Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 51.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

127 Sotish

Lugʻat bilan ishlash tamoyillari

Sotib olish
Lug at bilan ishlash tamoyillariʻ MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. I.BOB. LUG AT BILAN ISHLASH TAMOYILLARI……………………….. ʻ 1.1. Ta limiy lug at yaratish tamoyillari…………………………………………. ʼ ʻ 1.2. lug at ustida ishlash metodikasi ..……………………………………………. ʻ II.BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN LUG AT ʻ ISHINI OLIB BORISH VAZIFALARI…………………………………………. 2.1 Lug at turlari ………………………………………………………………. ʻ 2.2 Bolalar lug atiga yangi so zlarni kiritish…………………………………… ʻ ʻ XULOSA………………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : «O‘quv lug‘atchiligi» tarmog‘i jahonning ilg‘or davlatlarida o‘rta asrlardayoq paydo bo‘lib, turli yoshdagi ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan sanoqsiz lug‘atlar yaratilganligiga qaramay, O‘zbekistonda bu masala hozirga qadar tilshunoslikda ham, ta’limda ham kun tartibiga qo‘yilmagan. Globallashuv davrida yosh avlodni ma’naviy barkamol, umummilliy qadriyatlarga sodiq qilib tarbiyalash talabi ta’limiy lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyojni oshirmoqda. Yalpi axborotlashuv, texnika asrida bolalarni kitobga jalb qilish oson kechmaydi. O‘quvchi kerakli ma’lumotni tez va qulay topish yo‘llarini izlaydi, o‘quv lug‘atlari uning yoshi, qiziqishlari, dunyoqarashiga mos tuzilib, e’tiborini torta oladi. Malakaviy ish mavzusining ta’limiy lug‘atlar vа ularni yaratish tamoyillarig a bag‘ishlanganligi uning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishining maqsadi :Lug‘at ishlarini o‘tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta‘sir qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so‘zlar va ifodalarni ma‘lum qiladi, ularni to‘g‘ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda uchraydigan sheva leksikasini bartaraf qiladi (ta‘qiqlaydi), ularni adabiy me‘yorlar bilan o‘rgatilishi. Kurs ishining vazifasi :Maktabgacha ta’limda bolalarni lug at bilan ishlashʻ tamoyillariga o‘rgatish. Kurs ishining predmeti :Kurs ishi 2 ta bob,4 ta reja,xulosa foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Kurs ishining obekti :Maktabgacha ta’lim tayyorlov guruhida lug’at bilan ishlash tamoyilining nazariy hamda amaliy ahamiyati. 3 «Lug‘atni egallash» atamasi – bu nafaqat so‘zni o‘zlashtirish, uni tushunish, balki uni albatta qo‘llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir. Insonning yuqori nutq madaniyati, lug‘atining boyligi haqida u «eshitilgan», insonning jonli nutqini bezab turgan taqdirdagina so‘z yuritish mumkin. Lug‘at ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so‘zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa kiritishdir. Maktabgacha ta‘lim muassasasidagi lug‘at ishi – bu bolalarning faol lug‘atini notanish yoki ular uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja asosida boyitib borishdan iboratdir. O‘zbek tili lug‘ati to‘xtovsiz tarixiy rivojlanish jarayonida bo‘ladi. Undagi o‘zgarishlar eng avvalo insonning ishlab chiqarish faoliyati, jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. YAngi narsalar va hodisalarning paydo bo‘lishi bilan ularni nomlovchi yangi tushunchalar va so‘zlar ham paydo bo‘ladi. Bundan tashqari ilgaridan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlar yangilanadi, ularning ma‘nosi o‘zgaradi, ko‘p so‘zlar muomaladan chiqib ketadi. Bolalar bilan lug‘at ishlarini o‘tkazishda so‘zning rivojlanuvchi tusga egaligini hisobga olish zarur. O‘zbek tilining lug‘at tarkibini umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil qiladi. Bu o‘zbek tilida so‘zlashayotgan odamlarga qo‘shimcha izoxlarsiz tushunarli bo‘lgan va muomala uchun zarur bo‘lgan so‘zlar guruhidir. U uzoq vaqt mobaynida yaratilgan. Bu leksikaga nutqning turli qismlari kiradi. Maktabgacha ta‘lim muassasasida lug‘at ishining mazmunini asosan umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil etishi tufayli tarbiyachi bolalar nutqini nafaqat otlar bilan, balki fe‘llar, sanoq so‘zlar, old ko‘makchilar, sifatlar va boshqa nutq qismlari bilan ham boyitishi zarur. 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 22.12.2020 yildagi VM-802-sonli qarori 4 Bolalar lug‘atini folklor elementlari (qo‘zim, toychog‘im, ona qizim) bilan ham boyitish darkor, chunki ma‘lum xollarda (qayta hikoya qilish mashg‘ulotlari, ertak to‘qish, sahnalashtirish, o‘yinlar va boshq.) ular bolalar nutqiga kiritish uchun ataylab taklif qilinadi. 5 I.BOB. LUG AT BILAN ISHLASH TAMOYILLARIʻ 1.1. Ta limiy lug at yaratish tamoyillari. ʼ ʻ Lug’at – bu ma‘lum bir til so’zlarining muayyan bir maqsad, mavzu ostida jamlangan yig’indisidir. So’zni to’g’ri yozishda, ma‘nosini, etimologiyasini aniqlashda, tarkibini tahlil qilishda, jumla tuzishda, biror tushuncha haqida qo’shimcha ma‘lumot olishda lug’atlar yordamga keladi. Lug’atlar o’quvchining fikrlash qobiliyatini kengaytiradi, fanning turli sohalari, texnika, san‘at, adabiyot, nutq madaniyatini egallashda, milliy madaniyatni o’zlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Taniqli fransuz yozuvchisi A.Frans lug’atlar haqida to’xtala turib «…lug’at – alfavit tartibida joylashtirilgan xazina. Agar yaxshiroq o’ylab ko’radigan bo’lsak, lug’at – bu kitoblarning kitobi. U boshqa barcha kitoblarga yo’l ochadi…» degan edi. Lug’atlar sivilizatsiya yo’ldoshi, milliy til xazinasi hamdir. «Har qanday so’z, - yozgan edi XIX asr tilshunosi, akademik I.I.Sreznevskiy, - xalq o’tmishidan darak beradi. So’zda o’zgarish bo’lgan bo’lsa hayotda ham o’zgarish bo’lgan bo’ladi, jamiyatdagi o’zgarish so’zda aks etadi». O’zbek xalqining betakror durdonasi «Devonu lug’otit turk»ning tarix, til, adabiyot, jug’rofiya, tibbiyot, madaniyat, san‘at va boshqa o’nlab tarmoqlar haqidagi qimmatli ma‘lumotnoma ekanligi buning yaqqol dalilidir. Ma‘lum bir til yoki ikki va undan ortiq til so’zlarini muayyan maqsadga ko’ra yig’ib tizimlashtirgan holda lug’at tuzish va shu bilan bog’liq masalalarni ilmiy tadqiq qiladigan tilshunoslik sohasiga leksikografiya deyiladi. Maqsad va vazifalariga ko’ra lug’atchilik ikki tarmoqqa bo’linadi: 6 1. Ilmiy leksikografiya – lug’atchilikning nazariy masalalari bilan shug’ullanuvchi sohasi. 2. Amaliy leksikografiya – bevosita lug’at tuzish ishlari bilan shug’ullanuvchi soha. 2 Leksikografiya quyidagi muhim ijtimoiy vazifalarni bajaradi:  Ona tilini va boshqa tillarni o’rgatishga xizmat qiladi.  Ona tilini tasvirlash va me‘yorlashtirish vazifasini o’taydi.  Tillararo munosabatlarni ta‘minlaydi.  