Loladoshlar (liliaceae) oilasi osimliklarining amaliy ahamiyati va kamyob turlarini oʻrganish - Биология - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	100000UZS
Размер	3.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Биология

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

23 Продаж

Loladoshlar (liliaceae) oilasi osimliklarining amaliy ahamiyati va kamyob turlarini oʻrganish

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VA‘ ’
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_____________________________ UNIVERSITETI
_______________________________ FAKULTETI
_______________________________________________________
KAFEDRASI
Qo lyozma
‘ h uquqi asosida
UO K
‘ : _____________
Himoyaga ruxsat etiladi
____________________________
kafedrasi mudiri _______________________
«_____» ______ 202__yil

Loladoshlar (Liliaceae) oilasi o simliklarining amaliy ahamiyati va
’
kamyob turlarini o rganish mavzusidagi
’
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
BAJARDI:
______________
ILMIY RAHBAR:
_______
1

MUNDARIJA
K IRISH………………… …… ……… . … . ………………… … ……
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Loladoshlar ( Liliaceae ) oilasining botanik tavsifi, geografik tarqalishi …
1.2. Loladoshlar ( Liliaceae ) oilasi va shu oilaga mansub turkumlarning sistematik
tahlili .
……
1.3 Kamyob va yo qolib borayotgan manzarali loladoshlar .
’ …………
II BOB. TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA METODLARI
2.1. Tadqiqot obyektiga umumiy tavsif .
………………………………
2.2 Tadqiqot o tkazish sharoitlari Tukli lola (
’ tulipia lanata regel ) tarqalgan
hududlar iqlim va tuproq sharoitlari
……………………………………………
2.3 Tadqiqot o tkazish metodlari
’ ………………………………………
III BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI
……………
3.1. Loladoshlar oilasi vakillarini ko paytirish usullari
’ …………………
XULOSALAR . ... ...
… ……………………………………… ………
TAKLIFLAR .. ..
………………………………… …………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
’ ……………
ILOVALAR . .
………………………………………… ………… …

2

KIRISH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi . O zbekistonning yo qolib’ ’
ketayotgan flora va fauna dunyosini muhofaza qilish maqsadida O zbekiston
’
Respublikasi Qizil Kitobi tashkil qilingan. Ushbu kitob yo qolib borayotgan
“ ” ’
va yo qolish havfi bo lgan o simlik hamda hayvonlarni muhofaza qilish, ularni
’ ’ ’
asrab qolish maqsadida tuzilgan davlat hujjati hisoblanadi. Insoniyat uchun
o simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish muhim hisoblanadi.
’
Yurtimizning yo qolib borayotgan va muhofazaga molik flora hamda fauna
’
dunyosini asrab qolish, ularni kelajak avlodlarga yetkazish bo yicha turli chora
’
tadbirlar amalga oshirilmoqda.
O rganishlar davomida bu Loladoshlar (Liliceae) vakillari maqomi
’
jihatidan asasan 3 chi yani son jihatidan kamayib borayotgan osimliklar ekanligi
kozga tashlanadi. Oila vakillaridan ayrimlarini kamyoblik darajasi boyicha korib
chiqqanimizda Foster lolasi (Tulipa fosteriana Irving) juda kamyob endemik,
Kaufman lolasi (Tulipa kaufmanniana Regel) kamayib borayotgan, Tubergen lolasi
(Tulipa tuberginiana) kamyob yoqolish arafasidagi, Ulugvor lola (Tulipa ingens)
kam tarqalgan endemik turlar ekanligi aniqlandi. Loladoshlar oilasining deyarli
barcha vakillari hozirda madaniylashtirilgan bolib, Ozbekiston Fanlari
Akademiyasi Botanika bogida ularni muhofaza qilish maqsadida ostirilib
kelinmoqda. Bu osimliklar piyozidan va urugidan kopayadi. Faqat ayrim vakillari
Lyudmila boychechagi (Gagea ludmilae levichev) asosan vegetativ kopayib
urugidan kopayishi kam kuzatiladi, Oraliq lola (Tulipa intermedia) esa faqat urugi
yordamida kopayadi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki Loladoshlar oilasi vakillariga insonlar
tomonidan qilinayotgan antropogen omillar, ularni ildiz va tugunaklari bilan
kovlab olish, gullari, mevalarini vegetatsiya davrida terib olish, mahalliy aholi
tomonidan chorva mollarni betartib boqish na insonlar tomonidan o simliklarning
’
3

piyozlarini kovlab eksport qilinishi natijasida ham o simliklar arealining va’
ularning yo q bo SHlib ketishiga sabab bo lmoqda.
’ ’ ’
Tadqiqot ishining maqsadi. Loladoshlar-Liliaceae oilasi vakillari ni
kamyob va yo qolib borayotgan turlarining bioekologik xususiyatlarini o rganish
ʻ ʻ
shuningdek loladoshlar oilasi vakillarining tabiiy holda o sadigan hududlarni
ʻ
kengaytirish va muhofazaa qilish. Oila vakillaring manzarali vakillarini ayniqsa
ko paytirish hamda ular tarqalgan hududlarda iqlim va tuproq sharoitlarini
ʻ
o rganish .
ʻ
Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1 Adabiyotlar, ilmiy jurnal va maqolalarda berilgan ma lumotlar asosida oila
ʼ
vakillari haqida ma’lumot yig‘ish.
2.Yig ilgan ma lumotlar asosida oila vakillarini kuzatib yangi ma lumotlar
ʻ ʼ ʼ
to plash.
ʻ
3. Loladoshlar oilasi vakillarining kamyob va yo qolib borayotgan turlarini
ʻ
ko paytirsh usullarini o rganish
ʻ ʻ ..
Tadqiqot obyekti Pomir Oloyda o sadigan
ʻ jumladan, Surxondaryo
viloyati ning tog li hududlarida uchraydigan
ʻ endemik tur bo‘lgan Tukli lola
(Tulupia lanata Regel ) olingan.
Tadqiqotning predmeti Tukli lola (Tulupia lanata Regel) Surxondaryo
viloyating tog li hududlarida tarqalish arealini va iqlim sharoitlarini ifodalaydigan
ʻ
ko rsatkichlar hisoblanadi.
ʻ
Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
Tukli lola (Tulupia lanata Regel) tarqalish areali va botanik tavsifi
o rganildi.
ʻ
Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi.
ʻ Tadqiqot ishini amalga
oshirishda kuzatish, taqqoslash, botanik va statistik tahlil usullaridan
foydalanilgan.
4

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy
ahamiyati loladoshlar oilasining kamyob va yo qolib borayotgan turlari haqidaʻ
ma lumotlar to plash va morfologik ,bioekologik xususiyatlarini,gullash
ʼ ʻ
biologiyasini o rganilganligi bilan izohlanadi.
ʻ
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati tadqiqot olib borilgan hududlarda
loladoshlar oilasi vakillarining iqlim va tuproq sharoitlarini o’rganib va ularni
muhofaza qilish choralarini , ko paytirish usullarini takomillashtirish bilan
’
izohlanadi
Ishning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi 2024 yil 26-mayda
“
Modern education and development jurnalida ilmiy maqolalar asosida e lon
“ ’
qilingan .
Ish tuzilmasi tavsifi
I BOB . LOLADOSHLAR (LILIACEAE) OILASINING
BOTANIK TAVSIFI VA GEOGRAFIK TARQALISHI
Bir urug'pallali o'simliklar sinfiga 67 oilaga mansub 58.000 ga yaqin tur
kiradi. O'zbekistonda esa ulardan 700 ta turi o'sad i. Ilgari loladoshlar oilasiga
kirgan piyoz va shirach turkumlari mustaqil piyozdoshlar va shirachdoshlar
oilalariga ajratilgan. Loladoshlar oilasi dunyoning deyarli hamma qismidagi cho la
ʻ
va adirlarda uchraydi. Ularga ildizpoyali, piyozboshli ko`p yillik o`tlar va qisman
butasimon o'simliklar kiradi. Bu oila vakillarining barglari oddiy, butun, parallel
yoki yoysimon tomirli, shakli nashtarsimon, tasmasimon yoki ellipssimon bo`lib,
poyada ketma-ket o`rnashgan. Gullari to`g`ri, ikki jinsli, yakka-yakka yoki
to`pgulda joylashgan. Gulqo'rg`oni oddiy, gultojsimon, 6 ta erkin yoki bir-biriga
qo'shilgan gulqo'rg`on bargchalaridan tashkil topgan. Changchilari ham 6 ta, 3 tasi
tashqi, 3 tasi esa ichki halqada o`rnashgan. Urug`chisi 1 ta, 3 ta urug'chibargning
qo'shilishidan hosil bo'lgan. Mevasi ko`sakcha yoki rezavor meva . Bu oila
vakillaridan biri Iola turkumiga mansub qizil loladir. Lola (Tulipa) loladoshlar
5

oilasiga mansub ko p yillik o simliklar turkumi, manzarali ekma gul. Yer yuzidaʻ ʻ
uning 1400 ga yaqin, jumladan, Yevrosiyoda 100 dan ortiq, O rta Osiyoda 64 turi
ʻ
tarqalgan. Lolalar piyozli bahori o simlik hisoblanadi, gulchilikda muhim ahamiyat
ʻ
kasb etadi. Ko pgina mamlakatlar qatorida Niderlandiyada va O rta Osiyoda lola
ʻ ʻ
ko proq yetishtiriladi. O zbekistonning adir va tog larida lolaning yovvoyi 25 turi
ʻ ʻ ʻ
usadi. Lolaning qizil L (T. greigii) va targil lola (T. fosteriana) xili gullarining yirik
va nafisligi bilan boshqa lolalardan farq qiladi. Seleksionerlar yaratgan navlar soni
hozirgi vaqtda bir necha mingdan ortiq. O zbekiston FA Botanika bog ida 60 ga
ʻ ʻ
yaqin xili o stiriladi. Qizil rang lolaning turli tuslilari: och qizildan, qora
ʻ
qizilgacha, shuningdek, sariq, targ il, gunafsha va boshqa xillari uchraydi. Piyozi
ʻ
tuxumsimon, rombsimon, sharsimon, diametri 2,5—4 sm, Poyasi 20— 30, ba zan
ʼ
50 sm gacha. Barglari 2—3 ta, cho ziq. Tojbarglarining uzunligi. 8 sm. Mevasi
ʻ
ko sakcha, eni 1,5—2 sm, uz. 3— 6 sm. Lola, asosan, adirlar, toshli vachag ir
ʻ ʻ
toshli qiyaliklarda yaxshi o sadi. Urug i hamda piyozidan ko paytiriladi (piyozidan
ʻ ʻ ʻ
ko paytirilganda erta gul beradi). May — iyunda gullaydi. Iyun — iyul oyining
ʻ
oxirlarida piyozi qazib olinib, 22—25° haroratda quritib saqlanadi, so ngra harorat
ʻ
12—13° ga pasaytiriladi. Sentabr-oktabr oylarida piyozi 8—15 sm chuqurlik
qazilib ekiladi. Lolaning deyarli hamma turlari O zbekiston Qizilkitobi ga
’ ” ”
kiritilgan. Lolalar kopgina mamlakatlarda madaniylashtirilib gulchilikda katta rol
o ynaydi. Bu
’ borada gollandiya dunyoga mashxur. U davlatda juda katta ishlar
qilingan va navlar yetishtirilgan.
Qizil lola aprelning oxiri mayning boshlarida adir va tog`larning quyi
qismidagi yonbag`irlarda ochiladigan yirik gulli o'simlik. Bo`yi 20-45 sm. Barglari
3-4 dona, ustida to`q binafsha rangli dog'lari bor. Guli bitta, yirik, sarg'ish-qizil,
pastki qismi qora dog'li. Changchi iplari qora, changdonlari sariq. Mevasi 3
chanoqqa bo'linib ochiladigan ko`sakcha. Qizil lola urug'idan va piyozboshidan
ko`payadi. Keyingi paytlarda odamlarning shafqatsiz ravishda yulishi va
piyozboshilarining kovlab olinishi natijasida uning soni juda kamayib ketgan.
Hozirgi vaqtda u muhofaza qilinadi va O`zbekiston Respublikasining «Qizil
kitob»iga kiritilgan. O`zbekistonda lolalarning 23 ta turi uchraydi. Bularning
6

hammasi O'zbekiston Respublikasining «Qizil kitob»iga kiritilgan . Bahorning
birinchi darakchilari sifatida mart oyining boshlaridayoq boychechaklar unib
chiqadi. Bular bo`yi 10-15 sm keladigan, ingichka poyali va ingichka bargli, tubida
piyozboshchasi bor ko`p yillik o`tlardir. Gullari sariq yoki och sariq. Guli va
mevasining tuzilishi lolanikiga o`xshaydi. O`zbekistonda boychechak turkumining
30 ga yaqin turi o'sadi. Shuningdek, loladoshlarga yovvoyi holda o'sadigan olg`i va
xolmonlar ham kiradi.
Xolmon isirg aguli (Fritillaria eduardii.)’
O zbekistonda kamayib borayotgan va areali ajralgan o simlik.
‘ ‘
Hayotiy shakli: Poyasi bargli 40-80, ba zan 150 sm ga yetadigan piyozli, ko p
’ ‘
yillik o t.
‘
Botanik ta rifi va tarqalishi : Barglari yaltiroq, yashil, pastki barglari keng
’
cho ziq, ba zan poyada halqa hosil qilib joylashadi. Poyaning eng yuqori
‘ ’
qismdagilari nashtarsimon,halqa shaklida o rnashgan. Gullari qo ng iroqsimon,
‘ ‘ ’
pastga qarab osilib turadi,qizg ish,qirmizi-qo ng ir rangli,2-8 tadan
’ ‘ ’
bo lib,soyabonsimon to pgul hosil qiladi. Mevasi yuqoriga qarab tik
‘ ‘
turuvchi,qisqa bandli,eni 4-5 sm,ensiz
qanotchali qutichaga o xashydi. Aprelda gullab,mevasi may oyida yetiladi
‘ .
Dilband lola (Tulipa micheliana)
Hayotiy shakli bo yi 20-30 sm oralig idagi ko p yillik piyozli o t.
‘ ’ ‘ ‘
Botanik ta rifi va tarqalishi: Piyozi ichki G arbiy Pomir Oloydagi kamayib
’ ’
ketgan tur.
tuxumsimon,qora-qo ng ir charmsimon qobig ining tomoni yotiq tuklar bilan
‘ ’ ’
qoplangan.Barglari 3-4 ta,yo l-yo l binafsha dog li. Guli yakka,yirik,diametri
‘ ‘ ’
10 sm gacha bo lib,qizil rangdan to q pushti ranggacha,o ziga xos qadahsimon
‘ ‘ ‘
7

shaklda. Gulining tubi qora,sariq gardishli,ba zan gardishsiz. Changchili iplari’
qora,changdonlari binafsha rangli,ba zan sariq. Mart-aprel oylarida gullab,may-
’
iyunda mevasi yetiladi.
Oritiyasimon lola (Tulipa orithyioides)
Hayotiy shakli; Bo yi 7-12 sm ga yetadigan ko p yillik, piyozli o t.
‘ ‘ ‘
Botanik ta rifi va tarqalishi: Piyozi tuxumsimon,diametri 1,5 sm, qobig i
’ ’
qog ozsimon,qo ng ir-kulrang,ichki to rsimon momiq tukli. Barglari 2
’ ‘ ’ ‘
ta,yaqin joylashgan,egri-bugri. Gullari yakka,oq,tubi sariq.Changchi iplari
sariq,ostki qismi uzun kipriksimon tukli.CHangdoni xira binafsha rangliBu oila
o z tarkibiga470 ga yaqin turlarni biriktiradi. Ular Shimoliy yarimsharlarning
’
mo tadil va subtropik hududlarida, G arbiy Osiyo, Himolay va Sharqiy Osiyoda
’ ’
keng tarqalgan. Bu oilaning O zbekiston hududida 4 turkumi (Gagea, Tulipa,
’
Rhinopctalum, Fritillaria) va 52 ta tu ri tarqalgan
Lolalar (Tulipa) turkumi vakillari - ayni vaqda tabiiy holatdagi areallari
qisqarib individlar soni kamayib borayotgan shunday turlardan sanaladi.
1881 yilda Regel tomonidan uyushtirilgan ilmiy izlanishlarda ishtirok etgan
Musoning kundaligida B i z Boysun degan joyga yetib keldik atrof qip-qizil
“
lolazor... degan qaydlar bitilgan. Xo sh qani usha lolazorlar ?
” ‘
Lola o'simligining barg plitalari cho'zinchoq-lansolat, yashil yoki ko'k-
kulrang, silliq yoki biroz to'lqinli qirralari va bargning markaziy qismida kichik
mumsimon qoplamali. Barg tomirlari yoy shaklida joylashtirilgan, navbatma-
navbat joylashib, poyani yopib turadi. Pastki qismida eng katta yaproq plitalari,
tepada esa eng kichik yo`qori (bayroq) barglari joylashgan. Bo`yining balanligi
turlicha balandlikda bo`ladi. Gulning shakli o'ziga xos turiga qarab farq qilishi
mumkin: ba'zi lolalarda qadah, kubok, nilufar va boshqa shakllarda bo`lishi
mumkin. Xozirgi vaqtda lolalarning turli g'ayrioddiy rangga ega ekzotik navlari va
turlari keng tarqalgan bo`lsada, lekin qizil rangli lolalar har doim klassik rang
sanalgan.
8

