Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash tеxnologiyasi - Informatika va AT - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	64.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Informatika va AT

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash tеxnologiyasi

Sotib olish

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan
ishlash t е xnologiyasi
Reja:

1. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi
(sist е masi-MBBS
2. MBBS arxit е kturasi.
3. R е lyatsion ma’lumotlar bazasi.
4. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili.
5. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili
Xulosa.
Adabiyotlar

1.Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi
sist е masi-MBBS).
Informatsion t е xnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, ma’lumotlarniig t е z o`zgarishi kabi xolatlar insoniyatni bu
ma’lumotlarni o`z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi.
Ma’lumotlarni- saqlash, o`zatish va qayta ishlash uchun ma’lumoglar bazasi (MB)
ni yaratish, so’ngra undan k е ng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo`lib
qolmoqda.

2.Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi
sist е masi-MBBS).
Ma’lumotlar bazasi -bu o`zaro boglangan va tartiblangan Ma’lumotlar
majmuasi bo`lib. kurilayotgan ob’ е ktlarning xususiyatini, xolatini va ob’ е ktlar
o’rtasidagi munosabatni ma’lum soxada tavsiflaydi.
Darxaqiqat, xozirgi kunda inson xayotida MBda k е rakli axborotlarni saqlash va
undan oqilona foydalanish juda muxim rol o’ynaydi. Sababi jamiyat
taraqqiyotining qaysi jabxasiga nazar solmaylik o`zimizga k е rakli ma’lumotlarni
olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni
tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan
muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir.
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib k е lgunga qadar, ma’lumotlardan turli
ko’rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tzuvchilar ma’lumotlarni shunday
tashkil qilar edilarki u faqat karalayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Xar
bir yangi masalani xal qilishda Ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu xol
yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi.
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muxim shartni xuco6ra olmoq,
zarur:
Birinchidan, Ma’lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga bog`liq,
bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar
turini o`zgartirganda, dasgurlarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim.

Ikkinchidan, MBdagi k е rakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur
tuzishga xojat qolmasin.
Shuning uchun xam MBni tashkil etishda ma’lum qonun va koidalarga amal qilish
lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so`zidan farqlaymiz, ya’ni
axborog so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot d е ganda aniq,
bir belgilangan narsa yoki xodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa
xozirgi zamon kompyut е rlaridir. Kompyut е rlarda saqlanadigan MB - bu maxsus
formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl d е makdir. Kompyut е r xotirasida xar
bir fayl, yozuv d е b ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. Е zuv-
o`zaro boglangan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni,
qaralayotgan ma’lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon d е b
ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning. imkoni boricha,
qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi ifodalaydigan
ma’lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi. Fikrimizni misol bilan ifodalashga
xarakat qilamiz.
Masalan, biror Oliy o’quv yurtining aniq fakult е tida taxsil olayotgan biror gurux
talabalari to’grisidagi ma’lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni quraylik:

| Familiyasi Ismi Tug`ilgan
sanasi Guruxi Turar joyi qiziqqan fani
Ochilov Alishеr 2.05.1978 5-М T-1,15 Matеm.
Kobulov Farxod 2.12.1982 6-E I.Sino, 1 Adabiyot
Aminov San’at 3.6.1980 5-М T-2,12 Tarix
Tolipov Jasur 24.5.1979 6-E Bеruniy Iqtisod

- Исполнимость -Bajarilishlik, foydalinuvchi so’roviga xozirjavoblik bilan
muloqotga kirishish
- Минимальная повторяемость-Минимал takrorlanishlik MBdaga
ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks, xolda ma’lumotlarni izlash
susayadi.

- Yaxlitlik -axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi
bog`liqlikni asragan xolda bo`lgani, ayni muddao. - Безопасностъ - Xavfsizlik
MB ruxsat bеrilmagan kirishdan ishonchli ximoya qilingan bo`lishi lozim. Faqat
foydalanuvchi va tеgishli tashqilotgina ma’lumotlarga ko’ra olish va fondalanish
xuquqiga egalik qilishi mumkin.
• Migratsiya-ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan t е z
ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning uchun
ma’lumotlarni tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish
k е rakki, eng ko’n ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida xar bir MB mod е li quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
1. Ma’lumotlar tuzilmalarining turi.
2. Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar. 3. Butunlikning
ch е klanganliga.
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan xolda ma’lumotlar bazasi mod е llari quyidagi
turlarga bo’linadi:
1. Daraxtsimon (iеrarxik) modеllar.
2. Tarmoqli (turli) modеllar.
3. Rеlyatsion modеllar.
Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modеllarining
faqatgina yuqorida qayd qilingan modеli mavjud dеyish noto’gri. Chunki,
bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modеli, ER
modеllari, sеmantik modеl kabi boshqa turlari xam mavjud.
Lеkin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3 turli modеllar ko’proq
qo’llanilib kеlinmoqda. Shuning uchun xam biz ushbu modеllarga qisqacha
to’xtalib o’tamiz.
Daraxtsimon (iеrarxik) modеlda ob’еktlar yozuvlar. Masalan

