• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 1
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Logistikada asosiy tushunchalar

Amaliyotda nazoratning har xil uslublaridan foydalaniladi. Quyida ulardan eng ko‘p uchraydigan ikki uslubi ko‘rib o‘tilgan. Birinchi uslubda, korxona yetkazib beruvchiga buyurtmani yuborish davr oralig‘i o‘zgarmasdir (buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i tizimi). Ikkinchi uslubning mohiyati shundaki, biror – bir tovarning zahirasi oldindan belgilangan eng kam qiymatiga yetish bilan, bu tovar buyurtma qilinadi. Bunda buyurtirilgan partiyaning hajmi har doim bir xildir (buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi tizimi). Moddiy zaxiralar — bu ishlab chiqarish jarayoniga yoki shaxsiy iste’molga kirishini kutayotgan xomashyo, materiallar, yig‘uvchi qismlar, tayyor mahsulot va boshqa moddiy qiymatlardir. Korxonada zaxiralarning asosiy qismini moddiy oqimning texnologik qayta ishlanishining har xil bosqichlarida uning tarkibiga kirib keladigan ishlab chiqarish predmetlaridan tashkil topadi. Xomashyo materiallarini yetkazib berish, ko‘p hollarda davriy ravishda amalga oshiriladi, ularning iste’moli, asosan, uzluksiz bo‘ladi va kelib tushish vaqti bilan mos kelmaydi. Har bir korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlash maqsadida xomashyo. materiallar, yarimtayyor mahsulotlar, yoqilg‘i va boshqa resurslarning ma’lum turdagi zaxiralari tashkil etiladi. Zaxiralarni tashkil etishga olib keladigan ba’zi bir boshqa sabablar ham mavjud. Bular — narxlarning mavsumiy o‘zgarishi; yetkazib berishlaming qabul qilingan grafigining buzilishi: talabning o‘zgarishi va boshqalar. Xomashyoning mahsulotga aylanishi yolida va mahsulotning oxirgi itse’molchigacha bo‘lgan harakatida zaxiralarning ikkita asosiy turi tashkil etiladi: ishlab chiqarish va mahsulot zaxiralari. Ishlab chiqarish zaxiralari iste’molchi-tashkilotlarda shakllantiriladi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga mo‘ljallangan. Mahsulot zaxiralari ishlab chiqaruvchi korxonalarda tayyor mahsulot zaxiralaridan hamda mahsulotni yetkazib beruvchidan iste’molchiga qaratilgan harakatidagi zaxiralardan, ya’ni ulgurji va chakana savdo korxonalarida, tayyorlov tashkilotlarida va yo‘ldagi zaxiralardan iborat. Moddiy oqimlarni boshqarish 22 Talabni tahlil qilish va prognozlash korxonalarga COVID-19 kabi vaziyatlarda yanada chidamli bo‘lishga va chaqqonlik bilan harakat qilishga yordam beradi. Ushbu turdagi bashoratli tahlil kompaniyalarga o‘zgaruvchan ehtiyojlarni qondirish uchun jo‘natish va saqlash strategiyalarini o‘zgartirishga yordam beradi. Logistikada talabni prognozlashning ahamiyati va vazifalari Logistika sohasidagi talabni prognozlashning asosiy maqsadi logistika talablari nuqtai nazaridan kompaniya oldida turgan barcha imkoniyatlarni aniqlashdir. Talabni prognoz qilish zarurati COVID-19 kabi davrlarda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki biz ushbu vaziyatlarda logistika zanjirlariga yuklangan stressning guvohi bo‘ldik. Talabni prognozlashning ahamiyatini tushunish uchun siz talabni prognozlashning afzalliklarini tushunishingiz kerak:  Zanjirdagi uzilishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni aniqlash uchun ob-havo va yangiliklarni kuzatish  Marshrutlar va yuk mashinalari sonini ko‘paytirish/kamaytirish uchun mavsumiy talab o‘zgarishini kuzatib borish  Yuk tashish uchun eng foydali transport turlarini (yo‘l, okean, relslar, havo) baholash uchun bir nechta logistika modellarini yaratish.  Yuk tashish hajmi va hajmini aniq baholash uchun yuk ma’lumotlarini va bozor tendentsiyalarini to‘plash  Yomon investitsiyalarga yo‘l qo‘ymaslik uchun kontrakt stavkalaridan yoki aksincha, spot narxdan foydalanish yaxshiroq ekanligini tahlil qilish uchun ma’lumotlarni to‘plash Ushbu ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish kompaniyalarga talabning o‘zgarishini to‘g'ri bashorat qilish va shunga mos ravishda o‘z biznesiga o‘zgartirishlar kiritishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda talabni prognozlashning eng katta afzalliklari talabni prognozlash dasturlari yordamida amalga oshiriladi. Ushbu platformalar ta’minot zanjirining epchilligi va moslashuvchanligini oshirish uchun miqdoriy tahlil 46 (ikki yoqlama hisobda), km Trolleybus liniyalari (ikki yoqlama hisobda), km 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6 35,6 Metropoliten yo‘llari (ikki yoqlama hisobda), km 36,1 36,1 36,1 36,1 36,1 59,1 59,1 Magistral quvur yo‘llari — jami 13,9 13,9 13,9 13,9 13,7 13,8 13,9 shu jumladan:gaz quvurlari 13,8 13,8 13,8 13,8 13,7 13,8 13,9 shu jumladan:neft quvurlari 0,1 0,1 0,1 0,1 - - - 38 qulay sharoit va arzon narxlarda yetkazib berilishini ta’minlaydi, bozordagi raqobatni rag‘batlantiradi. Tashqi bozorda esa mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligini oshiradi va jahon iqtisodiyotiga integratsiya jarayonini tezlashtiradi. Rivojlanib borayotgan mamlakatimiz uchun samarador logistika tizimini tashkil qilish juda ham muhim. Logistika iqtisodiyotning ko‘rsatgichi mihim omillarda sanaladi. Statistik ma’lumotlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Respublikamiz eksportining katta qismini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xom-ashyo tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish mahsulotlari (manufactured goods) qaraganda transport birligiga nisbatan (masalan bir tonna paxta va bir tonna tayyor yuqori sifatli to‘qimachilik mahsuloti) juda arzondir. Bundan kelib chiqadiki, eksport mahsulotlarimizning so‘nggi narxlarida transport xarajatlarining foiz ulushi yuqori va bu logistika samaradorligi iqtisodiyotimizda rivojlangan davlatlarga taqqoslaganda muhimroq ekanligini anglatadi.Mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi hamda jahon bozoridagi raqobatbardoshligini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston samarali logistika tizimini tashkil etishi lozim, bu esa o‘z navbatida, eksport-import operatsiyalariga ketadigan xarajatlarning kamayishiga olib kelishi kerak. So‘nggi yillarda, jumladan, tashqi savdo sohasida ham, O‘zbekiston hukumati tomonidan faol tarzda iqtisodiy islohotlarning o‘tkazilishi – logistika bo‘yicha yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning ortishiga sabab bo‘lmoqda. Logistika sohsi bugungi kunsa dunyo miqyosida ravnaq topib rivojlanmoqda. Xususan, oily ta’lim muassasalarida ham “Biznes boshqaruvi va Logistika” ni o‘qitish tarmoqlari yo‘lga qo‘yilib, yosh kadrlarni tayyorlash ishlari amalga oshirilmoqda. Transport sohasidagi eng muhim islohotlardan biri davlat monopoliyasini va cheklovlarni bosqichma-bosqich qisqartirib boorish. Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi eksperti Muhsinjon Xolmuxamedov “Transport sohasidagi eng muhim islohotlardan biri transport xizmatlari bozorini erkinlashtirish, davlat monopoliyasini va cheklovlarni bosqichmabosqich qisqartirib borish”, ekanligini ta’kidlamoqda. 3 Davom etayotgan globallashuv va iqtisodiy jarayonlarning integratsiyasi XX asrning 60-70-yillarida oqim jarayonlarini tashkil etish va amalga oshirishni aks ettiruvchi ilmiy yo nalishni rivojlantirishga turtki bo lgan iste’molchiʻ ʻ manfaatlarining ustuvorligini belgilab, jahon iqtisodiy tizimining xizmat iqtisodiyotiga aylanishiga olib keldi. Global iqtisodiy beqarorlik sharoitida logistika jarayonlarini ta’minlash bo yicha faoliyatni amalga oshirish uchun shart- ʻ sharoitlarni takomillashtirish, shuningdek, hududlarning raqobatbardoshligiga ta’sir qiluvchi omillarni o rganish jarayoni birinchi o rinda turadi. Zamonaviy ʻ ʻ bozor sharoitida hududlarning raqobatbardoshliginioshirish yo llari ishlab ʻ chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini oshirish, logistika xizmatlari narxini pasaytirish, innovatsion texnologik jarayonlarni joriy etish, xarajatlarni kamaytirish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish bo yicha ʻ yangi imkoniyatlar topish bilan belgilanadi. Umumiy iqtisodiy muvozanat, takror ishlab chiqarish, xalqaro savdo va iqtisodiy integratsiya va boshqalar nazariyalari shaklida mavjud ilmiy qo llab- ʻ quvvatlash hududlarning raqobatbardoshligini rivojlantirish yo nalishlaridan biri ʻ sifatida hududlarning logistika tizimlarining salohiyatini shakllantirish va rivojlantirish shartlari va omillarini o rganish uchun asos bo lib xizmat qildi. ʻ ʻ Zamonaviy makroiqtisodiy modellashtirishning asoschisi tomonidan taklif etilgan umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasi. Valras, jahon iqtisodiyotini ikki kichik tizimning jamiyati sifatida aks ettiradi: ishlab chiqarish omillari egalari va ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar va aloqalarni amalga oshiruvchi tadbirkorlar. Mintaqaning salohiyatini o rganish nuqtayi nazaridan bozorlarning taklif ʻ etilgan muvozanat holati cheklangan resurslar sharoitida yagona iqtisodiy makonda bozor bahosining o zaro bog liqligini amalga oshirishni anglatadi. Reproduktiv ʻ ʻ nazariyaning turli talqinlarini o rganish asosiy g oyani ta kidlash imkonini berdi: ʻ ʻ ʻ reproduktsiyani amalga oshirish va yaratish uchun zarur bo lgan shart-sharoitlarni ʻ yaratish muammosini hal qilish uchun iqtisodiyotda soha va sanoatning rivojlanishining muayyan nisbati bo lishi kerak. Chunki iqtisodiy o sishning ʻ ʻ zamonaviy nazariyalari ko payish nazariyasining postulatlariga, keyinchalik paydo ʻ 5 hisobga olgan holda ishonchli vaqt seriyalari ma’lumotlarini tahlil qilish va prognoz qilish imkonini beradi. To‘g‘ri to‘plangan va tahlil qilinganda, vaqt seriyasidagi ma’lumotlar kompaniya faoliyatidagi ko‘plab tendentsiyalarni ochib beradi . Masalan, umumiy savdoni prognoz qilish uchun ARIMA (avtoregressiv integratsiyalashgan harakatlanuvchi o‘rtacha) yoki GARCH (umumlashtirilgan avtoregressiv shartli heteroskedastiklik) kabi vaqt seriyali modellarini qo‘llash mumkin. Bu, ayniqsa, murakkab savdo naqshlari yoki mavsumiyligi bo‘lgan mahsulotlarga bo‘lgan talabni bashorat qilish uchun foydalidir. Prognozlashning tendentsiyalarni prognozlash usuli kelajakdagi qiymatlar yoki natijalarni bashorat qilish uchun ma’lumotlardagi tendentsiyalar, naqshlar yoki munosabatlarni aniqlash va ekstrapolyatsiya qilish uchun tarixiy ma’lumotlar va statistik usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Korxonalar tarixiy ma’lumotlardan foydalangan holda kelajak qadriyatlarini prognoz qilish uchun tendentsiyalarni prognoz qilish usullariga tayanadi, bu ularga kelajakdagi voqealarga tayyorgarlik ko‘rish, ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish va resurslarni samarali boshqarish imkonini beradi.Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarning turli shart-sharoitlarda, zamon va makonda shaklan va mazmunan o’zgaruvchanligini, ularni ifoda etuvchi ilmiy tushunchalar, qonun-qoidalarning ham o’zgarib turishini, ularning doimo harakatda, rivojlanishda bo’lishini o’rganadi. Bundan tashqari, iqtisodiyot nazariyasi turli iqtisodiy voqea hodisalar va jarayonlarning mazmuni hamda mohiyatini o’rganibgina qolmay, ularning o’zaro aloqadorligini, bir-biriga ta’sirini ham tahlil qiladi. Iqtisodiyot nazariyasi o’rganishi lozim bo’lgan muhim yo’nalishlardan biri cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanish, ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish va boshqarish, milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning omillari, qonuniyatlari va yo’llarini o’rganish va ko’rsatib berishdan iboratdir. Bu esa fanning ‘redmeti, uning maqsadi va vazifalarida yanada oydinroq ko’rinadi. 