Lolalardan turli davrlarda qimmatbaho o`simliklardan sanalgan. Masalan 17-
asrning o'rtalarida Gollandiyada eng qadrli o`simlik hisoblangan, hatto sigirdan
ham qimmat narxlangan. 1600 yillarda oltindan qimmat sotilgan. 1630 yilda
G`arbiy Evropa mamlakatlarida qimmatligi bois pul birligi sifatda qabul qilingan.
Ayni vaqtda ham ko`plab davlatlar va xo`jaliklar lola beznisi bilan shug`ullanib
katta daromad ko`rmoqdalar. Bundan tashqari Lola yog'i kosmetologiyada juda
qadrlanadi. Uni tayyorlash uchun toza va maydalangan o'simlik barglari zaytun
moyi bilan aralashtiriladi va ikki hafta davomida damlanadi. Tayyor aralashma
toshmalarni davolashi va terining holatini yaxshilashi mumkin, bu ayniqsa ayollar
uchun muhimdir. Lolalarning barglari va barglarida spirtli damlamalar og'iz
yallig'lanish bilan kurashish uchun ishlatiladi va ularni odamlar uchun imkon qadar
xavfsiz qilish uchun og'izni yuvishdan oldin konsentrlangan tarkibni suv bilan
suyultirish kerak bo`ladi. Xitoylik tabiblar zaharlanish, shuningdek revmatizm,
artroz va hatto kuyish holatlarida lolalarning aralashmalari va damlamalarini
ishlatishni tavsiya etadilar.
Tabiiy holatda lolalar birinchi bo'lib Markaziy Osiyo mintaqasida topilgan.
Shuningdek ularning areallari G'arbda u Bolqon yarim orolini, shimolda esa
G'arbiy Sibirni qamrab oladi. Bundan tashqari ular Eronning janubiy qismida,
Sinay yarim orolida, Shinjonning sharqiy qismida va Mo'g'ulistonning g'arbiy
mintaqalarida topilgan, Marokash, Liviya, Tunis, Sitsiliya oroli va Uzoq Sharq
hududlari, xususan, Irkutsk va Chita viloyatlarida ham uchrashligi qayd qilingan.
Shu bilan birga, Kapadokiya (Turkiyaning deyarli markazida joylashgan cho'l
mintaqasi), Shimoliy Eron va Osiyodagi Tyan-Shan tog' tizimi ushbu lolalalarning
eng xilma xil turlari bilan mashhurdir.
Yevropa mamlakatlariga lolalar Turkiyadan kelgan va birinchi marta ular
Italiy a , Frantsiya va Shveytsariyada o'stirila boshlagan. Kiritilgan lolalari bugungi
kunda G'arbiy Yevropaning deyarli hamma joylarida, xususan, Shotlandiyada,
Boltiqbo'yi davlatlarida va Skandinaviya davlatlarining janubiy mintaqalarida ekib
o ’ stirilmoqda.
9

Oziq-ovqat sifatida barglari va gullaridan foydalaniladi. Bunda ularn piyoz
o’rnini bosuvchi vazifasini bajaradi. Ba'zida turlaridan sharob tayyorlashda
ishlatiladi.
Xo’jalik ahamiyatiga kora lolalarni ouyidagi sinflarga ajratib o’rganish
maqsadga muvofiq sanaladi. Bunda asosan gullarining ochilish muddatlariga
e`tibor qaratiladi.
Birinchisi - erta gullash
Ikkinchisi - o'rtacha gullash
Uchinchidan - kech gullash
To'rtinchidan - barcha yovvoyi navlar, shuningdek, oldingi bir necha
guruhlardan olingan navlari.
1-jadval
Loladoshlar oilasining O’zbekiston Respublikasi “Qizil Kitobi”(2016) tahlili
№ Turkum Tur Maqomi Tarqalishmintaqasi
0 1 2 3 Tog’ Adir Yaylov Chol
1 BoychechakGagea 1 +
2 Isirg’agulFritillaria 1 +
3 LolaTulipa 19 + + + +
Jami 3 21 0 4 4 13 14 8 3 1
2-jadval
Loladoshlar oilasining O’zbekiston Respublikasi “Qizil Kitobi”(2019) tahlili
№ Turkum Tur Maqomi Tarqalishmintaqasi
0 1 2 3 Tog’ Adir Yaylov Cho’l
10

№ Turkum Tur Maqomi Tarqalishmintaqasi
1 BoychechakGagea 1 +
2 Isirg’agulFritillaria 1 +
3 LolaTulipa 19 + + + +
Jami 3 21 0 4 4 13 14 8 1
1.2 Loladoshlar (Liliaceae) oilasi va shu oilaga mansub turkumlarning
sistematik tahlili
LOLASIMONLAR (BIR URUG PALLALILAR) AJDODI – LILIOPSIDA ʼ
(MONOCOTYLEDONES) Lolasimonlar ajdodi 4 ta ajdodchaga, 37 qabila, 104
oila va 3000 turkumga mansub 63000 ga yaqin turni o z ichiga oladi. Bu ajdod
ʼ
vakillarining urug pallasi bitta. Ularning aksariyat qismi bir yillik o tlardan iborat.
ʼ ʼ
Palma singari ba‘zi daraxtsimon turlari ham bor. Ildizlari popuk ildiz. Barglari
parallel tomirlangan. Poyasida ikkilamchi yog onlashish yo q, sababi kambiy
ʻ ʼ
rivojlanmagan. Gul tuzilishi ham o ziga xos gulqo rg oni oddiy. Gulqo rg on
ʼ ʼ ʻ ʼ ʻ
bo laklari 3 tadan bo lib joylashgan.
ʼ ʼ
LOLAKABILAR KICHIK AJDODI – LILIIDAE
Ajdodning eng katta ajdodchasi bo lib, 21 qabila, 96 oila, qariyb 2700 turkum va
ʼ
56000 dan ortiq turlarni o z ichiga oladi.Savrinjonnamolar qabilasi – Colchicales
ʼ
(Melanthiales)Qabilaga bitta oila kiradi. Savrinjondoshlar oilasi–Colchicaceae
(Melanthiaceae). Oilaga 40 dan ortiq turkum va 400 ga yaqin turlar kiradi. Ularga
piyozchali va ildizpoyali ko p yillik o tlar kiradi. Gullari aktinomorf, ikki jinsli,
ʼ ʼ
gulq‘urg on bo laklari erkin joylashgan yoki qisman tutashib naycha hosil qiladi.
ʼ ʼ
Changchisi 6 ta, urug chisi 3 ta mevabargdan tashkil topgan. Mevasi ko sakcha.
ʼ ʼ
Ularning barcha qismlari zaharlidir. Toksik alkaloid-kolxitsin hujayrada
xromosomalar sonini oshishiga ta‘sir ko rsatadi. Ulardan (C. speciosum)
ʼ
olinadigan preparatlar yangi o sma-shishlarni to xtatib turishda ahamiyatga ega.
ʼ ʼ
O zbekistonda 2 turkum: sangrayquloq (Merendera), savrinjon (Colchicum) va 3
ʼ
11

turi o sadi. Manzaraligi jihatdan ular alohida ajralib turadi. Kesselring savrinjoniʼ
(C. kesselringii) O zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobiga kiritilgan
ʼ
Lolanamolar qabilasi – Liliales
Loladoshlar oilasi-Liliaceae
Oilaga ko p yillik piyozli, ildizpoyali va tugunakpiyozli o simliklar kiradi.
ʼ ʼ
Ularning barchasi geofitlar bo lib, o suvchi kurtaklari yer osti piyozida joylashgan
ʼ ʼ
va ko pchiligi efemeroidlar hisoblanadi. Ularning barglari uzunroq, nashtarsimon,
ʼ
ba‘zan ellipssimon. Gullari yirik yoki mayda, yakka yoki bir nechta, ikki jinsli,
aktinomorf, changchisi 6 ta, 3 tadan ikkita doirada o rnashgan. Uing chi bitta,
ʼ ʼ
uchta mevabargli. Gul formulasi: P3+3A3+3G(3) Mevasi ko sakcha yoki rezavor.
ʼ
Bu oilaga 15 turkum va 700 taga yaqin tur kiradi. Ular Shimoliy yarimshaming
mo tadil va subtropik hududlarida, ayniqsa, G arbiy Osiyo, Himolay va Sharqiy
ʼ ʼ
Osiyoda keng tarqalgan. O rta Osiyoda 120 turi, O zbekistonda esa 6 turkum
ʼ ʻ
(Gagea, Korolkowia, Fritillaria, Tulipa, Rhinopetalum va Lilia-madaniy holda) va
52 turi tarqalgan.
Boychechak - Gagea turkumiga kichkina, bo yi 10-25 sm li o t o'simliklar kiradi.
ʼ ʼ
BO LIM
ʻ : LILIOPSIDA- LOLASIMONLAR AJDODI
SINF: LILIDAE -LOLAKABILAR
QABILA: LILIAlES - LOLANAMOLAR
OILA: LILIACEAE - LOLADOSHLAR
TURKUM: GAGEA - BOYCHECHAK
TUR : GAGEA OVA - TUXUMSIMON BOYCHECHAK.
Piyozi mayda. Barglari ingichka. qalami. Gullari sariq va ochsariq. Boychechaklar
tog , adir va cho lda mayin tuproqlarda, bo z yerlarda o sadi. O rta Osiyoda 47 ta
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
turi, O zbekistonda 25 ta turi uchraydi.
ʼ
Tuxumsimon boychechak - Gagea ova ko p yillik o t. Bo yi 15-25 sm.
ʼ ʼ ʼ
Gulqo rg on bargchalari deyarli oq yoki oq-sariq. Ildiz bo g zidagi bargi ipsimon
ʼ ʻ ʼ ʻ
yoki silindrsimon, poyadagilari ketma-ket joylashgan. Piyozi qora yoki qo ng ir,
ʼ ʼ
12

tuxumsimon. Aprel-may oylarida gullab urug laydi. Adir va tog lardaʼ ʼ
tarqalgan.Lyudmila boychechagi (G. ludmilae) soni keskin kamayib ketganligi
sababli O zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobiga kiritilgan.
ʼ
BO LIM
ʻ : LILIOPSIDA- LOLASIMONLAR AJDODI
SINF : LILIDAE -LOLAKABILAR
QABILA: LILIAlES - LOLANAMOLAR
OILA : LILIACEAE - LOLADOSHLAR
TURKUM: TULIPA
TUR: TULIPA GREIGII
Lola - Tulipa turkumi vakillarining piyozi asosan qo ng ir. Poyasi bargli.
ʼ ʼ
Gullari ko pincha yakka-yakka joylashgan, gulqo rg oni oddiy, gultojsimon, oq
ʼ ʼ ʻ
rangli. Gulqo rg on bo laklari 6 ta, tutashmagan, 3 tadan 2 ta doirada o rnashgan.
ʼ ʻ ʼ ʼ
Changchisi 6 ta, urug chisi 1 ta. Mevasi uch qirrali ko sakcha. O rta Osiyoda 64
ʼ ʼ ʼ
turi, O zbekistonda 21 turi o sadi. Ular cho l, adir va tog larda o sadi va deyarli
ʼ ʻ ʼ ʼ ʼ
barchasi O zbekiston Respublikasi „Qizil kitobi" ga kiritilgan.Qizil lola, Greyg
ʼ
lolasi - Tulipa greigii ko p yillik piyozli o t, bo yi 20-40 sm.Barglarining ustida
ʼ ʼ ʼ
gunafsha rangli dog lari bor. Gulqo rg on bo laklari qizil, osti sariq, qora dog li.
ʼ ʼ ʻ ʼ ʼ
Aprel-may oylarida gullab, meva beradi. Respublikaning adir va tog larida
ʼ
tarqalgan. G oyat chiroyli o simlik. O zbekiston Respublikasi „Qizil kitobi" ga
ʼ ʼ ʻ
kiritilgan. Bu turni boshqalari bilan chatishtirib, juda ajoyib navlar yetishtirilgan.
1.3 . KAMYOB VA YO QOLIB BORAYOTGAN MANZARALI
’
LOLADOSHLAR
13

Kamyoblilik darajasiga ko`ra viloyatimizda uchraydigan Lolalar
turkumining sakkiz turi O`zbekiston Respublikasining Q i zil kitobi g a kiritilgan“ ”
bo`lib, xozirda himoyaga muhtoj turlar sanaladi. Ular: Tulipa micheliana T. M.
Hoog, Tulipa korolkowii Regel, Tulipa orithyioides Vved., Tulipa dasystemon
Regel, Tulipa lanata Regel, Tulipa tubergeniana T. M. Hoog., Tulipa ingens T. M.
Hoog., Tulipa carinata Vved. turlari bo`lib O`zbekiston Respublikasining Q i zil
“
kitobi ga kiritilgan Loladoshlar oilasining 45% ni tashkil etadi.
”
Demak o`z tarovati va husunkorligi bilan insoniyatni maftun etgan Lolalar
Ona tabiatimizning ajralmas bir qismi ekan, ularni asrab avaylash
–
barchamizning burchimizdir.

Lyudmila boychechagi ( Gagea ludmilae Levichev )
Maqomi 1. Chotqol tizmasidagi kichik maydonlarda endemik o simlik .
ʻ
Qisqacha tavsifi .Ko p yillik piyozli o simlik .Piyozining diametri 6-8 mm ,yosh
ʻ ʻ
piyozchalaridan 4-6 ta ,uzunligi 1-5 sm keladigan ,uchida bittadan piyozchalar
o'zgargan poyachalar o'sib chiqadi. Ildiz oldi bargi novsimon, uchi o'tkirlashgan.
Poyadagi barglari to'pgulining pastki qismida yo'lga xalqa hosil qilib joylashgan .
Gulqo'rg'onining uzunligi 10-15 mm. Urug i yassi.Aprelda gullab, mevasi may
ʻ
oyida yetiladi.
Tarqalishi. Toshkent viloyati: bir joy i (Parkent shahrining janubi-sharqiy
qismi)da o'sishi ma'lum.
O'sish sharoitida. Soz tuproqli yonbag'irlarda o'sadi.
Soni. Kichik maydonda tarqalgan, yosh nihollar hisobiga o'nalishlar ko'pdek
tuyuladi. Gullab turgan tuplari nihoyatda siyrak.
Ko payishi . Asosan, vegetativ ravishda ko'payadi, urug'idan ko'payishi kam
ʻ
kuzatililadi.
O'simlik soni va arealining o'zgarish sabablari. Bu tur o'sib turgan yerlar
(adir) da uzluksiz ravishda dehqonchilik qilinishi va chorva mollarining boqilishi
oqibatida kamayib boryapti. U asosan vegetativ usul bilan ko'payishi hisobiga
saqlanib qolmoqda.
14

Madaniylashtirilishi. Ma lumot yo q ʼ ʻ
Muhofaza choralari. Maxsus muhofaza choralari ishlab chiqilmagan.
Uning tarqalishini va ekma sharoitda biologik xususiyatlarini o'rganish zarur.
Manba[ ]
1.3 . 1-rasm Lyudmila
boychechagi ( Gagea ludmilae
Levichev )
(Izoh; rasm google. com
saytidan olingan)

Xolmon isirg aguli ( Fritillaria eduardi Regel)
’
Maqomi 1. O zbekistonda kamayib va areali ajralgan endemik o'simli
ʻ k
Qisqacha tavsifi. Poyasi bargli, 40-80, baz'an 150 sm ga yetadigan piyozli, ko'p
yillik o't. Barglarlari yaltiroq, yashil, pastki barglari keng cho ziq ba'zan poyada
ʻ
halqa hosil qilib joylashadi. Poyaning eng yuqori qismidagilari nashtarsimon,
halqa shaklida o'rnashgan. Gullari qo 'ngiroqsimon pastga qarab osilib turadi,
ʻ
qizg'ish, qirmizi-qo'ng'ir rangli, 2-8 ta-dan bo lib, soyabonsimon to pgul hosil
ʻ ʻ
qiladi. Mevasi yuqoriga qarab tik turuvchi, qisqa bandli, eni 4-5 sm, ensiz
qanotchali qutichaga o'xshaydi. Aprilda gullab, mevasi may oyida yetiladi.
Ajoyib, hushmanzara o simlik.
ʻ
Tarqalishi. Surxondaryo, Farg ona viloyatlari: Bobotog , Hisor, Oloy (So'x
ʻ ʻ
daryosining havzasi) tizmalarida tarqalgan. Tojikistonda, Afg’onistonda ham
uchraydi.
O sish saroiti. Dengiz sathidan 2100 m balandlikda daraxt va butalar orasida,
ʻ
ba'zan sernam toshli hamda ohaktoshli surilmalarda o'sadi .
15

