosi monolitik birlik emas, uning ba'zi qismlari ishlash paytida
yuklanishi mumkin, bunday qismlar modullar deb ataladi. Agar hozirda ba'zi
31

funktsiyalar talab qilinmasa, unda ular uchun mas'ul modullar yuklanmaydi va
xotirani egallamaydi.Bir vaqtning o'zida bitta kompyuterga bir nechta yadrolarni
o'rnatish mumkin, ammo ularning bittasi bir vaqtning o'zida ishlaydi. Bu xususiyat
sizga yadroning yangi versiyalarini sinab ko'rish, yanada mosroq konfiguratsiyani
yaratish va shu bilan birga ishlashga kafolatlangan eski versiyaga juda osonlik
bilan qaytish imkoniyatini beradi.Linux yadrosi rivojlanishi hali ham afsonaviy
Linus Torvalds tomonidan boshqariladi. Bu shuni anglatadiki, yadroning har bir
versiyasi bitta bitta ob'ektdir.Ilovalarning o'zaro muvofiqligi yoki bitta katta
dasturmi? Linux operatsion tizimi Windows operatsion tizimidek mahkam
birlashtirilmagan. Deyarli har bir tarqatish yadrodan va shu yadro bilan bog'liq
yuzlab, hatto minglab alohida dasturiy ta'minot paketlaridan iborat. Barcha
dasturlar dastlab o'zaro yaqin aloqalarni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan va
ishlab chiqilgan, aks holda tizim ishlay olmaydi. Ammo bu ular o'zaro ta'sir qilishi
kerak degani emas, ular o'rtasida hech qanday integratsiya bo'lmasligi
mumkin.Ba'zi hollarda, bu past darajadagi majburiy integratsiyaning etishmasligi
kamchilik bo'lib tuyulishi mumkin, ammo bu sifat yuqori dasturiy ta'minot ishlab
chiqaruvchilarga past darajadagi dasturlarni tanlash erkinligini va keyinchalik
ularni almashtirish imkoniyatini beradi.Linux yadrosi va deyarli barcha mavjud
dasturlar ochiq standartlarga asoslanganligi sababli, ikkalasining birlashishi oson
va ular birgalikda ishonchli ishlaydi.
Linux yadrosi o'rnatilgan xavfsizlik devoriga ega, bu sizning
kompyuteringizni tashqaridan ruxsatsiz kirishdan himoya qiladi va xavfsiz
foydalanuvchi tajribasi va ma'lumotlar yaxlitligini ta'minlaydi.
Linux fayl tizimi.
Fayl-tizimi-axborot tashuvchisi yoki uning bo'limidagi ma'lumotlarni saqlash
va ularga kirishni tashkil qilish usuli. Klassik fayl tizimi ierarxik tuzilishga ega
bo'lib, unda fayl ungacha bo’lgan to'liq yo'l bilan aniqlanadi.
32