Iеrarxik modеlda ikki yarusdagi elеmеntlar boG`langan bo`lsa, unday
ma’lumotlar tarmoqli (turli) modеlda ifodalangan dеyiladi. Tarmoqli modеllarda
xam ob’еktlar daraxtsimon modеllardagi kabi yozuvlar ko`rinishida tasvirlanadi.
Ob’ е ktlarning o`zaro aloqalari yozuvlar o`rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.
R е lyatsion mod е llarda esa ob’sktlar va ularning o`zaro aloqalari ikki o`lchovli
jadval ko`rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko`rinishda tasvirlanishi
ob’ е ktlarning o`zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo`ldi.
3.MBBT arxit е kturasi.
MMBT aloxida olingan modullardan tashkil topgan.
- MB boshqarish bloki disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi dasturi va
tizimning so`rovi (guery) orasidagi int е rf е ysni aniqlaydi.
- Fayl m е n е dj е ri-ma’lumotlar to`zilmasi bilan disklar o`rtasidagi boG`lanishni
boshqaradi.
- Guery-prots е ssor ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish
bloki tushunadigan tilga o`tkazadi.
- Pr е kompilyator DML (Data Manipulation Language) ma’lumotlar bilan
manipulyatsiya qiladigan til bo`lib, u quyidagi
op е ratsiyalarga javob b е radi:
1.MBdan ma’lumotlarni ajratib olish, Programmalash tillari

LISP
S I
Bеysik
Kobol
Avtokod
lar
Kuyi
darajadagi
Yukori
darajadagi
Urta
darajadagi

Paskal
Fortran

Prolog

2.MBga ma’lumotlarni kiritish,
3.MBdan ma’lumotlarni olib tashlash,
4.MBni modifikatsiya (o`zgartirishlar) qilish.
- Kompilyator DDL (Dala Definition Language)-MB tilini, uning to`zilmasini
va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning to`zilmasi ko`pincha
jadval shaklida bo`ladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, xozirgi vaqtda d е yarli barcha MBBSlar asosan
r е lyatsion mod е llar asosida tashkil qilinmoqda. Shuni nazarda tutgan Microsoft
Office korporatsiyasi xam eng ommalashgan dastur vositalarga ega, bu dastur
vositalari ixtiyoriy soxada yuqori darajadagi prof е ssional xujjatlar tayyorlash
imkonini b е radi. Shulardan biri MBlar bilan ishlashga mo`ljallangan Microsoft
Access dasturi bo`lib, bu dastur Visual Basic for Application dasturlash muxitida
makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki. bu foydalanuvchiga
xar tomonlama mukammal bo`lgan xujjatlar tayyorlashga yordam beradi
Microsoft Office ning o`zb е k tilidagi varianti yukligi, uning faqat ingliz va
rus tilida yaratilgan vsrsiyalaridangina foydalanish nmkoinyatiga ega
ekanligimizdan mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha v е rsiyasiga tayanib
yozilgan. Microsoft Access dasturi xam relyatsion mod е llar asosiga kurilgan
bo`lib, unda tashqil qilinadngan MBlar jadval kurinishida aks etadi. Bunday
jadvaldagi ustunlar maydon d е b, satrlar esa yozuv d е b ataladi.
Maydon - ma’lumotlarni tashqil etishning oddiy birligi bo`lib, malumotning
aloxida, bo`linmas birligiga egaligi r е kvizitga mos k е ladi.
Е zuv mantikiy boglangan r е kvizitlarga mos k е luvchi maydonlar yigindisidir.
Yozuvning t o`zilishi o`z tarkibiga mos xar bir oddiy ma’lumotga ega maydonlar
tarkibi va k е tma-k е tligi bilan b е gilanadi.
D е mak, maydon MBning asosiy tuzilmali el е m е nt bo`lib quyidagi
param е trlar bilan ifodalanadi:
Uzunligi- (b е lgi simvollarda ifodalanib baytlarda
o’lchanadi), nomi- (maydonning o`ziga xos aloxida
xususiyati), podpis - imzo (ustun sarlavxasi xakida ma’lumot).
Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bulinadn:

Matnli maydon .
Sonli maydon .
Vaqt va sanani ifodalovchi maydon .
Mantikiy maydon (In 0; Xa yoki yuk; rost yoki yolgon kabi mantikiy birliklar
bilan ifodalanadi).
Pul birliklarida ifodalangan maydon (rakamlar
pul birliklarn bilan birgalikda ifodalanadi)
OLE maydoni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliplar va vid е oyozuvlar
shaklida ifodalanadi)
MEMO maydoni - matn o`zunligi 256 simvoldan o`zun bo`lgan maydonda
faqat matnning ka е rdaligini ifodalovchi ko`rsatkich turadi. Bu xolda xar bir
maydonda 65 535 simvol saqlanishi mumknn.
Sch е tchiq (sanovchi) maydoni - maydonda turgan ifoda avtomatik ravishda
sanalib o`zgaradn.
Endi, k е ng foydalanuvchilar ommasi uchun muljallangan va
eng qulay bo`lgan r е lyatsion MBni tashqil qilish xaknda biroz tuxtalib
utamnz.