Soni . O zbekistonda juda kam uchraydi.ʻ
Ko payishi. Urug idan va vegetativ yo l bilan ko payadi. O'simlik soni va
ʻ ʻ ʻ ʻ
arealining o zgarish sabablari.Gullari g oyat chiroyli , gullagan paytida mahalliy
ʻ ʻ
xalq tomonidan terib olinadi , piyozlari esa qazib olinib iste'mol qilinadi. Shu
sababli, keskin kamayib ketgan.
Madaniylashtirilishi . Madaniylashtirilgan. Ko plab botanika bog larida,
ʻ ʻ
jumladan, O z FA Botanika bog ida 1955 yildan buyon ekib o stiriladi.
ʻ ʻ ʻ
Muhofaza choralari . U keng tarqalgan joylarda buyurtmaxonalar tashkil etish
zarur. Manzarali bog'dorchilik xo'jaliklarida ko'plab ekib o'stirilishi lozim
Manbalar [].
1.3 2-rasm Xolmon
isirg aguli ( Fritillaria
’
eduardi Regel)

Farg ona lolasi (Tulipia ferganica Vved)
ʻ
Maqomi 2. Fargona vodiysining kamyob endemik o simligi.
ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 15-40 sm gektar ko p yillik piyozli o't. Piyozi
ʻ ʻ
tuxumsimon, qobig i qoramtir-qo ng ir , qattiq-charmsimon, ichki tomonining
ʻ ʻ ʻ
yuqori qismi va asosi yotiq tukli. Barglari tukli, yuqori qismidagilari egri-bugri.
Guli yakka, sariq, tashqi tomoni ko kimtir-pushti rangli, gul tubi sap-sariq.
ʻ
Changchi iplari qizg ish-sariq, changdoni qizg ish rangli. Aprel-may oylarida
ʻ ʻ
gullab, mevasi iyun-iyulda yetiladi .
Tarqalishi. Chotqol, Farg'ona, Oloy tizmalarining pastki qismida tarqalgan
(Farg'ona, Namangan va Andijon viloyatlari). Qirg'izistonda ham uchraydi.
16

O sish saroiti. Adir va tog'lardagi toshli va mayda zarrali tuproqliʻ
yonbag irlarda o'sadi.
ʻ
Soni. Tabiatda yakka holda tarqalgan.
Ko payishi . Urug idan va vegetativ yo l bilan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O‘simlik soni va arealining o‘zgarish sabablari. Gul va piyozlari yig'ib olish
va chorva mollarining boqilishi tufayli kamayib bormoqda. Ilgari Farg'ona shahri
atroflarida o'sganligi ma'lum.
Madaniylashtirilishi .O zR FA Botanika bog ida 1957 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o'stiriladi.
Muhofaza choralari. Muhofaza qilinmaydi. Tabiatda o'sib turgan tuplarini
qat iy nazorat ostiga olish kerak.
ʼ
Manbalar.[]
Farg ona lolasi
ʻ
(Tulipia ferganica Vved)

Vvedenskiy lola (Tulipia vvedenskiyi Botschantz)
Maqomi 3. Janubi-G arbiy Tyan-Shanda o'suvchi kamyob endemik
ʻ
o'simlik.
Qisqacha tavsifi. 20-35 sm gektar ko p yillik, piyozli o't. Piyozi tuxumsimon,
ʻ
diametri 2-3 sm, to q-qo ng ir rangli, qobig i qo g ozsimon. Barglari 3-4 ta, egri-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bugri. Gullari bittadan, qizil rangli. Gulining tubi sariq, changchi iplari sariq yoki
qo‘ng‘ir, chang-donlari sariq yoki qoramtir-binafsha rangli. Aprel-may oylarida
gullab, iyun-iyullda mevasi yetiladi .
17

Tarqalishi. Qurama va Chot q ol tizmalarida, asosan, Ohangaron daryosi
vodiysida o'sadi (Tashkent, Namangan viloyatlari).
O sish sharoiti. Dengiz sathidan 1600-2000 m balandlikda tub jinslarda,ʻ
shag alli yonbag irlarda o sadi.
ʻ ʻ ʻ
Soni . Tabiatda kichik guruhlar hosil qilgan holda tarqalgan.
Ko payishi .Urug idan va piyozi orqali ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
O'simlik soni va arealining o'zgarishlar sabablari. Gul va piyozlari ko'plab yig'ib
olinishi hamda chorva mollarining boqilishi tufayli kamayib bormoqda.
Madaniylashtirilishi. O zR FA Botanika bog i 1956 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
kelinadi.
Muhofaza choralari . Ayrim populyatsiyalari Chotqol davlat biosfera
qo riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy tabiat bog ida muhofaza qilinadi. Tabiatda
ʻ ʻ
o'sib turgan tuplarini nazorat ostiga olish kerak.
Manbalar[]
1.3 4-rasm Vvedenskiy lola (Tulipia
vvedenskiyi Botschantz)
Mixail lolasi (Tulipia micheliana T.M.Hoog)
Maqomi 3. Garbiy Pomir-Oloyga xos kamyob tur.
Qisqacha tavsifi. Bo yi 20-30 sm oralig'idagi ko p yillik piyozli o t. Piyozi
ʻ ʻ ʻ
tuxumsimon, qora-qo'ng'ir charmsimon qobig'ining ichki tomoni yotiq tuklar bilan
qoplangan. Barglari 3-4 ta, yo l-yo l binafsha dog li. Guli yakka, yirik diametri
ʻ ʻ ʻ
10 sm gacha bo lib, qizil rangdan to q pushti ranggacha. O ziga xos qadahsimon
ʻ ʻ ʻ
18

shaklda. Gulining tubi qora, sariq gardishli, ba zan gardishsiz. Changchi iplariʼ
qora, changdonalari binafsha rangli, ba'zan sariq, mart-aprel oylarida gullab,
mevasi may-iyunda paydo yetiladi
Tarqalishi. Nurota tog lari, Pistalitog , Mol guzar, Zarafshon, Ko hitang,
ʻ ʻ ʻ
Hisor tizmalarida tarqalgan (Jizzax, Navoiy, Samarqand, Qashqadaryo,
Surkhondaryo viloyatlari). Tojikiston va Turkmanistonda ham tarqalgan.
O sish sharoiti. Tog oldi tekisiklari va adirlardagi toshli va soz tuproqli
ʻ ʻ
yonbag irlarda o'sadi
ʻ
Soni. Kam, yakka holda va kichik tuplar holida uchraydi . Nurota
tizmasining tog oldi tekisliklarida bir gektar maydonda tuplar soni bir nechadan
ʻ
100-200 donagacha yetadi. Nurota tizmasidagi Ustuksoyning yuqori qismida
(1600 m) ham o'sish joyi bor ma lum.
ʼ
Ko payishi .Urulig idan va piyozidan ko payadi .
ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealining o zgarish sabablari .Chorva mollarining boqilishi
ʻ ʻ
va o simlik gulining terib olinishi natijasida kamayib bormoqda .
ʻ
Madaniylashtirilishi .O zR FA Botanika bog ida 1956yildan beri o stirib
ʻ ʻ ʻ
kelinmoqda.
Muhofaza choralari.Nurota va Surxon davlat qo riqxonalarida muhofaza
ʻ
qilinadi Tabiatda o sib turgan joylari qat'iy nazorat ostiga olinishi lozim .
ʻ
Manbalar [ ]
1.3 5- rasmMixail lolasi (Tulipia micheliana T.M.Hoog)
19

Leman lolasi (Tulipia lehmanniana Mercklin ex Bunge)
Maqomi 3. O'zbekistondagi kamyob tur
Qisqacha tavsifi. 15-25 sm oralig'ida gi ko'p yillik piyozli o't. Piyozi tuxumsimon,
diametri 1,5-4 sm. Barglari 3-4 ta, egri-bugri. Guli yakka, sariq, to q sariq bogʻ
qizil, tubi qora, yoki dog li.
ʻ Changchi iplari, changdonlari sariq. Mart-aprel
oylarida gullab, mevasi may-iyunda yetiladi
Tarqalishi. Jizzax, Buxoro, Navoiy viloyatlari: Nurota tog'larining to'g'ri
tekisliklari; Qizilqumda: Konimeh cho lida, Quljuktog , Bukantog , Oqtog ,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tomdi va Darvoza qoldiq tog larida, Janubi-sharqiy Qizilqumda tarqalgan.
ʻ
Qozog iston, Turkmaniston, Tojikiston, Afg oniston, Pokiston hamda Eronda
ʻ ʻ
mavjud.
O sish saroiti. Qumli cho'llarda, qoldiq tog'larda, qumli, tosh-shag alli
ʻ ʻ
yonbag irlarda, ola jinslari yer yuziga chiqib qolgan joylarda o'sadi.
ʻ
Soni .2014 yilda qizilqumda hududida qayd etilgan 8 ta senotik
populyatsiyasida 4000 tup atrofida borligi aniqlangan.
Kõpayishi . Urug idan va piyozidan kõpayadi.
ʻ
O'simlik soni va arealining u o'zgarishlar sabablari. Gullari terib olinishi va chorva
mollari boqilishi tufayli qisqarib bormoqda.
Madaniylashtirilishi . O zR FA Botanika bog ida 1956 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o'stiriladi.
Muhofaza choralari . Muhofaza
qilinmaydi. O sib turgan joylari nazorat
ʻ
qilinishi lozim .
Manbalar. [ ]
20

1.3 6-rasm Leman lolasi (Tulipia lehmanniana Mercklin ex Bunge )

Korolkov lolasi(Tulipia korolkowi Regel)
Maqomi 3. Janubi-Garbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloydagi hududi ajralgan
kamyob endemik o simlik.ʻ
Qisqacha tavsifi. 10-20 sm gektar ko p yillik piyozli o't .Piyozi
ʻ
tuxumsimon, diametr 2,5 sm, qobig i ichki tomonining yuqori qismi sertuk.
ʻ
Barglari 3 ta,
egri-bugri. Guli yakka, qizil, tubi qora. Changchi iplarining qismi qora, yuqori
qismi esa qizil. Ba ’ zan changchi iplari qora yoki qizil. Changdoni sariq. Mart-
aprel oylarida gullab, mevasi iyun-iyulda yetiladi.
Tarqalishi. Toshkent, Jizzax, Samarqand, Navoiy, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari: Qurama tizmasida (Abjassoy, Kendirdovon), Nurota
toglari, Pistali tóg', Kóxitang, Boysun, Bobotog da, Turkiston, Molguzar,
ʻ
Zarafshon, Xisor tizmalarida tarqalgan . Qozog'iston va Tojikistonda ham bor.
O sish sharoiti. Qum-shag'alli hamda toshli yonbag irlarda va ola jinsli
ʻ ʻ
yerlarda o'sadi.
Soni. Tabiatda tóp-tóp bólib va yakka-yakka holda tarqalgan.
Ko'payishi. Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ
O'simlik son va arealining o'zgarishlar sabablari. Gullari uzib va piyozlari
qazib olish va chorva mollarining boqilishi tufayli kamayib bormoqda.
Manba []
21

1.3 7- rasm Korolkov lolasi(Tulipia korolkowi Regel)

Oq lola ( Tulipia orithyioides Vved)
Maqomi 1. G arbiy Pomir-Oloydagi yo qolish arafasida turgan kamyobʻ ʻ
endemik o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 7-12 sm gektar kóp yillik, piyozli o'simlik. Piyozi
ʻ
tuxumsimon, diameter 1,5 sm, qobig i qog ozsimon, qóngir kulrang ichki
ʻ ʻ
tomondan to rsimon momiq tukli. Barglari 2 ta, yaqin joylashgan, egri-bugri.
ʻ
Gullari yakka, oq, tubi sariq. Changchi iplari sariq, ostki qismi uzun kipriksimon
tukli. Changdoni xira binafsha rangli. May-iyun oylarida gullab, mevasi iyul-
avgustda yetiladi.
Tarqalishi. Xisor tizmasi (Cho lbayir tog i, To palang va Obi-Zarang
ʻ ʻ ʻ
daryolari havzasida) va tarqalgan (Surxondaryo viloyati).
O sish saroiti. Dengiz sathidan 2500-3000 m balandlikda tosh-shag alli
ʻ ʻ
yonbag irlarda o sadi.
ʻ ʻ
Soni .Tabiatda yakka-yakka holda tarqalgan.
Kópayishi. Urug idan va piyozidan kópayadi.
ʻ
O'simlik soni va arealining o'zgarish sabablari. Gullari uzib olinishi hamda
chorva mollari boqilishi sababli kamayib bormoqda.
Madaniylashtirlishi .O zR FA Botanika Bog ida 1975 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
kelinadi.
Muhofazaa choralari .Tabiatda saqlanib qolgan tuplarini nazorat ostiga olish
kerak.
Manba []
22

1.3 8- rasm Oq lola ( Tulipia orithyioides Vved)

Sarg ish lola ( tulipia dasystemon [Regel] Regel ’
Maqomi 3. G’arbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloydagi hududidagi ajralgan
kamyob tur.
Qisqacha tavsifi. 10-20 sm gektar ko p yillik piyozli o't.Piyozi
ʻ
tuxumsimon, diametri 1,5 sm gacha. Qobig'i qo'g'ozsimon, qo'ra-qo'ng'ir tusli yoki
qo'ng'ir, ichki tomonining yotiq qismi yotiq tukli. Bargi 2-3 ta. Guli yakka, och
sariq, ba'zan oq, tubi sariq. Changchi ipi va changdoni sariq. May-iyun oylarida
gullab, mevasi iyul-avgust yetiladi .
Tarqalishi. Piskom, Ugom, Chimyon, Chotqol, Qurama, Oloy, Turkiston,
Molguzar, Xisor tizmalarida tarqalgan (Toshkent, Farg'ona, Jizzax, Surxondaryo
viloyatlari). Qozog iston, Qirg'iziston va Tojikistonda ham mavjud.
ʻ
O sish sharoiti. Dengiz sathidan 2500-3000 m balandlikdagi toshli va
ʻ
shag alli tog yonbag ilarda o'sadi.
ʻ ʻ ʻ
Soni. Kichik tóplar hosil qilib yoki yakka-yakka holda o sadi.
ʻ
Kópayishi. Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ
O‘simlik soni va arealining o‘zgarish sabablari. Urug ining yomon unishi
ʻ
va chorva mollarining boqilishi arealining qisqarib ketishga sabab bo lgan.
ʻ
Madaniylashtirilishi. O zR FA Botanika bog ida 1959 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o stiriladi.
ʻ
Muhofaza choralari . Chotqol va Zomin qo'riqxonalarida, Ugom-Chotqol va
Zomin milliy tabiat bog'larida muhofaza qilinadi. Bu o'simlik o'sadigan joyda mol
boqilishini rejalashtirish va uni nazorat ostiga olish kerak.
23

Manba []
1.3 9- rasm Sarg ish lola ( tulipia dasystemon [Regel]’
Regel
Tubergen lolasi (Tulipia tubergeniana T.M.Hoog)
Maqomi 3. Janubi-G arbiy Pomir-Oloydagi kamyob tur.
ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 10-30 sm gektar ko p yillik piyozli o't. Piyozi
ʻ ʻ
tuxumsimon, diametri 3-5 sm, qobig i jigarrang yoki qo'ng'ir, ichki tomondan
ʻ
to rsimon-chalkash, momiq tukli. Barglari 3 ta, gulidan uzun. Gullari yakka,
ʻ
yirik, diametri 6-7 sm, qizil, tubi qora, och sariq, gardishsimon dog li. Changchi
ʻ
iplari qora, changdonlari binafsha rangli. Aprelda gullab, mevasi iyun-iyul
oylarida boshlanadi.
Tarqalishi. Surxondaryo viloyati: Hisor tizmasida (Boysun tog larida, Sina
ʻ
qishlog i atrofida va To palang daryosi havzasida), Ko hitang va Bobotog
ʻ ʻ ʻ ʻ
tizmalarida tarqalgan. Tojikistonda ham bor.
O sish sharoiti. Adirlarda va tog larning pastki qismlaridagi ola jinsli va
ʻ ʻ
soz tuproqli yonbag irlarida, ko pincha, pistazorlarda o sadi.
ʻ ʻ ʻ
Soni. Tabiatda yakka-yakka holda tarqalgan
Ko payishi .Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
O'simlik soni va arealining u o'zgarishlar sabablari. Gullari ko plab uzib
ʻ
olinishi va chorva mollari boqilishi tufayli kamayib bormoqda.
Madaniylashtirilishi. O zR FA Botanika bog ida 1955 yildan buyon
ʻ ʻ
o stiriladi.
ʻ
24

