Ma'naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini o'rganishdagi o'rni - Manaviyat asoslari - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	56.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Manaviyat asoslari

Ma'naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini o'rganishdagi o'rni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Ma’naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini
o’rganishdagi o’rni
BAJARDI :
QABUL QILDI :
Toshkent
1

Mundarija
Kirish
I Bob. O’zbekistonda mustaqillikdan keyin ma’naviy qadriyatlarning
tiklanishi
I.1. O’zbek xalqiga xos ma’naviyat mezonlari va milliy qadriyatlarning
qayta tiklanishi
I.2. Ma’naviy hayotda yuksak o’rin tutgan tarixiy shaxslar va buyuk
ajdodlar nominining abadiylashtirilishi
II Bob. Mustaqil O’zbekistonda jamiyatning ma’naviy yangilanishi
jarayonida madaniy merosga munosabat
II.1. Yurtmizdagi madaniy va ma’naviy yodgorliklarning xalqaro miqyosda
tanilishi
II.2. Ma’naviyat mezonlarining shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharoitida ma’naviy islohotlar zamirida madaniy-
ma’rifiy muassasalar faoliyati tubdan o’zgardi. Biror bir jamiyat ma’naviy
imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay turib,
o’z istiqbolini tasavvur qila olmaydi. O’zbekiston mustaqilligidan keyin esa ma’naviy
mezonlar yangi mazmun kashf etib, kamol topdi. Mustaqillik sharoitida madaniy-
ma’rifiy muassasalar xalqning ma’naviy ehtiyojini qondirish, milliy an’analarni tiklash,
xalq ijodini ravnaq toptirish, yangi milliy mafkurani targ’ib etish maskaniga aylandi.
Mustaqillik tufayli respublikamizda milliy-ma’naviy tiklanish davlat siyosati darajasiga
ko’tarilgandan so’ng, madaniy-ma’rifiy muassasalar va ma’naviy meros yodgorliklari
xalq ma’naviy rivojlanishi yo’lida xizmat qilish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Shu nuqtai
nazardan olib qaraganda, madaniy-ma’naviy qadriyatar va an’analar va milli masalalar
bilan shug’ullanish asosiy sohalardan biri bo’lib, madaniy an’analar, bayramlar va urf-
odatlar komil insonni tarbiyalashda munosib xissa qo’sha oladigan omillardan bo’lgani
sababli, bu mavzu o’rganilishi jihatdan doim dolzarb va ahamiyatini yo’qotmay
kelmoqda. Mustaqillik yillarida tarix faniga e’tibor davlat sisosati darajasiga ko’tarildi.
O’tgan yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A. Karimov
tashabbusi bilan Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan boyitish va uni xalqqa yetkazish
borasida juda kata miqyosli ishlar amalga oshrildi. Buyuk Ipak Yo’li chorraxasida
joylashgan yurtimiz geografik muhim nuqtada joylashganligi va uning ijodkorlikka
moyil xalqi turmushi davomida boy tarixiy ildizga ega madaniyat va ma’naviy turmush
tarsi vujudga kelib, shakllanib bordi. Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy-iqtisodiy sohlalar
bilan bir qatorda madaniyat sohasi ham yuksak ahamiyatga ega. Shu sababli uning
rivojlanish yo’nalishlarini chuqur o’rganish va ilmiy tahlil etish zarur. Madaniy-
ma’naviy hayotni o’rganish tadqiqotchilarning diqqat markazida bo’lib kelayotgan
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Madaniy va ma’naviy turmushning shakllanishi
va rivojlanishi borasida butun bir ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalar tarixi gavdalanadi 1
.
Mavzuning obekti va predmeti: Kurs ishining asosiy obekti ma’naviy hayotda muhim
o’rin tutgan qadriyatlar, an’analar, bayram va marosmlar, shu jumladan tariximizdagi
1
Каримов И.А., Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2000. 148-б.
3