Foydalanuvchi nuqtai nazaridan, fayl tizimi - bu fayllar joylashgan "bo'shliq",
fayl tizimining mavjudligi nafaqat "fayl nima deb nomlangan", balki "qaerda
joylashganligini" aniqlash imkonini beradi.
Fayl tizimining turini va parametrlarini har safar ahamiyatsiz narsa qilish
kerak bo'lganda tanlash kerak. Masalan, siz tez -tez uchraydigan fayl
operatsiyalarini tezlashtirishni xohlaysiz. Fayl tizimi darajasida bunga erishish
mumkin har xil yo'llar: Indekslash tezkor qidiruvlarni ta'minlaydi va bo'sh
bloklarni oldindan bron qilish tez-tez o'zgarib turadigan fayllarni qayta yozishni
osonlashtiradi. Ma'lumotni oldindan optimallashtirish tasodifiy kirish xotirasi
kerakli kiritish -chiqarish operatsiyalari sonini kamaytiradi.
Fayl tizimlari ma'lumotlarning qanday saqlanishini aniqlaydi. Ular
foydalanuvchi qanday cheklovlarga duch kelishini, o'qish va yozish qanchalik tez
bo'lishini va disk qancha vaqt uzilishlarsiz ishlashini aniqlaydi. Bu, ayniqsa,
byudjetli SSD disklar va ularning akalari - flesh -disklarga to'g'ri keladi. Bu
xususiyatlarni bilib, siz har qanday tizimdan maksimal darajada foydalanishingiz
va uni aniq vazifalar uchun ishlatishni optimallashtirishingiz mumkin.
Fayl tizimi o'zida bir qancha ma'lumotlar strukturasi namoyish etgan xolda,
disk bo'lagida bo'ladi hamda o'zida fayllar katalogini saqlab turadi. Fayl tizimlar
asosiy foydalanuvchi ma’lumotlarini, shu bilan birga uning ishlashi uchun zaruriy
ma'lumotlarni saqlaydi.
Linux fayl tizimida, Windows foydalanuvchilariga tanish bo'lgan C, D
disklari va boshqalar yo'q, Linux fayl tizimi daraxt tuzilishiga ega va "/" belgisi
bilan ko'rsatilgan ildiz katalogiga asoslangan.
Linux har xil turdagi fayl tizimlari bilan ishlashi mumkin, ular qo'llab -
quvvatlanadigan xususiyatlari, har xil holatlarda ishlashi, ishonchliligi va boshqa
xususiyatlari bilan farq qiladi. Linux va Unixdagi fayl tizimlari ierarxik, daraxt
tuzilmasi printsipialida tashkil etilgan. Linuxdagi fayl tizimi ierarxik: fayllar
kataloglarga joylashtirilgan (Windows papkasida bo'lgani kabi), bu kataloglarni
boshqa kataloglarga joylashtirish mumkin. Biroq, disk nomlari yo'q va "/" bilan
33

belgilangan faqat bitta ildiz katalog mavjud. Boshqa barcha kataloglar shu asosiy
katalogda joylashgan bo’ladi.
25-rasm.Windows(chapda) va Linux(o’ngda)da kataloglar joylashuvi.
XULOSA
Masofadagi foydalanuvchilarga tizim ma'murining etiboridan mahrum bo'lishiga
yo'l qo'ymaslik, masofaviy ish stantsiyasidan foydalanishning dinamikasi markaziy
ofis kompyuteridan foydalanish dinamikasidan farq qilishi kerak ekan.O'zining IT-
xodimlariga ega bo'lmagan mahalliy kompyuter foydalanuvchilari o'zlariga ko'proq
ishonishlari mumkinligiga qaramasdan, sysadmin markaziy bo'limi tashlandiq
bo'lib qolmaslik uchun ehtiyot bo'lishi kerak va sifatli texnik xizmat ko'rsatish
ishonchli axborot texnologiyalari tizimini yaratishda juda muhimdir hisoblanadi.
34