43 Materiallar oqimi harakatini tashkil etish sxemasiga bog‘liq Logistika tizimlarining quyidagi turlari ajratiladi: 1... To‘g‘ridan -to‘g‘ri ulangan ... Ushbu logistika tizimida material oqimi xom ashyoning asosiy manbasidan sotib olish orqali ishlab chiqaruvchiga, so‘ngra vositachilar ishtirokisiz oxirgi iste'molchiga o‘tadi. 2. Eshelon qilingan ... Bunday turdagi tizimda material oqimi xom ashyoning asosiy manbasidan ishlab chiqaruvchiga yoki ishlab chiqaruvchidan oxirgi iste’molchiga faqat vositachi orqali o‘tadi. 3. Moslashuvchan ... Bu tizimlarda moddiy oqim harakati ham vositachi ishtirokida, ham usiz amalga oshirilishi mumkin. Materiallar oqimining harakatini tashkil etishning u yoki bu sxemasini tanlash masalasi, bozordagi vaziyatni baholash natijalariga, shuningdek, logistika tizimining maksimal mumkin bo‘lgan iqtisodiy natijalariga asoslanib hal qilinadi. Zamonaviy logistikada logistika operatsiyalari va funktsiyalarining ko‘plab tasnifi mavjud.  Materiallar oqimi bilan logistika operatsiyalari yuklash, tashish, tushirish, yig‘ish, saqlash, qadoqlash va boshqalarni o‘z ichiga oladi.  Moddiy oqimlar bilan aylanish sohasidagi logistik operatsiyalar yuklash, tushirish, tashish, yig‘ish, saqlash, tarqatish, qadoqlash operatsiyalarini ifodalaydi.  Ishlab chiqarish sohasidagi moddiy oqimlar bilan logistik operatsiyalar buyurtma berish, omborni boshqarish, uskunalarni, ishlab chiqaruvchilar va etkazib beruvchilarni tanlash, ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish va rejalashtirish, buxgalteriya hisobini yuritish va boshqarish. - Axborot oqimlari bilan logistik operatsiyalar axborot tizimlarini yaratish va ushbu tizimlar ichida moddiy oqimlar bilan birga keladigan ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish, bu oqimlarni boshlash va boshqarish bo‘yicha harakatlarni amalga oshirish bilan cheklangan. Axborot oqimlari bilan logistika operatsiyalarini bajarish xarajatlari logistika xarajatlarining katta qismini tashkil qiladi. 15 Samarador logistika tizimini tushuntirish uchun juda oddiy ikki misolni keltirib o‘taman. Mikroiqtisodiy misol . Tasavvur qiling, siz qaysidir viloyatda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan shug‘ullanasiz. Xaridorlaringiz shaharlardagi bozorlar, supermarketlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari bo‘lishi mumkin. Toza mahsulotni oxirgi xaridorga yetib borguniga qadar sizning bir necha kungina vaqtingiz bo‘ladi. Shu vaqt ichida hosilni yig‘ib olishingiz, qadoqlashingiz, transport vositasiga yuklab, xaridorga yetkazishingiz kerak. Zanjirning biror-bir nuqtasida muammo paydo bo‘lishi foydaning kamayishiga va hatto tadbirkorning zararga kirishga sabab bo‘lishi mumkin. Bunga mahlusotni vaqtida yig‘ib olmaslik, noto‘g‘ri qadoqlash, noto‘g‘ri saqlash, transport vositasining vaqtida mavjud emasligi/nosozligi yoki keraklicha jihozlanmagani va shunga o‘xshash ko‘plab muammolar sabab bo‘lishi mumkin. Makroiqtisodiy misol . Tasavvur qiling, siz eksportga mo‘ljallangan qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirasiz va mahsulotingizni Uvropa bozoriga, masalan, Germaniyaga olib chiqmoqchisiz. Bunda avvalambor Germaniyada shu mahsulotga bo‘lgan talab darajasini, taklif qilinayotgan narxlarni, mahsulotingizning tannarxini, uning eksport va transport xarajatlarini hisoblab chiqasiz. Aynan shu mahsulotni Germaniyaga yetkazib beradigan Ispaniya, Italiya, Polsha kabi Yevropa davlatlari yetkazib beruvchilari sizga raqobatbardosh hisoblanadi. Ishchi kuchi arzonligi, mahsulot sifati, uning xilma-xilligi sizning mahsulotingizning afzalliklari bo‘la olsa-da, transport xarajatlari yuqoriligi mahsulotning oxirgi narxlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tashishda qo‘llanadigan muzlatgich-avtotransportida bir kg mahsulotni O‘zbekistondan Germaniyaga qilingan transport xarajati hozirgi paytda 40−50 yevro sent atrofida, agar bu turdagi mahsulotlar uchun chakana savdodagi narxlar 50−60 sentdan 2−3 yevrogachaligini hisobga olsak, mahsulotimizning qimmat transport sababli raqobatbardoshligini qanchalik yo‘qotishi mukinligini ko‘ramiz. 29 1.3. Logistik asosiy tushunchalarni rejalashtirish moddiy zaxiralarni boshqarish tizimi sifatida foydanish Logistika moddiy oqimlarni boshqarishni ko‘rib chiqadi, ya’ni xomashyo, materiallar va tayyor mahsulotlarning aylanishi, ularni yetkazib beruvchilardan ishlab chiqaruvchi korxonalar va yakuniy iste’molchilarga ularning talablariga muvofiq yetkazib berilishi jarayonlari bilan bog‘liq masalalarning butun majmuasini qamrab oladi. Qo‘shimcha zaxira strategiyasi. Bu holda iste’molchilarning kafolati moddiy resurslarning qo‘shimcha zaxiralarini tashkil etish hisobiga ta’minlanadi. Logistik funksiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar hamma turdagi omborlardan moddiy resurslarni xarid qilishda, ombor operatsiyalarini bajarishda, transport va yuklash tushirish ishlarini bajarish jarayonida va hokazolarda vujudga keladi. Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etishda vujudga keladigan xarajatlar guruhiga quyidagi funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi: • turli xil maqsadlarga yo‘naltirilgan zavod omborlarini ishlatish; • zaxiralarni shakllantirish va saqlash; • ichki tashish ishlarini tashkil etish; • jo‘natilgan tovarlarni tanlash va ularni qadoqlash; • hujjatlarni tayyorlash. Tovar harakati shakllari va sxemalarini tanlashda xarajatlarning optimal kombinatsiyasi aniqlanadi, bunda xarajatlarning asosiy tashkil etuvchilaridan biri (transport xarajatlar) nisbatan yuqori darajada bo‘lgan taqdirda ham ularning umumiy miqdori eng kichik darajada bo‘lishi kerak. Mahsulot yuklashni tashkil etish; -Yetkazib berishni tashkil etish va tashishni nazorat qilish; -Realizatsiyadan keyingi xizmat ko‘rsatishni tashkil etish. -Makro darajadagi logistika vazifalari quyidagilar: -Moddiy oqimni taqsimlash chizmasini tanlash; 20 MUNDARIJA KIRISH............................................................. . ............................................... .. 3 I BOB. LOGISTIKADAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR..................... 5 1.1 Logistikaning asosiy tushunchalarida bozor iqtisodiyotida tutgan o rni va mohiyatiʻ .............................................................................. 5 1.2 Logistikada asosiy tushunchalarni rejalashtirishda uning belgilanish turlari............................................................................. 14 1.3 Logistik asosiy tushunchalarni rejalashtirish moddiy zaxiralarni boshqarish tizimi sifatida foydalanish............................................. 20 II BOB. LOGISTIKA TIZIMI BOSHQARUVINI TASHKIL ETISH……………………………………………………..…….. 24 2.1 Logistikani boshqarishda asosiy funksiyalari haqida.................... 24 2.2 Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmining bosqichlar ........................................................................................ 31 2.3 Logistika tizimida asosiy nazoratni o‘rnatish................................ 34 III BOB. LOGISTIKADA MODDIY OQIMNI BOSHQARISHNI TASHKIL ETISH.......................................................................... 37 3.1 Moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarishning asosiy omillari............................................................................................ 37 3.2 Moddiy oqimlarni tashkil etish jarayonida joyi va vaqti aloqalari............................................................................................ 43 XULOSA.......................................................................................................... 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.................................. 49 1 bo‘ladi. Moddiy oqim taqsimoti anchadan buyon faoliyatining axamiyatli tomoni bo‘lib kelmoqda edi, ammo nisbatan yaqindagina u eng muxim funksiyalardan biri mavqeiga ega bo‘ldi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega davlatlarda 50-60chi yillargacha taq-simot tizimlari hech qanday boshqaruvsiz rivojlanib keldi. Taqsimot kanallarini tanlash, tovarlarni qadoqlash, ularni tashish va iste’molchiga yetkazishga tayyorlash, ishlab-chiqarish va materiallarni xarid qilish masalalari bir-biri bilan o‘zaro aloqada yechilar edi. Birgalikda taqsimot funksiyasini tashkil etuvchi ayrim kichik-roq funksiyalar, mustaqil funksiyalar sifatida ta’riflanar edi. 60-70-yillarning boshlaridagina, ishlab chiqilgan mahsulot taqsimotiga doir barcha funksiyalarni yagona boshqarish funksiyasiga birlashtirish samaradorligini oshirishga olib keli-shini angladilar. Buning natijasida taqsimot funksiyalari korxona va tashkilot-larning funksional boshqaruvi tuzilmasiga kiritildi. Savdodagi taqsimotning har xil funksiyalari integratsiyasiga, do‘konlarni ta’-minlovchi maxsus tuzilmalarni bo‘linishi va rivojlanishi misol bo‘lishi mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda, 70-yillarda, bunday taqsimot tuzilmalarini yirik chakana savdo tashkilotlari barpo etib, ularni rivojlanti-rishga kirishdilar. Taqsimot markazlarining samaradorligiga tovarlarning yirik partiyalarini olish munosabati bilan beriladigan chegirmalar hisobiga, yetkazib be-rish samaradorligi hisobiga, hamda bir taqsimot markazida xizmatlardan foydala-nuvchi do‘konlar zaxirasi to‘planishi hisobiga erishiladi. - Taqsimot logistikasi vazifalarini yechish jarayonida quyidagi savollarga ja- vob topish lozim: - qaysi kanal bo‘yicha mahsulotni iste’molchiga yetkazish; - mahsulotni qanday qadoqlash; - logistikaga omborlar tarmog‘i kerakmi, agarda kerak bo‘lsa, qanday, qancha va qayerda; - xizmat ko‘rsatishning qaysi darajasini ta’minlash, va boshqa qator masalalar. 19 yuqori tartibli tizimning tarkibiy qismi-tegishli hududiy subektlar infratuzilmasi va pirovardida milliy iqtisodiyot infratuzilmasidir." - O. A. Freidman logistika tizimining yelementlari, usullari va vositalari, shuningdek, uning faoliyati bilan bog liq yekologik omillar majmui sifatidaʻ logistika salohiyatini taqdim yetadi, bu yesa firma yoki mintaqaning strategiyasiga samarali ta sir ko rsatishi mumkin. ʼ ʻ 2. Potensial-logistika tizimi faoliyatining natijasi, uning salohiyati: Gritsenko logistika salohiyatini rivojlangan transport infratuzilmasining tovar va yo lovchilarni tashishning maqbul usullarini ta minlovchi ko plab xalqaro ʻ ʼ ʻ transport aloqalariga xizmat qilish qobiliyati deb hisoblaydi; - N. P. Kuznetsova logistika salohiyatini mintaqaning logistika tizimi xo jalik yurituvchi subyektlarining innovatsion faoliyati natijalaridan foydalanish ʻ qobiliyati sifatida taqdim yetadi. Biroq, ombor infratuzilmasi va moliyaviy muhit muallif tomonidan taklif yetilgan logistika potensial komponentlari ro yxatidan ʻ chiqarib tashlanadi; - D. Stock, M. Porter bizga mintaqaviy va mintaqalararo munosabatlar tizimida korxonalar ishtiroki nuqtayi nazaridan yeng keng "logistika salohiyati" tushunchasini ko rib ruxsat Klaster tuzilmalarini, doirasida bir kompaniyaning ʻ rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish uchun ishlatiladigan bir vositasi sifatida salohiyatini tekshirilgan; - I. I. Poleshchuk logistika salohiyati umume tirof yetilgan ko rsatkichlar ʼ ʻ asosida xalqaro yekspertlar tomonidan baholanadi butun mamlakatda logistika vazifalarini amalga oshirish, natijasi yekanligiga e tibor qaratdi; ʼ - IV Petenko minimal xarajat va hisobga viloyati mavjud resurslarni hisobga olgan holda logistika faoliyatini amalga oshirish uchun qobiliyati sifatida viloyati logistika salohiyatini tushunadi. U hududning logistika salohiyatini rivojlantirish faqat muammoli hududlarni aniqlash va ularni barqarorlashtirish uchun tuzatuv choralarini ko rgandan so ng amalga oshirilishi mumkinligiga e tibor qaratdi. ʻ ʻ ʼ Yuqorida muhokama qilingan logistika salohiyatini aniqlashga ilmiy yondashuvlar uning tasniflash xususiyatlarini aks yettiradi. Resurs yondashuvi potensialning 10  Xaridlarni boshqarish Transport;  Inventarizatsiyani boshqarish;  Buyurtma berish tartibini boshqarish;  Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish;  Narxlar;  Jismoniy taqsimot. Logistik jarayon - rejalashtirilgan davr uchun belgilangan dori yoki uning tarmoq (funktsional) bo‘linmalarining maqsadlariga erishishga imkon beradigan, ma’lum bir vaqtda tashkil etilgan logistika operatsiyalari / funktsiyalari. Logistika bo‘yicha ettita qoidalar mavjud: 1. Mahsulot iste'molchi uchun zarur bo‘lishi kerak. 