buyuk ajdodlar va allomalar nomini oqlash hamda ularnng nomini abadiylashtirish
masalalari hisoblanadi. Predmeti esa madaniy va ma’naviy sohani xalqni komil shaxs
sifatida shakllantirish jarayonidagi qo’shgan katta xissasini o’rganishdan iborat.
Mavzuning maqsad va vazifalari: Kurs ishning maqsadi madaniyat va ma’naviyat
sohalarining bugungi kun hayoti va axoli turmushidagi o’rni, shuningdek uning tarixiy
mustaham ildizlarni ochib berish va tahlil qilish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib,
quyidagi vazifalar belgilandi: Mustaqil O’zbekistonda madaniy va ma’naviy
sohalarning davlat rivojidagi o’rni va ahamiyatini o’rganish va uni yoritish,
xalqimizning ijtimoiy-madaniy tarixi davomida umuman jahon miqyosida madaniy
hayotning ta’sirini o’rganish.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Mavzuga oid qator muhim ahamiyatga ega
tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ushbu mavzuga oid adabiyotlar tahliliga to’xtalsak, ular
ko’proq mustaqillik davrida o’zbek milliy madaniyatidagi islohotlar va bu madaniyat
jarayonlarda amalga oshirilgan muhim islohot va yangiliklarni o’zida aks ettiradi.
Ushbu mavzuning o’rganilishi naqadar kata ahamiyat kasb etishini O’zbekiston
Respubikasi birinchi prezidenti Islom Karimovning bir qancha asarlarida aynan
ma’naviyat va ma’naviy hayot tushuchalari yoritib o’tiladi.Jumladan, “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch” 2
, “Istiqlol va ma’naviyat” kabi asarlarini aytish mumkin.
Shu bilan birga Imomnazarov A. muallifligidagi “Milliy ma’naviyatimiz nazariyasiga
chizgilar”, Alimasov V.A. muallifligidagi “O’zbekiston Respublikasining bozor
munosabatlariga o’tish sharoitida madaniy-ma’rifiy muassasalar rivojlanishinin o’ziga
xos xususiyatlari”, Bekmurodov M. “Tashkilot madaniyati va rahbar ma’naviyati”
asarlari va qator o’quv materiallari hamda turli disseratsiyalar shular jumlasidandir.
Mustaqillik yillarida yangi uslubiy yondoshuvlarning shakllanishi davrida yozilgan
2
Каримов И . А . Юксак маънавият - энгилмас куч . – Тошкент : Маънавият , 2008. 178- б .
4

asarlar 3
va darsliklar 4
, risolalar 5
, turli to’plamlar 6
, hamda doktorlik va nomzodlik
dissertatsiyalarining ilmiy-nazariy, manbaviy asoslari va mazmunida yaqqol namoyon
bo’ldi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 256 bet.
4
Rajabov Y.R. O‘zbekiston tarixi (1917-1993-yillar) – T.: O‘qituvchi, 2007. 232-bet.
5
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 322-bet.
6
Ziyoyev H. O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlar tarixi (miloddan oldingi asrlardan 1991-yil 31-avgustgacha). – T.:
Sharq, 2001. 447-bet.
5

I Bob. O’zbekistonda mustaqillikdan keyin ma’naviy qadriyatlarning
tiklanishi
I.1. O’zbek xalqiga xos ma’naviyat mezonlari va milliy qadriyatlarning
qayta tiklanishi
Ma’naviyatning mohiyati shunchalik kеngki, uni o’lchab ham, poyoniga еtkazib
ham bo’lmaydi. Ma’naviyat – inson ruhiy va aqliy olaini ifodalovchi tushuncha. U
kishilarning huquqiy, falsafiy, ilmiy, badiiy, axloqiy va diniy tasavvurlarini o’z ichiga
olishidan kelib chiqsak, ushbu tushuncha nihoyatda chuqur ma’no mazmun kasb etadi.
U inson uchun butun bir olamdir 7
.
Mustaqillik yillarida ma’naviy hayot sohasi bo’yicha O’zbеkiston
Rеspublikasida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan bir vaqtda ma’naviy
mеrosimizni, madaniy qadriyatlarimizni tiklash va ularni xalqimizga yеtkazish borasida
kеng ko’lamda faoliyat olib borilmoqda. Ma’naviyatning mohiyati shunchalik kеngki,
uni o’lchab ham, poyoniga еtkazib ham bo’lmaydi. Ma’naviyat – inson ruhiy va aqliy
olaini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning huquqiy, falsafiy, ilmiy, badiiy, axloqiy va
diniy tasavvurlarini o’z ichiga olishidan kelib chiqsak, ushbu tushuncha nihoyatda
chuqur ma’no mazmun kasb etadi. U inson uchun butun bir olamdir. Jamiyatimiz
hayotida ma’naviy kamolotni tеzlashtirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish,
milliy qadriyatlarni o’rganish mustaqillikni mustahkamlashning asosiy vazifalaridan
biridir 8
.
Uzoq ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, o’zbek milliy davlatchilik
tarixi eng avvalo ma’naviyat-ma’rifatning jamiyat hayotida muhim o’rin egallaganligi
bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu azaliy an’anaga mustaqillik yillarida ham alohida
e’tibor berilishi juda ahamiyatli bo’ldi. Qayd etish lozimki, istiqlolning dastlabki
davrlaridanoq madaniyatning metodologiyasi o’zgardi. Agarda, sho’rolar mustabid
tuzimi davrida madaniyatning asosiy vazifasi jamiyat a’zolarining kommunistik
7
Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 235-bet.
8
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007.93-bet.
6