Muhofaza choralari. Ayrim populyatsiyalari Surxon davlat qo'riqxonasida
muhoafaza qilinadi . Tabiatda yangi o'sib turgan yerlarini qidirib topish kerak.
Kaufman lolasi ,Targ il lola (Tulipia kaufmanniana Regel )ʻ
Maqomi 3. G’arbiy Tyan-Shandagi kamayib borayotgan endemik o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi. 10-50 sm kattalikdagi kóp yillik piyozli o't .Piyozi tuxumsimon,
cho ziq yoki sholg‘omsimon, diametri 1,5-6 sm oralig‘ida. Qobig i to q qo ng ir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki tillarang qo ng ir, nafis, qo g ozsimon yupqa. Barglari 3-5 ta. Guli yakka,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ok, sariq, och sariq, och qizil. Gulining tubi sariq. Changchi iplari va
changdonlari sariq.
Mart-aprel oylarida gullab, mevasi may-iyunda yetiladi.
Tarqalishi. Toshkent va Namangan viloyatlari: Ugom, Piskom, Qorjontov,
Chotqol, Qurama tizmalarida tarqalgan .O zbekistondan tashqarida:Qirg’iziston,
ʻ
Qozog’iston, Tojikiston.
O sish sharoiti. Tog etaklaridan to yuqori (yaylovning pastki) qismigacha
ʻ ʻ
bo lgan toshli yerlarda o'sadi.
ʻ
Soni. Yakka-yakka yoki kichik tuplar hosil qilib o'sadi.
Ko payishi. Urug idan va vegetativ yo l bilan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O'simlik soni va arealining o zgarish sabablari. Ko p miqdorda terib olinishi
ʻ ʻ
hamda ósib turgan yerlarining o zlashtirilishi tufayli kamayib bormoqda
ʻ
Madaniylashtirilishi .O zR FA Botanika bog ida 1951 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o stiriladi.
ʻ
Muhofaza choralari. Chotqol biosfera qo riqxonasida, Ugom-Chotqol
ʻ
biosfera rezervatida va Ugom-Chotqol milliy bog ida muxofaza
ʻ
qilinadi .Tabiatdagi tuplarining holatini nazorat qilish, gullarini terishni taqiqlash,
ular orasidan manzarali shakllarini ajratib olish va ekib o'stirish zarur.
25

1.3 10- rasm Kaufman lolasi ,Targ il ʻ
lola (Tulipia kaufmanniana Regel )
Tukli lola, Surxona lolasi (Tulipia lanata Regel )
Maqomi 3. Pomir-Oloydagi Kamyob endemik o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 15-40 sm gektar ko p yillik piyozli o't. Piyozi
ʻ ʻ
tuxumsimon, diametri 4 sm gacha qobig i yupqa-charmsimon, qo ng ir rangli,
ʻ ʻ ʻ
ichki tomoni qalin, uzun tuklar bilan qoplangan. Barglari 4 tagacha , chetlari egri-
bugri. Guli yakka, diametri 5-6 sm, gulqo'rg'oni qizil, asosi qo'ng'ir yoki qora oq-
sariq hoshiyali. Changchi iplari qiska, tubi qora, uchburchak shaklda, chang-
donlari qizg ish-qora, tub qismi oq. Aprel-may oyida gullab, mevasi iyunda
ʻ
yetiladi
Tarqalishi. Hisor tizmasi, Ko xitang, Boysuntog va Bobotog da tarqalgan
ʻ ʻ ʻ
(Surxondaryo viloyati). Tojikistonda ham bor.
26

O sish sharoiti. Tog'ning yuqori qismidagi soz tuproqli va toshliʻ
yonbag irlar hamda ochiq ola jinsli tuproqlarda tarqalgan.
ʻ
Soni .Yakka-yakka va kichik guruhlar holida o'sadi.
Kópayishi .Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ
O‘simlik soni va arealining o‘zgarish sabablari. Gul va piyozlarining ko'p
yig'ib olinishi hamda chorva mol bo'lishi tufayli qisqarib bormoqda.
Madaniylashtirlishi .O zR FA Botanika bog ida 1954 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o stiriladi.
ʻ
Muhofaza choralari. Surxon davlat qo riqxonasida muhofaza qilinadi.
ʻ
O simlikning soni va holatini nazorat ostiga olish hamda chorva mollari boqishini
ʻ
tartibga solish kerak.
Qardosh lola,Nurota lolasi (Tulipia affinis Botschantz)
Maqomi 3. G’arbiy Pomir-Oloydagi kamyob endemik o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 5-25 sm balandlikdagi ko'p yillik piyozli o't. Piyozi
ʻ
cho ziq tuxumsimon, diametri 2-4 sm qobig i qog ozsimon, uzun, tukli qo ng ir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
rangli. Barglari 3 tagacha, ko kimtir, sal egri-bugri. Guli yakka, qizil, tubi qora,
ʻ
och sariq hoshiyali. Changchilaring ipi qora, changdonlari bilan birikkan joyi oq.
Changdonlari qora binafsha rang . Aprel-may oylarida gullab, mevasi iyun-iyulda
yetiladi .
Tarqalishi. Jizzax, Samarqand va Navoiy viloyatlari: Turkiston va Molguzar
tizmalari, Nurota tog'larida tarqalgan. Qirg'iziston va Tojikistonda ham uchraydi.
O sish saroiti. Mayda zarra tuproqli, shag alli va toshli
ʻ ʻ
yonbag irlarda ,daralarda va qoyalarning yoriqlarida, butazor va archazorlar
ʻ
orasida, tog larning pastki qismlari va órta qismlarida o'sadi.
ʻ
Soni .Yakka-yakka holda va tóp-tóp bólib tarqalgan. Ba’zan bir necha
yuzlab o'simlikdan iborat populyatsiyalar hosil qiladi.
Kópayishi .Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ
O'simlik soni va arealining o'zgarishlar sabablari. Gullari ko plab terilishi
ʻ
va chorva mollari boqilishi arealining qisqarib ketishiga olib kelgan.
27

Madaniylashtirilishi .O ZR FA Botanika bog ida 1957 yildan buyon ekibʻ ʻ
o stiriladi.
ʻ
Muhofaza choralari .Zomin va Nurota qo'riqxonalarida hamda Zomin milliy
tabiat bog ida muhofaza qilinadi.
ʻ
Foster lolasi (Tulipia fosteriana Irving )
Maqomi 2. G arbiy Pomir-Oloydagi juda kamyob endemik o simlik.
ʻ ʻ
Qisqacha tavsifi.Bo yi 10-50 smga yetadigan ko p yillik piyozli o t. Piyozi
ʻ ʻ ʻ
tuxumsimon, diametri 2-6 sm, qobig i qoramtir-qo ng ir , charmsimon, ichki
ʻ ʻ ʻ
tomoni qalin, tug ri, qattiq, tillarang tuklar bilan qoplangan. Barglari 3-5 ta, biroz
ʻ
egri-bugri , ko kimtir yoki yashil rangli. Gullari yaltiroq, qizil, yakka, yirik
ʻ
diametri 10-12 sm, tubi qora, sariq hoshiyali yoki sariq. Changchi iplari to q qizil
ʻ
yoki sariq. Changdoni qoramtir-binafsha rangli. Aprel-may oylarida gullab,
mevasi iyun-iyulda yetiladi.
Tarqalishi. Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari: Zarafshon tizmasidagi
Omonqo ton o'rmon ho jaligida, Taxtaqoracha dovonida, Urgut, Otalik qishloqlari
ʻ ʻ
atroflarida tarqalgan. Tojikistonda ham uchraydi.
Ósish sharoiti. Tog larning o'rta qismidagi mayin tuproqli yonbag irlarda
ʻ ʻ
va qoyalarning yoriqlarida o'sadi.
Soni Tabiatda yakka-yakka holda tarqalgan .
Kópayishi. Urug idan va vegetativ yo l bilan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
O'simlik soni va arealining o'zgarish sabablari. Gullari va piyozlarining ko'p yig'ib
olinishi hamda chorva mollarining boqilishi oqibatida kamayib bormoqda
Madaniylashtirilishi. O zR FA Botanika bog uda 1957 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o'stiriladi.
Muhofaza choralari. Kitob davlat qo‘riqxonasida muhoafaza
qilinadi.Tabiatda o'sib turgan turlarini nazorat ostiga olish kerak.
28

1.3 11 rasm– Foster lolasi (Tulipia fosteriana Irving )
Oraliq lola (Tulipia intermedia Tojibaev et J.de Groot)
Maqomi 2.Farg ona vodiysining shimoliy adirlaridaa tarqalgan kamyob
ʻ
o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi .Piyozi tuxumsimon diametri 1.5-3sm qobig i
ʻ
ensiz ,charmsimon to q jigarrang tusli ,birmuncha uzun ,ba'zan hatto tuproq
ʻ
yuzasiga chiqib qolishi mumkin.Ichki tomonidagi tuklari zich joylashgan va asosan
qobig ining pastki qismi hamda yuqorisida jamlangan .Barglari 3 ta ,ular bir -
ʻ
biriga juda yaqin o rnashgan 5-7sm uzunlikda nashtarsimon qirrali, chetlari
ʻ
buralgan,to lqinsimon.Yakkagulli ,guli sariq ,to q sariq yoki qizil
ʻ ʻ
(var.korolkowioides),gul tubi jigarrang yoki to q sariq rang. Gul bargchalarining
ʻ
uchi o tkir yoki biroz kemtiklashgan .Changchi iplari 1.0-1.3sm sariq baz'an pastki
ʻ
qismi qora ,yuqorisi alvon rang.(var.korolkowioides) chetlari bir -biriga parallel
o rta qismi biroz kengaygan .Changdonlari sariq .Tugunchasi butulkasimon ,rangi
ʻ
och-sariq .Mart oyining oxiri-aprel oyining boshlarida gullab, urug i aprel oxiri -
ʻ
may oylarida yetiladi.
Tarqalishi .Namangan viloyati (Chust va Pop tumanlari) :Qurama tizmasida
tarqlagan .
O sishi .Adirlarning quyi va o rta qismidagi toshli-shag alli
ʻ ʻ ʻ
yonbag irliklarda o sadi.
ʻ ʻ
29

Soni .Yakka-yakka holda tarqalgan.
Ko payishi .Urug idan ko payadi.ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealining o zgrish sabablari .Chorva mollarining betartib
ʻ ʻ
boqilishi tufayli kamayib bormoqda .
Madaniylashtirilishi.O zRFA Toshkent botanika bog ida ekib o stirilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Muhofazaa choralari .Chorva mollarini tizimli ravishda o tlatish hamda
ʻ
o sish maydonlarida doimiy kuzatuv tadqiqotlarini amalga oshirish lozim.
ʻ

Sharipov lolasi, Gulbarra (Tulipia scharipovii Tojibaev )
Maqomi .2 Farg ona vodiysining shimoliy adirlarida tarqalgan endemik tur.
ʻ
Qisqacha tavsifi .Bo yi 15-20 smga yetadigan piyozi ko p yillik o t
ʻ ʻ ʻ
o simlik .Piyozi tuxumsimon ,qobig i qattiq ,jigarrang tusli ,ichki tomonidagi
ʻ ʻ
tuklari zich joylashgan, qobiqning tubi va yuqorisida jamlangan . Yuqoridagi
tuklari qobiqdan tashqariga chiqib turadi.Barglari 3 ta lansetsimon,bir biriga juda
yaqin joylashgan ,7-10 sm .Guli sariq,tubida sariq rang quyuqlashadi . Gul
bargchalarining uchi kesilgan yoki chuqurchali.Chang iplari va changdonlari
sariq .Mart -aprel oylarida gullab ,mevasi mayda pishadi.
Tarqalishi .Namangan viloyati (Chotqol ,Qurama tizmalarining tog oldi
ʻ
tekisliklari va adirlarida tarqalgan (To raqo rg onda Rezaksoy qishlog igacha)
ʻ ʻ ʻ ʻ
O sish sharoiti.Quyi adirlardagi biroz sho rlashgan mayin tuprolarda , yuqori
ʻ ʻ
adirlardagi toshli -shag alli yonbag irliklarda o sadi.
ʻ ʻ ʻ
Soni .Yakka -yakka va kichik to plar hosil qilgan holda
ʻ
uchraydi.Populyatsiyada 100×100 m maydonda 50-80 ta tupi uchraydi.
Ko payishi.Urug idan va piyozidan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealing o zgarish sabablari. Guli va piyozlarining ko p
ʻ ʻ ʻ
miqdorda terib olinishi va chorva mollarining boqilishi.
Madaniylashtirilishi. O zR FA Botanika bog ida ekib o stiriladi.
ʻ ʻ ʻ
Muhofazaa choralari .Uning o sib turgan tuplari nazorat ostiga olinishi zarur.
ʻ
Qizil lola ,Greyg lolasi (Tulipia greigi Regel )
30

Maqomi 3.G arbiy Tyanshandagi kamyob endemik o simlik .ʻ ʻ
Qisqacha tavsifi. Bo yi 10-45 sm oralig idagi ko p yillik piyozli o t.Piyozi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuxumsimon yoki yumaloq ,qobig i ba'zan qalin charmsimon ba'zan yupqa
ʻ
qog ozsimon .Barglari
ʻ
3-4 tagacha egri bugri ,ustki qismida binafsha rang dog lari bor.Gullari yakka ,to q
ʻ ʻ
sariq ba zan to q qizil, sariq qizg ish dog li.
ʼ ʻ ʻ ʻ
Gulining tubi sariq tuxumsimon qora dog li .Changchi iplari qora yoki sariq ,
ʻ
changdonlari sariq ,binafsharang ,kulrang .Aprel-may oylarida gullab ,mevasi iyun
-iyulda yetiladi .
Tarqalishi .Toshkent va Namangan viloyatlari .G arbiy Tyan-Shanning barcha
ʻ
tizmalarida tarqalgan .Qozog iston ,Qirg iziston vaTojikistonda ham uchraydi .
ʻ ʻ
O sish sharoiti.Tog ning pastki qismidagi shag alli va soz tuproqli yonbg irlarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadi .
ʻ
Soni .Yakka yakka holda ba zan 5-10 tupdan iborat to p ar hosil qilib tarqalgan .
ʼ ʻ
Toshkent viloyati hududida 100 000 tupga yaqin o sadi .
ʻ
Ko payishi .Urug idan yoki qisman vegetativ yo l bilan ko payadi .
ʻ ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealining o zgarish sabablari.Guli va piyozlarining ko p
ʻ ʻ ʻ
miqdorda yig ib olinishi hamda chorva mollarining boqilishi o simlikka salbiy
ʻ ʻ
ta sir ko rsatmoqda
ʼ ʻ
Madaniylashtirilishi .Ko pgina Botanika bog larida muvaffaqiyatli o stiriladi.Shu
ʻ ʻ ʻ
jumladan O zR FA Botanika bog ida 1956-yildan beri ekib o stirib kelinadi.
ʻ ʻ ʻ
Muhofaza choralari .Chotqol biosfera qo riqxonasida,Ugom-Chotqol biosfera
ʻ
rezervatida Ugom -Chotqol milliy bog ida muhofaza qilinadi.Uning o sib turgan
ʻ ʻ
tuplari nazoratga olinishi lozim .
Cho lbayir lolasi ,Pushtagli lola (Tulipia carinata vved)
ʻ
Maqomi.3 Pomir-Oloyning janubi-g arbidagi kamyob endemik o simlik.
ʻ ʻ
Qisqacha tavsifi . Bo yi 15-50 sm oralig idagi ko p yillik piyozli o t .Piyozi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuxumsimon ,diametri 1,5-4 sm,qobig i charmsimon qora qo ng ir rangli ,ichki
ʻ ʻ ʻ
tomoni qalin tukli Barglari 3-4 ta .Guli yakka,qizil yoki pushtirang .Gulining tubi
31

sariq yoki xiraroq sariq .Changchi iplar qora ,changdoni qora yoki qizg ish ba zanʻ ʼ
sariq.May-iyunda gullab , Mevasi iyul avgust oylarida yetiladi .
Tarqlishi. Surxondaryo viloyati :Ko xitang ,Boysun va Cho lbayir tog lari
ʻ ʻ ʻ
Xisor tizmasida (To palang , Sangardak daryo havzasi ) tarqalgan .Tojikistonda va
ʻ
Turkmanistonda uchraydi .
O sish sharoiti .Tog ning o rta qismidagi toshli va mayda tuproqli
ʻ ʻ ʻ
yonbag irlarda o sadi .
ʻ ʻ
Soni .Yakka yakka holda tarqalgan .
Ko payishi .Urug idan va piyozidan ko payadi .
ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealing o zgarish sabablari . Ko plab gullari terib olinishi
ʻ ʻ ʻ
areali sababli qisqarib bormoqda .
Madaniylashtirilishi .O zR FA Botanika bog ida 1966 yildan ekib o stirib
ʻ ʻ ʻ
kelinadi.
Muhofaza choralari . Surxon davlat qo riqxonasida muhofaza qilinadi .O sib
ʻ ʻ
turgan hududlar nazorat ostiga olinishi lozim.
O zbekiston lolasi (Tulipia uzbekistanica Botschantz.et Sharipov )
ʻ
Maqomi.1 Yo qolib ketish arafasidagi Pomir-Oloyning janubi g arbidagi kamyob
ʻ ʻ
endemik o simlik.
ʻ
Qisqacha tavsifi .Bo yi 10-20 sm oralig idagi ko p yillik piyozli o t .Piyozi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuxumsimon diametri 2.5 sm qobig i cho ziqroq, qattiq tuksiz , faqat ichi siyrak
ʻ ʻ
yotiq tuklar bilan qoplangan .Barglari 3 ta yashil ko kimtir ,g uborli , cheti biroz
ʻ ʻ
egri -bugri .Guli qizil, tubi qo ng ir dog li ,sariq gardishli .Changchi
ʻ ʻ ʻ iplari va
changdonlari och sariq ,ba zan to q qizil .Martda gullab ,mevasi may oyida yetiladi
ʼ ʻ
.
Tarqalishi. Qashqadaryo viloyati Quruqdaxana tog ining Tolli dovonida
ʻ
tarqalgan .
O sish sharoiti. Ola jinsli past tog lardagi kulrang sho rxok bo z tuproqlarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadi .
ʻ
Soni .Yakka yakka holda tarqalgan .Quruqdaxana tog ining Tolli dovonida
ʻ
32