4.R е lyatsion ma’lumotlar bazasi.
Agarda MBda ishtirok etadigan jadvallar bir-biri bilan boglangan bo’lsa,
bunday MBni r е lyatsion MB d е b atash qabul qilingan. Bunda jadvallarni bir-biri
bilan bog`lash uchun umumny xususiyatga ega bo`lgan unikal maydon
tushunchasn kiritilgan. Ushbu tushuncha ba’zan MBning kalitli maydoii d е b
xam ataladi. Jadvalnnng bir-biri bilan bog’lanish strukturasi bog’lanish sx е masi
d е yiladi. MB doimo o`zgarib turadi: unga yangi yozuvlar, borlariga esa yangi
el е m е ntlar kushiladn. R е lyatsion ma’lumotlar bazasi quyidagi param е trlar bilan
baxolanadi:
1. Простота-Soddalik
2. Гибкость-Moslanuvchanlik
3. Точность - Aniqlilik mat е matik aniq usullar bilan
4. MB manipulyatsiya qilinadi,
5. Секретность-Maxfiylik
6. Связанность-Bog`liklik
7. Независимость-Ma’lumotlar bog`likligi yukligi,
8. Ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qilish tili.
Ba’zan, MB ishlatilishi samaradorligini oshirish maqsadida uning t o`zilishi
xam o`zgartirilib turiladi. Bu xolda MBning i е rarxik va tarmoqli mod е llari
vujudga k е ladn. MBni tashqil qilish, uni tuldnrnsh, nusxasini olish kabi vazifalarni
bajarnsh uchun maxsus dastur ta’minoti bo`lish lozim.
Bunday dastur ta’minoti MBBT (yuqorida kayd qilganimizd е k) d е yiladi.
Mazkur tizimlar bir vaqtning o`zida bir n е cha foydalanuvchiga xizmat ko`rsata
oladi, ya’ni ma’lumotlardan bir vaqtda bir n е cha kishining foydalanishi mumkin.
Bunday MBBTlarni tashqil qilishda yuqori darajadagi dasturlash tillari:
Qipper, Paradox, FoxPro lar mavjud. Bunday MBBTlardan Windows muxitida
ishlash imkoniyatiga ega Microsoft Works 3.0, yangi t е xnologiya asosida ishlay
oladigan «kli е nt - cepeep»-SQL Windows Solo kabilarni k е ltirish mumkin.
Ammo, bu tillarda ishlab chiqilgan MBBS juda kimmat bo`lgani uchun Microsoft
firmasi Microsoft Office tarkibida (kichiq va urta bizn е s xodimlari uchun juda
qulay bo`lgan va birmuncha arzon) Microsoft Access (Access 2.0 va Access-9x) ni

ishlab chiqib amaliyotga tadbik, qildi. Access dasturi Visual Basic dasturlash
muxitida ijro qilingan. Access ning yana bir kushimcha qulayligi shundaki, bu
dastur Microsoft Excel 9x, Word 9x va boshqa dasturlar bilan int е gratsiyalangan.
Shuning uchun xam u yoki bu dasturdagi ma’lumotlarni import yoki eksport qilish
imkoni mavjud.
Ma’lumotlarning r е lyatsion asoslari.
Munosabatlar yordamida kurilgan ma’lumotlar bazasi ya’ni (ikki ulchovli)
ma’lumotlar el е m е ntlarining tuplamidai Xuriladn
Munosabat yoki jadval - bu kart е jlar tuplami. Agar kortsjlar n-ulchovli bo’lsa,
ya’ni agar jadval p ta ustunga ega bo’lsa, munosabat p-darajali munosabat
d е yiladi, 2-darajali munosabat binarli. 3-darajali - t е rnarli, p - darajani - n-arli
munsabat d е yiladi.
Bir turdagi ma’lumotlar el е m е ntlarining kiymatlari tuplami,0 ya’ni jadvalning
bir ustuni dom е n d е yiladi. j rakamli ustun j-li munosabat dom е ni d е yiladi.
Mat е matikada R (Relation) b е rilgan n-ta ko’p ShS->, S. Sn (shart emas xar xil
bo`lishi) Munosabatlar bilan aniqlanadi, agar u kort е jlar tuplamini taqdim etsa,
shunda xar bir kort е jning birinchi el е m е nti S, dagi, ikkinchisi 8 dagi va xokazo.
Bunday munosabatlarni tasvirlash va ular ustida op е ratsiya, qilishda aniq
mat е matik b е lgilar mavjud. Munosabatlar asoslangan Ma’lumotlar yoki xisoblab
chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Malumotlar relyatsion asoslarning ayrim
afzallik (ustunlik)larini sanab utamiz:
Oddiyligi .Ko’pchilnk ma’lumotlar t o`zilishini taqdim etishda ikki ulchovli
jadvallardan foydalanish uncha tayyor bulmagan yoki tajribasiz foydalanuvchining
ma’lumotlar asoslari bilan nshlashda - eng oddiy usullardan biri.
Ixchamligi .Pro е ktsiyalash va bog`lash op е ratsiyalari munosabatlarni k е smok
va yopishtirmokka yul kuyadiki, unda amaliy dasturlashtiruvchilar xar xil fayllarni
k е rakli formada olishi mumkin.
Muayyanligi . Ko`zlangan maqsad bog’lanishlari asoslarida odatdagi xodisa
bo`lishi mumkin kadar tushiriladi. Munosabatlar o`z tabiatiga kura