Til leksikasini ilmiy tekshiradi va talqin qiladi. Lug’atlar mavzusi, mo’ljallanishiga ko’ra, avvalo 2 guruhga bo’linadi: 1. Ensiklopedik lug’atlar 2. Lingvistik lug’atlar Kishilik bilimining barcha sohalari yoki biror sohasi bo’yicha tizimlashtirilgan ma‘lumotlarni beradigan lug’atga entsiklopedik lug’at deyiladi. Entsiklopedik lug’atlar o’z xususiyatlariga ko’ra umumiy entsiklopedik lug’atlar va maxsus entsiklopedik lug’atlarga bo’linadi. Al‘favit tartibida bo’lib, ularda so’zlar emas, balki shu so’zlardan anglashilgan tushunchalar uchu nasos bo’lgan narsalar, tarixiy voqealar, tabiiy va ijtimoiy hodisalar, shaxslar, geografik nomlar haqida ma‘lumot beriladi. Lug’at maqolalari lug’at yozilgan tilni tushunuvchi keng o’quvchilar ommasiga mo’ljallangan bo’ladi. Insoniyat tsivilizatsiyasining muhim yutuqlari haqidagi bilimlar majmui umumiy entsiklopedik lug’atlarda jamlanadi. O’zbek tilida yaratilgan umumiy entsiklopedik lug’atlar namunasi sifatida O’zbek sovet entsiklopediyasi (O’zSE) va O’zbekiston Milliy entsiklopediyasini ko’rsatish 2 D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” o‘quv qo‘llanma TDPU 2018 yil. 7 mumkin.Milliy entsiklopedik lug’atlar fan-texnika, san‘at va madaniyatning ma‘lum bmr sohasiga oid tushunchalarni shu soha qiziquvchilari va mutaxassislari uchun mo’ljallab tavsiflaydi. Bunday lug’atlarda tor sohaga oid tushunchalarlardan farqlanib keng va batafsil sharhlanadi. O’zbek tilida Milliy entsiklopedik lug’atlar ning quyidagi namunalari yaratilgan: «Salomatlik entsiklopediyasi», «Uy-ro’zg’or entsiklopediyasi», «Bolalar entsiklopediyasi» va hk…Lingvistik lug’atlarning ob‘ekti so’zlardir. Bunday lug’atlarda so’zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, etimologiyasi va hokazolar haqida ma‘lumot beriladi. Lingvistik lug’atlar ham o’z navbatida umumiy lingvistik lug’atlar va maxsus lingvistik lug’atlarga bo’linadi.Barcha soha kishilari, keng foydalanuvchilar ommasiga mo’ljallangan bo’lib, ularga izohli, imlo, orfoepik, tarjima lug’atlari kiradi. Milliy entsiklopedik lug’atlar tor o’quvchilar ommasi – tilshunoslik bilan shug’ullanuvchilar va boshqa ilmiy tadqiqotlarga mo’ljallangan bo’ladi. Morfem, chastotali, terminologik, ters, o’zlashma so’zlar, frazeologizmlar, dialektizmlar, sinonimlar, antonimlar lug’atlari kiradi. Lug’atlar uch belgisiga ko’ra tasnif qilinadi: 1. Hajmiga ko’ra 2. So’zlikning berilish usuliga ko’ra. 3. Maqsadiga ko’ra. I. Hajmiga ko’ra lug’atlar katta, o’rtacha va kichik lug’atlarga bo’linadi. Hajman keng qamrovli, muayyan soha bo’yicha barcha ma‘lumotlarni qamrab olgan mukammal lug’atlarga katta lug’at yoki akadem lug’at deyiladi. Bunday lug’atlar ko’pincha izohli, tarixiy, imlo bo’yicha tuziladi. O’zbek tilida bunday lug’at hali yaratilmagan. Uni tuzish masalasi 1928 yilda lug’at tadqiqotchisi 8 R.Trench tomonidan ko’tarilib, 1933 yilda «Trench lug’at» nomi bilan 12 tomda nashr etilgan. O ’ rtacha lug ’ atlar tipiga me ‘ yoriy lug ’ atlar kiritiladi . « O ’ zbek tilining izohli lug ’ ati » (1981), « Ruscha - o ’ zbekcha lug ’ at » (1950-55), « O ’ zbekcha - ruscha lug ’ at » (1959), barcha imlo lug ’ atlari , mavjud mavzuviy lug ’ atlar , ters , dialektologik lug ’ atlar o ’ rtacha lug ’ atlarga kiradi . Hajman tor qamrovli bo ’ lib , shu soha ma ‘ lumotlarini to ’ la qamrab olganda ham bir - ikki kitobdan oshmaydigan lug ’ atlarga kichik lug ’ atlar deyiladi . Kichik lug ’ atlar maqsadi va chegaralanishiga ko ’ ra quyidagi turlarga bo ’ linadi : 3 1. Leksik qatlamlar lug ’ ati – ma ‘ nodoshlar , zid ma ‘ nolilar , iboralar , shakldoshlar , talaffuzdoshlar lug ’ ati … 2. Leksik tanlangan lug’atlar – biror muallif tomonidan tarixiy, badiiy yoki ilmiy asar asosida yaratiladigan lug’atlar. A.Borovkovning «O’rta Osiyo tafsiri leksikasi», E.Fozilovning «Starouzbekskiy yazk», A.Navoy asarlari uchun yaratilgan lug’atlar va hk. 3. Terminologik lug’atlar – biror fan yoki kasb-hunarga oid terminlar bilan bog’liq lug’atlar. «Paxtachilik terminlarining izohli lug’ati», «adabiyotshunoslik terminlari izohli lug’ati» va hk. 4. O’quv lug’atlari – maktab o’quvchilariga mo’ljallab yaratilgan lug’atlar. «O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati», «O’zbek tilining eskirgan so’zlar o’quv lug’ati» va hk. II. So’zlik lug’at uchun tanlangan so’zlar ro’yxati bo’lib, lug’atning mazmunini tashkil etadi. So’zlikning berilish nuqtai nazaridan lug’atlar quyidagi turlarga bo’linadi: 3 Israil I.M. Notiqlik san'ati. T. 2019 yil 9 Alfavit tartibli lug’atlar – so’zlikni tarkib toptirgan qismlar alfavit tarzida ichki va sirtqi tartib bo’yicha ro’yxatlashtiriladigan lug’atlar. Odatda, barcha entsiklopedik, imlo, izohli va boshqa lug’atlar so’zligi alfavit tartibida ro’yxatlanadi. Mavzuviy lug’atlar – so’zlikni tarkib toptirgan so’zlar ro’yxati ma‘lum mavzularga bo’lib beriladigan lug’atlar. Bunda so’zlar turkumlarga ajratilib, ichki mavzuviy guruhlarga bo’lib beriladi. Uyali lug’atlar – muayyan tilga mansub so’zlarni ma‘lum uya ostida birlaadigan guruhlari jamlanib izohlanadigan keng qamrovli lug’atlar. Bunday lug’at o’zbek tilida yaratilmagan. III. Leksikografiyada lug’atlar yaratilish maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1. O’zbek xalqining ijtimoiy, milliy, madaniy taraqqiyotiga hissa qo’shish maqsadida yaratilgan lug’atlar – barcha turdagi entsiklopedik, tarjima, imlo, izohli lug’atlar. 2. O’zbek tilining ilmiy taraqqiyotiga hissa qo’shish maqsadida yaratilgan lug’atlar – grammatik lug’atlar, leksik qatlamlar lug’ati, frazeologizmlar, dialektizimlar lug’atlari. 3. Maktab o’quvchilarining so’z zahirasini kengaytirish, nutqiy savodxonligini oshirish, fikrlash qobiliyatini o’stirish maqsadida yaratiladigan metodik lug’atlar – maktablar uchun yaratiladigan mavzuviy o’quv lug’atlari. Lug’atlar ilmiy lingvistik adabiyotlar ichida tillararo munosabatni ta’minlash, tilning grammatik qurilishini tadqiq qilish, til me’yorlarini belgilash, jamiyat a’zolarining milliy tafakkuri, nutq boyligini o’stirish, ijtimoiy-siyosiy ongni shakllantirishdagi bebaho xizmati bilan alohida ajralib turadi. XX asr boshlariga 10 kelib lug’atlar ta’lim samaradorligini oshirishning muhim omili ekanligi e’tirof etila boshlanib, tilshunoslikda yangi lingvodidaktik yo’nalish – o’quv lug’atchiligi tarmog’i paydo bo’ldi. Natijada jahonning ilg’or davlatlarida maktab uchun maxsus lug’atlar yaratilib, ta’lim kompleksining to’laqonli a’zosiga aylantirildi. O’quv lug’ati qanday lug’at? Bu termin tilshunoslikda qachondan paydo bo’ldi? Ma’lumki, har qanday lug’atda nimanidir o’rgatish maqsadi yotadi. Ammo bevosita maktab uchun yaratilgan lug’atlargina o’quv lug’ati toifasiga kiritiladi va ular o’quv lug’ati parametrlariga muvofiq tuziladi. O’quv lug’ati tarixini o’rganish harakatlari YEvropa tilshunosligida ham, rus tilshunosligida ham umumiy lug’atchilik masalalarini o’rganishdan ikki-uch asr keyin boshlandi. Biroq lug’atchilik tarixi bo’yicha olib borilgan izlanishlar ilk lug’at namunalarining maktab uchun yaratilganligi, barcha umumiy lug’atlar maktab lug’atlarining takomillashgan ko’rinishi ekanligini tasdiqlaydi. «Leksikografiya» grekcha λεξικος – lug’at, γραφω – yozaman so’zlarining birikuvidan paydo bo’lgan bo’lib, bu terminining qo’llanilishi ingliz tilshunosligida 1680 yildan, rus tilshunosligida 1845 yildan, polyaklarda esa 1861 yildan kuzatiladi. «Lug’at» so’zining har bir tilda o’z tarixiy atamasi mavjud bo’lib, u inglizlarda «dictionaru», frantsuzlarda «dictionnaire», ruslarda «slovar», sanskrit tilida «kosha» (amarakosha – xazina) va «nigxantu» (vedalarga izohlar) va h.k. Lug’atchilikning tadrijiy taraqqiyoti haqida gap ketar ekan, ko’p o’rinlarda tarjima lug’atlari – lingvistik lug’atlar – qomusiy lug’atlar – ta’limiy o’quv lug’atlari – elektron lug’atlar ketma-ketligi keltiriladi. Jahon tilshunosligida 11 lug’atchilik tarixi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar lug’atlarning ilk ko’rinishlari ta’limiy maqsadlarda yaratilgan degan xulosaga olib kelmoqda. Eramizdan avvalgi IV-III asrlarda qadimgi Mesopotamiyada shumer va akkad millatlariga mansub ikki kishi tutqunlikda uzoq vaqt bir xonada yashashadi. Ular mutlaqo boshqa-boshqa tilda so’zlashsalar-da, doimo o’zaro muloqotda bo’la olganlar. Mahbuslar bunga qanday erishdilar? Uzoq davom etgan tutqunlik ularni olamshumul kashfiyot yaratishiga sabab bo’ldi. Іar ikki tutqun uzundan uzoq o’simliklar, mevalar, tog’, tosh, daraxt, charm, sopol, xudolar, ibodatxona, turli buyumlar rasmi tushirilgan ro’yxatlar tuzib, o’z tillarida qanday yozilishini belgilab chiqadilar va shu asosda har ikki tilni o’rganishda yordam beradigan bo’g’in belgilari tushirilgan sillabik yozuvli so’zlashgichni yaratadilar.Ushbu ilk so’zlashgich namunasi Nippur shahridagi qadimgi shumer ibodatxonasi kutubxonasida saqlanib, til o’rganuvchilar uchun dastlabki o’quv qo’llanmalarining yaratilishiga turtki bo’ldi. Hozirgi zamonaviy maktab o’quv lug’atlari tadrijiy taraqqiyotini shartli ravishda uch bosqichga ajratish mumkin: 1. Antik maktab lug’atlari. 