40-45 g maydonda 1000 ga yaqin tupi tarqalgan .
Ko payishi .Urug idan va piyozidan ko payadi .ʻ ʻ ʻ
O simlik soni arealining o zgarish sabablari .Gullarining ko p miqdorda terilishi
ʻ ʻ ʻ
va chorva mollarining boqilishi tufayli kamayib bormoqda .
Madaniylashtirilishi .O’zR FA Botanika Bog’ida 1967 yilda buyon ekib
o’stiriladi.
Muhofaza choralari .Uning o sib turgan yangi joylarini topish qidirib topish lozim.
ʻ

Shubhali lola ,chipor lola (Tulipia dubia vved )
Maqomi .3 G arbiy Tyan -Shandagi kamyob endemik o simlik
ʻ ʻ
Qisqacha tavsifi .Bo yi 7-25 sm oralig idagi ko p yillik piyozli o t .Piyozi
ʻ ʻ ʻ ʻ
cho ziq tuxumsimon , qobig i to q jigarrang,ichi yotiq tukli .Barglari 3 ta
ʻ ʻ ʻ
ko kimtir,egri-bugri.
ʻ
Gullari yopirma barglar orasida joylashgan .Gulbandi sertuk,ko kimtir
ʻ
g uborli .Gullari yakka,sariq ,tashqi tomoni ko kimtir- pushti, yo l-yo l, gul tubi
ʻ ʻ ʻ ʻ
to q sariq .Chancchi iplari to q sariq ,changdonlari sariq.May-iyun oyida
ʻ ʻ
gullab ,mevasi iyul avgustda yetiladi .
Tarqalishi . Toshkent va Namangan viloyatlari :Ugom ,Piskom, Qorjontov
Chotqol , Qurama tizmalarida tarqalgan.Qirg iziston va Qozog istonda uchraydi.
ʻ ʻ
O sish sharoiti.Tog ning o rta va yuqori qismidagi mayin zarra tuproqli ,
ʻ ʻ ʻ
shag alli yonbag irlarda o sadi.
ʻ ʻ ʻ
Soni .Yakka yakka holda tarqalgan .
Ko payishi. Piyozidan va urug idan ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealing o zgarishi .Gullari va piyozlari yig ib olinishi sababli
ʻ ʻ ʻ
kamayib bormoqda .
Madaniylashtirlishi .O zR FA Botanika bog ida 1951 yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o stiriladi
ʻ
Muhofaza choralari . Chotqol biisfera qo riqxonasida , Ugom-Chotqol
ʻ
bisofera rezervatida va Ugom-Chotqol milliy bog ida muhofaza qilinadi.Biologik
ʻ
xususiyatlarini o rganish va madaniylashtirilishi lozim.
ʻ
33

Manbalar []

Ulug vor lola (Tulipia ingens T.M Hoog)ʻ
Maqomi.3 G arbiy Pomir- Oloyda kam tarqalgan endemik o simlik
ʻ ʻ
Qisqacha tavsifi .Bo yi 12 -25 sm oralig idagi ko p yillik piyozli
ʻ ʻ ʻ
o t.Piyozining diametri 2.5 -4sm , cho ziq tuxumsimon ,ustki qismi qora qo ng ir
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki qo ng ir yupqa charmsimon qobiq bilan o ralgan .Barglari 3 -4 ta
ʻ ʻ ʻ
tarvaqaylagan , o tkir uchli , nashtarsimon , chetlari egri bugri , ko kimtir rangli.
ʻ ʻ
Changchisi va changchi iplari qora , tim qo ng ir toki to q qizil rangli .Aprel-may
ʻ ʻ ʻ
oyida gullab ,mevasi iyun iyulda yetiladi.
Tarqalishi .Samarqand ,Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari:Zarafshon,
Ko xitang va Hisor tizmalarida tarqalgan .Tojikistonda ham uchraydi .
ʻ
O sish sharoiti . Tog larning dengiz sathidan 1600-200 m balandlikdagi soz
ʻ ʻ
tuproqli yonbag irlarida o sadi .
ʻ ʻ
Soni .Yakka yakka holda va to plar hosil qilib uchraydi .
ʻ
Ko payishi .Urulig idan va piyozidan ko payadi .
ʻ ʻ ʻ
O simlik soni va arealining o zgarish sabablari.Chorva mollarining boqilishi,
ʻ ʻ
gullari uzilib va piyozlari qazib olinishi sababli soni kamaygan .
Madaniylashtirilishi .O zR FA Botanika bog ida 1951 -yildan buyon ekib
ʻ ʻ
o stirib kelinadi.
ʻ
Muhofaza choralari.Surxon , H isor va Kitob qo riqxonalarida muhofaza
ʻ
qilinadi . O sib turgan tuplari nazoarat ostiga olinish lozim.
ʻ

34

II bob. TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA METODLARI
2.1. Tadqiqot obyektiga umumiy tavsifi
Tukli lola ( Tulipa lanata Regel ) .
Tavsif: Piyozi tuxumsimon, qalinligi 2–4 sm; tunika nozik subkoriyali, qizil-
jigarrang yoki och jigarrang, ichi juda lanat, ayniqsa yuqori qismida; poyasining
uzunligi 40–50(60) sm gacha, och yashil, poyaning yuqori qismi va poyasi tukli;
barglari odatda 4, bukilgan, tarqoq, to'lqinsimon, yalpiz, ko'p yoki kamroq tukli,
kirpiksimon, guldan oshmagan; bazal barg lanceolate, 3-6 sm kengligida; yuqori
barglar asta-sekin kattalashib boradi; gul yakka, keng kosasimon; perigona
segmentlari qizil, uzunligi 5-8 sm, ko'p yoki kamroq o'tkir uchigacha o'tkir,
cho'zinchoq bazal dog'i tepalik uzunligining uchdan bir qismiga yetib boradi,
o'tmas yoki sinuat (kamdan-kam hollarda o'tkir), och sariq rangli qora; tashqi
segmentlar rombsimon to cho'zinchoq-romboidal, cho'zinchoq-to'simli ichki
segmentlardan biroz kengroq; stamens perigona uzunligining uchdan beshdan ikki
qismigacha; filamentlar yalang'och, qora, kesimida uchburchak; anterlar odatda
sariq, filamentlarning uzunligi ikki barobar; polen sariq yoki qizil binafsha rang;
tuxumdon stamensdan bir oz qisqaroq, o'tkir stigma bilan; kapsulaning kengligi 2
sm, uzunligi 5 sm.
Umumiy tarqalishi:—Janubiy Pomir-Oloy (Tojikiston, O zbekiston, Afg oniston),ʻ ʻ
Pokiston (shimoliy qismi), G arbiy Himoloy.
ʻ
O zbekistonda tarqalishi:—I-6 G arbiy Hisor tumani (I-6-c Boysun viloyati; I-6-d
ʻ ʻ
Kuhitang viloyati), I-7 Hisor-Darvaz tumani (I-7-a Sangardak-To palang viloyati),
ʻ
I- 8 Panj tumani (I-8-a Bobotog‘ viloyati).
Fenologiyasi:—gullash: aprel; meva berish: may.
35

Ekologiyasi:—tog etaklaridagi gilli, toshli va rang-barang yon bag irlari, pastki vaʻ ʻ
o rta tog zonasi, 600–2500(2800) m balandlikda.
ʻ ʻ
Etimologiya: — Lotincha “lanatus” so zi “junli” degan ma noni anglatadi.
ʻ ʼ
Eslatma:— Yevropada T. lanata tarixining boshlanishi Vilford (2006) tomonidan
batafsil tasvirlangan, «Bu tur 1928 yilda Curtis's Botanical Magazine jurnalida
tasvirlangan, u yerda O. Stapf (1857—1933) avstriyalik botanik bo lgan, 1909—
ʻ
1922 yillarda Kyu Qirollik botanika bog ida gerbariy qo riqchisi bo lgan, 1901
ʻ ʻ ʻ
yilda CG van Tubergen O zbekistonga Buxoro viloyatidan turli piyoz va ildiz
ʻ
mevalarni olib kelish uchun kollektor P.Greberni yollaganligini yozgan. Stapf
ma'lumotlariga ko'ra, o'sha va keyingi to'plamlardan T. lanata umumiy etishtirishga
kirdi, lekin turli nomlar bilan, jumladan, T. tubergeniana , T. hoogiana
Fedtschenko (1910: 53) , T. ingens va T. fosteriana Irving (1906: 322) , va ularning
barchasini bir xil turdagi shtammlar deb hisobladi». T. lanata 1925 yilda
Kashmirdan Kew Qirollik botanika bog'iga kelgan. Bular dastlab 1905 yilda
toshqin paytida qulagan masjid tomidan yig'ilgan. Pavord (1999) ma'lumotlariga
ko'ra, T. lanata , ehtimol, joriy qilingan bo'lishi mumkin. 16-asrda mo g ullar
ʻ ʻ
tomonidan O rta Osiyodan Kashmirga olib kelingan va asosan masjidlar tomiga
ʻ
ekilgan (2C- rasm 2- rasm).
Tekshirilgan namunalar:— O ZBEKISTON: Boysun viloyati: Hisor tizmasi:
ʻ
Boysun va Denov oralig i, Xo jaIpak, bug doy ekinlari orasida, 1930-yil 20-may,
ʻ ʻ ʻ
Botschantzev & Vvedenskiy 297 (TASH!); Xodja-Ipak , 1935 yil 14 aprel,
Botschantzev 59 ( TASH!); Mts. Ketmen-Chapty , toshli qiyalik, 2500, 1935 yil 10
iyun, Gordienko 141 (MVt); Boysun tog'lari. , Ketmen-Chapti, toshli qiyalik, 2600
m, 1935 yil 19 iyun, Gordienko 235 (MVt); Boysuntov, Avlod qishlog'i atrofi,
1967 yil iyun, Djumaev sn (TASH!); Boysuntov, Avlod qishlog'i atrofi, 1971 yil 5
iyun, Djumaev sn (TASH!); Boysun shahridan 10–12 km shimolda, Zavboshi,
2019-yil 11-aprel, Maltsev 11 (( TASH!): Kuhitang viloyati : Kuhitang tizmasi:
Sayrob, Suvsiz tog lari, 28-aprel 1964-yil, Xoliqov shn ( TASH!) g arbiy Hisor ,
ʻ ʻ
Kuhitang tizmasi , Kampirtepa tumani, Machaylisoy, 2007 yil 25 aprel, Ibragimov
0182 ( TOSH!) Surxon davlat qo riqxonasi, Kampirtepa, 18 aprel 2008 yil, K.
ʻ
36

Tojiboyev sn ( TOSH! ) : Hisor-Darvoz tumani, Hisor-D. : Hisor tizmasi, 1928 yil
23 aprel, Vvedenskiy 213 (TASH!) Denov qishlog idan 5–10 km yuqorida,ʻ
Chulbair tog ining yuqori qismi Obidara daryosi, taxminan 1800–2300 m, 1979 yil
ʻ
18–19 iyun, Panj tumani, Bobotog' tizmasi, Xo'ja-Kulsin, 27 aprel, 1940 yil,
Bukasov 10 ) Surxondaryo viloyati, Sho rchi tumani, Gagarin sovxozi, Bobotog
ʻ ʻ
etaklari, 1500 m, 23.04.1964, Savitskiy shn (TOSH!)

37

2.2 TADQIQOT O’TKAZISH SHAROITLARI TUKLI LOLA ( Tulipia
lanata regel ) TARQALGAN HUDUDLAR BIQLIM VA TUPROQ
SHAROITLARI .
Pomir — O rta Osiyodagi yirik tog li o lka. Asosan, Tojikiston (Tog li ʻ ʻ ʻ ʻ
Badaxshon
muxtor viloyati) hududida, janubidagi kichik qismi (Vahon
tizmasining
sharqiy qismi) Afg oniston hududida, sharqiy qismi esa Xitoy ʻ
hududida
joylashgan.
Orqa
Olay tizmasidan janubida P. orografik jihatdan ikki qismga:
G arbiy
P. va Sharqiy P.ga bo linadi. G arbiy P. bir qancha kenglik va jan.- ʻ ʻ ʻ
g arbga
cho zilgan juda baland, bir-biridan chuqur, asosan, dara shakliga ʻ ʻ
ega
bo lgan daryolar bilan ajralgan, alp tipli relyefga ega bo lgan ʻ ʻ
tizmalardan
iborat. Tizmalar yon bag irlarida (asosan, 4000–4600 m ʻ
balandliklarda)
tekislangan yuzaliklarning qoldiqlari saqlanib qolgan, ular
chuqur
parchalangan. G arbiy P.ning eng baland tizmalari-ga, uning shim.- ʻ
g arbidagi
Pyotr I (eng baland joyi 6785 m), Darvoz (6083 m), Vanj (5584) ʻ
tizmalari
kiradi. Pyotr 1 va Vanj tizmalari sharkda kenglik bo ylab ʻ
cho zilgan
ʻ Fanlar Akademiyasi tizmasi bilan tutashadi. Pyotr I va Fanlar
Akademiyasi
tizmalari tutashgan joyda balandligi 7495 m li Somoniyon
cho qqisi
joylashgan. Vanj va Fanlar Akademiyasi tizmalaridan janubida ʻ
Yazg ulom
(6974 m), Rushon (6080 m), Shug non (5704 m), Shoxdara ʻ ʻ
(6726
m), G arbiy P.ning jan.-g arbiy qismida deyarli meridian bo ylab ʻ ʻ ʻ
cho zilgan
Ishkoshim tizmalari (6096 m) joylashgan. Ushbu tizmalarning ʻ
nisbiy
bal. (Panj daryosining o ng irmoqlari o zanidan) 2000–3500 m. ʻ ʻ
G arbiy
P. tizmalari yon bag irlarining nisbiy balandligi, tikligi, nurash ʻ ʻ
38

jarayonlarining kuchliligi va kuchli zilzilalarning tez-tez bo lib turganligi ʻ
natijasida
ko plab surilmalar va qulashlar sodir bo lishiga olib kelgan. ʻ ʻ 1911-
yilda
tog qulashi natijasida Sarez ko li hosil bo lgan ʻ ʻ ʻ .
Iql imi.
P. subtropik iqlim mintaqasida joylashgan bo lishiga ʻ
qaramasdan,
iqlimi uning dengiz sathidan balandligi, relyefi, kirib
kelayotgan
havo massalarining bir xil taqsimlanmaganligi bilan bog liq. ʻ
Uning
iqlimi, ayniqsa, sharqiy qismida, qurg oqchil, quyosh radiatsiyasi ʻ
kuchli,
temperaturalar amplitudasi sutka va fasllar davomida katta. P.ning
shim.-g arbiy
qismida joylashgan tizmalar (Pyotr I, Fanlar Akademiyasi) ʻ
g arbdan
kelayotgan nam havo massalarini to sib qoladi. P.da balandlik ʻ ʻ
iqlim
mintaqalari tashkil topgan. G arbiy P.ning baland qismlarida yillik ʻ
temperatura
0° ga yaqin, hatto ba zi bir qismlarida manfiy, daryo vodiylarida ʼ
15°.
Dengiz sathidan 2100 m balandlikda yanvarning o rtachaʻ
temperaturasi
— 7,4°. Iyulniki Xorug shahrida 22°, eng yuqori temperatura ʻ
40°.
Dengiz sathidan 4200 m balandlikda joylashgan Fedchenko muzligida
eng
past temperatura —31,4°. Iyulning o rtacha temperaturasi 3,9°, eng ʻ
yuqori
temperatura 15,5°.
Tuproq-o simlik
qoplami. P.da balandlik tuproq-o simlik mintaqalari ʻ ʻ
shakllangan.
Balandlik mintaqalari G arbiy va Sharqiy P.da turlicha. G arbiy ʻ ʻ
P.da
daraxt o simliklari kam. ʻ Toshloq yon bagirlarda va morena
tepaliklarida
siyrak archa butazorlari uchraydi. Daryo qayirlarida terak, oq
qayin,
tol, na ma-tak singari daraxt va butalar usadi. Daryo vodiylari cho l, ʼ ʻ
asosan,
shuvoq o simliklari bilan qoplangan. Yon bag irlarda siy-rak chala- ʻ ʻ
cho l
tog li kserofit va tog dasht o simliklari tarqalgan. G arbiy P.ning shim. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qismidagi
balandtog mintaqasi tog o tlokdari va o tloq-dasht o simliklari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan
band. Bu yerlarda asosan, to ng izsirt hukmronlik qiladi, jan.roqda esa ʻ ʻ
kriofil
(sovuqqa chidamli) past bo yli va chala butalar, ba zi joylarda alp past ʻ ʼ
bo yli
o simliklar o sadi. ʻ ʻ ʻ
39