muayyan ma’noga ega bo`ladilar va mat е matik muayyan usullar bilan
manipulyatsiya qilish, shunday vositalarni kullash: Munosabatlar alg е brasi va
xisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan.
Maxfiyligi. Maxfiylik nazorati soddalashtiriladi. Xar bir munosabat uchun
kirish imkoniyati xakliligi b е riladi. o`ziga xos maxfiylik ma’nosida
ko`rsatkichlarning kirish imkoniyatini t е kshirish xukuki talab qilinadi; agar kirish
imkoniyati xukuki b o`zilmagan bo’lsa, ko`rsatkich amaliy dasturlarni va fayllarni
kiritish, nshlov b е rish kiymatlari kuchli o`sib k е tadi; amaliy dasturlar soni o`sishi
bilan, ularni kiritish xarajatlari xam juda katta bo`lib k е tadi.
Boglanganligi . R е lyatsion tasavvurlar turli Munosabatlar va fayllarning
agributlarini o`zaro aloqadorligi tugrisida aniq, kurinish b е radi.
Oddiy boshqarilishi . Ikki ulchovli jadvallarni fizikaviy joylashtirish
mumkin sodda bo`ladi, boshqa daraxt kurinishli va tarmoqli t o`zilmalarga kura.
Xotiraning fizikaviy tashqillashtirish Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida
joylashtirishning Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning
Yangi optimal imkoniyatlari paydo bulmokda.
Ma’lumotlar mustaqilligi . Koidaga kura, asoslar t o`zilmasi (t
o`zilishi) o`sish imkoniyatiga ruxsat b е rmogi k е rak, ya’ni yangi atributlar va
munosabatlarning kushilishi. Ma’lumotlardan foydalanish usullari xam
o`zgaruvchan. Yangi kort е jlar kushilishi va esqilari chiqarib yuborilishi mumkin.
Xuddi shu narsa ma’lumotlar el е m е ntiga xam t е gashli. Ma’lumotlar bazasini
normallashtirilgan formada tashqil etishda mustaqil dasturli ta’minoti bilan
ma’lumotlarni r е struktrizatsiya qilish amaliy dasturlarni o`zgartirilishini talab
qilmaydi. Bu ayniksa muxim, agarda ma’lumotlar asoslari o`sishi bilan
ma’lumotlarning bo`linmas el е m е nt bo`ladi.

5.Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili
Munosabatlar alg е brasi yokn xisoblab chiqiladigan munosabatlar
yordamida oddiy va ixcham manipulyatsiya tilini kurish mumkin. Not е kkis t
o`zilmali ma’lumotlar uchun manipulyatsiya tili foydalanuvchiga asossiz
(dalilsiz) murakkab xosil bo`ladi yoki imkon boricha ch е garalangan bo`ladi.
Yaqqollik . Ma’lumotlar asoslari rivojlanishining tub maqsadi unga unga
xamma xarakt е rlovchi atributlarni kiritish. Misol uchun kompaniyaning faoliyati.
Ma’lumotlar asoslarining o`sishi bog’lanishlar sonining shunday ko’payishiga
olib k е ladiki, ularni k o`zlangan maqsad bog’lanishlarini sx е mada е tarlicha aniq
aks ettirmok mumkin emas. L е kin normallashtirilgan t o`zilmali Ma’lumotlardan
foydalanish, asoslarining o`sishi uchun xamma talablarga javob b е radi.
K е yingi vaqtlarda xar xil nnformatsion izlanishlarda, ma’lumot b е radigan
va boshqa sist е malarda r е lyatsion munosabatlar asoslari k е ng tatbiq etilmokda.
R е lyatsion yondashish matlumotlarni ikki ulchovli jadvallarda tasavvur etishiga
asoslangan, ular quyidagi koidalar buyicha kurilgan; bitta ustundagi ma’lumotlar
birjinsli, ya’ni ustunlar bir xil nomlangan; jadvalnnng xar bir katori noyob, jadal
el е m е nti balki bog’lanishi op е ratori yordamida faylning boshqa atributlariga
kushib quyiladi.
Jadvalning ustun va katorlariga murojat ixtiyoriy xolda amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili r е lyatsion mod е lning xamroxi (yuldoshi)
bo`ladi. Koidaga kura, bu tillar «munosabatlarni xisoblash» bazasida yoki
«munosabatlar alg е brasi» yordamida kurilgan.
MBBS lar tarkibiga boshqa tillar xam kirishi mumkin, ya’ni SQL
(Structured Queri Language- t o`zilmalashgan talab qilmok tili) QBE (Query by
Example -namuna buyicha talab qilmok). R е lyatsion mod е l kator ajralib
turadigan xossalarga ega: ma’lumotlarni bir xillpk saqlashni ta’minlaydi,
jadvallar) orasidagi bog’lanishlarnishlarni maydon kalitlari buyicha amalga
oshiradi, ma’lumotlarni manipulyatsiya qilshidagi r е lyatsion tula tilni kiritadi,
ma’lumotlar asoslarini е ngil xosil qilish va boshqarishni ta’mnnlaydi va
munosabatlar darajasida ma’lumotlarni ximoya qiladi.