2. Mahsulot sifatli bo‘lishi kerak. 3. Mahsulot kerakli miqdorda bo‘lishi kerak. 4. Mahsulot o‘z vaqtida etkazib berilishi kerak. 5. Mahsulot kerakli joyga yetkazilishi kerak. 6. Mahsulotni iloji boricha arzon narxda etkazib berish kerak. 7. Mahsulot ma’lum bir iste'molchiga etkazib berilishi kerak Taqsimot logistikasi, yetkazib beruvchi – iste’molchi munosabatlarida moddiy oqimni boshqarish bo‘yicha barcha vazifalar majmuini o‘z ichiga oladi. Bunda tayyor mahsulotni iste’molchigacha xarakati jarayonida yechiladigan moddiy oqimlar boshqa-ruvi vazifalari asosiy o‘rinni egallaydi. 17 XULOSA Yuqoridagilarni jamlab shuni ta kidlash lozimki, iqtisodiyotdagi jarayonlarʼ integratsiyasi logistik menejment konsepsiyasini samarali amalga oshirishga olib keladi va uning salohiyatini o rganish zarurligini belgilaydi. ʻ Mintaqaning logistika salohiyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va uning ishlab chiqarish kuchlarining joylashishini hisobga olgan yagona metodologiyaga asoslanishi kerak. Logistika salohiyatini baholash xalqaro tranzit koridorlarini rivojlantirish, multimodal tashishning iqtisodiy jozibadorligi va mintaqaviy transport tizimlarining ishlashi uchun optimal variantlarni izlash asosida talab yetiladi. Integral logistikani rivojlantirish va logistika bozorini mustahkamlash logistika sohasida asosiy vakolatlarni to playdigan kompaniyalarga xizmat vazifalarini ʻ qayta taqsimlashga olib keladi. Kelajakda hududlarning raqobatbardoshligini oshirish va logistika xizmatlarini sifatli o zgartirishga qaratilgan turli logistikani rivojlantirish ʻ strategiyasi amalga oshiriladi. Logistika rivojlanishining istiqbolli yo nalishlari: ʻ logistika xizmatlari uchun bozor maydonini yanada shakllantirish; mahalliy, mintaqaviy, respublika darajasida logistika ulushini oshirish, biznes sohasiga yangi logistika texnologiyalarini joriy yetish, xalqaro darajaga chiqish uchun zarur bo lgan logistika salohiyatini shakllantirish. Logistik operatsiyalarni rejalashtirish ʻ va boshqarishni trendning proyeksiyasi usuli yordamda bashoratlashda yordam beradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi uning bozor vositasida o’zini-o’zi tartibga solish orqali bajarish mumkin bo’lmagan yoki samarali ravishda amalga oshirib bo’lmaydigan vazifalarni o’z zimmasiga olishi; bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va istе’molning xususiy tavsifi kеltirib chiqaruvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish zarurligi; istе’molchilarning manfaatlarini himoyalash; bozorning tabiatidan kеlib chiqadigan ayrim holatlarni qisman yengillashtirish, jumladan, aholining kam ta’minlangan qatlamining turmush darajasi haqida g’amxo’rlik qilish, bеpul (yoki imtiyozli) bilim bеrish, tibbiy xizmat ko’rsatish va shu kabilarni o’z zimmasiga 50 2.1.2 - rasm. Yoyilgan xizmatlarni tashkil qilishda moddiy texnika ta’minotining markazlashgan boshqaruvi Moddiy-texnika ta’minotining guruhlangan xizmati markazlashgan boshqaruvi shaklida uni tashkil qilish ishlab chiqarish ta’minoti va sotish har bir firma faoliyatida, qaysini aniq turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda alohida javobgarlikni nazarda tutadi. Quyidagi chizma u yoki bu mahsulot turi uchun javob beradigan har bir firma xizmati doirasida moddiy texnika ta’minoti funksiyasi konsentratsiyasini ko‘zda tutadi. Moddiy zahiralarni boshqarishda logistika markazlarining o‘rni judda kattadir. Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida uning qon tomiri bo‘lgan logistika tizimi juda muhim ahamiyatga ega. Samarador logistika tizimi ichki bozorda tayyor mahsulot va xom-ashyo harakatini optimallashtirish orqali tovar va xizmatlarning xaridorlar uchun qulay sharoit va arzon narxlarda yetkazib berilishini ta’minlaydi, bozordagi raqobatni rag‘batlantiradi. Tashqi bozorda esa mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligini oshiradi va jahon iqtisodiyotiga integratsiya jarayonini tezlashtiradi. Rivojlanib borayotgan mamlakatimiz uchun samarador logistika tizimini tashkil qilish juda ham muhim. 27 konsepsiyasining amaliyotda qo‘llanilishi zaxiralar yig‘indisini optimallashtirish bilan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Zaxiralarni optimallashtirishning mezoni bo‘lib buyurtmalarni bajarishga va materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi. Materiallarni xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: • buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar; • xarid narxi bilan belgilanadigan xarajatlar; • zaxiralarni saqlash (ombor)ga ketadigan xarajatlar; • «yetishmovchilik» natijasidagi yo‘qotishlar. Zaxiralarni boshqarishning bir nechta strategiyalari mavjud. Bu strategiyalar maxsus xizmatlar ishchilariga. oddiy hisoblarni o‘tkazish asosida zaxiralarni boshqarishda korxonaning siyosatini aniqlash imkonini beradi. Eng katta ehtiyotkorlik strategiyasi. Bu strategiya, asosan, zarur zaxira miqdori bir kun ichida zaxiralarning maksimal iste’molini yetkazib berishning eng katta davomiyligiga ega bo‘lgan davriga vig‘indisi sifatida aniqianadi. Natijada keyingi buyurtma berilish vaqtiga to‘la miqdorda ishlatilib tugatilmaydigan zaxiralar vujudga keladi.Qo‘shimcha zaxira strategiyasi. Bu holda iste’molchilarning kafolati moddiy resurslarning qo‘shimcha zaxiralarini tashkil etish hisobiga ta’minlanadi.Logistik funksiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar hamma turdagi omborlardan moddiy resurslarni xarid qilishda, ombor operatsiyalarini bajarishda, transport va yuklash tushirish ishlarini bajarish jarayonida va hokazolarda vujudga keladi. Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etishda vujudga keladigan xarajatlar guruhiga quyidagi funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi: • turli xil maqsadlarga yo‘naltirilgan zavod omborlarini ishlatish; • zaxiralarni shakllantirish va saqlash; • ichki tashish ishlarini tashkil etish; • jo‘natilgan tovarlarni tanlash va ularni qadoqlash; • hujjatlarni tayyorlash. 23 oqimlarni tashkil etishning vaqt aspektini tasniflashda quyidagi tushunchalar qo‘llaniladi: buyurtmaning bajarilish sikli, buyurtma bajarilish siklining tuzilmasi (tuzilma), buyurtma siklining davomiyligi. Buyurtma bajarilish sikli – bu vaqt bo‘ylab ma’lum tarzda tashkil etilgan elementar oqimlarning kompleksi, bu oqimlar buyurtmaning qabul qilinishidan to bajarilishigacha bo‘ladigan harakati jarayonida logistik amallar bajarilishi natijasida yuzaga keladi. Buyurtmaning qabul qilinish vaqti ma’lum turdagi va yo‘nalishdagi mahsulotni ishlab chiqarishga talabni kelib tushishining vaqt nuqtasini xarakterlaydi.Buyurtma bajarilish vaqti mahsulotni savdo sotiq tizimiga (shaxsiy iste’mol mahsulotlari) yoki buyurtmachi korxonaning omboriga (ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlar) kelib tushishligini bildiradi.Buyurtma bajarilish siklining tuzilmasi 6 ta bosqichni o‘z ichiga oladi: buyurtmaning qabul qilinishi; texnik tayyorgarlik (yangi buyurtma olinganida faqat bir marta rejlashtiriladi), materiallarni yetkazib berish, ishlab chiqarishga tayyorgarlik, ishlab chiqarishning o‘zi (yig‘uvchi qismlar bilan ta’minlangan buyurtmaning ishlab chiqarishga berilishidan, ishlab chiqarishdagi hamma ishlarning tugatilishigacha), buyurtmani yetkazib berish Trend proyeksiyasi - bu o‘zgaruvchining tarixiy ma’lumotlari asosida kelajakdagi qiymatlarini bashorat qilish uchun ishlatiladigan prognozlash usuli. Trend tahlili yoki vaqt seriyasi tahlili sifatida ham tanilgan, u biznesni bashorat qilishda tez-tez qo‘llaniladi va talabni prognozlash, sotishni bashorat qilish va iste'molchilar xatti-harakatlaridagi mavsumiy o‘zgarishlarni bashorat qilishda yordam beradi.Maqsad, kelajakdagi qiymatlar haqida bashorat qilish uchun ma’lumotlar nuqtalarining asosiy naqshini aniqlash va modellashtirishdir. Taxminlarga ko‘ra, tarixiy tendentsiyalar kelajakda - hech bo‘lmaganda qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda davom etishi mumkin. U erdan siz biznes bilan bog‘liq kelajakdagi tendentsiyalar haqida bilimli bashorat qilish mumkin. 1. Ma’lumotlarni yig‘ish. Savdo tendentsiyasini prognoz qilishda birinchi qadam o‘tgan savdo yozuvlarini yig‘ishdir. Kundalik, oylik yoki yillik kabi muntazam 40 Barometrik usul: Barometrik talabni bashorat qilish kelajakni bashorat qilish uchun joriy voqealarni tahlil qiladi. Ushbu usulda turli iqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi va keyin prognozni yaratish uchun tenglamaga qo‘yiladi. Ekonometrik usul: Ekonometrik usul mavjud tendentsiyalar asosida ma’lumotlar to‘plami va o‘zgaruvchilarni tahlil qilish uchun murakkab matematik formulalardan foydalanadi. Bu prognozni yaratish uchun yana tarixiy ma’lumotlarga nisbatan tahlil qilinadi.Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’еktiv ehtiyoj paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’еktiv zaruriyatga aylanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish dеganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan iqtisodiy rеsurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tеgishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mеxanizmi to’g’risida to’laroq tasavvurga ega bo’lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to’laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu 48 Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi va vazifasini ikki tomonlama, ya’ni ham amaliy va ham nazariy tomonlarini tushuntirish mumkin. Bilish vazifasi – har qanday fan kabi iqtisodiyot nazariyasi ham fundamental ahamiyatga ega: jamiyatda insonlarning tabiat ashyolari, boshqa moddiy ashyolar hamda o’zaro bir-birlari bilan aloqalarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni tadqiq etib, bizni o’rab turgan olam to’g’risidagi fikrlarimizni kengaytiradi; Amaliy vazifa – amaliy iqtisodiyotning asosiy maqsadi cheklangan resurslardan unumli foydalanib iqtisodiy o’sishni ta’minlash va shu asosda o’sib boruvchi ehtiyojlarni qondira borishdan iborat. Shu maqsaddan kelib chiqib, cheklangan turli xil resurslarning har bir birligi evaziga ko’’roq tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turi bo’yicha xarajatlar miqdori bilan erishilgan samara, ya’ni tovar va xizmatlar miqdorini taqqoslash, resurslardan unumliroq foydalanish yo’llarini to’ishdan iboratdir; Uslubiy vazifasi – iqtisodiyot nazariyasi fanining o’zi, tahlili va uning tamoyillari, olingan xulosalar, tadqiq etilayotgan iqtisodiy qonunlar boshqa ijtimoiy va tarmoq fanlari uchun uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi; G’oyaviy-tarbiyaviy vazifasi – ushbu vazifa shundan iboratki, uning yordamida talabalar, mutaxassislar va iqtisodiyot ilmi o’rganuvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantiradi, milliy istiqlol g’oyasini talaba yoshlar ongiga singdiradi, ularni millat manfaatlari yo’lida iqtisodiyotni rivojlantirish, milliy mahsulotni ko’’aytirish, milliy ‘ul qadrini oshirish, milliy tovarlarni jahon miqyosida bozorgir bo’lishini ta’minlash, mamlakat aholisining turmush darajasini ko’tarish ruhida tarbiyalaydi. Iqtisodiyot nazariyasi talaba yoshlarga moddiy ne’matlarning inson mehnatining mahsuli ekanligini tushuntirib, ularni mehnat hamda cheklangan resurslarni tejash ruhida tarbiyalaydi. «Zaminimizda yashayotgan odamlarning munosib va erkin, faravon hayotini ta’minlash, har bir kishi huquq va imkoniyatlaridan to’liq foydalanish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratish – jamiyatimizni isloh qilish va yangilash ‘aytida oldimizga qo’yayotgan g’oyat muhim vazifalardandir»1. Bundan tashqari, iqtisodiyot nazariyasi aholini ish bilan ta’minlash, ‘ulning qadrsizlanishi oldini olish, aholini ijtimoiy himoya qilish yo’llarini ko’rsatib berishi lozim. Iqtisodiyot 44 natijasida yuzaga keladi. Buyurtmaning qabul qilinish vaqti ma’lum turdagi va yo‘nalishdagi mahsulotni ishlab chiqarishga talabni kelib tushishining vaqt nuqtasini xarakterlaydi.Buyurtma bajarilish vaqti mahsulotni savdo sotiq tizimiga 2.3. Logistika tizimida asosiy nazoratni o‘rnatish Logistika tizimi tashkilotda boshqaruvni samarali tashkil etishga yordam beradi, qaysiki u boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan holda bir qancha xarakterli xususiyatlarga egalik qiladi, ular quyidagilar: - tashkilotning strategik maqsadlarining mavjudligi; - strategik maqsadlar uchun b o‘ysunadigan taktik (rejani) maqsadni ishlab chiqish; - aniq maqsadlarga mos keladigan o‘ lchov birliklarini to‘g‘ ri tanlash; - tanlangan birlikning nazorat raqami yoki aniqlangan me’yori (masalan, buyurtmani bajarish muddati); - boshqaruv jarayoni haqidagi axborotlarni standart, me’yor yoki nazorat raqamlari bilan qiyoslash; - qiyoslash natijalari bo‘yicha qaror qabul qilish; - boshqaruv ta’ siri natijlarini nazorat qilish. Yuqorida aytilganlarni amalga oshirishni tartibga solish logistika tizimida nazoratni o‘rnatishga yordam beradi . 35 bo lgan ilmiy yo nalishlarga asoslanadi: neoklassik iqtisodiy nazariya (R. Xarrod,ʻ ʻ E. Domar), R. Solov, J. Biz barqaror iqtisodiy o sish sharoitida bozor tizimlarining ʻ holatini modellashtirishga va ularning raqobatbardoshligini oshirish uchun shart- sharoitlarni aniqlashga imkon beruvchi xatti-harakatlar modellarini ko rib chiqdik. ʻ Xalqaro savdo nazariyasi tashqi savdo oqimlarining yo nalishlari qanday ʻ belgilanganligi haqida fikr beradi, shuning uchun logistika salohiyatini o rganish ʻ mamlakat mutaxassisliklarining rivojlanishi hududlarning raqobatbardoshligi darajasini va aholining farovonligini oshirishga imkon beradi, deb tasdiqlaydi hosildorlikni oshirish va raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar hajmini oshirish. Bundan tashqari, iqtisodiy integratsiya nazariyasi doirasida xalqaro hamkorlik samaradorligi prizmasi orqali integratsiya mexanizmini baholaydigan bir qator tendensiyalar mavjud: yerta neoliberalizm, korporatsionalizm va boshqalar. S. Y. Solodovnikov va Yu. Meleshkoda iqtisodiy integratsiya "uchinchi mamlakatlardan jamoaviy proteksionizm" usuliga taalluqlidir. Xalqaro savdo nazariyasining asosiy qoidalariga asoslanib va Yevropa integratsiyasi (Yevropa Ittifoqi) modellarining ijobiy tajribasini hisobga olgan holda, hozirgi vaqtda integratsiya jarayonlarining boshqa mamlakatlar va mintaqalarga faol tarqalishi kuzatilmoqda. Xalqaro iqtisodiy integratsiya chegaralarini kengaytirish nafaqat uning xususiyatlarini o zgartirdi, balki yanada ʻ rivojlantirishning asosiy yo nalishlarini belgilab berdi: yerkin iqtisodiy zonalarni ʻ shakllantirish (yerkin savdo zonalari), bojxona va iqtisodiy ittifoqlarni shakllantirish, davlatlar chegaralaridan soddalashtirilgan sxema bo yicha tovarlar ʻ harakati, kapital va mehnatning yerkin harakati. Mavjud nazariyalar va umumiy qabul qilingan qoidalarga asoslanib, mintaqaning rivojlanishi va raqobatbardoshligiga ta sir qiluvchi logistika ʼ salohiyatini tadqiqot obyekti sifatida ko rib chiqish mumkin, chunki bu nazariyalar ʻ o rganilayotgan hududlarning xususiyatlarini hisobga olgan amaliy, mahalliy va ʻ mintaqaviy baholash uchun asos bermaydi. Mintaqaning logistika tizimining oqimlari, ularning intensivligi, yo nalishi, bandligi, tarkibiy xususiyatlari ʻ hududning logistika salohiyatini shakllantirishini hisobga olgan holda, mintaqaning 6  Logistika operatsiyalari, masalan, yuklash, tushirish, qadoqlash, tashish, ombordan qabul qilish va ombordan chiqarish, saqlash, transportning bir turidan ikkinchisiga o‘tkazish, yig‘ish, saralash, ajratish kabi moddiy resurslar yoki tayyor mahsulotlar bilan bog‘liq harakatlarni o‘z ichiga oladi va hokazo. Logistika operatsiyalari tafsilotlari darajasi quyidagi asosiy omillarga bog‘liq: - logistika tizimining turi (mikro, mezo yoki makro daraja); - iqtisodiy muhitning xususiyatlari; asosiy va u bilan birga keladigan oqimlarning turlari va parametrlari; logistika strategiyasi, tushunchalari, texnologiyalari va asosiy tizimlarining maqsadlari; - logistika samaradorligining kompleks ko‘rsatkichlari; - logistika rejasi ko‘rsatkichlarini hisobga olish, nazorat qilish va monitoringining mavjud yoki prognoz qilingan tizimi (logistika nazorati tizimi); - korporativ axborot tizimi logistikani qo‘llab -quvvatlash; - logistika biznes jarayonlarini modellashtirish texnologiyasi va texnikasi va boshqalar. Logistika turlarining tasnifiga qarab (makro-, mezo- va mikrologik) quyidagi turlarga bo‘linadi: - makrologik tizim Haqiqiy vaqtda mamlakatning turli mintaqalarida joylashgan va davlatlararo yoki qit'alararo darajadagi faoliyat ko‘rsatadigan turli tashkilotlarni qamrab oluvchi moddiy oqimlarni boshqarish tizimi. Ya’ni, bunday tizimlar davlat, davlatlararo, respublikalararo, mintaqalararo munosabatlar darajasida shakllanadi; - mezologik tizim - sheriklikda bir sohada faoliyat yuritayotgan turli tashkilotlarni qamrab oluvchi, moddiy oqimlarni integratsiyalashgan boshqarish tizimi; - mikrologik tizim Bu bitta tashkilot chegarasida tashkil etilgan moddiy oqimlarni boshqarish tizimi. Mikro logistika tizimiga turli korxonalar, firmalar, kompaniyalar, shuningdek ularning alohida bo‘linmalari kiradi. 14 Logistika samaradorligini yaxshilash nima uchun aynan bugungi kunda dolzarb? Ba’zi rivojlangan davlatlar oxirgi yillarda iqtisodda proteksionizm siyosatini olib borayotgan bo‘lsalar-da (masalan AQSHning hozirgi hukumati), amalda dunyo iqtisodiyotida globallashuv jarayoni sekinlashgani yo‘q. Dunyo bozorida katta o‘zgarishlar nafaqat O‘zbekistonning, balki butun mintaqamizning ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishlarini talab etadi. Dunyo hamjamiyatida mavqei o‘sib borayotgan Xitoy, Hindiston kabi davlatlarning global iqtisoddagi o‘rni ham oshmoqda. Mintaqamizning Osiyoni Yevropa bilan bog‘lagan muhim transport karidorining markazida ekanligi biz uchun ham chorlov va ham imkoniyat bo‘lib hisoblanadi. Bir Makon — Bir Yo‘l kabi loyihalar hamkorlar bilan birgalikda infratuzilmamizni yaxshilashga, transport va logistikaga aloqador bir qancha sohalarni rivojlantirishga imkoniyat, shu bilan birga mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida sinov bo‘ladi. O‘zbekistonning tranzit davlati sifatidagi o‘rni Respublikamiz mintaqamizdagi eng yaxshi transport infratuzilmasiga ega. Davlatimiz hududidan 42530 km avtoyo‘l, 4500 km temir yo‘li (har 10000 km ga 150 km) o‘tadi va mamlakatimizni mintaqaning muhim transport koridorlariga ulaydi. O‘zbekistonning tranzit davlati sifatida ayniqsa Afg‘oniston Islom Respublikasiga (Trans-Afg‘on xalqaro transport karidori) kirish va Afg‘oniston orqali Bandar Abbos va Chobahor portlariga chiqish imkoniyati Tojikiston Respublikasiga kirishi muhim hisoblanadi. Mohiyati yildan yilga ortib borayotgan Andijon- O‘sh — Saritosh — Irkeshtom — Qashqar koridori dunyo tarixidagi eng buyuk loyihalardan bo‘lgan va Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan taklif qilingan «Bir makon — bir yo‘l» (Belt and Road Initiative — BRI) da munosib qatnashish uchun va Xitoyni mamlakatimiz hududidan o‘tuvchi yo‘llar orqali boshqa mintaqalar bilan bog‘lash xizmat qiladi. 30 Boshqarnv tizimi kirish qismiga ega, ya’ni boshqaruv ierarxiyasi darajasiga bog‘liq holda aniq maqsadga ega. Har doim ham boshqaruvning aniq davri jarayonida maqsadlarga erishish muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. Ma’lum bir faoliyat turidagi muvaffaqiyat boshqa faoliyatda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Maqsadga erishish yo‘lida faoliyat natijalarining o‘lchov birligi turini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday bosqichdan so‘ng nazorat qilish boshlanadi. Masalan, sizga yangi mahsulotni o‘zlashtirish bo‘yicha javobgarlik buyurildi va siz birinchi navbatda ushbu mahsulotning yuqori sifatli b o‘lishidan manfaatdorsiz. Ayni paytda buxgalterlar ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishdan, iqtisodchilar esa uning samaradorligidan manfaatdorlar. Jamoa bilan ishlash tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar xodimlarning diqqati aniq o‘lchamga jalb qilinsa, qabul qilingan nazorat raqamlari keskin bo‘ladi. Rivojlangan davlatlar oxirgi yillarda iqtisodda proteksionizm siyosatini olib borayotgan bo‘lsalar-da (masalan AQSHning hozirgi hukumati), amalda dunyo iqtisodiyotida globallashuv jarayoni sekinlashgani yo‘q. Dunyo bozorida katta o‘zgarishlar nafaqat O‘zbekistonning, balki butun mintaqamizning ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishlarini talab etadi. Dunyo hamjamiyatida mavqei o‘sib borayotgan Xitoy, Hindiston kabi davlatlarning global iqtisoddagi o‘rni ham 362.3.1 - rasm. Logistika tizimida nazoratni o‘rnatish 2.2. Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmining bosqichlari. Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari ishning doimiy qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi o‘zgarish va turli funksional b o‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi bilan bog‘ liq. Boshqaruv apparatining muhim masalasi bunday qayta tashkil etishni kam yo‘qotishlar bilan qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat. Firmalarda moddiy oqimni boshqarish tizimi ostida barqaror aloqa moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli xil iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funksional b o‘limlar o‘rtasida o‘zaro ta’sirni tezlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish korporatsiyalar tarkibida tashkiliy o‘zgarishlar orqali koorparasiya zaruriy darajasining rivojlanishidir. Bu yo‘nalishlar, qoidaga ko‘ra, parallel ravishda rivojlanadi va bir- birini to‘ldirib boradi. Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan - tartiblar yordamida moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika korporatsiyalarida asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va kompyuterlar yordamida moddiy resurslarni boshqarishni barqarorlashtirishga qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va nazoratli bajariladigan ish tartiblarining barqarorlashishi xizmatni qayta qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin: - maxsus funksional b o‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va nazorat funksiyalarining katta qismi, yangi koorporatsiyalar orqali moddiy oqimlar harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul tajribada eng ko‘p qo‘llaniladi; 32 asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kеlib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalarida aniq namoyon bo’ladi. Bozor xo’jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega bo’ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini ajratib ko’rsatish mumkin: Logistik operatsiyalarni rejalashtirish va boshqarishni trendning proyeksiyasi usuli yordamda bashoratlashda yordam beradi. 49 nazariyasi fani makroiqtisodiyot darajasida tahlil qilib, uning sohalari, ko’rsatkichlari, omillari o’rtasidagi bog’lanishlarni, iqtisodiy o’sish yo’llarini aniqlab ko’rsatadi va davlatning ichki va tashqi iqtisodiy siyosatida ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. 3.2. Moddiy oqimlarni tashkil etish jarayonida joyi va vaqti aloqalari. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi deganda ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizim doirasida moddiy oqimlarni nazorat qilish va rejalashtirishni shakllantirishning tashkiliy mexanizmi tushuniladi. Logistika sohasidagi talabni prognozlash ob-havoning o‘zgaruvchanligi, noto‘g'ri yonilg'i narxi va mijozlar kutganiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan so‘nggi milni yetkazib berish bilan bog'liq xarajatlar kabi oldindan aytib bo‘lmaydigan noma’lum narsalarni bashorat qilishga yordam beradi. Prognozlash kompaniyalarga inventarizatsiyani optimallashtirish va logistika strategiyasini samarali rejalashtirishga yordam beradi. Pandemiyadan beri logistika korxonalari ancha tez rivojlandi. Elektron tijorat bilan bog'liq logistika talabi COVID-19 holatida keskin oshdi. Bu to‘satdan o‘zgarishlar logistika kompaniyalarini notinch ahvolga solib qo‘ydi va moliyaviy jihatdan halokatga olib keldi. Shu sababli, ushbu kompaniyalar hozirda bunday holatlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun logistika sohasidagi talabni prognozlash sohasida muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Logistika sohasidagi talabni prognozlash tovarlar, saqlash, tashish, ombor logistikasi va tegishli logistika xizmatlariga bo‘lgan kelajakdagi talabni bashorat qilishdir. Prognozlash turli davrlarda buyurtmalar, etkazib berish, tariflar va mijozlar haqidagi tarixiy ma’lumotlarni baholash orqali amalga oshiriladi. Bu iste'mol talabi haqida asosli bashorat qilish uchun bozor tendentsiyalari va boshqa omillarga nisbatan tahlil qilinadi. 45 oshmoqda. Mintaqamizning Osiyoni Yevropa bilan bog‘lagan muhim transport karidorining markazida ekanligi biz uchun ham chorlov va ham imkoniyat bo‘lib hisoblanadi. Bir Makon — Bir Yo‘l kabi loyihalar hamkorlar bilan birgalikda infratuzilmamizni yaxshilashga, transport va logistikaga aloqador bir qancha sohalarni rivojlantirishga imkoniyat, shu bilan birga mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida sinov bo‘ladi.O‘zbekistonning tranzit davlati sifatidagi o‘rni. Respublikamiz mintaqamizdagi eng yaxshi transport infratuzilmasiga ega. Davlatimiz hududidan 42530 km avtoyo‘l, 4500 km temir yo‘li (har 10000 km ga 150 km) o‘tadi va mamlakatimizni mintaqaning muhim transport koridorlariga ulaydi. O‘zbekistonning tranzit davlati sifatida ayniqsa Afg‘oniston Islom Respublikasiga (Trans-Afg‘on xalqaro transport karidori) kirish va Afg‘oniston orqali Bandar Abbos va Chobahor portlariga chiqish imkoniyati Tojikiston Respublikasiga kirishi muhim hisoblanadi. 2.3.2 – jadval Qatnov yo‘llarining uzunligi (yil oxiriga; ming kilometr) Ko‘rsatkichlar 201 6 201 7 201 8 201 9 202 0 202 1 202 2 Temir yo‘llari (foydalaniladigan uzunligi) — jami 5,8 6,1 6,2 6,2 6,2 6,1 6,1 shu jumladan: umumfoydalanadiga n 4,3 4,6 4,7 4,7 4,7 4,7 4,7 shu jumladan: idoraviy 1) 1,5 1,5 1,5 1,4 1,5 1,4 1,4 Qattiq qoplamali avtomobil yo‘llari — jami 44,0 44,1 43,9 43,9 43,8 43,8 43,9 shu jumladan: umumfoydalanadiga n 42,0 42,0 42,1 42,1 42,3 42,3 42,3 shu jumladan: idoraviy 1) 2,0 2,0 1,8 1,8 1,5 1,5 1,6 Tramvay yo‘llari - 7,9 12,9 12,9 12,9 12,9 12,9 37 olishi; hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish vazifasini ham o’z zimmasiga olishi orqali izohlanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish dеganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan ishlab chiqarish rеsurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalari orqali ifodalanib, ular asosan bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish, iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kеlib chiqadi. Ya’ni, bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; raqobatni himoya qilish; daromad va boylikni qayta taqsimlash; rеsurslarni qayta taqsimlash; iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy tеbranishlar vujudga kеltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bеvosita va bilvosita ta’sir qilish usullari hamda tashqi iqtisodiy usullardan foydalanadi. Tartibga solishning bеvosita ta’sir qilish usullari foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish ko’zda tutiladi. Bu usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlarini bеvosita boshqarish; narxlar va ish haqini «muzlatib» qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati (mеhnat birjalari) faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish va h.k. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik bеriladi. 51 Kirish Barcha iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o‘ziga xos ahamiyat kasb etib, har biri mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir- biridan iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati bo‘yicha kеskin farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko‘proq davlat tomonidan boshqarishga tayansa, boshqasi bozor mеxanizmi orqali tartiblashga ustunlik bеradi. Mustaqil taraqqiyot davrida «mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va kеskin vaziyatlardan chiqish, ular tug‘diradigan muammolarni hal etish zarur bo‘lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo‘llandi va bunday yondashuv oxir-oqibatda o‘zini to‘la oqladi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko`rsatmalar u yoki bu darajada bozor iqtisodi amalda ustun bo`lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolining yanada ko`proq oshib borishi ro`y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishni muhim maqsadi sifatida nafaqat sikliga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta’minlash, balki iqtisodiy o`sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish jarayonini optimallash-tirishni rag‘batlantirish tan olinadi. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali izohlanadi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqеini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, rеsurslarni yetkazib bеruvchilar va istе’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar.Bugungi kunda global davrda logistika sohasiga bo‘lgan e’tibor tobora ortib bormoqda. Samarador logistika tizimi ichki bozorda tayyor mahsulot va xom- ashyo harakatini optimallashtirish orqali tovar va xizmatlarning xaridorlar uchun 2 Tovar harakati shakllari va sxemalarini tanlashda xarajatlarning optimal kombinatsiyasi aniqlanadi, bunda xarajatlarning asosiy tashkil etuvchilaridan biri (transport xarajatlar) nisbatan yuqori darajada bo‘lgan taqdirda ham ularning umumiy miqdori eng kichik darajada bo‘lishi kerak 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4699 sonli “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori.2020 yil 28 aprel. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4022-sonli “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2018 yil 11 noyabr 3. М.А.Буранова. M.A. Логистика. Маърузалар матни. — Т.: ТГТУ, 2011. 4 Qoriyeva Y.K. Tashqi iqtisodiy faoliyatda transport ta’minoti. O‘quv uslubiy modul. — T.TDIU, 2004. 5. Qoriyeva Y.K. Globallashuv jarayonida xalqaro transport logistik tizimi faoliyatining samaradorligi. Monografiya. — Т .: 2004. 6. D.M. Umarova, M.A. BoTonova. Logistika D. Umarova o‘quv qo‘llanma/ O'zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriigi — Т .: Cho‘lpon nomidagi NMJU, 2016, — 252 bet 7. Umarova О . М ., Во ‘ronova М . А ., Zuxurova N.A. Logistika. O‘quv qo’llanma. - Т .: TATU, 2007. 8 . Гаджинский А.М. Логистика. Учебник,— М.: Дашков и К, 2004. 9.Голубков Е Л. Основы маркетинга. Учебник. — М.: Финпресс, 2008 10 . Bababekov U.J. “ Agrologistika” fanidan tayyorlangan o’quv-uslubiy majmua. Guliston, 2020 y 11. Logistika [Matn]: o‘quv qo‘llanma / Sh.N. Xayitov, O.Q. Akramova. - Toshkent: “Turon Nashriyot”, 2021. 12 . A.S.Kucharov, D.N.Ishmanova “Xalqaro transport tashuvlari” o‘quv qo‘llanma TDIU “Iqtisodiyot” nashriyoti 2020. Intеrnеt saytlari 13. https://cyberleninka.ru/article/n/zarubezhnaya-praktika-logistiki-i-ee-ispol- zovanie-v rf 52 -Xizmat ko‘rsatiladigan hududdagi taqsimot markazlarning (omborlarning) op- timal miqdorini aniqlash; 1.3.1 - rasm. Logistikada moddiy zahiralarni boshqarishning rasmli sxemasi Zahiralarni boshqarish ularning haqiqiy holatini nazorat qilishni tashkil etishni ham ko‘zlaydi. Zahiralarning holati ustidan nazorat-zahiralarning me’yorlari cheklanishini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish texnik tayinlanishidagi mahsulotlar va xalq iste’mol tovarlarining zahiralar darajasini o‘rganish, boshqarish va chetlanishlarni yo‘q qilish uchun tezkor choralarni ko‘rish hisoblanadi. Zahiralar holati ustidan nazoratning kerakligi zahiralarning me’yorida ko‘zlangan chegaralardan haqiqiy zahira hajmining chiqib ketish holatida harajatlarning ortishi bilan shartlangan. Zahira holati ustidan nazorat zahiralarning hisobi, moddiy resurslarning qayta ro‘yxatga olinishi, inventarizatsiya ma’lumotlari asosida yoki kerak bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. 21 1.1.2 – jadval Transport turlari bo‘yicha yuk tashish va yuk aylanmasi (2023 yilning 4 choragi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan) Ko‘rsatkichlar 2023 Q1 2023 Q2 2023 Q3 2023 Q4 Tashilgan yuklar , mln.t 293,6 685,9 1 058,1 1 443,3 temir yo‘l 17,9 36,3 55,3 73,8 avtomobil 259,7 619,3 959,0 1 309,4 quvur yo‘li 15,9 30,3 43,8 60,1 havo yo‘li, ming 1,9 5,7 6,3 8,9 Yuk aylanmasi, mlrd. t-km 16,7 36,3 56,5 76,8 temir yo‘li 5,9 12,6 20,0 27,1 avtomobil 1 3,4 9,7 16,1 21,5 quvur yo‘li 7,3 13,9 20,3 28,0 havo yo‘li, mln. t-km 61,2 117,9 169,7 226,3 1.2. Logistikada asosiy tushunchalarni rejalashtirishda uning belgilanish turlari . Logistika bir -biridan juda farq qiladigan sohalarning iqtisodiy va matematik modellarida, bog‘liqlik va moslik muammosiga duch keldi. Bu muomalada sodir bo‘layotgan jarayonlarni batafsil tuzilishini talab qildi, bu logistikaning asosiy tushunchalaridan biriga aylangan logistika operatsiyalari va funktsiyalari tizimini shakllanishida aks etdi.  Logistik operatsiya (logistika operatsiyasi) har qanday elementar harakat yoki ularning kombinatsiyasi deb ataladi, bu esa ma’muriyat yoki dizayn vazifasi doirasida keyingi parchalanishga duch kelmaydigan moddiy va / yoki tegishli ma’lumotlarning, moliyaviy, xizmat oqimlarining parametrlarini o‘zgartirishga olib keladi. 