Himolay ( sanskritcha himalaya — qorlar makoni ) — Yer sharidagi eng
baland tog
ʻ sistemasi, Hindiston , Xitoy , Nepal , Butan va Pokiston hududlari
da, shim.da Tibet
tog ligi ʻ bilan jan.da Hindgang tekisligi oralig ida ʻ
joylashgan. Uz. 2400 km
dan ziyod, eni 350 km gacha. Tizmalarining
o rtacha
ʻ bal. 6000 m, eng baland joyi 8848 m
(qarang Jomolungma cho qqisi
ʻ ). 11 ta cho qqisining balandligi 8000 m dan ʻ
ziyod.
H. aniq morfologik va tabiiy geografik chegaralarga ega:
shimolida Hind va
Sangpo ( Brahmaputra ) daryolari yuqori oqimlarining
ko ndalang
tektonik ʻ vodiylari , shim.-g arbida Hinduraj ʻ
tizmasi, sharqida Brahmaputra
daryosi darasi . H. — Markaziy
Osiyo cho llari
ʻ va Jan. Osiyo tropik land-shaftlari o rtasidagi yirik ʻ
orografik, iqlim va flora to sig i
hisoblanadi. ʻ ʻ
40

Surxondaryo viloyati mamlakatimizning eng janubiy qismida joylashagan. U
ayni bir paytda O’rta Osiyoning ham janubiy qismida joylashgan bo’lib, uning
hududi quruq subtropik iqlimiy mintaqaga to’g’ri kеladi.
Surxondaryo viloyatining chеkka (ayni bir paytda janubiy
gеografik) o’rni uning boshqa viloyatlarga nisbatan ko’proq xorijiy
davlatlar bilan chеgaralanishini taqozo qilgan. U xorijiy davlatlar
Tojikiston bilan shimol, shimoliy sharq va sharq tomondan,
Turkmaniston bilan g’arb tomondan, uzoq xorijiy davlat Afg’oniston
bilan esa janubiy tomondan Amudaryo o’zani orqali chеgaralanadi.
Shuningdеk, viloyat g’arbda baland tog’lar orqali mamlakatimizning
Qashqadaryo viloyati bilan ham katta masofada chеgaralanadi. Bu
chеgaraning sarhad chizig’i rеspublikamizning eng baland tog’i Hisor
tizmasining qirralariga to’g’ri kеladi. «Dunyo osmoni» dеb nom olgan
Pomir tog’iga mansub bo’lgan Hisorning qudratli dеvor tarzida
cho’zilgan tizmalari: Hushtang (uning viloyat hududida joylashgan eng
baland cho’qqisi dеngiz sathidan 3723 m ga tеng), Kеtmonchopti
(3168), Sarimas (1890 m), Suvsiz tog’ (2122 m), Kulbatog’ (2130 m)
orqali o’tgan bu chеgara yaxshi ajratilgan.
Surxondaryo viloyat i hududi egri chizilgan uchburchakni eslatadi. Uning
o’lchamlari: shimoldan janubga 220-250 km, g’arbdan sharqqa esa 150-170 km ga
cho’ziladi. Dеmak, u shimoldan janubga ancha cho’zilgan. Surxondaryo viloyati
uch tomondan tog’lar bilan o’ralgan, chеgarasi janubiy tomonga ochiq, uning
janubidagi Amudaryo o’zani orqali Afg’oniston davlati bilan o’tgan chеgarasi esa
daryo o’zaniga ko’ra g’oyat egri bugridir. Surxondaryoning g’arbiy va shimoliy
g’arbiy chеgaralarida joylashgan baland tog’lar viloyatda o’zgacha iqlimiy sharoit
hosil qiluvchi omillardir. Surxondaryo viloyatining gеografik o’rni, ya’ni O’rta
Osiyo quruqligining ancha ichkari qismida joylashganligi, okеanlardan va yog’in-
41

sochin kеltiradigan sovuq va iliq havo massalaridan, quyosh nurining hududga
nisbatan tik tushishi, uch tomondan iqlim hosil qiluvchi omillardan biri-tog’lar
bilan o’ralganligi va janubiy qismining ochiqligi uning tabiatiga va xo’jaligiga
ta’sir ko’rsatib turadi. Surxondaryo viloyati O’zbеkistonning yagona subtropik
rеgionidir. Vohaning iqlimiy sharoiti quruq, kеskin (kontinеntal), quyosh nurlariga
boy, kunlik va yillik havo harorati kеskin o’zgarib turadi, yog’in-sochin esa kam
bo’ladi. Iqlimning q uruqligi viloyatning shimoliy-g’arbidan janubiy sharqiga
borgan sari ortib boradi. Shu yo’nalish bo’yicha yozgi havo harorati ko’tariladi,
qishda esa pasayadi, fasllararo yuz bеradigan bunday o’zgarish joyning yеr usti
tuzilishi (rеlyеf) o’zgarishi bilan bog’liq. Iqlimiy sharoitdagi kеskin o’zgarish
ayniqsa tog’li hududlarida kuzatiladi.
Surxondaryo viloyatining tеkislik qismida havo va tuproqning yuza qismi
harorati balanddir. O’rtacha yillik havo harorati 17 darajaga tеng. Surxondaryo
viloyatining janubiy qismida uning shimoliga nisbatan o’rtacha havo harorati
ancha baland. Oylar, fasllar va o’rtacha yillik havo haroratidagi farqlar katta. Iyul
oyi rеgionning aksariyat hududi uchun eng issiq oy hisoblanadi, bu paytga kеlib
soyada o’rtacha kunlik havo harorati Dеnovda 28,4, Qumqo’rg’onda 29,0,
Tеrmizda 31,4 va Shеrobodda 32,1 darajaga tеng bo’ladi (1.2-jadval). Surxondaryo
viloyat i ning tog’ va tog’ oldi zonalarida havo h arorati nisbatan yumshoq. Shunday
qilib, Surxondaryoning tеkislik qismi uning tog’ zonasiga nisbatan quruq va iliq
bo’lib, yoz uzoq davom etadi, ancha jazirama kеchadi. Viloyatning tog’li (dеngiz
sathidan 3000-3200 m balandlik) zonasida esa iyul oyi havo haroratining o’rtacha
ko’rsatkichi 20 darajaga, yanvarniki esa -6-8 darajaga tеng. Viloyatda yoz oylari
o’ta issiq kеchadi. 1.1-jadvalda tadqiqot o’tkazilgan yillardagi (2019-2020 y)
Tеrmiz tumanining ob-havo ma’lumotlari va shuningdеk tuproq yuza qatlamining
harorati ma’lumoti ham kеltirildi (1.3-jadval).
Surxondaryo viloyati bo’ylab kuzning va bahorgi tuproq yuzasi
muzlashining kеchikishi mamlakatimizning boshqa hududlariga nisbatan iliq
kunlarning cho’zilishiga olib kеlgan. Surxondaryo viloyati sharoitida havoning iliq
davri 226 kundan 266 kungacha cho’ziladi.
42

Surxondaryo viloyati mamlakatimizning eng janubiy qismida joylashagan. U ayni
bir paytda O’rta Osiyoning ham janubiy qismida joylashgan bo’lib, uning hududi
quruq subtropik iqlimiy mintaqaga to’g’ri kеladi.
Surxondaryo viloyatining chеkka (ayni bir paytda janubiy gеografik) o’rni
uning boshqa viloyatlarga nisbatan ko’proq xorijiy davlatlar bilan chеgaralanishini
taqozo qilgan. U xorijiy davlatlar Tojikiston bilan shimol, shimoliy sharq va sharq
tomondan, Turkmaniston bilan g’arb tomondan, uzoq xorijiy davlat Afg’oniston
bilan esa janubiy tomondan Amudaryo o’zani orqali chеgaralanadi. Shuningdеk,
viloyat g’arbda baland tog’lar orqali mamlakatimizning Qashqadaryo viloyati bilan
ham katta masofada chеgaralanadi. Bu chеgaraning sarhad chizig’i
rеspublikamizning eng baland tog’i Hisor tizmasining qirralariga to’g’ri kеladi.
«Dunyo osmoni» dеb nom olgan Pomir tog’iga mansub bo’lgan Hisorning qudratli
dеvor tarzida cho’zilgan tizmalari: Hushtang (uning viloyat hududida joylashgan
eng baland cho’qqisi dеngiz sathidan 3723 m ga tеng), Kеtmonchopti (3168),
Sarimas (1890 m), Suvsiz tog’ (2122 m), Kulbatog’ (2130 m) orqali o’tgan bu
chеgara yaxshi ajratilgan.
Surxondaryo viloyat i hududi egri chizilgan uchburchakni eslatadi. Uning
o’lchamlari: shimoldan janubga 220-250 km, g’arbdan sharqqa esa 150-170 km ga
cho’ziladi. Dеmak, u shimoldan janubga ancha cho’zilgan. Surxondaryo viloyati
uch tomondan tog’lar bilan o’ralgan, chеgarasi janubiy tomonga ochiq, uning
janubidagi Amudaryo o’zani orqali Afg’oniston davlati bilan o’tgan chеgarasi esa
daryo o’zaniga ko’ra g’oyat egri bugridir. Surxondaryoning g’arbiy va shimoliy
g’arbiy chеgaralarida joylashgan baland tog’lar viloyatda o’zgacha iqlimiy sharoit
hosil qiluvchi omillardir. Surxondaryo viloyatining gеografik o’rni, ya’ni O’rta
Osiyo quruqligining ancha ichkari qismida joylashganligi, okеanlardan va yog’in-
sochin kеltiradigan sovuq va iliq havo massalaridan, quyosh nurining hududga
nisbatan tik tushishi, uch tomondan iqlim hosil qiluvchi omillardan biri-tog’lar
bilan o’ralganligi va janubiy qismining ochiqligi uning tabiatiga va xo’jaligiga
ta’sir ko’rsatib turadi. Surxondaryo viloyati O’zbеkistonning yagona subtropik
43

rеgionidir. Vohaning iqlimiy sharoiti quruq, kеskin (kontinеntal), quyosh nurlariga
boy, kunlik va yillik havo harorati kеskin o’zgarib turadi, yog’in-sochin esa kam
bo’ladi. Iqlimning q uruqligi viloyatning shimoliy-g’arbidan janubiy sharqiga
borgan sari ortib boradi. Shu yo’nalish bo’yicha yozgi havo harorati ko’tariladi,
qishda esa pasayadi, fasllararo yuz bеradigan bunday o’zgarish joyning yеr usti
tuzilishi (rеlyеf) o’zgarishi bilan bog’liq. Iqlimiy sharoitdagi kеskin o’zgarish
ayniqsa tog’li hududlarida kuzatiladi.
Surxondaryo viloyatining tеkislik qismida havo va tuproqning yuza qismi
harorati balanddir. O’rtacha yillik havo harorati 17 darajaga tеng. Surxondaryo
viloyatining janubiy qismida uning shimoliga nisbatan o’rtacha havo harorati
ancha baland. Oylar, fasllar va o’rtacha yillik havo haroratidagi farqlar katta. Iyul
oyi rеgionning aksariyat hududi uchun eng issiq oy hisoblanadi, bu paytga kеlib
soyada o’rtacha kunlik havo harorati Dеnovda 28,4, Qumqo’rg’onda 29,0,
Tеrmizda 31,4 va Shеrobodda 32,1 darajaga tеng bo’ladi (1.2-jadval). Surxondaryo
viloyat i ning tog’ va tog’ oldi zonalarida havo h arorati nisbatan yumshoq. Shunday
qilib, Surxondaryoning tеkislik qismi uning tog’ zonasiga nisbatan quruq va iliq
bo’lib, yoz uzoq davom etadi, ancha jazirama kеchadi. Viloyatning tog’li (dеngiz
sathidan 3000-3200 m balandlik) zonasida esa iyul oyi havo haroratining o’rtacha
ko’rsatkichi 20 darajaga, yanvarniki esa -6-8 darajaga tеng. Viloyatda yoz oylari
o’ta issiq kеchadi. 1.1-jadvalda tadqiqot o’tkazilgan yillardagi (2019-2020 y)
Tеrmiz tumanining ob-havo ma’lumotlari va shuningdеk tuproq yuza qatlamining
harorati ma’lumoti ham kеltirildi (1.3-jadval).
Surxondaryo viloyati bo’ylab kuzning va bahorgi tuproq yuzasi
muzlashining kеchikishi mamlakatimizning boshqa hududlariga nisbatan iliq
kunlarning cho’zilishiga olib kеlgan. Surxondaryo viloyati sharoitida havoning iliq
davri 226 kundan 266 kungacha cho’ziladi.
44

Surxondaryo viloyati mamlakatimizning eng janubiy qismida joylashagan. U ayni
bir paytda O’rta Osiyoning ham janubiy qismida joylashgan bo’lib, uning hududi
quruq subtropik iqlimiy mintaqaga to’g’ri kеladi.
Surxondaryo viloyatining chеkka (ayni bir paytda janubiy gеografik) o’rni
uning boshqa viloyatlarga nisbatan ko’proq xorijiy davlatlar bilan chеgaralanishini
taqozo qilgan. U xorijiy davlatlar Tojikiston bilan shimol, shimoliy sharq va sharq
tomondan, Turkmaniston bilan g’arb tomondan, uzoq xorijiy davlat Afg’oniston
bilan esa janubiy tomondan Amudaryo o’zani orqali chеgaralanadi. Shuningdеk,
viloyat g’arbda baland tog’lar orqali mamlakatimizning Qashqadaryo viloyati bilan
ham katta masofada chеgaralanadi. Bu chеgaraning sarhad chizig’i
rеspublikamizning eng baland tog’i Hisor tizmasining qirralariga to’g’ri kеladi.
«Dunyo osmoni» dеb nom olgan Pomir tog’iga mansub bo’lgan Hisorning qudratli
dеvor tarzida cho’zilgan tizmalari: Hushtang (uning viloyat hududida joylashgan
eng baland cho’qqisi dеngiz sathidan 3723 m ga tеng), Kеtmonchopti (3168),
Sarimas (1890 m), Suvsiz tog’ (2122 m), Kulbatog’ (2130 m) orqali o’tgan bu
chеgara yaxshi ajratilgan.
Surxondaryo viloyat i hududi egri chizilgan uchburchakni eslatadi. Uning
o’lchamlari: shimoldan janubga 220-250 km, g’arbdan sharqqa esa 150-170 km ga
cho’ziladi. Dеmak, u shimoldan janubga ancha cho’zilgan. Surxondaryo viloyati
uch tomondan tog’lar bilan o’ralgan, chеgarasi janubiy tomonga ochiq, uning
janubidagi Amudaryo o’zani orqali Afg’oniston davlati bilan o’tgan chеgarasi esa
daryo o’zaniga ko’ra g’oyat egri bugridir. Surxondaryoning g’arbiy va shimoliy
g’arbiy chеgaralarida joylashgan baland tog’lar viloyatda o’zgacha iqlimiy sharoit
hosil qiluvchi omillardir. Surxondaryo viloyatining gеografik o’rni, ya’ni O’rta
Osiyo quruqligining ancha ichkari qismida joylashganligi, okеanlardan va yog’in-
sochin kеltiradigan sovuq va iliq havo massalaridan, quyosh nurining hududga
nisbatan tik tushishi, uch tomondan iqlim hosil qiluvchi omillardan biri-tog’lar
bilan o’ralganligi va janubiy qismining ochiqligi uning tabiatiga va xo’jaligiga
ta’sir ko’rsatib turadi. Surxondaryo viloyati O’zbеkistonning yagona subtropik
rеgionidir. Vohaning iqlimiy sharoiti quruq, kеskin (kontinеntal), quyosh nurlariga
45