mafkura va soxta g’oyaga e’tiqodini mustahkamlashga safarbar etish bo’lsa, istiqlol
davrida uning maqsadi tamomila o’zgardi 9
.
Eng avvalo, mamlakat hukumati, Prezidentning ma’naviy-ma’rifiy omillarga
nisbatan munosabati shakllandi. Jumladan, ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat
siyosatining asosiy ustivor yo’nalishi, deb hisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog’liq
shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning hokimlar, vazirliklar, idoralar,
tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy ahamiyat
kasb etdi. Ma’naviyati yuksak millat va davlatning kelajagi buyuk bo’lishi mumkin
ekanligi to’g’risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi. Ma’naviyati yuksak millat va
davlatnigina kelajagi buyuk bo’lishi mumkin ekanligi to’g’risidagi ijtimoiy fikr
shakllana boshlandi. Istiqlol davri O’zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng muqaddas
maqsadlaridan biri kelajakni ma’naviy jihatdan mustahkamlovchi jamoatchilik fikri
shakllandi 10
.
Istiqlol davrida ma’naviyatning har qanday siyosiy hukmron mafkuralardan
holiligi. O’zbekiton Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning 1992-yil 7-
martidagi Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qoshida Din
ishlari bo’yicha qo’mita tashkil etildi. 27-mart kuni I.Karimovning “Ro’za Xayitini dam
olish kuni deb e’lon qilish to’g’risida” Farmon e’lon qilindi. 1992-yildan boshlab har
yili mamlakatimizda ro’za xayiti umumxalq bayrami sifatida keng nishonlanmoqda.
Shuningdek, qurbon xayiti ham yurtimizda dam olish kuni va bayram qilib
nishonlanadigan bo’ldi 11
.
Eng muhimi, xalqimiz o’z tarixida birinchi marta bevosita hukumat yordamida
har yili muqaddas Haj va Umra amallarini ado etish sharafiga muyassar bo’lmoqda.
1995-yil 19-mayda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qarori bilan
Toshkentda xalqaro islom tadqiqot Markazi tashkil etildi. O’zbekistonda istiqomat
qilayotgan ko’p millatli xalqlarning madaniy taraqqiyoti, ularning o’zliklarini anglash
jarayonlariga bo’lgan intilishlarini qonuniy-huquqiy asosda qondirish masalalari ham
9
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 31-bet
10
Каримов И.А., Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2000. 176-б.
11
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 291-bet.
7

mamlakat hukumati oldidagi eng muhim vazifalardan biri bo’ldi. Shu o’rinda 1989-yili
madaniyat vazirligi huzurida respublika millatlararo madaniy markazning tashkil
etilishini alohida ta’kidlash lozimdir. Agarda 1990-yillarning boshlarida O’zbekistonda
12 ta milliy-madaniy markaz faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, hozirgi kunga kelib ularning
soni 80 dan ortdi. Mustaqillik yillarida milliy-madaniy markazlar faoliyati ustidan
muvofiqlashtiruvchi ishlarning ko’lami ham ortdi va 1992- yil yanvar oyida hukumat
qarori bilan Respublika Baynalmilal Madaniy markazi tashkil etildi. Shuning uchun
ham O’zbekiston hukumati madaniyatdagi milliylik va baynalmilallik nisbatini
saqlashga muhim vazifa sifatida munosabatda bo’la boshladi. Ayni paytda 130 ga yaqin
millat va elat yashayotgan O’zbekistonda har bir millat ravnaqi, uning barqaror
taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga har qanday tahdidlarning oldini olish, u
yoki bu millatga mansub kishilar guruhining xudbinlik kayfiyatlarini muqarrar tarzda
boshqa millat, xalq imkoniyatlarini zo’ravonlik va zug’um bilan chegaralab qo’yadigan
davlat siyosatining ishlab chiqilishi bu boradagi amaliy ishlarning samarasini oshirdi 12
.
12
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 271-bet.
8