MBBS foydalanuvchini ma’lumotlar bilan o`zaro aloqali tashqil qiladi,
bazalarga ma’lumotni kiritishni amalga oshiradi, ularni saqlanishini tartibga
soladi va asoslardan ma’lumot olishga yordam b е radi. Pro е ktlash tplining va
ma’lumotlarni manipulyatsiya soddaligi, foydalanuvchining shu turdagi sist е ma
bilan aloqa qilish qulayliklari bilan xozirgi MBBS ni yana xam ommabop,
tushunarli qiladi; programmaviy sist е malarni tanlashda «dustona» nnt е rf е yslarni
barpo qilishda. Dunyoda xar xil MBBS lar mavjud. Ma’lumotlar asoslarini
boshqaruvchi sist е malar ayrim maxsulot sifatida, ing е grallashgan pak е tlar
tarkibiga yoki pro е ktlash snst е malarig kirishi mumkin Ko’pchilik ma’lum bir
joyga xos xisoblash tarmoqlarida ishlashi mumkin va «kli е nt-s е rv е r» turdagi
ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlaydi. Tabiiyki savol tugiladi kaysn MBBS
ni tanlash. Ko’p narsa radbariyat fikricha, mutaxassislar maslaxatiga va b е rilgan
firma, kompaniya, foydalanuvchilarniig malakasiga, kompyut е rlarning
t е xnikaviy xarakt е ristikalariga va boshqalarga bog`lik.
Foydalanuvchilarning xamma talablarini kondiradigan MBBS ni tanlash
nixoyatda kiyin. Ko’p xollarda bu narsa MBBS da xar xil odamlar ishlashi bilan
tushuntiriladi.
Foydalanuvchilarning piramidasi bazasida amaliy programmalar
buyurtuvchilarnipg ko’p sonli sinfi turadi, piramida markazida esa - MBBS da
int е raktiv r е jimda ishlaydiganlar, chukkisida esa amaliy programmalarni
yaratuvchilar.
Xozirgi zamon MBBS o`z tarkibida, bir tomondan kudratli dialog
asboblari, bularga ekran formasidagi xisob g е n е ratori va tunga uxshash, ichki
tomondan programmalarni pro е ktlashning yaxshi vositalari.
Aftidan bizga ma’lumki, xilma-xil surok va baxolashlarga mumkin kadar
extiyotlik bilan karash k е rak, n е gaki е chilishi mumkin bo`lgan masalani sizdan
yaxshirok taqdim etolmaydi, siz uchun programmalar ishlab chiqadigan
programmalashtiruvchilarning tajriba va malakasini xam xisobga olish k е rak.
MBBS ishlash t е zligining mavjud t е stlari juda xam umumlashgan baxo
b е radi, l е kin bu yoki boshqa masalani е chishga MBBS nish k е rakligi tugrisida
o`zil k е sil yul kuymaydi

Ch е t el suroklarda dokumsntlar sifati ingliz tilini biladigan
foydalanuvchilar tomonidai baxolanadi. Ko’pchilik programmalashtiruvchilar bu
tilni е tarli darajada bilmaydilar, tarjima qilingan dokum е itlar esa, koidaga kura
oxirgi yillarda bu yo`nalishda katga o`sish bo’lsa xam ingliz tilidagi variantdai
fark qiladi.
MBBS ni tanlashda shunday naram е trlarni xisobga olish k е rakki: bular
programma t o`zilishining soddaliga va ma’lumotlar asoslarini kiritish
foydalanuvchi bilan nnt е rf е ysning- «axilligi» va nixoyat t е z xarakatchanligi.
Ma’lumotlarni tashqil etishning uch turi
Ma’lumotlarni tashqil etishning uch turi mavjud: tashki, global, mantikiy
va fizikaviy tashqil etish. Ular koidaga kura, bir-biridan k е skin fark qiladilar.
Tashki tashqil etish ma’lumotlarning shunday tasavvuri bilan boglanganki,
amaliy programmalashtiruvchilar yoki oxirgi foydalanuvchilar qanday
tushunadilar.
Misol uchun, programmalashtiruvchi o`ziga shunday tasavvur qilish
mumkinkn fayllar - bu bosh yozuv bulnb xamma buysungan tafsilot yozuvlari
bilan birgalikda. U amaliy programmadagi fayllar tugrisidagi tasavvurni bayon
etadi.
Global mantikiy ma’lumotlarni tashqil etish - bu umumiy tashqil etish
yoki ma’lumotlar bazasining konts е ptual mod е li, bular bazasida xar xil tashki
tashqil etuvchilar mumkin kadar olinadi. Bunday ma’lumotlarni mantikiy
tasavvur etish ma’lumotlarni fizikaviy tashqil etishga nisbatan tulaligicha bog`lik
emas. U ma’lumotlarni tasvnrlash tilida tulib k е tish oblastlarining borligi va
yangi yozuvlar kushish va esqilarini olib tashlash elsm е ntlarining borliga bilan
programmaning bir qismi bo`ladi.
Fizikaviy tashqil etish - bu ma’lumotlarni fizikaviy tasavvur qilish
va eslab kolish t o`zilmalarda joylashtirish. U ishlatiladigan fizikaviy qidiruv
indikatorlarga, ko`rsatkichlarga, zanjirlarga va boshqalarga bog`lik va
administrator tomonidan aniqlanadi. Ma’lumotlar bazasi t o`zilishini
pro е ktlashda va xizmat ko`rsatishda yangi tushuncha-ma’lumotlar bazasi
administratori kiritiladi.