boy, kunlik va yillik havo harorati kеskin o’zgarib turadi, yog’in-sochin esa kam
bo’ladi. Iqlimning q uruqligi viloyatning shimoliy-g’arbidan janubiy sharqiga
borgan sari ortib boradi. Shu yo’nalish bo’yicha yozgi havo harorati ko’tariladi,
qishda esa pasayadi, fasllararo yuz bеradigan bunday o’zgarish joyning yеr usti
tuzilishi (rеlyеf) o’zgarishi bilan bog’liq. Iqlimiy sharoitdagi kеskin o’zgarish
ayniqsa tog’li hududlarida kuzatiladi.
Surxondaryo viloyatining tеkislik qismida havo va tuproqning yuza qismi
harorati balanddir. O’rtacha yillik havo harorati 17 darajaga tеng. Surxondaryo
viloyatining janubiy qismida uning shimoliga nisbatan o’rtacha havo harorati
ancha baland. Oylar, fasllar va o’rtacha yillik havo haroratidagi farqlar katta. Iyul
oyi rеgionning aksariyat hududi uchun eng issiq oy hisoblanadi, bu paytga kеlib
soyada o’rtacha kunlik havo harorati Dеnovda 28,4, Qumqo’rg’onda 29,0,
Tеrmizda 31,4 va Shеrobodda 32,1 darajaga tеng bo’ladi (1.2-jadval). Surxondaryo
viloyat i ning tog’ va tog’ oldi zonalarida havo h arorati nisbatan yumshoq. Shunday
qilib, Surxondaryoning tеkislik qismi uning tog’ zonasiga nisbatan quruq va iliq
bo’lib, yoz uzoq davom etadi, ancha jazirama kеchadi. Viloyatning tog’li (dеngiz
sathidan 3000-3200 m balandlik) zonasida esa iyul oyi havo haroratining o’rtacha
ko’rsatkichi 20 darajaga, yanvarniki esa -6-8 darajaga tеng. Viloyatda yoz oylari
o’ta issiq kеchadi. 1.1-jadvalda tadqiqot o’tkazilgan yillardagi (2019-2020 y)
Tеrmiz tumanining ob-havo ma’lumotlari va shuningdеk tuproq yuza qatlamining
harorati ma’lumoti ham kеltirildi (1.3-jadval).
Surxondaryo viloyati bo’ylab kuzning va bahorgi tuproq yuzasi
muzlashining kеchikishi mamlakatimizning boshqa hududlariga nisbatan iliq
kunlarning cho’zilishiga olib kеlgan. Surxondaryo viloyati sharoitida havoning iliq
davri 226 kundan 266 kungacha cho’ziladi.
46

v Surxondaryo viloyati mamlakatimizning eng janubiy qismida joylashagan. U
ayni bir paytda O’rta Osiyoning ham janubiy qismida joylashgan bo’lib, uning
hududi quruq subtropik iqlimiy mintaqaga to’g’ri kеladi.
Surxondaryo viloyatining chеkka (ayni bir paytda janubiy gеografik) o’rni
uning boshqa viloyatlarga nisbatan ko’proq xorijiy davlatlar bilan chеgaralanishini
taqozo qilgan. U xorijiy davlatlar Tojikiston bilan shimol, shimoliy sharq va sharq
tomondan, Turkmaniston bilan g’arb tomondan, uzoq xorijiy davlat Afg’oniston
bilan esa janubiy tomondan Amudaryo o’zani orqali chеgaralanadi. Shuningdеk,
viloyat g’arbda baland tog’lar orqali mamlakatimizning Qashqadaryo viloyati bilan
ham katta masofada chеgaralanadi. Bu chеgaraning sarhad chizig’i
rеspublikamizning eng baland tog’i Hisor tizmasining qirralariga to’g’ri kеladi.
«Dunyo osmoni» dеb nom olgan Pomir tog’iga mansub bo’lgan Hisorning qudratli
dеvor tarzida cho’zilgan tizmalari: Hushtang (uning viloyat hududida joylashgan
eng baland cho’qqisi dеngiz sathidan 3723 m ga tеng), Kеtmonchopti (3168),
Sarimas (1890 m), Suvsiz tog’ (2122 m), Kulbatog’ (2130 m) orqali o’tgan bu
chеgara yaxshi ajratilgan.
Surxondaryo viloyat i hududi egri chizilgan uchburchakni eslatadi. Uning
o’lchamlari: shimoldan janubga 220-250 km, g’arbdan sharqqa esa 150-170 km ga
cho’ziladi. Dеmak, u shimoldan janubga ancha cho’zilgan. Surxondaryo viloyati
uch tomondan tog’lar bilan o’ralgan, chеgarasi janubiy tomonga ochiq, uning
janubidagi Amudaryo o’zani orqali Afg’oniston davlati bilan o’tgan chеgarasi esa
daryo o’zaniga ko’ra g’oyat egri bugridir. Surxondaryoning g’arbiy va shimoliy
g’arbiy chеgaralarida joylashgan baland tog’lar viloyatda o’zgacha iqlimiy sharoit
hosil qiluvchi omillardir. Surxondaryo viloyatining gеografik o’rni, ya’ni O’rta
Osiyo quruqligining ancha ichkari qismida joylashganligi, okеanlardan va yog’in-
sochin kеltiradigan sovuq va iliq havo massalaridan, quyosh nurining hududga
nisbatan tik tushishi, uch tomondan iqlim hosil qiluvchi omillardan biri-tog’lar
bilan o’ralganligi va janubiy qismining ochiqligi uning tabiatiga va xo’jaligiga
ta’sir ko’rsatib turadi. Surxondaryo viloyati O’zbеkistonning yagona subtropik
rеgionidir. Vohaning iqlimiy sharoiti quruq, kеskin (kontinеntal), quyosh nurlariga
47

boy, kunlik va yillik havo harorati kеskin o’zgarib turadi, yog’in-sochin esa kam
bo’ladi. Iqlimning q uruqligi viloyatning shimoliy-g’arbidan janubiy sharqiga
borgan sari ortib boradi. Shu yo’nalish bo’yicha yozgi havo harorati ko’tariladi,
qishda esa pasayadi, fasllararo yuz bеradigan bunday o’zgarish joyning yеr usti
tuzilishi (rеlyеf) o’zgarishi bilan bog’liq. Iqlimiy sharoitdagi kеskin o’zgarish
ayniqsa tog’li hududlarida kuzatiladi.
Surxondaryo viloyatining tеkislik qismida havo va tuproqning yuza qismi
harorati balanddir. O’rtacha yillik havo harorati 17 darajaga tеng. Surxondaryo
viloyatining janubiy qismida uning shimoliga nisbatan o’rtacha havo harorati
ancha baland. Oylar, fasllar va o’rtacha yillik havo haroratidagi farqlar katta. Iyul
oyi rеgionning aksariyat hududi uchun eng issiq oy hisoblanadi, bu paytga kеlib
soyada o’rtacha kunlik havo harorati Dеnovda 28,4, Qumqo’rg’onda 29,0,
Tеrmizda 31,4 va Shеrobodda 32,1 darajaga tеng bo’ladi (1.2-jadval). Surxondaryo
viloyat i ning tog’ va tog’ oldi zonalarida havo h arorati nisbatan yumshoq. Shunday
qilib, Surxondaryoning tеkislik qismi uning tog’ zonasiga nisbatan quruq va iliq
bo’lib, yoz uzoq davom etadi, ancha jazirama kеchadi. Viloyatning tog’li (dеngiz
sathidan 3000-3200 m balandlik) zonasida esa iyul oyi havo haroratining o’rtacha
ko’rsatkichi 20 darajaga, yanvarniki esa -6-8 darajaga tеng. Viloyatda yoz oylari
o’ta issiq kеchadi. 1.1-jadvalda tadqiqot o’tkazilgan yillardagi (2019-2020 y)
Tеrmiz tumanining ob-havo ma’lumotlari va shuningdеk tuproq yuza qatlamining
harorati ma’lumoti ham kеltirildi (1.3-jadval).
Surxondaryo viloyati bo’ylab kuzning va bahorgi tuproq yuzasi
muzlashining kеchikishi mamlakatimizning boshqa hududlariga nisbatan iliq
kunlarning cho’zilishiga olib kеlgan. Surxondaryo viloyati sharoitida havoning iliq
davri 226 kundan 266 kungacha cho’ziladi.
48

Yog in miqdoriʻ Yillik yogʻin janubi-gʻarbiy yon bagʻrida 600-1200 mm,
Shimoli-sharqiy yon bagʻrida 300-400 mm ga teng.
Tuprog i
ʻ Tizmaning 1200 m balandiklarida tipik va toʻq boʻz tuproqlar
tarqalgan. 1200-2500 m balandliklar orasidagi togʻ jigarrang, togʻ-
oʻrmonqora tuproqlar, togʻ -oʻrmon-qoʻngʻir tuproqlarda archazorlar
bor. 2500 m dan yuqorida alp oʻtloqlari boshlanadi.
O simlik dunyosi
ʻ Bahorda efemer va efemeroidlar, bugʻdoyiq, shuvoq
oʻsadi. Butalardan achchiqbodom, qaragʻat, doʻlana va boshqa
uchraydi. Yaylovlarda chorva boqiladi.
49

2.3 TADQIQOT O’TKAZISH METODLARI
Tadqiqot ishini amalga oshirishda kuzatish, tajriba , botanik tahlil usullaridan
foydalanilgan.
Kuzatish metodi - eng dastlabki metodlardan biridir. Tekshirilayotgan obyekt
inson sezgi organlari (ko’rish, eshitish, his qilish) yordamida, tabiiy holatda kuzatilib
ma’lumot to’planadi.Loladoshlar oilasi vakillarining o’sish sharoiti , rivojlanish
jarayoni, tarqalish areallari, ko’payish usullari haqida ma’lumotlar aynan ushbu metod
orqali olinadi.
Tajriba metodi- fanda narsa va hodisalarni sezgi predmet faoliyati bilan tadqiq
qilish, o rganish. Kuzatishga qaraganda yuksakroq bilish usuli.ʻ Tajriba metodi
yordamida ushbu BMI da Tukli lola (Tulipia lanata Regel) ning tabiiy sharoitda
o’simlikning rivojlanishi tadqiq qilib o’rganildi.
Taqqoslash metodi yordamida Tukli lola (Tulipia lanata Regel) Cho’lbayir lolasi
(tulipia carinata Vved) va Oq lola ( tulipia orithyioides) turlari bilan taqqoslab ko’rildi.
Tukli lola (Tulipia lanata Regel) Cho’lbayir lolasi (tulipia carinata Vved) va Oq
lola ( tulipia orithyioides) ushbu o’simliklarning barchasi Pomir oloy tizmasida
uchraydi .Ularning o’rtacha bo’yi 12 sm dan 50 sm gacha piyozining qobig’i uchala
vakilida ham qo’ng’ir rangda . Ularning asosiy farqi barglari va changchi iplarida
50

III BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI
3.1. Loladoshlar oilasi vakillarini kopaytirish usullari
So'nggi yillarda yovvoyi lolalar resurslari tobora ortib borayotgan tadqiqot e'tiborini
tortdi va hozirda Xitoy [ 1 , 2 ] va Gretsiyadan bir nechta yovvoyi o'sadigan lolalarni
xonakilashtirish, samarali ko'paytirish va sun'iy sharoitlarda etishtirishga harakat
qilinmoqda [ 3 ] . Bunday yovvoyi fitogenetik resurslar o‘zining qiziqarli manzarali
xususiyatlari va o‘ziga xos o‘ziga xosligi bilan bir qatorda, etishtirish sharoitlariga
kuchli tabiiy moslashuvchanlikni va patogenlarga chidamliligini oshiradi, shuning
uchun kelajakda lolalarning yangi navlarini yaratishga qaratilgan selektiv ko‘paytirish
strategiyalarida foydalanish mumkin bo‘lgan aktivlar sifatida namoyon bo‘ladi. 2 ]O'rta
er dengizi mintaqalarida turli fasllarda haroratning sezilarli o'zgarishi urug'larning unib
chiqishi uchun eng muhim ekologik omil hisoblanadi, chunki u ko'chat o'rnatish uchun
tegishli vaqtni tartibga soladi [ 16 ]. Bundan tashqari, harorat ekologiya omili bo'lib, u
urug'larning uyqu holatidagi turli xil o'zgarishlarga javob beradi [ 14 ]. Iqlim kelib
chiqishiga qarab, har xil turlar urug'larning unib chiqishi uchun har xil harorat
talablariga ega [ 14 ]. O'rta er dengizi turlari uchun optimal unib chiqish harorati odatda
nisbatan past bo'lib, 5 dan 15 ° C gacha bo'ladi va tabiatda unib chiqishi ko'pincha
yomg'ir etarli bo'lganda qishning boshi bilan chegaralanadi [ 17 , 18 , 19 , 20 ]. Ushbu
strategiya o'simliklarning O'rta er dengizi yozgi qurg'oqchiliklari boshlanishiga qadar
davom etadigan vegetatsiya davrining uzoqroq bo'lishini ta'minlaydi.
Barcha yunon lolalarining tahdid ostidagi va/yoki himoyalangan maqomi va yunoncha
lolalarning potentsialini hisobga olgan holda muhofaza qilish ehtiyojlarini hisobga
olgan holda . yangi madaniy ekinlar sifatida joriy etish uchun [ 3 ], ularning tabiiy
yashash joylarida hukmron bo'lgan abiotik omillarni o'rganishga e'tibor qaratish lozim.
Umuman olganda, xuddi shunday unib chiqish naqshlari bu erda o'rganilgan barcha
beshta yunon lolasi turlarining urug'larida kuzatilgan. Ushbu tadqiqot natijalari shuni
aniq ko'rsatdiki, harorat beshta o'rganilgan turning urug'ining unib chiqishiga ta'sir
qiladi. Xususan, barcha besh turning urug'lari faqat past haroratlarda (5-15 ° C) unib
chiqdi, chunki harorat 20-25 ° C ga ko'tarilishi urug'larning unib chiqmasligiga olib
keldi; bu avvalgi adabiyot ma'lumotlariga mos keladigan, bu erda o'rganilgan yunon
52

turlari uchun dastlabki tadqiqot gipotezasini tasdiqladi [ 2 , 11 ]. T. kaufmanniana [ 12 ]
urug'lari uchun yuqori haroratlarda (20-30 ° C) urug'lanishning etishmasligi allaqachon
qayd etilgan . Besh turdagi urug'larning past haroratlarda unib chiqishi T. systola va T.
iliensis [ 9 , 10 ] bilan bog'liq oldingi kuzatuvlarga mos keladi, ular urug'larning doimiy
4 ° C haroratda eng yuqori unib chiqishi mumkinligini ta'kidladilar. 16 °C dan yuqori
haroratlarda urug'ning unib chiqishi yo'q [ 2 , 11 ]. Bundan tashqari, O'rta er dengizi
mintaqasidagi turlarning urug'larning unib chiqishi odatda nisbatan past haroratlarda
kuzatilishi yaxshi hujjatlashtirilgan [ 18 , 29 , 30 ], bu xatti-harakatni o'simliklarning
O'rta er dengizi iqlimiga moslashishi sifatida ko'rib chiqish kerakligini ko'rsatadi.
Bundan tashqari, barcha besh tur uchun radikullarning paydo bo'lishida kechikish
kuzatildi va bu kechikish o'rganilgan lola turlariga qarab to'rtdan sakkiz haftagacha
bo'lgan. Haroratga javob, shuningdek unib chiqish boshlanishida kuzatilgan kechikish
bu erda o'rganilgan beshta yunon lolalarining urug'larida qandaydir uyqu holati
mavjudligini tasdiqlashi mumkin, bu esa dastlabki tadqiqot gipotezasini tasdiqlaydi va
boshqa lolalar haqidagi ilgari e'lon qilingan ma'lumotlarga mos keladi. spp. boshqa
hududlardan [ 2 , 11 , 31 ]. Katta ehtimol bilan, urug'larning past harorat ta'sirida uyqu
holatining buzilishi va ularning unib chiqishi, ko'chatlari rivojlanishi va biologik
tsiklining oxirigacha piyoz chiqishi sodir bo'lgan. Oldingi tadqiqotlar [ 31 ] Tulipa
urumiensis Stapf urug'lari morfologik uyqusizlikdan tashqari chuqur fiziologik uyqu
holatini ham ko'rsatishi mumkinligini xabar qildi. Bundan tashqari, bir nechta Liliaceae
a'zolari ( tulipa jinsi a'zolari mansub bo'lgan oila) kam rivojlangan embrionga ega
urug'larga ega ekanligi ma'lum va shuning uchun ular morfologik yoki morfofiziologik
uyqusizlik bilan bog'liq [ 14 ]. Biroq, ushbu besh yunon lolasi turining urug'lari
morfologik yoki morfofiziologik uyqu holatiga ega ekanligini aniqlash uchun ko'proq
tadqiqotlar talab etiladi. Garchi hozirda morfofiziologik uyqusizlikning aniq turini
aytish imkoni bo'lmasa-da, besh tur o'rtasida kuzatilgan haroratning har xil javoblari
ularning turli darajadagi uyquchanligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Aniqrog‘i, T.
australis , T. bakeri va T. clusianada 5 °C harorat 10 °C dan samaraliroq bo‘lib, 5 °C da
urug‘ning unib chiqish tezligi yaxshiroq va tezroq bo‘lgan (qarang.7-rasm). 10 °C
53

harorat odatda urug'larning sovuq tabaqalanishi uchun samarali bo'lish uchun juda
yuqori [ 14 ]. Bundan tashqari, unib chiqishi uchun uzoq vaqt (6-8 hafta) talab qilingan
va bu, ehtimol, yovvoyi yashash joylarida muvaffaqiyatli urug'larning unib chiqishini
ta'minlash uchun uzoq vaqt davomida kutilayotgan tuproq namligi bilan bog'liq. R dan
olingan ekologik profillar o'simlik turlarining tabiiy yashash joylarida o'sadigan iqlim
sharoitlari haqida muhim ma'lumot berishi mumkin [ 21 , 22 ]. Ushbu uchta lola
turlarining ekologik profiliga ko'ra (qarang2-rasm,3-rasmva4-rasm), ularning tabiiy
yashash joylarida qish davrida bunday past haroratlar (<10 °C) tabiiy ravishda
hukmronlik qilishi ko'rsatildi, bu davrda yog'ingarchilikning ko'payishi tufayli
qo'shimcha yuqori tuproq namligi ham qayd etildi.
54