2. Ko’p tilli o’quv lug’atlari. 3. Takomilashgan lingvometodik o’quv lug’atlari. Birinchi bosqich lug’atlariga jahon lug’atchiligining ilk namunalari kiritiladi. Frantsiya, Italiya, Angliya, Rossiya va boshqa YEvropa mamlakatlarida keng yoyilgan o’quv lug’atchiligi an’anasining shakllanishi va taraqqiy etish o’choqlari qadimgi Rimdan Vizantiyagacha bo’lgan hududlarga to’g’ri keladi. Aniqroq aytganda, bu ma’naviy yuksalishlar qadimgi sharq madaniyati bilan uyg’unlashgan yunon-lotin lingvistik an’analari qurshovida kechadi. 12 Eng qadimiy lug’at namunalari Misr, Mesopotamiyadan topilgan bo’lib, Aristofan Vizantiyskiy (er.av. III-II) va Dionisiy Frakiyskiy (er.av. II asr) larga tegishlidir. A.Vizantiyskiyning lug’ati antik davr klassiklari asarlaridagi ma’nosi tushunarsiz so’zlar izohiga bag’ishlangan bo’lsa, D.Frakiyskiy lug’ati bevosita maktab o’quvchilariga mo’ljallanadi. Lug’at grammatik lug’at xarakterida bo’lib, so’zlar turkumlarga ajratib chiqiladi. Qaysidir ma’noda bu lug’atni ideografik lug’atning antik ko’rinishi sifatida ham baholash mumkin. Eramizdan avvalgi IV-III asrlarda qadimgi Mesopotamiyadagi akkad va shumer qabilalari tamoman boshqa-boshqa tilda gaplashishsa-da, bir-biri bilan nihoyatda chatishib ketishgan edi. Ular uchun til o’rganish dolzarb muammoga aylanib, akkad va shumer tillarini o’rgatadigan turli maktab qo’llanmalari yaratish talabini o’rtaga tashlaydilar. Bu talabni amalga oshirish maqsadida davlatlar, tog’ va toshlar, o’simliklar, mevalar, daraxtlar, charm va sopol bumlar, xudolar, ibodatxona nomlarining qadimiy, sodda ro’yxatlari tuzilib, har ikki tilni o’rganishda yordam beradigan bo’g’in belgilari tushirilgan sillabik yozuvli so’zlashgichlar yuzaga keladi. Qadimgi shumer shahri Nippurdagi ibodatxona kutubxonasidan ilk ibtidoiy maktablarda til o’rganuvchilar uchun tuzilgan bir qancha dastlabki o’quv qo’llanmalari va turli grammatik mashqlar to’plamlari topilgan. Yunonlar rimliklarda ham lug’at qo’llanmalar tuzishga ishtiyoq uyg’otadilar va natijada rimliklar ham lug’atchilikdagi izlanishlarini maktablar uchun xizmat qiluvchi lug’atlar yaratishga qaratadilar. 12 dan 16 yoshgacha bo’lgan rimlik o’spirinlar maktablarda ellinistik ruhda tarbiyalanib, yunon-rim madaniyati, tili va adabiyoti birga o’qitilar edi. Qadimgi rimlik pedagog va notiqlik san’ati ustasi Kvintilian (I asr) 12 kitobdan iborat «Notiqning savodxonligi haqida» deb 13 nomlangan asarida notiqlik san’ati tadqiqi davomida tarjima nazariyasi haqida ham to’xtaladi. Yunon tilidan lotinchaga tarjima qilish misolida o’z tavsiyalarini berar ekan, tarjimani «kundalik o’quv mashqlari» deb nomlaydi. Hind lug’atchiligi ham o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, aksariyati antik lug’at namunalari kabi diniy adabiyotlardagi notanish so’zlar izohiga (glossariy) bag’ishlangan edi. Sanskritcha lug’atlar ichida eng mashhuri Amarasingxning (VI- VIII asrlar) «Amarakosha» o’quv-ideografik lug’ati hisoblanadi.Hind lug’atchiligi bilan birga arab, fors lug’atchiligi ham nihoyatda takomillashib, madaniy va ma’naviy yuksalishda katta rol o’ynadi. Kuzatishlardan ilk yaratilgan lug’atlar asosida ta’limiy maqsadlar yotganligi ma’lum bo’ladi. Ularning ba’zilari matndagi ma’nosi notanish so’zlar izohiga bag’ishlangan (glossariy) bo’lsa, ayrimlari boshqa tilni o’rganish, ba’zilari nutq madaniyatini o’stirish, muayyan davlat so’zlashuv tilining o’ziga xos xususiyatlarini o’rgatish uchun xizmat qilgan. Dastlabki tuzilgan lug’atlar tahlili hatto ularning nomlanishi ham o’quv jarayoniga moslangan, ta’limga yo’naltirilganligini ko’rsatadi. Xususan, 1500 yilda yaratilgan birinchi lotincha- inglizcha lug’atning «Bolalar uchun xazina» («Promptulorium parvulorum»), 1487-1507 yillarda yaratilgan frantsuz va lotin tillaridagi birinchi tarjima lug’atlarining «Yoshlar uchun izohnoma» («Seminarium et planetarium fructiferarum»), «Bolalar uchun ixcham lug’at» («Diktionariolum puerorum») deb nomlanishi buni isbotlaydi. Lug’atlar tillararo munosabatda muhim o’rin tutib, o’rta asrlarda YEvropada lotin, yunon, qadimgi slavyan tillari bo’yicha tarjima lug’atlarini yaratish leksikografiyaning asosiy vazifasiga aylangan edi. 14 Evropa o’quv maskanlarida lotin tili bir necha asrlar mobaynida Y.A.Komenskiyning «Mir chuvstvennx veshey v kartinkax» (8 ming so’z, birinchi nashri 1658 yilda chiqarilgan) nomli lug’at qo’llanmasi asosida o’qitib kelingan. O’z davrida bu kitob slovar-minimum (kichik lug’at) deb yuritilib, zamonaviy ta’limotda yuksak baholangan. Ya.A.Komenskiyning tinimsiz mehnati samarasi o’laroq, mavzuviy rasmli o’quv lug’atlari seriyasini yaratishga keng yo’l ochiladi. O’quv lug’atlari takomillashuvining ikkinchi bosqichi tarixda «bosib ol va hukmronlik qil» siyosati bilan bevosita aloqador. Lug’atlarning ta’lim samaradorligini oshirishdagi muhim xizmatini birinchilardan bo’lib payqagan inglizlar undan o’zlari mustamlakaga aylantirgan hududlarda ingliz tilini tez va samarali o’qitish maqsadini amalga oshirishda keng foydalanadi. Shuningdek, rus tilshunosligida o’quv lug’atlarining paydo bo’lishiga ham sobiq imperiya tasarrufidagi millatlarga rus tilini samarali o’rgatish ehtiyoji sabab bo’ladi. Milliy maktablarda rus tilini o’qitish uchun xizmat qiluvchi ilmiy-uslubiy qo’llanmalarni yaratish va ularni tadqiq etish harakatlari XIX asrning oxirlaridan boshlanadi. «O’quv lug’ati» termini rus leksikografiyasida ilk marta YE.D.Polivanovning «Qisqacha ruscha-o’zbekcha lug’at»iga yozgan kirish so’zida qo’llaniladi. Muallif lug’atni tavsiflar ekan «…lug’at hajmiga ko’ra o’quv lug’ati tipiga mansub…» deb o’quv lug’atlarining hajman kichik bo’lishiga ishora qilib o’tadi. Lug’atlarning til o’rgatish va o’rganish jarayonida yuqori samara berishi, natijalarning kutilganidan ortiq bo’lishi – o’quv lug’atchiligi qamrovining yanada kengayishiga sabab bo’ldi. Asosiy vazifasi begona tillarni o’qitish yoki ma’nosi tushunarsiz so’zlarni izohlash bo’lgan lug’atlar XX asr boshlaridan ona tili o’qitishning muhim vositasi sifatida e’tirof etila boshlandi. Bu esa o’quv lug’atchiligi taraqqiyotining uchinchi bosqichga ko’tarilanidan dalolat berardi. 15 Zamonaviy maktab uchun maxsus lug’at yaratish harakatlarining paydo bo’lishi ta’limga ilg’or pedagogik texnologiyalarni kiritish, xususan, retroskopik ta’limdan verbal kognitiv ta’lim usuliga o’tish davriga to’g’ri keladi. Ma’lumki, kognitiv ta’lim retroskopik ta’limdan o’quv materialining darslik materialidan bir necha marotaba kattaligi, o’quvchining o’z ustida mustaqil ishlashi, zaruriy ma’lumotlar axborot banklari – lug’atlar – ona tili xazinalaridan izlanishi bilan farqlanadi. Darslikdan barcha zaruriy ma’lumotlarni olgan o’quvchida izlanish, mustaqil ishlashga ehtiyoj qolmaydi. 