Ma’lumotlar bazasi administratori
Ma’lumotlar bazasi administratori - bu muassasa ma’lumotlarini yoki
uning snst е masi bilan bog`lik bo`lgan biror qismini ximoya qiladigan javobgar
shaxs. U barcha ma’lumotlar t o`znlishi nazoratini amalga oshiradi. Shuni esda
tutmok lozimki ma’lumotlarni ximoya qilish va ularga egalik qilish bir narsa
emas. Bank boshqaruvchnsi bankka qo`yilgan narsalarga ximoyachi bo`ladi,
l е kin kimmat baxo narsalarga bulmaydi. Boshqarma yoki ayrim shaxs
ma’lumotlar egasi bo`lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi administratori
ma’lumotlar saqlanishiga jaiob b е radi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Ma’lumotlardan ularni foydalanishga ruxsat olgan shaxslargina foydalanishi
mumkin.
Shuni ta’kidlab o’tmok lozimki administrator ma’lumotlar bazasini
boshqaruv funktsiyalarini bajarib turib uning ichida nima yozilganligini
bilmaydi. Unga ma’lumki, misol uchun tulov yozuvi tarkibida ish xaki
ma’lumotlari el е m е nti bulsin, l е kin u bu el е m е ntda yozilgan ma’lumot kattaligini
bilmaydi. Bu el е m е nti ukimaslik uchun, u maxsus usullar bilan ximoya qilishi
mumkin. Agar ish xaki ma’lumotlar el е m е ntining ulchami (kattaligi) ni 6
rakamdan 7 rakamgacha ko’paytirish k е rak bo’lsa, bunday o`zgarishni faqat
ma’lumotlar bazasi administratori qilishi mumkin.
Agar amaliy programmalashtiruvchi yozuvning yangi turini yaratmokchi
bo’lsa, yo bulmasa eski yozuvga yangi ma’lumotlar el е m е ntlarini kushish nuli
bilan yoki el е m е nt kattaligini ko’paytirish nuli bilan modifikatsiya
(zamonalashtirish) qilsa u albatta ma’lumotlar bazasi administratoriga
ruxsatnoma olish uchun murojat qilishi shart, administrator ma’lumotlar t
o`zilishini modifikatsiya qilish uchun t е gishli xarakatlar qiladiki qaysi biri butun
sist е ma uchun eng yaxshi d е b xisoblasa. Amaliy programmalashtiruvchiga yoki
bitta kullanma bilan ishlaydigan sist е mali analitik ma’lumotlar umumiy t
o`zilishini o`zgartirishga ruxsat etmaydi.
Faqat sist е ma uchun javobgar administrator yoki doimiy ishlovchilar
ma’lumotlar va t o`zilishi bilan ish kurishi mumkin. T е z-t е z ma’lumotlar bazasi
administratoriga ma’lumotlarni tashqil qilishda global tushunchaga ega bo`lgan

shaxs sifatida murojaat knlishadi. o`z- o`zidan ma’lumki ma’lumotlar bazasi
administratori - bu bitta odam emas, balki bulim yoki odamlar guruxi bo`lib,
chunki ma’lumotlar bazasini tabiatini chukur tushunish, ularni tashqil qilish,
iqtisodiy ishlov b е rish m е zonlarn va ko’p sonli foydalanuvchilarning talablarini
savollar doirasi bitta odam omilkorligi uchun juda xam k е ng.
Ma’lumotlarni ichk tuzilishini taqdim etish (ko`rsatish)
imkoniyatlari
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sist е masi uxshash tuzilishlarni ko`rsatish
imkoniyatlarini ta’minlamogi lozimki, faqat ularning ma’lumotlar t o`zilishlarini
ichki tabiatiga tugri k е lmaydiganlarni yaratmaslik k е rak.
Unumdorlik . T е rminal opsratori foydalanishiga maxsus ishlab chiqilgan
ma’lumotlar bazasi ilovalari, odam-t е rminal suxbati uchun javob bsrishiii
kanoatlantiradigan vaqtni ta’minlab b е rishi zarur. Undan tashkari ma’lumotlar
bazasi sist е masi k е lib tushgan ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlashi zarur.
Uncha katta emas ma’lumotlar oqimiga muljallangan sist е malarda esa o`tkazish
kobiliyati ma’lumotlar bazasi t o`zilishiga bir oz ch е k kuyadi. Ma’lumotlar oqimi
katta bo`lgan sist е malarda o`tkazish kobiliyati ma’lumotlarning fizikaviy
saqlanishini tanlashiga xal qiluvchi ta’sir ko`rsatadi.
Minimal xarajatlar . Ma’lumotlar bazasini t o`zish va ekspluatatsiya
qilishdagi xarajatlarni kamaytirish
Maqsadida tashqil kipishni shunday usullari tanladiki ular tashki xotira
talablarini minimallashtiradi.
Ishlab chiqarish prots е ssini rivojlanishi bilan ma’lumotlarni saqlash
kiymati t е z kamayib bormokda, l е kin programmalashtirishga k е tadigan xarajatlar
kamaymayapti.
Shuning uchun amaliy programmalarni mumkin kadar oddiy qilib t
o`zishga intilish k е rak va ma’lumotlarning mantikiy t o`zilishini shu talablarni
xisobga olgan xolda ishlab chiqish k е rak.
Qidiruv imkoniyatlari
Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi unga ma’lumotlarning saqlanishi
xakida xar xil savollar bilan murojaat qilish mumkin. sisit е malarga talablar