3.1-rasm. Loladoshlar( Liliaceae) oila vakillarini laboratoriya sharoitida urug idanʻ
ko payishtirilishi. (
ʻ
Urug'lar o'simlik hayotining boshqa har qanday bosqichiga qaraganda yomon muhitga
chidamli bo'lib, ko'plab turlarning tarqalishi va o'rnatilishida jinsiy ko'payish muhim rol
o'ynaydi [ 13 , 14 , 15 ]. Yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, urug
'po'stlog'i ko'plab o'simliklardagi taksonomik munosabatlarni aniqlash uchun muhim
ma'lumotlarni taqdim etishi mumkin [ 16 , 17 , 18 ]. Urug' morfologiyasini o'rganish
parchalangan yashash joylarida o'simliklarning omon qolish strategiyalari va
evolyutsiya tendentsiyalarini tushunishda yordam beradi. Urug'ning kattaligi nisbatan
barqaror xarakterdir, bu o'simlik hayoti tarixining muhim xususiyatidir [ 19 ]. O'simlik
turining urug'lik vazni odatda nisbatan barqaror xarakterga ega bo'lib, uning unib
chiqishi va ko'chat o'rnatilishiga ta'sir qiladi [ 20 , 21 ].
55

Lilium chalcedonicum L., Bolqon yarim orolining bulbous ko p yillik endemiki,ʻ
o zining katta bezak salohiyati bilan tanilgan. Ushbu tadqiqotda urug'lar yovvoyi
ʻ
populyatsiyadan to'plangan va sirt dezinfeksiya qilingan. Keyinchalik, ular yarim
quvvatli Murashige va Skoog (MS) ozuqa substratini (MS / 2) o'z ichiga olgan Petri
idishlariga joylashtirildi, harorat sharoitlari 15 ° C va 20 ° C, keyin 5 ° C tsikllari va 15
ga qaytdi. °C va 20 °C. Keyin in vitroda o'stirilgan ko'chatlar 30 g L -1 yoki 60 g L -1
saxaroza va 0,1 mg L -1 6-N-benziladenin (BA) bilan boyitilgan MS muhitida keyingi
o'sish uchun ko'chirildi.Dastlabki o'stirish bosqichida har bir ko'chat diametri 0,6 sm
bo'lgan ikkita piyozchani hosil qildi.
Xitoyda bu turning 13 ta tan olingan turi mavjud va ularning aksariyati asosan Shinjon
viloyatida tarqalgan [ 8 , 9 , 10 ]. So'nggi yillarda bu yovvoyi resurslar ko'plab
tadqiqotchilarning e'tiborini, xususan, ularni etishtirish, xonakilashtirish va reproduktiv
biologiyaga qaratdi [ 11 , 12 ]. Ushbu yovvoyi resurslar ba'zi foydali bezak
xususiyatlariga va atrof-muhitga kuchli moslashishga ega bo'lib, ular yangi lola
navlarini ko'paytirish uchun muhim manba sifatida ishlatilishi mumkin.

3.2-rasm. Laboratoriya tahlilida urug larni unib chiqishiga haroratni ta'siri
ʻ
56

3.3-rasm. Urug unuvchanligi va vegetatsiya fazalari.ʻ
XULOSA
Surxondaryo viloyatida Tulipa lanata barcha ontogenez bosqichlarini o‘tadi. Harorat
ta’siri vegetatsiyaning boshlanishi muddatlariga ta’sir etdi. G‘unchalash boshlanishi
xamda uning davomiyligi sababli gullash, mevalash tup miqyosida bir vaqtda
kuzatiladi.
Tulipa lanata alohida g’amxo’rlikni talab qiladi. Unga munosib joy tayyorlash
Drenajlangan, qumli, yengil tuproq bo lishi kerak. Katta toshlar va tog’ yonbag irlari
ʼ ‟
bo’lgan joylar yaxshi. Qurg’oqchilikka chidamli bo’lgani Turlari uchun tabiiy
yog’ingarchilik bilan to’yinishi mumkin. Kamdan-kam hollarda qo’shimcha sug’orishni
talab qiladi.
ozuqa moddasi kam bo’lgan yerlarda o’stirganda,tabiiy o’sgan tuproq struktura
tarkibiga o’xshash bo’lgan murakkab mineral va organik o’gitlash yordamida
o’simliklar o’sishini va hosildorligini yaxshilash mumkin.Qishda kichik o’simliklar
sovuqdan qo’rqmaydi, ammo qorning erishi paytida ortiqcha namlik halokatli bo’lishi
mumkin. Bu paytda o’simlik ustini suv o’tkazmaydigan material bilan qoplash kerak.
57

Barcha o’simliklar kabi parvarish talab qiladi Asosiy istagimiz O zbekiston Bioxilma-ʻ
xilligidagi har bir o simlikni xoh u begona o t bo lsin xoh dorivor, manzarali barchasini
ʻ ʻ ʻ
taqalsih hududlari bilan tabiiy areallari bilan saqlab qolish.
shuningdek Kamyob yoki yo qolish havfi ostidagi turlarni yangi yetishtirish
ʻ
texnologiyasini amaliyotga tadbiq etish orqali saqlab qolish va kelajak avlodga ham
yetkazib qolishdir.
AMALIY TAVSIYALAR
1. Tulipa lanata introduktsiya sharoitida ontogenezning bosqichlarini muvaffaqiyatli
o tashi, vegetativ ko payish xususiyati, zarakunandalar bilan zararlanmasligi, tufayli
ʼ ʼ
Surxondaryo viloyatida o stirish tavsiya etiladi.
ʼ
2. Surxondaryo viloyati sharoitida TUlipa lanata mart oyida o sa boshlaydi, may oyida
ʼ
gullaydi, dekabr oyida o sish fazasini tugatadi. Shu sababli manzarali daraxt sifatida
ʻ
ostish imkoniyati keng xisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Fedorov Al.A., Kirpichnikov M.E., Artyushenko Z.T. Atlas po
opisatelnoy morfologii vыsshix rasteniy. List. M-L.: Nauka,1956.
2.Fedorov Al.A., Artyushenko Z.T. Atlas po opisatelnoy morfologii vыsshix rasteniy.
svetok. -L.: Nauka, 1975.
3.Fedorov Al.A., Artyushenko Z.T. Atlas po opisatelnoy morfologii vыsshix rasteniy.
Plod. -L.: Nauka, 1986. -392 s.
4. Fedorov Al.A., Artyushenko Z.T. Atlas po opisatelnoy morfologii vыsshix rasteniy.
Semya. L.: Nauka, 1990. -204 s.
5. Firsova M.K. Metodы opredeleniya kachestva semyan.-M.:
Selxoz. literatura, 1959. -351 s.
58

6. Steven A. “Cohen Daviel J. Amino acid analysis utilizing fhenylisotiocyanata
derivatives”.Analytic Biochemistry 1 (1988). 1-16.
7. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy to‘plamlar
8. Abu Rayxan Beruniy. Izbrannыe proizvedeniya. Farmakognoziya v meditsine.
Tashkent. FAN. UzSSR. 1982. 742 b.
8. Akjigitova N.I. Galofilnaya rastitelnost Sredney Azii i yee indikatsionnыe svoystva.
Tashkent. FAN. UzSSR. 1982. 62-125 s
9. Aleksandrova Ye.V., Shkoda A.S., Yurchenko D.N., Levich S.V. Bioximicheskie
Osnovы Vitaminologii. 10-11b
10. Ametov A.A. Kornevaya sistema rasteniy edifikatorov yestestvennыx fitotsenozov
na tipichnыx solonchakax sovremennoy deltы sыrdari V Sb.: Prirodnыe resursы
sovremennogo priaralya. Alma-Ata, 1981. S.63- 77.
11. Butnik A.A., Ashurmetov A.A., Nigmonova R.N., Payzieva S.A. Ekologicheskaya
anatomiya pustыnnыx rasteniy Sredney Azii. V 2-x t.- Tashkent, Fan. T. 2. 2001. -128
s.
12. Vardanyan L.R., Ayrapetyan S.A., Vardanyan R.L.,. Arutyunyan R.S, Ovsepyan
G.Yu. Antioksidantnaya aktivnost listev i yagod godji (dereza obыknovennaya). ximiya
rastitelnogo sыrya. 2016. №3. S. 41–.
13. Gubanov I.A., Kiselyova K.V., Novikov V.S., Tixomirov V.N. Illyustrirovannыy
opredelitel rasteniy Sredney Rosii. T.3. Moskva. 2004. 166 s.
14. Kugach B.B., Nikulshina N.I., Iщenko V.I. Lekarstvennыe formы flavonoidov //
Xim.-farm. jurnal. 1988.T. 22. C. 1018-1025.
Yershova A.A. Temperaturnыe usloviya prorastaniya semyan nekotorыx
dalnevostochnыx travyanistыx mnogoletnikov. //Byull. Glavn. botan. sada. 2019, 3
(205). – S. 15-19.
15. Juraev J., Ayxadjaeva X. O‘zbekistonning tog‘li xududlarida asal beruvchi daraxt va
buta turlarining bioxilmaxilligi va ulardan foydalanish samaradorligi. 16.
«Innovatsionnыe podxodы v ispolzovanii agrobioraznoobraziya v ustoychivom razvitii
selskogo xozyaystva» sbornik materialov mejdunarodnoy nauchno - prakticheskoy
konferensii. 2019 g. Tashkent, 232-235
59

17. Zakirov K.Z. Flora i rastitelnost basseyna r. Zarafshan. - Tashkent.
Izd. AN UzSSR 1955.Chast 1. – S. 10-189.; 1961. Chast 2. – S. 245-265.
18. Korovin Ye.P. Rastitelnost Sredney Azii i Yujnogo Kazaxstana. Tashkent. Izd. AN
UzSSR 1961.Chast 1. – S. 68-366.; 1961. Chast 2. – S. 245-265.
19. Kretovich V.L.. Bioximiya rateniy. Uchebnik dlya biol. Fakultetov un- tov.-
M.:Vыssh.shkola, 1980. 445s.
20. Kurdyuk A.M. Osobennosti seksualizatsii vostochnoaziatskix klenov
//Introduksiya i akklimatizatsiya rasteniy. Vыp. 12. Kiev: Naukova dumka, 1988. –
S.16-17.
21. Malыsheva S.K. Razmnojenie introduserovannыx vidov jimolosti v dendrarii 22.
gornotaejnoy stansii DVO RAN, Vestnik KrasGAU. № 9 (48). 2010. – S. 46-49.
23. Nabiev M.M. Botanika atlas-lug‘ati. Toshkent. Fan Uz SSR 1969. 147 b. 33.Nikitin
S.A. Drevesnaya i kustarnikovaya rastitelnost pustыn SSSR.-
24. M.: Nauka, 1966. -S. 205 -209.
25. Nikolaeva M.G. Nekotorыe itogi izucheniya pokoya semyan // Bot. jurn. –L- M.
1977. -№ 9 (67). -S. 1350 -1358.
26. Nikolaeva M.G., Razumova M.V., Gladkova V.N. Spravochnik po
proraщivaniyu pokoyaщixsya semyan. -L.: Nauka, 1985. -348s.
27.Novikov A.L. Opredelitel derevev i kustarnikov v bezlistnom
sostoyanii. Izdatelstvo. Vыsshaya Shkola. Minsk.1965. 364
28. Opredelitel rasteniy Sredney Azii. –Tashkent: Fan Uz SSR, 1981. T.
VI. -394s.
29.Poyarkova A. I. Sem. Solanaceae Juss. - Paslenovыe // Flora yevropeyskoy chasti
SSSR. T. V. L.: Nauka, 1981. S. 179-201.
30 Qarshiboev X.K., Amanova M. Lycium barbarum o‘simligining
urug‘ unuvchanligi. GulDU axborotnomasi. 2018. № 2. 22-25 b.
31.Rodionenko G. I. Sem. Paslenovыe - Solanaceae Pers. // Derevya i kustarniki SSSR.
T. VI. M., L.: Izd-vo AN SSSR. 1962. S. 87-110.
32 Sekinaeva M.A., Lyashenko S.S., Denisenko O.N., Denisenko Yu.O.
Aminokislotnыy sostav plodov derezы obыknovennoy i derezы russkoy. The
60

Journal of scientific articles “Health and Education Millennium”, 2017. Vol. 19. No
9.197-199 s.
33. Sekinaeva M.A., Serebryanaya F.K., Denisenko O.N., Lyashenko S.S. IZUChENIE
ANATOMIChESKIX PRIZNAKOV TRAVЫ DEREZЫ OBЫKNOVENNOY
(LYCIUM BARBARUM L.) // Uspexi sovremennogo yestestvoznaniya. – 2015. – № 9-
2. – S. 231-235;
34. Smirnov V.A., Klimochkin Yu.N.. aminokislotы i polipeptidы uchebnoe posobie.
38.
35. Taraxovskiy Yu.S., Kim Yu.A., Abdrasilov B.S., Muzafarov Ye.N.
Flavonoidы:bioximiya,biofizika,meditsina. Sunchrobook Puщino. 2013 19-20 bet
36. Taxtadjyan A.L., Fedorov A.A., Kursanov A.A. i dr. Jizn rasteniy. T.5.
Chast vtoraya.– M.: Prosveщenie, 1981. 414 s.
37. Tojibaev K.Sh., Beshko N.Yu., Qodirov U.X., Batoshov A.R., Mirzalieva D.U.
Kadastr Florы Uzbekistana: Samarkandskaya Oblast. Tashkent. FAN. 2018. 169 b.
38. Fedchenko A.P. Puteshestvie v’ Turkestan’. Sankt-Peterburg: Botanicheskaya
izsldovaniya, 1880. Vыpusk 15. tom’ III. -S. -306 -307.
39. Flora Kazaxstana. T. 6.- Alma-Ata: Izd. AN Kazax SSR. 1963. -S. 220- 227.
40. Flora Kirgizskiy SSR. T.7.- Frunze: Izd. AN Kir.SSR. 1957. -S. 604- 607.
Flora SSSR / Pod.red. B. K. Shishkin. V 33 tomax. M-L: Izd-vo AN SSSR. 1946. T. 12.
-S. 77-96 S.
41. Flora Tadjikistana. T. 6.- L.: Nauka. 1981. -S. 625-635.
42. Flora Turkmenii. T. 5. –Ashxabad: Izd. AN SSSR. 1950. -S. 158-161. 53.Flora
Uzbekistana / Pod red. A.I. Vvedinskiy. V 6-x t. Tashkent. Izd-vo
43. AN RUz. 1955. T. 3. -S.-488 -671.
44. Flora Uzbekistana/ Pod red. Sennikov A.N Izd-vo
45«Ma’naviyat».Tashkent.T.3. 2019.
61

63-bet

Купить