13 vaqt oralig‘ida savdo ma’lumotlarini to‘planadi. Ma’lumotlarni boshqarish vositasi bu jarayonni soddalashtirishi mumkin. 2. Ma’lumotlarni tahlil qilish. Ma’lumotlarni to‘plagandan so‘ng, uni vaqt seriyasidagi ma’lumotlar formatida tashkil qiling, bu erda ma’lumotlar nuqtalari vaqtning ketma-ket nuqtalarida qayd etiladi. Shakllar, tebranishlar va tendentsiyalar uchun statistik ma’lumotlarni ko‘rib chiqing. 3. Trendni aniqlash. Trendni tahlil qilishning eng oddiy statistik usuli grafikdagi ma’lumotlarni grafikani va yuqoriga (ijobiy tendentsiya chizig‘i), pastga (salbiy trend chizig‘i) yoki tekis (trend chizig‘i yo‘q) bo‘lsin, chiziqli tendentsiyani qidirishni o‘z ichiga oladi. Murakkab tendentsiya proektsiyalash usullariga harakatlanuvchi o‘rtachalar, chiziqli regressiya va eksponensial tekislash kiradi. 4. Proyeksiya. Trendni aniqlagandan so‘ng, bashorat qilish uchun uni kelajakka ekstrapolyatsiya qiling. Misol uchun, agar siz bayram xaridlari bo‘yicha o‘tmishdagi tendentsiyalarni aniqlanadi, kelgusi bayramlar uchun mavsumiy mijozlar talabini bashorat qilish mumkin . 5. Tayyorlash va sozlash. Kuzatilgan tendentsiyalardan foydalanish uchun strategiyalarni sozlanadi. Misol uchun, agar sizning ma’lumotlar sentyabrdan yanvargacha bo‘lgan NFL mavsumida odamlar ko‘proq futbol to‘plarini sotib olishlarini aniqlasa, kelajakdagi sotuvlarni kutish uchun iyul oyida futbol to‘plarini zaxiralashni boshlanadi. Trendni proyeksiyalash usullarining turlari  Grafik usul  Eng kichik kvadrat usuli  Box-Jenkins usuli  Sud prognozi  Mashinani o‘rganish modellari Bozor tadqiqotini o‘tkazyapsizmi, sotishning mavsumiy tebranishlarini o‘lchayapsizmi yoki omborni rejalashtirishdan qat'i nazar, ma’lumotlar namunalarini tahlil qilish va aniq prognozlar qilish uchun trend prognozlaridan foydalaning. Bashoratli tahlilda qo‘llaniladigan beshta prognozlash usuli: 41 I BOB. LOGISTIKADAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR 1.1. Logistikaning asosiy tushunchalarida bozor iqtisodiyotida tutgan oʻrni va mohiyati. "Logistika" atamasining nisbiy yangiligi bilan bog liq holda, bu kontseptsiyaʻ juda ko p turli xil talqinlarga ega. Logistika tushunchasi iqtisodiy faoliyat sifatida ʻ bir necha o nlab ta’riflar mavjud. Eng keng talqin iqtisodiy tizimlarda mavjud ʻ bo lgan barcha turdagi oqimlarni (moddiy, inson, energetika, moliya va boshqalar) ʻ boshqarish logistikasi ostida tushunadi. Zamonaviy iqtisodiy lug atning ta’rifiga ʻ ko ra, "logistika-bu iqtisodiy fanning bir qismi va uning mavzusi ishlab ʻ chiqaruvchilardan iste’molchilarga tovarlarni ilgari surish jarayonlarini tashkil qilish va tartibga solish, mahsulot, tovarlar, xizmatlar, tovar inventarizatsiyasini boshqarish, tovar ayirboshlash infratuzilmasini yaratish sohasining faoliyatidir". Mahalliy va xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda logistika kontseptsiyasining kengroq talqinini topish mumkin, unda boshqaruv ob’ekti moddiy oqim bilan chegaralanmaydi. Bugungi kunda logistika iqtisodiy tizimlarda sodir bo lgan ʻ inson, energetika, moliyaviy va boshqa oqimlarni boshqarishni o z ichiga oladi. ʻ Bank logistikasi, axborot logistikasi va boshqalar kabi atamalar paydo bo ldi. Shunday qilib, logistikani faqat kontekstda ko rib chiqish oqim materiallari, ʻ ʻ logistika-moddiy oqimlarning samaradorligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar izlash bilan bevosita bog liq bo lgan disiplinlerarası ilmiy yo nalishdir. ʻ ʻ ʻ Logistika kontseptsiyasini chuqurroq aniqlashda ushbu jarayonni iqtisodiy va iqtisodiy nuqtai nazardan ko rib chiqing. ʻ Shunday qilib, logistika fan sifatida transport, saqlash va jarayonda amalga oshiriladigan boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish imkonini beradigan ilmiy printsiplar, usullar, matematik modellarni ishlab chiqadi: - xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga yetkazish; - xom-ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlash; - tayyor mahsulotni o z talablariga muvofiq iste’molchiga yetkazish; ʻ - tegishli axborotni uzatish, saqlash va qayta ishlash. 4 O‘zbekiston logistika samadorligining (LPI) dunyo miqyosidagi o‘rni Jahon Banki tomonidan 2018 yilda chop etilgan logistika samaradorligi hisobotida O‘zbekiston 160 davlat orasida 99-o‘rinni egalladi. Hisobotni ishlab chiqishda bojxona samaradorligi, transport infratuzilmasi sifati, xalqaro tashimalarni tashkil qilish osonligi, soha mutaxassislarining bilim va salohiyati, yuklarni kuzatish imkoniyati va yuklarni o‘z vaqtida yetkazish darajasi kabi me’zonlar hisobga olingan. Afsuski mintaqamiz LPI darajasi maqtanarli darajada emas. Bu borada respublikamiz mintaqada Qozog‘istondan keyingi ikkinchi o‘rinni egallaydi. Quyida LPI reytingida birinchi o‘rinni egallagan Germaniya va O‘zbekistonning me’zonlar bo‘yicha farqini ko‘rishingiz mumkin: Natijalarga qaraydigan bo‘lsak, sohani rivojlantirish uchun hali juda ham ko‘p ishlar qilinishi kerakligini tushunish qiyin emas. Bunda asosan chegara va mamlakat hududiga bojxona jarayonlari samaradorligini oshirish, soha mutaxassislarini ko‘paytirish, tizimga innovatsion yondashuvni tatbiq qilish muhim. Logistika samaradorligining iqtisodiyotga ta’siri Logistika samaradorligini oshirish transport-jo‘g‘rofiy noqulay joylashgan va eng arzon transport turi bo‘lgan dengiz portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri, hatto chegaradosh davlatlar orqali ham chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan bizning mamlakatda ayniqsa dolzarbdir. Respublikamiz eksportining katta qismini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xom-ashyo tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish mahsulotlari (manufactured goods) qaraganda transport birligiga nisbatan (masalan bir tonna paxta va bir tonna tayyor yuqori sifatli to‘qimachilik mahsuloti) juda arzondir. Bundan kelib chiqadiki, eksport mahsulotlarimizning so‘nggi narxlarida transport xarajatlarining foiz ulushi yuqori va bu logistika samaradorligi iqtisodiyotimizda rivojlangan davlatlarga taqqoslaganda muhimroq ekanligini anglatadi. Quyidagi grafikda Shvetsiyada turli mahsulotlar turkumining daromadidagi transport xarajatlarining ulushini ko‘rish mumkin: 28 miqdoriy tavsiflaridan, samarali yondashuv yesa sifat tavsiflaridan foydalanadi. Tadqiqotchilarning fikrlarini inobatga olgan holda, logistika salohiyatining asosiy xarakteristikasini - mintaqaning logistika tizimi subyektlarining o z maqsadlarigaʻ yerishishda, hududning raqobatbardoshligini oshirishda o zaro hamkorlik orqali ʻ amalga oshirish qobiliyatini ta kidlashni istardim. «Taqsimot» so‘zi juda keng ʼ qo‘llaniladi, uning lug‘aviy ma’nosi – biror-bir narsani kimlargadir (nimalargadir) bo‘lib berish, unda har biriga o‘ziga tegishli qismi taqdim etilishi tushuniladi. Shuning uchun ham bizga foydali hisoblanadi va iste’molchiga o’z vaqtida yetib boradi.Iqtisodiyotdagi taqsimot – bu ishlab-chiqarish jarayonining bir bosqichidir, oldin moddiy ne’matlarni ishlab-chiqarish, keyin esa taqsimlash, ya’ni yaratilgan mahsulotdagi har bir ishlab-chiqaruvchining ulushini aniqlash, lozim. Bunda ushbu ishlab-chiqarilgan mahsulotga bo‘lgan egalik xuquqi taqsimlanadi.Mahsulotlarning o‘zi esa, masalan ombordagi sabzavotlar, ishlab-chiqarish jarayoni ishtirokchilari orasida taqsimlanmaydi. 1.1.1 - rasm. Logistika tizimida tuk aylammasi 100% lik ko‘rsatgich bo‘yicha. Keng ma noda mintaqaning logistika salohiyati-bu hududning logistika ʼ bozori infratuzilmasi majmualari va subyektlarining mavjud xavflarni hisobga 11 - Materiallar oqimi bilan logistika operatsiyalarini bajarish logistika tizimiga kirish yoki uni tark etish logistika tizimida bir xil operatsiyalarni bajarishdan farq qiladi. Bu tovarlarga egalik huquqi va sug‘urta tavakkalchiliklarining bir yuridik shaxsdan boshqasiga o‘tkazilishi bilan bog‘liq. Shu asosda barcha logistika operatsiyalari bir tomonlama va ikki tomonlama bo‘linadi. Ba’zi logistika operatsiyalari, asosan, texnologik ishlab chiqarish jarayonining davomidir, masalan. - Qadoqlash - Bu operatsiyalar tovarlarning iste'mol xususiyatlarini o‘zgartiradi va ularni ishlab chiqarish sohasida ham, muomala sohasida ham, masalan, ulgurji bazani to‘ldirish sexida ham amalga oshirish mumkin. - Xarid qilish jarayonida amalga oshiriladigan logistik operatsiyalar korxonalar yoki tayyor mahsulotni sotish tashqi logistika operatsiyalari sifatida tasniflanadi. Logistika tizimida amalga oshiriladigan logistik operatsiyalar ichki deb ataladi. Noaniqlik muhit birinchi navbatda tashqi logistika operatsiyalarining tabiatiga ta’sir qiladi. - Xususiyatlar to‘plami har bir guruhda logistika jarayonlarining o‘ziga xos xususiyatlari va ma’lum bir kompaniyada logistika xizmatining tashkil etilishi aniqlanadi. - Asosiy logistika funktsiyalari etkazib berish, ishlab chiqarish va sotish (tarqatish) ni o‘z ichiga oladi. Darhaqiqat, ushbu uchta logistika funktsiyasini deyarli har qanday tovar ishlab chiqaruvchi amalga oshiradi. - Ta’minot - ishlab chiqaruvchi yoki savdo kompaniyasini zarur turdagi moddiy resurslar yoki tayyor mahsulotlar bilan ta’minlash. - Ishlab chiqarish - mehnat asboblari va ob'ektlaridan foydalangan holda jamiyat uchun zarur bo‘lgan shaxsiy va sanoat iste'mol mahsulotlarini yaratish. - Sotish (tarqatish) - ishlab chiqaruvchilar va / yoki logistika vositachilarining tarqatish tuzilmalarida tayyor mahsulotlarning jismoniy harakati va boshqarilishi. Quyidagi asosiy logistika funktsiyalari ajratiladi:  Mijozlarga xizmat ko‘rsatish standartlarini saqlash; 16 II BOB. LOGISTIKA TIZIMI BOSHQARUVINI TASHKIL ETISH 2.1 Logistikani boshqarishda asosiy funksiyalari haqida Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning sanoatlashgan firmalarida material - texnika ta’minotini tashkil etishning ikki shakli qo‘llaniladi: markazlashgan va markazlashmagan. Bu shakllarning har biri (ta’minot va sotuv) o‘ziga xos guruhlangan va yoyilgan ta’minot sotuv xizmatidir. Guruhlangan xizmatda uning barcha bo‘limlari alohida funksiya (ta’minot, sotuv, zahiralarni saqlash, tashish va boshqalar)larni bajaradi. Yoyilgan xizmatlar uchun ikki yoki undan ortiq bo‘limlar bo‘yicha chiziqli bo‘limlarni bo‘lib-bo‘lib joylashtirish xarakterlidir. Odatda material-texnika ta’minotini boshqarishning markazlashtirilgan shakli bir turdagi mahsulotni ishlab chiqaradigan firmalar va bitta mintaqada faoliyat yurituvchi korxonalarda q o‘llaniladi. Boshqarishning markazlashtirilmagan shakli turli xil mintaqada joylashgan va bir xil yoki bir necha xil mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. Ba’zan boshqaruvning aralash shaklidan foydalaniladi. Moddiy-texnika ta’minotini markazlashtirishda muomala harajatlarini qisqartirishga ta’minotchilardan katta miqdordagi tovarlarni qabul qilib olish va ularni chegirmali narxlarda sotib olish orqali erishiladi. Markazlashtirilmagan shaklda ta’minot xizmati tashkiloti, ishlab chiqarish va sotish bo‘limi nisbatan kam miqdordagi xomashyo va mahsulotlarni sotib oladilar va natijada yetkazib berish harajatlari bo‘ladi. Moddiy texnika ta’mino ti muomala harajatlarini har bir ishlab chiqarish bo‘limida va korxona faoliyatida material zahiralarini kamaytirish hisobiga qisqartiradi. Markazlashgan boshqaruvning guruhlangan xizmat shakli 30-chizmada ko‘rsatilgan. Moddiy texnika ta’minoti korxona ichidagi material oqimlar harakati uchun kirib kelayotgan xomashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot (iste’molchilarga jo‘natilgan), shuningdek kerakli vaqt va talab qilingan miqdorda barcha zarur materiallarni ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun javobgarlik oladi. 