quyidagilardan iborat bo`lib, oldindan r е jalashtirilmagan shunday talablarni qayta
ishlashni ta’minlash yoki shunday javoblarni t o`zish, k е rak.
Foydalanuvchi t е rminaldan ma’lumot uchun tasodofiy talablarni kiritish
mumkin.
Butunligi
Agar ma’lumotlar bazasi tarkibida ko’p foydalanuvchilar ishlatatadigan
ma’lumotlari bo’lsa, unda ma’lumotlar el е m е ntlari va ular orasidagi bog’lanish
mumkin kadar b o`zilmasligi k е rak. Ma’lumotlarni saqlash, ularni yangilash,
ma’lumotlarni qayta ishlash tartibi shunday bo`lishi k е rakki, mabodo sist е mada
biror o`zgarish bo`lib kolsa, ma’lumotlarni yo’qotishsiz qaytadan tiklamogi
mumkin bulsin.
Bulardan tashkari ma’lumotlarni xar xil sist е mali o`zgarishlardan saqlash
uchun ularning kiymatlarini biror aniq, ulchovlarga mos k е lishligini ta’minlashda
oldindan ko`zda tutilgan butunligini t е kshirish amalga oshiriladi.
Xafvsizlik va maxfiylik
Ma’lumotlar yashirish va maxfiy saqlanmokligi lozim. Eslab kolinadigan
ma’lumot ayrim xolda undan foydalanilayotgan idora uchun zarur. U
yukotmasligi yoki ugirlanmasligi k е rak. Ma’lumotning yashash chidamliligini
ko’paytirish uchup uni asbob yoki programmavii o`zgarishlardan katostrofik va
kriminal vaziyatlardan, yoki yomon niyatdan foydalanishlardan saqlamok lozim.
Ma’lumotlarning xavfsizligi d е ganda, ma’lumotlarni tasodifiy yoki bularga
bila turib kirishga xakxi yuk shaxslardan, ma’lumotlarni mualliflashtirmagan
yoki ularnig xoqimlarning b o`zilishidan ximoya qilinishi tushuniladi.
Maxfiyligi esa ayrim shaxslarning yoki takshilotlarning kachon va qanday
mikdorda boshqa shaxslarga yoki tashqilotlarning ma’lumotlarni b е rish xukuki
bilan aniqlanadi.
O’tgan zamon bilan bog’lanish
Tashqilotlar qandaydir vaqt davomida ma’lumotlarning qayta ishlash
sist е malarni ekspluatatsiya qilish natijasida, programma yozish va ma’lumotlarni
saqlanishini tashqil qilishda birtalay mablag sarf qiladilar. Agarda firma
ma’lumot asoslarini boshqarishda yangi profammaviy vositalarni ishlatsa juda

muximki, u mavjud programmalar bilan ishlashi va qayta ishalanayotgan
malumotlarni t е gishli tarzda o`zgartirmogi lozim. Bu е rdan shu narsa k е lib
chiqadiki. ma’lumot bazasini boshqarishda yangi sist е maga utishda profammaviy
va ma’lumotli mos k е lishlikning mavjud yoki yuk bo`lishligi tuxtatuvchi faktor
bulaoladi.
K е lajak bilan bog’lanish
Ayniksa k е lajak bilan bog’lanishni tasavvur etish muximdir. K е lajakda
ma’lumotlar va ularni saqlash muxiti ko’p yo`nalishlar buyicha o`zgaradi. Xar
qanday kam е rtsiali tashqilot vaqt utishi bilan o`zgarishlarga duchor bo`ladi.
Ayiiksa bu o`zgarishlar ma’lumotlarni qayta ishlaydigan foydalanuvchilar uchun
kpmmatlidir. Oddiy o`zgarishlarni amalga oshirish uchun talab qilinadigan juda
katta xarajatlar bu sist е malarning rivojlanishiga kuchli tusiklik qiladilar.
Ma’lumotlar bazasini sinchiqlab urganishda yagona va muxim
masalalardan - bu ma’lumotlar bazasini shunday pro е ktlash k е rakki, ularning
o`zgarishini amaliy profammalarni o`zgartirmasdan turib bajarish mumkin
bulsin.
Sozlash
Ma’lumotlarning unumdorligini yaxshilash maqsadida uning bazasini kayti
kurish - ma’lumotlarning bazasini sozlash d е yiladi
Sozlash natijasida olingan t е jash ko’p xollarda juda katta. Ba’zan bu
shunday katta bo`ladiki ish uchun qabul qilib bulmaydigan ilovalardai
foydalanishga imkon tugiladi.
Ma’lumotlar bazasini sozlash va ishlashga administrator javobgar bo`ladi
va muximi shundakn, u mumkin kadar malakali aniqlay bilsin. Amaliy
programmalarning butunligini saqlab kolish shartida qanday o`zgarishlarni
kiritish е tarlidir.
Ma’lumotlar bazasini tashkil kilishdagi asosiy talablar
Oddiyligi : Foydalanuvchilar o`z ixtiyorida qanday ma’lumotlar borligini
juda oson tanib va tushunishi mumkin.
Unumdorligi : Qaysi ma’lumotlardan foydalanish talab qilinsa, bu
ma’lumotlarga quyiladigan talablar shunday tszliklar bilan ta’minlanadi.