4 O’quvchini izlab topishga, mustaqil xulosalar chiqarishga yo’naltiradigan bu texnologiya zamonaviy pedagogik amaliyotda eng samarali usul deb topilgan va jahonning qator ilg’or davlatlarida XX asr boshlaridayoq ta’lim tizimiga joriy etilgan. Xususan, rus maktablari uchun 20 dan ortiq mavzuviy o’quv lug’ati yaratilib, katta tirajda ommalashtirilganva ta’lim jarayonining tarkibiy qismiga aylantirilgan. Shuningdek, rus tilini chet elliklarga o’rgatishda ham o’quv lug’atlaridan keng foydalanilgan. 4 D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” o‘quv qo‘llanma TDPU 2018 yil. 16 II.BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN LUG ATʻ ISHINI OLIB BORISH VAZIFALARI 2.1 Lug at turlari. ʻ Tilshunoslikning lug’at tuzish masalalarini ilmiy tadqiq qiluvchi va lug’at tuzish bilan shug’ullanuvchi sohasi leksikografiya (gr.lexikos-so’z, so’zga oid va grapho-yozaman) yoki lug’atchilik deyiladi. Maqsad va vazifalariga ko’ra leksikografiya ikkiga bo’linadi: a)ilmiy leksikografiya lug’atchilikning nazariy masalalari bilan shug’ullansa; b) amaliy leksikografiya bevosita lug’at tuzish ishlari bilan mashg’ul bo’ladi. Leksikografiya muhim ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Bular quyidagilarda ko’zga tashlanadi: ona tilini va boshqa tillarni o’rgatishga xizmat qiladi; 2) ona tilini tasvirlash va me‘yorlashtirish vazifasini o’taydi; 3) tillararo munosabatlarni ta‘minlaydi; til leksikasini ilmiy tekshiradi va talqin qiladi; Lug’atlar, avvalo, maqsadi va mo’ljaliga ko’ra ikkiga bo’linadi: umumiy lug’atlar; maxsus lug’atlar. Umumiy lug’atlar keng o’quvchilar ommasiga, maxsus lug’atlar esa tor doiradagi kishilar-alohida soha mutaxassislariga mo’ljallangan bo’ladi. Har ikkala tur lug’atlar ham o’z o’rnida yana ikkiga bo’linadi: entsiklopedik lug’atlar; filologik lug’atlar. 17 Demak, lug’atlarni umumiy entsiklopedik lug’atlar va maxsus entseklopedik lug’atlar, umumiy filologik lug’atlar va maxsus filologik lug’atlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq va o’ng’aydir. Umumiy entsiklopedik lug’atlar. Ma‘lumki, Umumiy entsiklopedik lug’atlar alfavit tartibida bo’lib, ularda so’zlar emas, balki shu so’zlardan anglashilgan tushunchalar uchun asos bo’lgan narsalar, tarixiy voqealar, tabiiy va ijtimoiy hodisalar, shaxslar, geografik nomlar haqida ma‘lumot beriladi va lug’at maqolalari lug’atdagi tavsif lug’at maqolasi deyiladi lug’at yozilgan tilni tushunuvchi keng o’quvchilar ommasiga mo’ljallangan bo’ladi. «O’zbekiston milliy entseklopediyasi» ana shunday lug’atlardan biridir. Unda shunday deyiladi: O’zME (O’zbekiston Milliy entseklopediyasi) universal entseklopediya bo’lganligi uchun fan-texnika va madaniyatning barcha sohalariga oid ma‘lumotlar muxtasar tarzda ifodalanib, u insoniyat tsivilizatsiyasining muhim yutuqlari haqidagi bilimlar majmuidan iboratdir. Maxsus entseklopedik lug’atlar. Fan-texnika, san‘at va madaniyatning ma‘lum bir sohasiga oid tushunchalarni shu soha qiziquvchilari va mutaxassislari uchun mo’ljallab tavsiflaydi. Bunday lug’atlar sifatida soha entsiklopedik lug’atlari - «Meditsina entsiklopediyasi», «Fizicheskiy entsiklopedicheskiy slovar», «Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar» kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Umumiy entsiklopedik lug’atlardan farqli ravishda Maxsus entseklopedik lug’atlar tor sohaga doir tushunchalarni keng va batafsil sharhlaydi. Masalan, rus tilida yaratilgan «Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar»da shunday deyiladi: «Bu lug’at turli ixtisosliklardagi filolog-tilshunoslar va ilmiy xodimlarning keng doirasiga, shuningdek, tilshunoslik bilan yaqin bo’lgan sohalar-psixologlar, mantiqshunoslar, filosoflar, etnograf va adabiyotshunoslarga mo’ljallangan». 18 Quyida «Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar»dan namuna keltiramiz (Bunday lug’at o’zbek tilida yaratilmagani uchun olingan maqolaning tarjimasini beramiz). Umumiy filologik lug’atlar barcha soha kishilari, keng foydalanuvchilar ommasiga mo’ljallangan izohli, imlo, orfoepik, tarjima lug’atlardir. «O’zbek tilining izohli lug’ati» «Ruscha-o’zbekcha lug’at» ana shunday lug’atlar sirasiga kiradi. Shu boisdan shunday deyiladi: «Lug’at keng o’quvchilar ommasiga- tilshunoslar, o’rta va oliy maktab o’quvchilari va o’qituvchilari, yozuvchilar, jurnalistlar, gazeta va nashriyot xodimlari va o’zbek tiliga qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo’ljallangan.» (1-tom, 5-bet) Izohli lug’at so’zning ma‘nosini shu tilda sharhlaydi, izohlaydi va so’zni shu ma‘nosi bilan nutq tarkibida beradi. Misollar: BAQIRLAMOQ Baqir-buqur ovoz chiqarib qattiq qaynamoq. [Hamrobibi] dasturxon yozdi, baqirlab qaynayotgan samovarni keltirib, qopqoqlab qo’ydi. R.Fayziy El mehri. Yoz 1 Yilning bahor bilan kuz orasidagi eng issiq fasli. Laylak keldi - yoz bo’ldi. Dangasaning ishi bitmas, yoz kelsa ham qishi bitmas. 2 ko’chma Umrning eng gullagan yaxshi davri. Yozim o’tdi, chiroyingizga to’q bu quvnoq ko’ngil. /ayratiy. Ko’ngli yoz bo’ldi Ortiq sevinib, bahri dili ochildi. Negadir otashin ko’ngli yoz bo’lib ketdi. O’.O’marbekov. Charos. Umumiy izohli lug’atda lug’aviy birliklarning barcha - grammatik, uslubiy, frazeologik birliklar tarkibida qatnashishi, omonimik, qaysi tildan o’zlashganlik belgilari ko’rsatiladi. 19 O’zbek tilining bu tipdagi lug’ati birinchi marta 1981 yilda Moskvada nashr etildi. «Boy leksikografik an‘analarning davomi sifatida o’tgan asrning 50-80 - yillari mobaynida o’zbek tilshunosligida erishilgan va o’zbek leksikografiyasini tilshunoslikning tez rivojlanib borayotgan mustaqil sohasiga aylantirgan ulkan muvaffaqiyatlari tufayli yuzaga kelgan» (1-tom, 5-bet) «O’zbek tilining izohli Lug’ati» o’zbek xalqi tarixi va ma‘naviyati taraqqiyotida ulkan hodisa bo’ldi. «Lug’atning asosiy vazifasi o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash bilan birga, uning me‘yorlarini belgilab berish va mustahkamlashdan ham iboratki, unda adabiy tilning imlo, talaffuz, so’z yasash va ishlatish me‘yorlari tavsiya etildi» (1-tom, 5-bet). Demak, o’zbek tilining ilk izohli lug’ati o’z oldiga qo’yilgan o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash hamda uning me‘yorlarini belgilashdan iborat tarixiy vazifasini bajardi. Biroq tilshunoslik fanining rivoji, o’rganish manbaiga yondashuv omillari va metodologiyasining taraqqiyoti, jamiyat rivojlanishining muayyan bosqichida ijtimoiy fanlarga qo’yiladigan yangicha talablarning yuzaga kelishi ijtimoiy ong shakllaridan bo’lgan tilning ilmiy talqinida ham yangicha qarashlar shakllanishiga olib keladi . Leksemalarning lug’aviy ma‘nosi talqinida lison va nutqni izchil farqlash talabi har bir so’zga xos barqaror lisoniy va o’tkinchi nutqiy jihatlarni ajratishni taqozo qiladi. Nutqiy hodisalar cheksizlik va rang-baranglik tabiatiga ega bo’lganligi bois leksikografik talqinlarning ob‘ekti bo’la olmaydi. Lug’atlar so’zlarga xos barqaror jihatlarnigina qamrab olish imkoniga ega. Demak, semasiologiya sohasida amalga oshirilgan izchil sistemaviy tadqiqotlar lug’atni tartiblashtirishda muhim tayanch omil bo’lib, leksikografni cheksiz nutqiy ma‘nolarni tartibga keltirish, lug’atlarga kiritish hamda izohlash tashvishidan xalos 20 etadi. Bunda har bir voqelangan nutqiy lug’aviy ma‘noda qorishgan o’zga hodisalar tajallilarini e‘tibordan soqit qilish, ushbu birlik (leksemaning)ning asl zotiga daxldor bo’lgan unsurni ajratish va tavsiflash leksikografik talqinda muhim ahamiyatga ega. Ma‘lumki, «O’zbek tilining izohli lug’ati»da [o’tmoq] fe‘lining 31 ta leksikografik ma‘nosi ajratilgan. Ma‘nolardan ko’pchiligida bu so’z o’z asl zotiga (lisoniy sathdagi mohiyatiga) aloqador bo’lmagan, balki o’zi birikayotgan so’zlarga bog’liq turli-tuman ma‘nolarni voqelantiradi. Qiyoslang: O’TMOQ 1 Biror narsaning ichidan, ustidan yoki yonidan yurib, uchib, suzib narigi tomoniga yetmoq, ko’chmoq. Ko’prikdan o’tmoq. Tunneldan o’tmoq. Chegaradan o’tmoq... 4 Teshik, eshik kabi biror joyning bir tomonidan kirib narigi tomonidan chiqmoq. 