25 III BOB. LOGISTIKADA MODDIY OQIMNI BOSHQARISHNI TASHKIL ETISH 3.1. Moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarishning asosiy omillari. Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etish va ularni boshqarish bir - biri bilan uzluksiz bog‘langan tizimni hosil qiladi. Shunday qilib, olingan buyurtmalarni bajarish jarayonida materiallar harakati boshqaruvsiz amalga oshmaydi, bu boshqaruv moddiy resurslarni taqsimlash, xo‘jalik aloqalarini rejalashtirish va hokazo yo‘llar bilan amalga oshiriladi, lekin shu bilan birga tashkillashtirishni talab qiladi: kelib tushishlarni ritmik bajarilishini ta’minlash; materiallar tashishning optimal tizimini tanlash va boshqalar. Tashkillashtirish jarayonida elementar oqimlarni birlashtirishga erishiladi va ishlab chiqaruvchi logistik tizim samarali ishlashi uchun sharoitlar yaratiladi. Moddiy oqimlarni boshqarish ishlab chiqarish buyurtmalarining bajarilishi ustidan doimiy nazoratni ta’minlaydi va korxona oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun logistik tizim parametrlarini berilgan chegaralarda ushlab turuvchi ta’sir o‘tkazadi. Yuklarni tashishni tashkil etish uslubi, transport bo‘linmalarining soniga, ishlar bajarilish qatnashchilarining tarkibiga, mahsulot harakatida bo‘g‘inlarning soniga va oraliq omborlarning miqdoriga ta’sir qiladi. Masalan, yuk oqimlarini tashkil etishning tranzit sxemasiga o‘tish, mahsulot harakatida bo‘g‘inlar sonining kamayishiga va yuklarni qayta ishlash bo‘yicha ishlar hajmining qisqarishiga olib keladi.Ishlab chiqarishni tashkil etish, ichki tashish ishlarining hajmi va miqdoriga hamda tugatilmagan ishlab chiqarish miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi.Zaxiralarni boshqarish tizimining turi ishlab chiqarishda ularning kattaligiga ta’sir o‘tkazadi: kelib tushishlar orasidagi vaqt intervali va buyurtma hajmi qancha katta bo‘lsa, ishlab chiqarish zaxiralarining darajasi shuncha katta bo‘ladi.Logistik tizimning oraliq tuzilmasi moddiy oqimlarni vaqt bo‘ylab qayta ishlash amallarini bajarilish ketma - ketligini oldindan aniqlab beradi. Bunda yuzaga keladigan vaqt aloqalari buyurtma bajarilish jarayonida alohida bosqichlar oqib o‘tadigan yoki oraliq natijalari – voqealari belgilab olinadigan vaqt kesmalari bilan xarakterlanadi.Moddiy 39 Materiallar boshqaruvi xizmatini bunday tashkil qilish firmaning vitse - prezidentiga bo‘ysunadi va ba’zan ishlab chiqarish xizmati va yagona bo‘limdagi loyihalashtirish bilan birlashgan b o‘lishi mumkin. Bu chizma bo‘yicha firmaning prezidenti va vise-prezidenti har bir b o‘linmani, shu jumladan moliyaviy masalalar, bozor siyosati masalalari, mahsulotlarni ishlab chiqarish, tadqiqotlar olib borish va nihoyat moddiy-texnika ta’minoti masalalarini boshqarib boradi. Moddiy- texnika ta’minoti xizmati chizmada ko‘rsatilganidek, markazlashgan boshqaruvda bo‘ladi va bevosita nafaqat ta’minot va mahsulotni sotish, balki uni ishlab chiqarishni rejalashtirish va nazorat qilishni ham ta’minlaydi. Ushbu chizma katta miqdordagi tovarlami ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. 2.1.1 - rasm. Guruhlangan muvofiq xizmatlarni tashkil etish moddiy texnika ta’minotining markazlashgan boshqaruv chizmasi 2 - chizmada ko‘rsatilgan tizim ham markazlashgan boshqaruvga ega. 3- chizmada ko‘rsatilgan chizmadan farqli ravishda, bu chizma funksional bo‘limlar miqdorining ko‘pligi bilan xarakterlanadi. Bu tizimning xususiyati shundaki, tovar ishlab chiqarish va zahiralarni boshqarish bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘limi firmasida funksiyalarni birlashtirish hisoblanadi. 26 logistikasida mavjud bo lgan potensial va oqim jarayonlariga ta sir qiluvchiʻ ʼ omillarni hisobga olgan holda o rganish mumkin. Shu bilan birga, moddiy va ʻ tegishli oqimlarning harakati, ularning harakatiga xos bo lgan potensialni hisobga ʻ olgan holda, mintaqaning logistika tizimi obyektlarining o zaro ta siri darajasiga ʻ ʼ va ular o rtasida tegishli aloqalarning mavjudligiga bevosita bog liq. ʻ ʻ Logistika potensialining tarkibi transport, infratuzilma, bojxona, kadrlar va boshqalarni rivojlantirishga qaratilgan tarkibiy qismlardan iborat. viloyat tizimlari. Bu kombinatsiya nafaqat logistika infratuzilmasi majmuasi va mintaqaning logistika bozori subyektlarini, balki unda sodir bo layotgan logistika jarayonlarini, ʻ ularning darajasi va sifatini ham tavsiflaydi. "Logistika salohiyati" toifasini o rganish tarixiga e tibor berib, dastlab sifat va miqdoriy tavsifga yega bo lgan ʻ ʼ ʻ salohiyat faqat korxona kontekstida ko rib chiqilgan va keyinchalik hududlar va ʻ milliy iqtisodiyotni baholashni to ldirishni boshlagan. 70-yillar boshida, logistika ʻ salohiyati e tibor moddiy qadriyatlar yagona boshqaruv tizimini yaratish orqali ʼ iqtisodiy tejash imkoniyati o rganish doirasida amalga oshirildi va "maqsadga ʻ yerishish uchun resurslar tuzilishi va ularning oqilona foydalanish optimallashtirish" nazarda tutilgan. Korxonalar va ular joylashgan hududlarning raqobat afzalliklarini shakllantirishga yordam beradigan sharoitlarni yanada o rganish hududlarning logistika salohiyatini shakllantirishga ta sir qiluvchi ʻ ʼ omillarni o rganishni talab qiladi. ʻ XX asr oxiri - XXI asr boshlarida mintaqalararo iqtisodiy munosabatlarni o rganish P. S. Zavyalov, yu.F. Kormny, L. A. Rodina, Yu.V. Shishkov va ʻ boshqalar. Xalqaro va mintaqalararo hamkorlikni turli mamlakatlar va mintaqalar iqtisodiyoti subyektlari o rtasida uzoq muddatli iqtisodiy munosabatlar sifatida ʻ tavsiflab, olimlar ma lum hududlarda ishlab chiqarishni ilmiy asoslangan ʼ diversifikatsiya qilish (agar kerak bo lsa, konsentratsiya) mintaqaviy iqtisodiy ʻ tizimning samaradorligini oshiradi va shu bilan uning raqobatbardoshligini oshiradi. Ayrim hollarda logistika oqimlarini yaxshiroq boshqarish tizim potensialidan foydalanish samaradorligini ham oshirishi mumkin. Bularning barchasi mintaqaning logistika salohiyatini rivojlantirish tamoyillari va omillarini 7 variantlarning barchasi umumiy modelga asoslangan va o‘xshash masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Tovarlarning bir partiyalini boshqaruv apparati tarkibi uchun 2 ta umumiy variant xarakterli. Birinchi variant - ishlab chiqarish jarayonida va ta’minot bosqichida xomashyo va materiallardan foydalanish samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan va sanoat ahamiyatidagi mahsulotlarni chiqaradigan Korporatsiyalarda tez-tez qo‘llaniladi. Bu yerda asosiy muammo bo‘lib, ishlab chiqarish bo‘linmalari va ta’minot ishlarining doimiy bog‘ lanish zarurati, moddiy resurslarni saqlash va ulardan foydalanish ustidan nazorat olib borish tashkiloti va ishlab chiqarish bo‘limlari orqali moddiy resurslar harakatini operativ boshqarishni ta’minlash masalalari hisoblanadi. Ikkinchi variant - moddiy oqimlarni boshqarish bo‘limi tuzilmasi ko‘p sonli iste’molchilarga xizmat qiladigan va keng ko‘lamdagi mahsulot assortimentini ishlab chiqaradigan kompaniyalarda ko‘pincha qo‘llaniladi. Bu firmalar birinchi navbatda sotish tizimida tayyor buyumlarni saqlash muammolariga duch keladi va mahsulotlarni sotish, iste’molchilarga xizmat qilish va moddiy oqimlarni boshqarib borish kerak. O‘zbekistonda moddiy oqimlarni boshqarishda temir yo‘l transportining ahamiyati katta. "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ yuk tashish hajmi 2022 - yil yakunlariga ko‘ra 103,4 foizga o‘sib, 102,3 mln tonnani tashkil etdi. Ichki tashuvlarda o‘sish 3,2% yoki 61,7 million tonnani tashkil etdi, xalqaro tashuvlardagi o‘sish esa 3,9% yoki 40,6 million tonnani tashkil etdi. 2023 - yilning yanvar-aprel oylarida "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ yuk tashish hajmi 2022-yilning shu davriga nisbatan 108,3 foizga o‘sib, 35,9 mln tonnani tashkil etdi. Ichki tashuvlarda o‘sish 0,1% yoki 19,8 million tonnani, xalqaro tashuvlarda esa o‘sish 20,6% yoki 16,1 million tonnani tashkil etdi. Temir yo‘l transportida sanoat mahsulotlarining tashuv dinamikasi kuzatilmoqda. Buyurtma bajarilish sikli – bu vaqt bo‘ylab ma’lum tarzda tashkil etilgan elementar oqimlarning kompleksi, bu oqimlar buyurtmaning qabul qilinishidan to bajarilishigacha bo‘ladigan harakati jarayonida logistik amallar bajarilishi 34 usullari va sifatli ma’lumotlardan foydalanadi. Ular dasturiy ta’minot tomonidan to‘plangan real vaqt ma’lumotlarini aylantirish uchun chuqur tahlil va ilg'or algoritmlardan foydalangan holda amaliy va aniq talab prognozlarini taqdim etadilar. Logistika kompaniyalari odatda bashorat qilish uchun modellar va formulalar kombinatsiyasidan foydalanadilar, masalan, logistika xarajatlarini tahlil qilish, logistikadagi iqtisodiy buyurtma miqdori va boshqalar. Talabni prognozlash turlari Talabni prognozlashning har xil turlari mavjud: Qisqa muddatli prognozlash: Bu qisqa muddatga, odatda olti oy yoki bir yildan kamroq muddatga amalga oshiriladi. Qisqa muddatli prognozlash taktik qarorlar qabul qilish uchun foydalidir. Uzoq muddatli prognozlash: Uzoq muddatli prognozlar uzoqroq muddatga, ikki yildan besh yilgacha yoki undan ko‘proq vaqtga mo‘ljallangan. U firmaning logistika operatsiyalarining logistika tarmog'ini loyihalash bo‘yicha asosiy strategik qarorlar uchun ma’lumotlarni beradi. Makro darajadagi prognozlash: umumiy iqtisodiy muhitni, milliy daromadni va umumiy bandlik darajasini va tijoratni buzadigan boshqa narsalarni sinchkovlik bilan o‘rganishni o‘z ichiga olgan prognozlash. Mikro darajadagi prognozlash: Bashoratli tahlil ma’lum bir sanoat yoki mijozlar segmentiga xos ma’lumotlarni yig'ish orqali amalga oshirilsa, u mikro- darajali prognozlash deb ataladi. Talabni prognozlash usullari Odatda logistikaga talabni bashorat qilish uchun statistik usullardan foydalaniladi. Talabni prognozlashning ushbu usullari mahsulotga uzoq muddatli talabni aniqlash uchun tarixiy va kesma ma’lumotlardan foydalanadi. Statistik usullarga quyidagilar kiradi: Trend proektsiyasi: Ushbu usul tarixiy ma’lumotlarni tahlil qiladi va naqshlarni aniqlaydi. 