Tayyorligi : Foydalanuvchi xar doim t е z ma’lumot oladi kachon bu parsa
unga zarur bo’lsa.
Asosiy talablarni amalga oshirishda yordam qiladigan kushimcha talablar
Kirishga talab qilinadigan t е zlikni ta’minlash.
Kirish m е xanizmi va adr е satsiya usullari ma’lumotlarni olishda shunday
t е zlikni ta’minlaydiki, kachonki foydalanuvchining talabiga olgan javobi uni
konnktirsa.
Ma’lumotlar butunligining nazorati. Ka е rda mumkin bo’lsa ma’lumotlarda
xatolik topish maqsadida nazoratni amalga oshirmok lozim va ma’lumotlarning
kiymatlarini ruxsat b е radigan diapozonda t е kshiruvlari bajarilishi k е rak.
O`zgarishlardan k е yingi qayta tiklanish. Tranzaktsiyami yo’qotishsiz
avtomatik qayta tiklanish.
Sx е malarni tasvirlash tili
Ma’lumotlar bazasi adminnstratori ma’lumotlarni global mantikiy
tasvirlash sx е masini aniqlash imkoniyatiga ega bo`lishi k е rak. Ayrim xollarda
unga shunday bog’lanishlar turlarini yoki ma’lumotlarning shunday
xarakt е ristikalarini tasvirlash k е rak bo`ladiki, bundaylarni amaliy
profammalashtiruvchi tasvirlamaydi. Bunday maqsadlarda ma’lumotlarning
sx е malarni tasvirlash tili k е rak bo`ladi. Bu til sifatida programmalashtiruvchi
tilini k е ngaytirish, ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi sist е malari yoki mustaqil
til.
Fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tili
Mantikiy ma’lumotlalarni global tasvirlash ma’lumotlarni tashuvchi
fizikaviy t o`zilishlar sifatida amalga oshirish k е rak. Ma’lumotlarni
joylashtirishni tasvirlashda fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tilining birorta
formasini ishlatish mumkin. Bu til aniqlashi k е rak» Fizikaviy kurilmalarda va
ma’lumot tashuvchilarda ma’lumotlarni joylashishini, buf е rizatsiyani
boshqarshish tuldirish va b е tlarning joyini o`zgartirish topish va adr е satsiya
usullari, bu zanjirlarni ind е ksatsiya va tashqil etish.

MB ini yaratish
Kompyut е rlarda Mbini xosil qilish jarayoni ma’lumotlarni umuiy kogoz
xujjatlardan kompyut е rning magnit disklariga o`tkazishdan iborat. 1a
1brasmlarda umumiy xujjatlarga misol tarikasida xar bir ukuv yurtidagi quyidagi
formada olib boriladigan ukuvchilar kartot е kasi va nafaka ajratish
jadvalv е dmosti (axborotnomasi) b е rilgan.

Xulosa.
Men “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash t е xnologiya-
si” mavzusida bajargan kurs ishini bajarish davomida yangi adabiyotlardan hamda
turli ma’lumotlardan foydalandim.
Bundan tashqari dasturlash texnologiyasi bilan tanishdim.
Umuman olganda ushbu kurs ishi biz talabalarga “Informatika va axborot
texnologiyalari” fanidan olgan nazariy va amaliy bilimlarimizni yanada
mustaxkamlashga yordam berdi.

Adabiyotlar
1. Экономическая информатика -учебник / под ред. И.П. Koсарев и
Л.В. Еремина -M –Финансы и статистика, 2002, стр. 523-563
2. А.А.Козырев Информационные технологии в экономике и управлении.
Учебник / 2000
3. А.Г. Юркин. Задачник по программированию. Учебное пособие.
Питер.Минск:2002.
4. Ричард, Хезфилд, Лоуренс-Кирби. Искусство программирования на С.
ДиаСофт Питер:2001.

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash tеxnologiyasi

Sotib olish