1. Ip igna teshigidan o’tmadi. 2.Uyda xizmatchi ovqat qo’ygan ekan, san‘atkorning tomog’idan hech narsa o’tmadi- ikki piyola choy ichdi, xolos.(A. Qahhor.) 5 Biror tomonga yo’nalmoq; yurib, suzib yoki uchib biror tomonga jo’namoq; biror tomonga qarab yurmoq. Bu daryodan har kuni uch marta paroxod o’tadi. 6 Tezroq yurib yoki yurgizib, boshqalardan oldin ketmoq; quvib yetib o’zmoq. Goh Afandi eshakdan, goh eshak Afandidan o’tib uyga yetdilar. («Latifalar».) Demak, lug’atda bir so’zning, deylik, 20-30 tagacha nutqiy ma‘nolarini izohlash, uning empirizmga asoslanganligini ko’rsatsa, faqat sememalarga tayanish lug’atning sememik tahlil doirasidan tashqariga chiqa olmaganligidan dalolat beradi. 21 XX asrning 40-50- yillarida shakllangan va asr nihoyasida katta yutuqlarni qo’lga kiritgan o’zbek tilshunosligi, xususan, uning tarkibiy qismi bo’lgan o’zbek tili leksikografiyasi taraqqiyotiga jahon va rus tilshunosligining ta‘siri katta bo’ldi. Rus tili leksikografiyasi an‘analari milliy tillar lug’atchiligida ham rivojlantirilishi bilan birga, ular uchun namuna vazifasini ham o’tadi. Biroq bu namunaviylik va an‘ana ko’p hollarda andozaviylikka aylanib bordi. Chunki milliy tilshunosliklar uchun metodologiya vazifasini milliy tillarning ichki ontologik qurilishi jihatidan rus tiliga yaqinligi, o’xshashligini asoslash ta‘limoti o’tar edi. Bu metodologik tamoyillarga I.Stalinning «Marksizm va tilshunoslik masalalari» asarida asos solingan edi. Natijada 60-70-yillarda sobiq sho’ro tuzumi hududidagi yuzdan ortiq millat va elatlarning yagona xalq - sovet xalqiga aylanayotganligi haqida tarixiy uydirmalar vujudga keldi. Barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining maqsadi ham mana shu soxta «haqiqat»ni asoslashga qaratilgan edi. Shu tarzda o’zbek tilshunosligida rus tili qurilishi andozasi o’rnashdi va fandagi bu holat hanuz mustahkam o’rnashib turibdi. Quyida o’zbek leksikografiyasining ulkan yutug’i sanalishiga haqli ikki tomli «O’zbek tilining izohli lug’ati»ni S.Ojegov tahriri ostidagi «Slovar russkogo yazo’ka»(qisq.SRYa) lug’ati bilan mazkur metodologiyaga munosabat nuqtai nazaridan qiyoslashga harakat qilamiz. Avvalo, lug’atlarda aynan yoki nisbatan aynan tarjima maqolalar mavjudligini ta‘kidlash lozim. Quyida ulardan ayrim namunalar keltiriladi. O’TIL SRYa 22 TIL 1 anat. Og’iz bo’shlig’ida joylashgan, ta‘m-maza bilish, kishilarda esa, bundan tashqari, nutq tovushlari hosil qilish uchun xizmat qiladigan a‘zo. (II tom, 174-bet) AKTsIZ (R<lat) 1 Kapitalistik mamlakatlarda va chor Rossiyasida qand, gugurt, tuz singari keng iste‘mol mollariga solinadigan egri ustama soliq. 2.CHor Rossiyasida shunday soliqni to’lash bilan shug’ullanadigan idora. (1 tom, 37-bet) Yazo’k1 Podvijno’y mo’shechno’y organ v plosti rta, yavlyayuhixsya organom vkusa, a u cheloveka uchastvuyuhiy takje v obrazovanii zvukov rechi. (7 str. 747) Aktsiz. 1.V kapitalisticheskix stranax kosvenno’y nalog, preimuh. na tovaro’ shirokogo vnutrennogo potrebleniya (sol, tabak, saxar, spichki, spirtno’e napitki i.t.p.). 2.V tsarskoy Rossii: uchrejdenie po sboru takogo naloga (razg) (str. 22) «O’zbek tilining izohli Lug’ati» da o’zbek tilida so’zlashuvchilar uchun ijtimoiy shartlanmagan ma‘nolar ham, rus tili izohli lug’atlarida bo’lganligi uchun, taqlidiy ravishda beriladi. Qiyoslang: TIL 6 harb. Kerakli ma‘lumot olish maqsadida olingan harbiy asir (II tom, 175 bet) Yazo’k2, peren. Plenno’y ot kotorogo mojno poluchit nujno’e svedeniya (spets) (str. 747) O’zbek tilida alohida-alohida, bir-biriga bog’lanmagan ma‘noli, omonimik tabiatli so’zlar ko’p ma‘noli so’zlardek talqin etiladi. 23 KAFYeDRA 1 Lektsiya o’qish, doklad, axborot qilish va sh.k. ishlar uchun maxsus baland qurilma. 2 Oliy o’quv yurtlarida bir yoki bir necha o’zaro yaqin fanlar bo’yicha ish olib boruvchi professorlar, o’qituvchilar va ilmiy xodimlar tashkiliy birlashmasi va shu birlashmada joylashgan xona (I tom, 373-bet) Kafedra, -o’, j. 1 Vozvo’shenie dlya oratora, lektora. 2.Ob‘edinenie prepodavateley a kakoy-nibud otrasli nauki v vo’sshey shkole. (str. 220) Ma‘lumki, izohli lug’at «keng o’quvchilar ommasiga mo’ljallangan» bo’lib, buning uchun leksikografik talqinda ijtimoiy shartlangan ma‘nolardan kam qo’llanishga ega, terminologik ma‘nolar talqiniga o’tib borilmog’i lozim. Biroq, «O’zbek tilining izohli lug’ati» da bu borada qat‘iylik kuzatilmaydi. Masalan, ayrim so’zlar talqinida terminologik ma‘no birinchi o’ringa chiqariladi va qolgan ma‘nolar keyin beriladi. Misol sifatida [til] so’zi talqiniga diqqat qilaylik. «O’zbek tilining izohli lug’ati» dagi ayrim so’zlar tavsifida ba‘zan terminologik semalarga asoslanilsa, ba‘zan bunday yo’l tutilmaydi. Masalan, [olma] so’zi tavsifida terminologik semalarga asoslanish mavjud. Qiyoslang: OLMA 1 Atirgullilar oilasiga mansub ko’p yillik mevali daraxt. (II t, 533-bet) Yablonya Fruktovoe derevo iz sem. rozovo’x s sharovidno’mi s‘edobno’mi plodami (str. 746) [o’rik] so’zi tavsifida esa talqin terminologik semasiz amalga oshiriladi. Chunki SRYada shunday yo’l tutiladi. 5 5 Rasulov R. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. T.2017 yil . 24 O’RIK 1 Guli oq va pushti, mevasi esa oqish, sarg’ish, qizg’ish ranglarda bo’ladigan yirik daraxt (II tom, 511-bet) Abrikos Yujnoe fruktovoe derevo s jelto-krasno’mi plodami s krupnoy kostechkoy, a takje samo’y plod etogo dereva. (str. 17) Ko’rinadiki, so’z ma‘nolarining leksikografik tavsifi masalasida «O’zbek tilining izohli lug’ati» rus tili izohli lug’atlari tamoyillari asosida ish tutadi. SHuningdek, «O’zbek tilining izohli lug’ati» so’z shakllarini berish masalasida ham ushbu tamoyillarga bo’ysunadi. Bu fe‘l nisbat shakllari talqinida alohida ko’zga tashlanadi. Ma‘lumki, ko’pgina grammatik shakllar so’zning ma‘noviy tabiatiga grammatik o’zgarishlar beradi. Fe‘lning nisbat shakllarida esa boshqacharoq holni ko’ramiz. To’g’ri, affiks qo’shilgandan keyin hosil bo’lgan yasama forma affiks qo’shilmasdan ilgarigi formaga nisbatan ham leksik, ham grammatik tomondan o’zgaradi, ya‘ni ma‘no ko’payishi yoki ozayishi mumkin. Biroq bunda lug’aviy ma‘no modifikatsiyalanishining qay darajada ekanligini aniqlash maqsadga muvofiq. Bunda ikki holatni: 1.Lug’aviy ma‘no modifikatsiyasi yangi lug’aviy ma‘no hosil bo’lish darajasidami? 2.SHakl so’zda yuzaga keltirayotgan birikuvchanlik o’zgarishlari ma‘noviymi, sintaktikmi yoki ham ma‘noviy ham sintaktikmi ekanligini muayyanlashtirish lozim bo’ladi. Nisbat shakllari lug’aviy shakl hosil qiluvchi vositalar sirasida markaziy o’rinni egallab, fe‘l leksema lisoniy mohiyatini modifikatsiya qiluvchi muhim omil sanaladi. Aytilganidek, nisbat shakllari lisoniy lug’aviy ma‘noni modifikatsiyalaydi, biroq bu hodisa yangi lug’aviy ma‘no vujudga kelishi darajasidami? Yangi lug’aviy ma‘no (xoh u nutqiy, xoh lisoniy bo’lsin) nisbat shakllari ta‘sirida vujudga kelsa, so’z alohida leksikografik birlik sifatida lug’at 25 maqolasida alohida tavsiflanishga haqli. Masalan, «O’zbek tilining izohli lug’ati» da nisbat shakllarini olishi natijasida ma‘noviy siljish ro’y bergan, ya‘ni leksema vujudga kelgan [ko’rishmoq] (1.ko’rdilar. 