47 1.2.1 - jadval Avtomobil transportida tashilgan viloyatlar kesimida yuk aylanmasi (mln.tonna) Hudud nomi 2023 Q1 2023 Q2 2023 Q3 2023 Q4 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 4,5 17,2 26,7 37,1 Andijon 7,7 23,5 36,6 50,5 Buxoro 12,6 31,9 49,4 69,0 Jizzax 4,4 18,8 29,2 36,8 Qashqadaryo 7,7 22,3 34,3 47,7 Navoiy 87,0 184,9 282,5 381,3 Namangan 6,1 14,7 22,9 31,6 Samarqand 10,3 27,1 42,2 58,0 Surxondaryo 7,8 37,7 58,8 81,1 Sirdaryo 2,0 9,1 14,2 19,8 Toshkent 51,0 122,0 190,1 258,8 Farg‘ona 11,6 28,0 43,7 61,9 Xorazm 6,0 18,0 27,9 38,9 Toshkent sh. 41,0 64,1 100,4 136,9 Jami 259,7 619,3 959,0 1 309,4 Agrologistikada taqsimot deganda ushbu jarayonning buyumlashgan, seziladigan bir ma’nosi tushuniladi. Egalik xuquqlari taqsimoti bilan bog‘liq qonuniyatlar ham e’tiborga olinadi, ammo ular tekshirish va optimallashtirishning asosiy pred-meti hisoblanmaydi. Taqsimot logistikasida o‘rganiladigan asosiy predmet – mav-jud materiallar zaxirasining jismoniy taqsimot jarayonini ratsionallashuvidir. Mahsulotni qanday qadoqlash lozim, qaysi yo‘nalish bo‘yicha jo‘natish kerak, ombor-lar tarmog‘i kerakmi (kerak bo‘lsa, qanday?), qanday vositachilar kerak – aynan shu ma-salalarni taqsimot logistikasi yechishi lozim 18 tashqi muhitiga xos omillar ta sir ko rsatadi. Mezo darajasida logistika tizimiʼ ʻ korxona va tashkilotlarning moddiy (xom ashyo, materiallar), tovar, moliyaviy, axborot, mehnat, yenergetika va boshqa oqimlarning kombinatsiyasi bo lgan ʻ mintaqaviy va mintaqalararo iqtisodiy oqimlarni shakllantirish va amalga oshirish jarayonlarida maqsadlarini amalga oshirishga yordam beradi. Shuning uchun mintaqaning logistika potensiali tarkibi ancha keng bo lib, quyidagi ʻ potensiallarning kombinatsiyasini o z ichiga oladi: geografik, transport, tranzit, ʻ kadrlar, ombor infratuzilmasi, bojxona, axborot va aloqa. Bu potensiallarning har biri tegishli guruh omillarining ta sirini hisobga olgan holda tuziladi. Ibratli ʼ logistika tizimi nafaqat hududiy ishlab chiqarish majmualarini o z ichiga olgan ʻ katta moddiy oqimi boshqaruv tizimi, balki xalqaro konglomeratlar (korporatsiyalar yoki moliyaviy va sanoat guruhlari), mamlakatlar muayyan mamlakat yoki guruh iqtisodiyotning infratuzilma, davlatlararo va global oqimlarini birlashtirgan. Ushbu darajadagi logistika salohiyati umumiy logistika xarajatlarini minimallashtirishda global transkontinental tizimlarning imkoniyatlari va resurslarini aks yettiradi."Logistika salohiyati" tushunchasining mazmunini o rganish ko rib chiqilayotgan konsepsiyani aniqlashga bir necha yondashuvlarni ʻ ʻ aniqlashga imkon berdi. 1. Potensial resurslar majmui sifatida: - V. V. Borisova mintaqadagi tashkilotlar o rtasidagi tovar ayirboshlash ʻ sifatida logistika salohiyatini ifodalaydi. Konsepsiyaning xarajat komponentini o rganib, muallif potensialning mintaqadagi tashkilotlarning strategik ʻ rivojlanishiga ta sirini istisno qiladi; ʼ - I. O. Protsenko tashkilotning faqat strategik rivojlanish maqsadlariga yerishish uchun hissa omillar majmui sifatida logistika salohiyatini belgilaydi; - Gh Pfol logistika tizimining salohiyatini moddiy va axborot oqimlari majmui deb hisoblaydi va logistikada iqtisodiy va boshqaruv jihatlarining ahamiyatiga e tibor beradi; ʼ - S. A. Uvarov logistika infratuzilmasini samarali boshqarish hisobiga logistika xarajatlarini potensial kamaytirish demakdir. "Logistika infratuzilmasi 9 - maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala bo‘lib funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi; - bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali mexanizm yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish odatda har bir firma oldida turgan shu sohadagi muammolar hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi ostida funksional maxsuslashtirishga muvofiq ravishda 3 ta asosiy tarkibiy blokka ajratiladi: 1) rejalashtirish va moslashish; 2) boshqarish yoki tartibga solish; 3) nazorat. Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv b o‘limlarini kiritish mumkin. Bu bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy oqimlami boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va murakkablik darajasiga bog‘ liq bo‘ladi. Moddiy oqimlarning boshqarish b o‘limi shakllanishi bilanoq Korporatsiyalarda paydo bo‘ladigan maxsus masalalarga muvofiq ravishda bunday bo‘linish ichki tarkibining ko‘p sonli turi amal qiladi. Ayni paytda, bu 332.2.1 - rasm. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi Xitoyning TIR konvensiyasiga qo‘shilishi, Qirg‘iziston orqali Xitoydan O‘zbekistonga avtotransport orqali amalga oshirilgan ilk transport tranzit davlati sifatidagi potensialimiz yuqoriligidan dalolatdir. Bu potensialdan foydalangan holda Turkmaniston orqali Eron va Turkiyaga, Kavkaz davlatlariga, Bojxona Ittifoqi davlatlari orqali Yevropaga chiqishimiz mumkin. Bu imkoniyatlar ayniqsa iqtisodimiz uchun bevosita va bilvosita ishlab chiqarish, transport, infratuzilma, turizm sohalarida minglab ish o‘rinlari yaratishi mumkin. 2.1.3 – jadval O‘zbekiston Respublikasining Xitoy bilan yuk aylanmasi (ming.AQSH.doll) Davlat 2018 2019 2020 2021 2022 Xitoy 19 710,9 57 718,7 49 516,8 41 823,1 65 519,0 LPIni yaxshilash uchun soha mutaxassislari bilan birlashib, alohida qismlardan iborat yagona (aviatashuvlar, avtotashuvlar, temir yo‘li tashuvlari, omborxona xizmatlari) dastur ishlab chiqilishi kerak. Dastur sohaga kadrlar tayyorlash, mavjud kadrlarning malakasini oshirish, infratuzilmalarni yaxshilash kabi yo‘nalishlarda bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, bojxona xizmatlarida IT qo‘llanilishi darajasini oshirish, bojxona va chegara postlaridagi jarayonlarni doimiy monitoring qilish, bojxona va soha vakillari bilan ochiq muloqot yaratish orqali paydo bo‘layotgan muammolarni tezkor hal qilish, ularning kelajakda takrorlanishining oldini olish kabi chora-tadbirlar o‘tkazilishi kerak. Ishonchim komilki, mamlakatimizda bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlar logistika va transport sohasida ham yaqin kunlarda ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Chunki o‘sib borayotgan iqtisodning yuki eng avvalo logistika tizimiga tushadi. Shunday ekan mamlakatimizning eksport salohiyatni oshirish, import xarajatlarini kamaytirish, mahalliy bozordagi transport xarajatlarini minimallashtirish va oqibatda xalqimiz farovonligini yanada oshirish aynan logistika samadorligiga bog‘liq. 31 olgan holda va quyidagi omillar ta sirida logistika jarayonlarini amalga oshirishʼ qobiliyati va qobiliyatidir: logistika operatorlari bozorining rivojlanish darajasi; transport va axborotkommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish; mintaqaning ilmiy va insoniy salohiyati. Mintaqaning logistika salohiyati yelementlarining o zaro ʻ ta siri uning yangi sifat darajasining paydo bo lishiga olib kelishiga asoslanib, ʼ ʻ logistika tizimi va uning salohiyati mintaqaning raqobatbardoshligiga ta siri haqida ʼ gapirish mumkin. Ushbu o zaro ta sir logistika potensialining tarkibiy ʻ ʼ yelementlarining sifat jihatidan o ziga xosligi va ustuvorligiga asoslanadi, bu bizga ʻ potensialning imkoniyatlari va imkoniyatlarini aks yettiruvchi muallifning ta rifini ʼ shakllantirishga imkon beradi.Mintaqaning logistika salohiyati hududning iqtisodiy holatini yaxshilash va raqobatbardoshligini oshirish imkonini beruvchi logistika tizimlarini yaratish va moddiy va tegishli oqimlarni samarali boshqarish uchun mintaqaning amalga oshirilgan, amalga oshirilgan va istiqbolli imkoniyatlari to plamidir. Ushbu ta rif mintaqaning logistika salohiyatining asosiy ʻ ʼ xarakteristikasini aks ettiradi va logistika tizimlarida taqdim etilgan imkoniyatlardan foydalanish. Logistika tizimining salohiyati hududlarni iqtisodiy rivojlanishiga ta sir ko rsatish va uning raqobatbardoshligini oshirishga olib ʼ ʻ keladigan quyi tizimlarning o zaro bog liq yaxlitligi aks ettiradi. ʻ ʻ 12 o rganish uchun nazariy va uslubiy asoslarni shakllantirishning boshlanishi yedi,ʻ shuningdek uni tahlil qilish va baholash. Mavjud asarlarda, logistika salohiyatini o rganish hududning logistika ʻ salohiyati va uning shakllanish jarayoniga ta sir qiluvchi omillar (geosiyosiy, ʼ iqtisodiy, ijtimoiy, uslubiy) o rtasidagi munosabatni aniqlash imkonini beruvchi ʻ sababoqibat munosabatlarini tahlil qilish orqali amalga oshirildi. Shu bilan birga, zamonaviy logistika amaliyoti va so nggi global iqtisodiy tendensiyalar ʻ o rganilayotgan mintaqaning logistika boshqaruv tizimining birlashtirilgan ʻ imkoniyatlari sifatida ma lum bir guruh omillarining ta sirini hisobga olgan holda ʼ ʼ hududning logistika salohiyatini baholash zarurligini aniqladi. Mintaqa uchun tanlangan omillar tizimini loyihalashtirish orqali ishlarning holati va muayyan hududning logistika salohiyatini rivojlantirish istiqbollari haqida haqiqiy tasavvur olish mumkin. Logistika nuqtayi nazaridan hududning salohiyatini hisobga olgan ko pgina ʻ tadqiqotlarda baholashning asosiy ko rsatkichlari o rganilayotgan hududdagi ʻ ʻ barcha transport hajmlarini jamlash orqali hisoblangan yuk aylanmasi va transport aylanmasidir. Freidman, bu yondashuv mintaqadagi korxonalar faqat ishini aks yettiradi va hisobga tranzit oqimlari hajmini olmaydi. Bundan tashqari, transport korxonalari ishini to liqroq tasavvur qilish uchun transport narxi, tovarlar ʻ tashiladigan masofalar, tuzilgan marshrut xaritasining samaradorligi va hokazo kabi ko rsatkichlarni hisobga olish kerak ʻ Logistik salohiyat, logistik tizimning integrallashgan parametri bo lib, ularni ʻ amalga oshirish sodir bo ladigan tashqi muhit omillarini hisobga oluvchi logistik ʻ funksiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini aks yettiradi. Logistika tizimining mikro, mezo-va makro - logistika muhitlari omillarining o zaro ta siri natijasida ʻ ʼ rivojlanishini hisobga olgan holda, tizim yelementlarining nafaqat miqdoriy, balki sifat xususiyatlariga yega bo lgan yaqin aloqalarini hisobga olish kerak. ʻ Korxonaning logistika tizimi mikro darajada moddiy, moliyaviy va axborot oqimlarini shakllantiradi.Mikro darajadagi logistika potensialining tarkibi ichki tashkiliy muhitning tarkibiy qismlaridan iborat bo lib, ular tashkilotning bevosita ʻ 8 Grafik usul. Grafik usul ma’lumotlar tendentsiyalarini aniqlash va loyihalashning oddiy va intuitiv usulidir. Bu grafikdagi tarixiy ma’lumotlar nuqtalarini chizish va tendentsiyalar yoki naqshlarni aniqlash uchun ma’lumotlarni vizual tekshirishni o‘z ichiga oladi. Grafik usuldan savdo tahlili strategiyangizning bir qismi sifatida foydalanish mumkin . Grafikda oylik yoki yillik savdo ma’lumotlarini chizish orqali tendentsiyalarni vizual tarzda aniqlanadi. Siz oylik yoki mavsumiy o‘zgarishlarni kuzatish mumkin, masalan, bayram mavsumida sotuvlar oshgan. Ma’lumotlar nuqtalari uzoq vaqt davomida bir xil tendentsiyani ham ko‘rsatishi mumkin, masalan, bir necha yillar davomida izchil o‘sish. Siz marketing kampaniyalari yoki reklama aktsiyalarining ta’sirini baholash uchun grafik usuldan ham foydalanish mumkin . Aksiyadan oldingi va keyingi sotuvlarni taqqoslash orqali siz samaradorlikni o‘lchash va kelajakdagi kampaniyalar uchun prognozlarni ishlab chiqish mumkin. Eng kichik kvadrat usuli. Eng kichik kvadrat usuli (shuningdek, mos keladigan trend tenglamasi sifatida ham tanilgan) ma’lumotlar nuqtalarining tarqalish chizig‘iga chiziq yoki egri chiziq qo‘yish orqali ma’lumotlardagi tendentsiyalarni topishga yordam beradi. Ushbu turdagi regressiya tahlili tendentsiyalarni aniqlash imkonini beruvchi barcha ma’lumotlar nuqtalariga iloji boricha yaqinroq chiziq hosil qiladi. Moliyaviy chorak uchun sotishni prognozlash modelini yaratish uchun siz eng kam kvadrat usulidan foydalanish mumkin, bu sizga belgilangan tendentsiya asosida kelajakdagi sotuvlarni taxmin qilish imkonini beradi. Bu sizga talabni bashorat qilishga yordam beradi va shunga mos ravishda javonlarni zaxiraga qo‘yadi. Agar inventarizatsiyani prognozlash o‘tgan yillardagi ma’lumotlar tufayli sotuvlar hajmini oshirishni taklif qilsa, mijozlar talabini qondirish uchun ma’lum bir mahsulotga ko‘proq buyurtma berish mumkin. Box-Jenkins usuli. Box-Jenkins usuli (vaqt qatorlari tahlili deb ham ataladi) trend proektsiyasida qo‘llaniladigan statistik usuldir. Bu sizga mijozlar xatti- harakatlaridagi oylik yoki mavsumiy o‘zgarishlar kabi trend ortidagi turli omillarni 42 14. https://cyberleninka.ru/article/n/effektivnost-primeneniya-logistiki-dlya- vnutrenney i-vneshney-integratsii-predpriyatiya 15. https://uza.uz/posts/291878 16. dps.smrtlc.ru/Articles/Personal.htm 17. www.stat.uz 18. www.cer.uz 19. http:/www.m-economy.ru 20. http:/www.pmuc.ru/ jornal 21 . http://www.moderniz.org.ru/ . 53

Logistikada asosiy tushunchalar

Купить