Masofaviy boshqaruv funktsiyalari boshqa operatsion tizimlarda ham amalga
oshiriladi. Biz Linuxni masofadan turib OpenSSH vositalari yordamida
boshqaramiz. Bu masofaviy boshqaruvni amalga oshirishga imkon beradigan
dasturlarning to'liq to'plami. Ushbu operatsion muhitda tarmoq va tizim
xizmatlarini yanada sozlash uchun masofaviy ish stoliga (Uzoq ish stoliga
o'xshash) kirishni ta'minlovchi YaST yoki Nomad kabi bir qator boshqa
dasturlardan foydalaniladi. Ubuntu-ni masofadan boshqarish maxsus ishlab
chiqilgan Ubuntu Server kompleksi tufayli amalga oshiriladi. Bu erda, xuddi
Linuxda bo'lgani kabi, mashhur OpenSSH dasturlari, shuningdek, o'zaro faoliyat
platformasi sifatida sozlanishi mumkin bo'lgan Zentyal kichik biznes uchun Linux-
server o'zaro faoliyat platformasi qo'g'irchoq ramkasi ishlatiladi.
Serverlar va mahalliy tarmoqlarga masofadan turib xizmat ko'rsatishning
yuqoridagi modellaridan tashqari biz o'z ishimizda ko'p tizimli echimlardan
foydalanamiz. Masofaviy boshqaruv uchun dasturiy echimlarning aksariyati turli
xil muhitda ishlashga mo'ljallanganligi sababli, biz sizning ofisingiz uchun
individual va tegishli boshqaruv sxemasini tanlashimiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Зубков К. Н., Диасамидзе С. В. Проблемы защиты информации в
приложениях для мобильных систем. Ж. Интеллектуальные технологии
на транспорте. 2017. № 2.
2. А. С. А. Мутханна, А. А. Атея, М. И. Филимонова. Исследование
облачных вычислений в сотовых сетях. Информационные технологии и
телекоммуникации. 2017. Т. 5. № 3. Санкт-Петербург.
3. Скабцов Н. "Аудит безопасности информационных систем".
Издательский дом "Питер", 2017 г.
35

4. С.К. Ганиев, М.М.Каримов, З.Т.Худайкулов, М.М.Кадыров. Толковый
словарь терминов и понятий по безопасности информации на русском,
узбекском и английском языках-Т.: "Iqtisod-moliya" - 2017. 480 c.
5. Сафин Л. К. Исследование информационной защищенности мобильных
приложений. Ж. Вопросы кибербезопасности №4(12) - 2015.
6. Безопасность мобильных технологий в корпоративном секторе общие
рекомендации. Ассоциация руководителей служб информационной
безопасности. Москва, 2015.
7. Лукашов Р. В. «Анализ опыта развития мобильных платежей в мире»
ЗАО "Интервэйл", Российская Федерация, 2014 г.
8. Престон Кокс (Preston Cox). Мобильные облачные вычисления:
Устройства, тенденции, проблемы и технологии. IBM. Developer Woks.
2014/
9. Мобильные платежи. [Электронный ресурс]. Дата обновления:
03.12.2012. – URL: http://ru.wikipedia.org/Мобильные_платежи (дата
обращения: 10.03.2013).
10. Мобильные платежи в контексте СТО БР ИББС и требований по ИБ в
НПС. [Электронный ресурс]. Дата обновления: 23.04.2012. – URL:
http://slideshare.net/lukatsky/ss-12660626 (дата обращения: 10.03.2013).
11. SMS-платежи: как это работает. [Электронный ресурс]. Дата
обновления: 11.02.2013. – URL: http://habrahabr.ru/post/168987/ (дата
обращения: 15.03.2013).
12. Мобильная коммерция. [Электронный ресурс]. Дата обновления:
5.05.2011. – URL: http://habrahabr.ru/sandbox/28612/ (дата обращения:
15.03.2013).
13. Бесконтактные платежи. [Электронный ресурс]. Дата обновления:
30.04.2012. – URL: http://habrahabr.ru/company/blog/128564/ (дата
обращения: 18.03.2013).
14. Платежи с использованием мобильного телефона. [Электронный
ресурс]. Дата обновления: 12.06.2012. – URL:
36

http://mgovservice.ru/technologies/payment/ (дата обращения:
25.03.2013).
15. Мобильный банкинг. [Электронный ресурс]. Дата обновления:
31.08.2011. – URL: http://bankir.ru/publikacii/s/mobilnyi-banking-
10000394/ (дата обращения: 16.03.2013).
Internet manbalari
1. http://www.tayle.com – сайт компании ТАЙЛЕ.
2. http://www.airdata.ru – сайт компании Air Data Communications.
3. http://www.dlink.ru – сайт компании D-LINK.
4. http://wifi-wiki.ru
5. http://www.wireless.bape3.org
6. http://www.alpha-teleport.info – сайт компании alpha-teleport.info.
37

36

Sotib olish