2.salomlashdi), [hisoblashmoq] (1.hisoblashdilar. 2.kelishgan holda ish ko’rmoq) tipidagi fe‘llarda nisbat shakllarining lug’aviy ma‘noga ta‘siri yangi leksema hosil qilish darajasida ekanligi to’g’ri baholangan va tavsiflangan. Ko’p hollarda, yuqoridagidek, yangi yasama leksema vujudga kelishidan farqli o’laroq, nisbat shaklini olgan fe‘l yangi semema hosil qilish hodisasi yuz bermaydi. Bunda nisbat shakli lug’aviy shakl hosil qiluvchi sifatida qolaveradi. Masalan, (aylanmoq) fe‘li orttirma nisbat shaklida quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi: 1.Biror narsani ma‘lum bir nuqta atrofida harakatlantirmoq. 2. Biror narsani boshqa bir holatga o’tkazmoq. 3.Sayr qilmoq. 4.Aldamoq, chalg’itmoq. 5.Muomalada bo’lmoq. Pulni aylantirmoq. Bu ma‘nolardan 1-,2-,3-,5- lari [aylanmoq] fe‘lida ham mavjud. Biroq 4-ma‘no nisbat shakli ta‘sirida paydo bo’lgan ma‘no bo’lib, (aylantirmoq) fe‘liga tuzilgan lug’at maqolasida e‘tiborga olinishi lozim bo’lgani ham shudir. SHu asosda (aylantirmoq) fe‘lida yangi hosil bo’lgan ma‘no mavjud bo’lganligi uchun uning bosh ma‘nosi sifatida [aylanmoq] fe‘lining ma‘nolariga havola qilish va shundan so’ng mazkur 4-ma‘noni berish lozim bo’ladi: AYLANTIRMOQ 1 aylanmoq f.l. ort. 2 dial. Aldamoq, chalg’itmoq. Agar nisbat ta‘sirida yangi ma‘no vujudga kelmasa, fe‘lni ushbu nisbat shakl bilan lug’atda berish va bosh nisbatdagi fe‘lga havola qilish zarurati ham bo’lmaydi. Masalan: 26 UNUTTIRMOQ unutmoq f.l. ort. Mehnat uning surgunda yurganini unuttirar, ish bilan band bo’lib zerikmasdi kabi. Demak, aytish mumkinki, o’zbek tilshunosligida ko’p hollarda, Yevropa tillari, aniqrog’i, rus tili qonuniyatlari qidirilganligi va ilmiy «asoslanganligi» kabi o’zbek lug’atchiligi, xususan, «O’zbek tilining izohli lug’ati» ham rus tili leksikografik andozalari asosida yaratilgan. 6 Ma‘lumki, lug’atlarning vazifasi nafaqat biror tilning lug’at boyligi haqida tasavvur uyg’otish, balki shu bilan birgalikda, so’zlarning semantikasini, lisoniy qiymatini belgilash, ular ma‘nolarining sistemaviy munosabatlarini berish ham bo’lmog’i lozim. Chunki bu ko’p ma‘noli so’zlarning ma‘nolarini yorqinroq chegaralab olish, yaqin ma‘noli so’zlarning semantik qiymatini to’g’ri anglash imkonini beradi. 7 So’zlarning semantik mohiyati ularning o’z semantik tizimida ochiladi, shu boisdan so’zlararo semantik munosabatlarning leksikografik metatilga muvofiq ravishda lug’atlarda aks etishi va ichki ma‘nolarni farqlovchi muhim yechimlarning leksikografik talqinga «edirib» yuborilishi muayyan ma‘no bilan so’zning semantik tizimdagi o’rnini aks ettirgan lug’atlarning amaliy qiymatini yanada oshiradi. Chunki semantik munosabatlarni ochish asosidagina tilning asosiy vazifalaridan biri bo’lgan farqlash, differentsiatsiya amalga oshiriladi. Masalan, sinonimik munosabatlarda so’zlarning ifoda bo’yoqlari orasidagi farqlar 6 O‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O‘ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida ” gi qarori (№PQ - 4312 - son 08.05.2019) Aminov M. Davlat tilida ish yuritish. Т .,2020 y 7 Israil I.M. Notiqlik san'ati. T. 2019 yil 27 ochilsa, tur-jins munosabatlarida ma‘noviy noaniqlik muayyanlik tomon intiladi. Partonimik munosabatlarda esa butunlikning bo’linishi asosida butunda qismni, qismda butunni ko’rish, ravshan ilg’ash imkoni vujudga keladi. Yuqoridagilarga ko’ra [olma] leksemasini semantik-sintagmatik munosabatlari asosida tavsiflashga harakat qilamiz. 2.2 Bolalar lug atiga yangi so zlarni kiritish.ʻ ʻ Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar tomonidan lug‘atni o‘zlashtirish xususiyatlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug‘at ustida ishlash maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oldiga qo‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so‘z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to‘plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi , o‘zini qurshab turgan olamni bilishga bo‘lgan qiziqishini o‘stiradi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug‘ilgan chaqaloqlar yig‘lash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, biror joyning og‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob beradi. Bola 2-3 oylik bo‘lganda katta kishilarning gaplariga, tevarak-atrofdagi g‘ala-g‘ovurlarga diqqat bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara boshlaydi. 28 Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo‘lgan bola nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so‘zlar miqdori juda kam bo‘ladi, ya’ni uning faol lug‘ati juda tez o‘sib boradi. Bu yoshda bola lug‘atining boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola o‘ziga aytilgan so‘zlarni yaxshiroq tushunadigan bo‘ladi . Uning sust lug‘ati o‘sib boradi, o‘zi yaxshi gapirmaydi, ammo boshqalarning so‘zini ko‘proq eshitib, eshitgan so‘z va jumlalarni o‘ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok qiladigan nutq, so‘z va gaplarning mumkin qadar boy, rangbarang va to‘g‘ri bo‘lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og‘zaki- mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo‘lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og‘zaki-mantiqiy fikrning paydo bolishi esa ularning elementar tushunchalarni ( balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi. Bola bir yoshga to‘lganda faol lug‘ati tez o‘sadi. Bola aytadigan so‘zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi so‘zlarni bilib olishida katta ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so‘zlariga ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga kirganda uning nutqi ma’noli bo‘la boshlaydi. Narsalarni o‘z nomi bilan atay boshlaydi. Chunonchi , vov-vov-kuchuk, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq- soat va hokazolar. Endi bola «Bu nima?, Nomi nima?» degan savollar bera boshlaydi. Bu savollar uning o‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so‘z)o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lganligidan dalolatdir. Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so‘zlarni ko‘proq ishlatsa, keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi so‘zlarni ham ishlata boshlaydi. Ikki yoshga to‘lgan bolaning so‘z 29 boyligi 250-300 taga yetadi. Uch yoshga qadam qo‘yishi bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada, yuqorida, pastda, yonda kabi ba’zi so‘zlar paydo bo‘la boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda bola tevarak- atrofidagi kishilarning nutqini tobora mukammalroq tushunadigan bo‘ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi so‘zlarni o‘zlashtirib boradi. Kattalarga: Buning nomi nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga to‘lgan bolaning lug‘at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar bolaning so‘z miqdori 3-3, 5 mingtagacha yetadi. Demak, bog‘cha yoshidagi davrda uning so‘z boyligi juda tez ortadi. Bog‘cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi so‘zlar hisobiga boyib qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar juda kam so‘z boyligiga ega bo‘lib, ayrim tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshifarqlay olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa bunday tovushlarning ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladilar , so‘zlarni gaplar tarkibida to‘g‘ri qo‘llab, to‘g‘ri jumlalar tuza oladilar. Ammo bog‘cha yoshidagi bolalarning hammasida ham so‘z boyliklari miqdor jihatidan bir xil bo‘lmaydi. So‘z to‘plamining bir xil miqdorda bo‘lishi bola tarbiyalanayotgan oila sharoitiga, oila a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga bog‘liqdir. Ba’zi oilalarda bola nutqining o‘sishi bilan maxsus shug‘ullanadilar, ya’ni ularga yangi- yangi buyumlarni ko‘rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u bilan turli ishharakatlarni bajarib ko‘rsatadilar, bolaning sanoqsiz savollariga erinmay javob beradilar, o‘zlari bilan ko‘chaga aylangani olib chiqadilar, tevarak-atrof, muhit bilan tanishtiradilar. 8 Kitobdagi illustratsiyalar yuzasidan suhbatlashadilar, kichik- 8 Г. Жуманазарова. Фраземаларнинг нутқда қўлланилиши. T.2017 yil. 30 kichik she’rlar, hikoya va ertaklar o‘qib beradilar va hokazo. Bunday sharoitda tarbiyalanayotgan bolalar lug‘ati talab etilgan so‘z miqdoriga ega bo‘ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va undan keying faoliyatga) tayyor bo‘lishadi, ya’ni yetarli so‘z miqdoriga, nutqning sifat jihatdan takomillashgan darajasiga ega bo‘lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola nutqining o‘sishiga e’tibor berilmaydi. Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi bolalar so‘z boyligi o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga yaqqol tashlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga, ayniqsa ushbu katta yoshdagi bolalarga xalq-so‘zlashuv frazeologiyasidan ularning imkoni yetadigan, mazmunan oddiy bo‘lgan ayrim so‘zlarni, shu jumladan o‘zbek folklorining barqaror oborotlari, maqollar va matallarni qabul qilish, tushunish, eslab qolish va kezi kelganda foydalanishni o‘rgatish zarur. Biroq ushbu ishni amalga oshirishda unutmaslik lozimki, bolalar so‘zning raqobatchi mazmuniga, uning tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan butun so‘z birikmasining umumiy mazmunini o‘zlashtirishlari qiyin kechadi (masalan, og‘zi qulog‘ida, yettinchi osmonda va boshq.). SHuning uchun tarbiyachi o‘z nutqiga ma‘nosi bolalarga muayyan vaziyatlarda tushunarli bo‘ladigan, yoki tegishli tushuntirish natijasida tushuniladigan ifodalarni kiritishi lozim. Bunday ifodalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: «o‘zim, shunchaki», «eng shimarib», «azamat paxlavon» va x.k. Har bir so‘zda quyidagilarni ajratish mumkin: uning mazmuni yoki unga yashiringan ma‘nosi; so‘zning tovush tarkibi, uning morfologik tuzilmasi. Bolalar bilan lug‘at ishlarini amalga oshirishda so‘zning ushbu uchta xususiyatini hisobga olish zarur. Amaliyotda ko‘pincha bolalarning so‘z ma‘nosini bilmasliklari yoki uning ma‘nosini buzib talqin qilishlarini uchratish mumkin (masalan, langar – bir qo‘ng‘izcha. Bu suvga tashlanadigan narsa). SHuningdek, mazmuniga ko‘ra 31 bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan so‘zning tovush tarkibini buzish xollariga duch kelish mumkin (tramvay, kutubxona, kotlet, kompot va x.k.). Bu buzilishlarni sabr- toqat bilan tuzatish, shuningdek yangi so‘zlarning bolalar talaffuzida to‘g‘ri jaranglashini nazorat qilish lozim. Morfologik tizimga oid murakkab holatlarni bilgani holda tarbiyachi bolalarning diqqat-e‘tiborini ataylab ayrim so‘zlarning grammatik jihatiga , ularning so‘z bilan birikishiga qaratishi mumkin. Masalan: Paltoning yoqasi qunduzli ekan. Paltoning ilgichi ham bor ekan va x.k. Alohida holatlarda tarbiyachi maxsus usullar bilan ba‘zan atrofdagilar nutqida buzib talaffuz qilinadigan so‘zlarda to‘g‘ri urg‘u qo‘yilishini mustahkamlashi lozim (masalan, sur‘at – surat). Bolalarga ayrim otlarni tanishtirishda tarbiyachi ularning turini ta‘kidlashi, otni sifatlar bilan birgalikda qo‘llashi, bunda sifatning yakuniga e‘tiborni qaratishi zarur: palto-kichik, ko‘ylak-chiroyli, qizil, oq, sichqon – kulrang va x.k. Leksikaning asosiy hajmini mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar (otlar, sifatlar, ravishlar, fe‘llar) so‘zlar tashkil etadi. Bular eng to‘la xuquqli so‘zlar bo‘lib, ular nomlar sifatida xizmat qiladi. Tushunchani ifodalaydi va gapning asosi bo‘lib xizmat qiladi (ya‘ni, ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, xol vazifasida chiqadi). Pirovardida, bolalar nutqini boyitish eng avvalo mustaqil ma‘noga ega bo‘lgan so‘zlar sohasida olib borilishi lozim. Sanoq so‘zlarni o‘zlashtirish bolalarga ancha qiyin kechadi. Bolalar nutqini sanoq so‘zlar bilan boyitish asosan, ularda matematik tasavvurlarni shakllantirishga doir mashg‘ulotlarda ro‘y beradi, ushbu so‘zlarni faollashtirish va mustahkamlash ona tili mashg‘ulotlarida lug‘at ishining maxsus mavzusi bo‘lmog‘i lozim. 9 9 D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” o‘quv qo‘llanma TDPU 2018 yil. 32 Maktabgacha yoshda bola shunday lug‘atga ega bo‘lishi lozimki, toki u bolaga tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish, maktabda muvaffaqiyatli ta‘lim olish, adabiyotni, televizion va radio eshittirishlarini tushunish imkonini bersin. 33 XULOSA Nafaqat o‘zbek tilshunosligi, balki jahon tilshunosligida lug‘atlar dastlab maktablar uchun yaratilgan o‘quv qo‘llanmalari hisoblangan, ya’ni ilk lug‘at namunalari aslida maktab uchun yaratilgan ibtidoiy o‘quv qo‘llanmalari bo‘lgan. Keyinchalik lug‘atchilik rivoji bilan ularning qamrovi kengaygan. Bugungi zamonning murakkab manzarasi ta’lim oldida ham qator muammolarni keltirib chiqardi. Axborot manbalari shu qadar rang-barang va takomillashganki, ta’lim jarayonida o‘qituvchi eng qulay, eng zamonaviy, eng qiziqarli, eng oson usul bilan ma’lumotni yetkazmasa, ko‘zlangan natijaga erishishi qiyin. Globallashuv davri, texnika asrida o‘quvchining diqqatini jalb qilish oson kechmaydi. Shu bois jahon tilshunosligida leksikografiyaning o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘i eng rivojlangan sohaga aylandi. Ta’limiy maktab lug‘atlari o‘quvchining yoshi, qiziqishi, dunyoqarashiga mos tuzilib, e’tiborini o‘ziga jalb qila oladi, u kerakli ma’lumotni tez va qulay topish vositasi hisoblanadi. Shuningdek, u o‘quvchining doimo yonida bo‘la oladigan beminnat yordamchisi, so‘z zahirasini boyitadigan manba, to‘g‘ri yozish, to‘g‘ri talaffuz, so‘z tanlash mahoratini oshiradigan bebaho xazinadir. Lug‘at beradigan yordamni o‘quvchi ota-onasi, o‘qituvchisi va boshqa kishisidan ham olishi mumkin, biroq ularning hech qaysisi bolaning lug‘atchalik boy doimiy hamrohi bo‘la olmaydi. Ona tili ta’limida o‘quvchining lug‘at boyligi, so‘z zahirasini tekshirish, imlo, badiiy asarlarda qo‘llangan tarixiy so‘zlar, dialektizmlar va shunga o‘xshash tilimizda mavjud leksemalardan xabardorlik darajasi, umuman, nafaqat yozma, balki og‘zaki savodxonligini aniqlash bosh mezonlardan hisoblanadi. 34 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 22.12.2020 yildagi VM-802-sonli qarori 2. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O‘ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida ” gi qarori (№PQ - 4312 - son 08.05.2019) Aminov M. Davlat tilida ish yuritish. Т .,2020 y 3. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” o‘quv qo‘llanma TDPU 2018 yil. 4. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” Darslik TDPU 2020 yil. 5. Soatov va b. Ifodali o‘qish. O‘quv qo‘llanma. 2015 yil. 6. Israil I.M. Notiqlik san'ati. T. 2019 yil 7. Г. Жуманазарова. Фраземаларнинг нутқда қўлланилиши. T.2017 yil. 8. Rasulov R. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. T.2017 yil. Internet saytlari 9. www. tdpu. uz 35 10. www. pedagog. uz 11. www. Ziyonet.uz 12. www. edu. Uz 13. tdpu-INTRANET. Ped 36

Lugʻat bilan ishlash tamoyillari


 

MUNDARIJA

   KIRISH…………………………………………………………………………..

   I.BOB. LUGʻAT BILAN ISHLASH TAMOYILLARI………………………..

   1.1. Taʼlimiy lugʻat yaratish tamoyillari………………………………………….

   1.2. lugʻat ustida ishlash metodikasi ..…………………………………………….

  II.BOB  MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN LUGʻAT ISHINI OLIB BORISH VAZIFALARI………………………………………….

      2.1 Lugʻat turlari ……………………………………………………………….

      2.2 Bolalar lugʻatiga yangi soʻzlarni kiritish……………………………………

 XULOSA…………………………………………………………………………..

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:«O‘quv lug‘atchiligi» tarmog‘i jahonning ilg‘or davlatlarida o‘rta asrlardayoq paydo bo‘lib, turli yoshdagi ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan sanoqsiz lug‘atlar yaratilganligiga qaramay, O‘zbekistonda bu masala hozirga qadar tilshunoslikda ham, ta’limda ham kun tartibiga qo‘yilmagan. Globallashuv davrida yosh avlodni ma’naviy barkamol, umummilliy qadriyatlarga sodiq qilib tarbiyalash talabi ta’limiy lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyojni oshirmoqda.

Yalpi axborotlashuv, texnika asrida bolalarni kitobga jalb qilish oson kechmaydi. O‘quvchi kerakli ma’lumotni tez va qulay topish yo‘llarini izlaydi, o‘quv lug‘atlari uning yoshi, qiziqishlari, dunyoqarashiga mos tuzilib, e’tiborini torta oladi.

Malakaviy ish mavzusining ta’limiy lug‘atlar vа ularni yaratish tamoyillariga bag‘ishlanganligi uning dolzarbligini belgilaydi.   

Kurs ishining maqsadi:Lug‘at ishlarini o‘tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta‘sir qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so‘zlar va ifodalarni ma‘lum qiladi, ularni to‘g‘ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda uchraydigan sheva leksikasini bartaraf qiladi (ta‘qiqlaydi), ularni adabiy me‘yorlar bilan o‘rgatilishi.

Kurs ishining vazifasi:Maktabgacha ta’limda bolalarni lugʻat bilan ishlash tamoyillariga o‘rgatish.

Kurs ishining predmeti:Kurs ishi 2 ta bob,4 ta reja,xulosa foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

Kurs ishining obekti:Maktabgacha ta’lim tayyorlov guruhida lug’at bilan ishlash tamoyilining nazariy hamda amaliy ahamiyati.

«Lug‘atni egallash» atamasi – bu nafaqat so‘zni o‘zlashtirish, uni tushunish, balki uni albatta qo‘llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir. Insonning yuqori nutq madaniyati, lug‘atining boyligi haqida u «eshitilgan», insonning jonli nutqini bezab turgan taqdirdagina so‘z yuritish mumkin. Lug‘at ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so‘zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa kiritishdir.

Maktabgacha ta‘lim muassasasidagi lug‘at ishi – bu bolalarning faol lug‘atini notanish yoki ular uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja asosida boyitib borishdan iboratdir. O‘zbek tili lug‘ati to‘xtovsiz tarixiy rivojlanish jarayonida bo‘ladi. Undagi o‘zgarishlar eng avvalo insonning ishlab chiqarish faoliyati, jamiyatningrivojlanishi bilan bog‘liqdir. YAngi narsalar va hodisalarning paydo bo‘lishi bilan ularni nomlovchi yangi tushunchalar va so‘zlar ham paydo bo‘ladi. Bundan tashqari ilgaridan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlar yangilanadi, ularning ma‘nosi o‘zgaradi, ko‘p so‘zlar muomaladan chiqib ketadi. Bolalar bilan lug‘at ishlarini o‘tkazishda so‘zning rivojlanuvchi tusga egaligini hisobga olish zarur.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibini umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil qiladi. Bu o‘zbek tilida so‘zlashayotgan odamlarga qo‘shimcha izoxlarsiz tushunarli bo‘lgan va muomala uchun zarur bo‘lgan so‘zlar guruhidir. U uzoq vaqt mobaynida yaratilgan. Bu leksikaga nutqning turli qismlari kiradi. Maktabgacha ta‘lim muassasasida lug‘at ishining mazmunini asosan umumiy qo‘llanishdagi leksika tashkil etishi tufayli tarbiyachi bolalar nutqini nafaqat otlar bilan, balki fe‘llar, sanoq so‘zlar, old ko‘makchilar, sifatlar va boshqa nutq qismlari bilan ham boyitishi zarur.[1]

Bolalar lug‘atini folklor elementlari (qo‘zim, toychog‘im, ona qizim) bilan ham boyitish darkor, chunki ma‘lum xollarda (qayta hikoya qilish mashg‘ulotlari, ertak to‘qish, sahnalashtirish, o‘yinlar va boshq.) ular bolalar nutqiga kiritish uchun ataylab taklif qilinadi.


 

 


 

[1] O‘zbekiston          Respublikasi        Respublikasi        Vazirlar  Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 22.12.2020 yildagi VM-802-sonli qarori 

 

Sotib olish