I.2. Ma’naviy hayotda yuksak o’rin tutgan tarixiy shaxslar va buyuk
ajdodlar nominining abadiylashtirilishi
Yurtimizda ma’naviy merosni tiklashga bag’ishlab amalga oshirilgan ulkan
ishlardan biri Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yillik, Imom Ismoil al-Buxoriyning 1220
yilligi hamda Amir Temurning 660 yilligi yubileylari tantanalarini nishonlash, ularning
faoliyatini va ijodini to’liq yoritib xalqimizga bayon etish hamda nomlarini
abadiylashtirish bo’ldi. Hukumatimiz qarori bilan 1996-yil Amir Temur yili deb e’lon
qilindi. Amir Temurning yubiley tantanalari nafaqat O’zbekistonda balki xalqaro
miqyosda ulkan ko’tarinkilik bilan nishonlandi. Amir Temurning hayoti, faoliyatiga
doir bir necha o’nlab asarlar yaratildi. O’zi tug’ilgan Shaxrisabzda hamda Toshkentning
markazida ulkan haykali o’rnatildi. Shuningdek, nihoyatda xashamatli tarzda
Temuriylar muzeyi binosi qad ko’tardi. Amir Temur nishoni ta’sis etildi. Bu qilingan
ishlar shuni bildiradiki, mustaqillik sharofati bilan ko’plab haqiqatlar yuzaga
chiqmoqda, ya’ni, shulardan eng yirigi - sho’rolar davrida g’irt bosqinchi, kallakesar,
gazanda degan nomlar bilan niqoblanib kelingan Amir Temur nomi o’zining haqiqiy
yirik tarixiy shaxs, intizomli iqtidorli hukmdor, etuk sarkarda, bunyodkor, yirik,
markazlashgan turkiy davlat asoschisi degan haqiqiy obro’-e’tibori va mavqeini topdi 13
.
Mustaqillik yillarida O’zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot uzoq
ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, o’zbek milliy davlatchilik tarixi eng
avvalo ma’naviyat-ma’rifatning jamiyat hayotida muhim o’rin egallaganligi bilan
chambarchas bog’liqdir. Ushbu azaliy an’anaga mustaqillik yillarida ham alohida
e’tibor berilishi juda ahamiyatli bo’ldi 14
.
Qayd etish lozimki, istiqlolning dastlabki davrlaridanoq madaniyatning
metodologiyasi o’zgardi. Agarda, sho’rolar mustabid tuzimi davrida madaniyatning
asosiy vazifasi jamiyat a’zolarining kommunistik mafkura va soxta g’oyaga e’tiqodini
mustahkamlashga safarbar etish bo’lsa, istiqlol davrida uning maqsadi tamomila
o’zgardi.Eng avvalo, mamlakat hukumati, Prezidentning ma’naviy-ma’rifiy omillarga
nisbatan munosabati shakllandi. Jumladan, ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat
13
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 73- bet.
14
Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 285-bet.
9

siyosatining asosiy ustivor yo’nalishi, deb hisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog’liq
shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning hokimlar, vazirliklar, idoralar,
tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy ahamiyat
kasb etdi. Manaviyati yuksak millat va davlatning kelajagi buyuk bo’lishi mumkin
ekanligi to’g’risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi. Ma’naviyati yuksak millat va
davlatnigina kelajagi buyuk bo’lishi mumkin ekanligi to’g’risidagi ijtimoiy fikr
shakllana boshlandi 15
.
Istiqlol davri O’zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng muqaddas
maqsadlaridan biri kelajakni ma’naviy jihatdan mustahkamlovchi jamoatchilik fikri
shakllandi. Istiqlol davrida ma’naviyatning har qanday siyosiy hukmron mafkuralardan
holiligi. O’zbekiton Respublikasi birinchi Prezidenti I. Karimovning 1992-yil 7-
martidagi Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qoshida Din
ishlari bo’yicha qo’mita tashkil etildi. 27 -mart kuni I. Karimovning “Ro’za Xayitini
dam olish kuni deb e’lon qilish to’g’risida” Farmon e’lon qilindi. 1992 -yildan boshlab
har yili mamlakatimizda ro’za xayiti umumxalq bayrami sifatida keng nishonlanmoqda.
SHuningdek, qurbon xayiti ham yurtimizda dam olish kuni va bayram qilib
nishonlanadigan bo’ldi. Eng muhimi, xalqimiz o’z tarixida birinchi marta bevosita
hukumat yordamida har yili muqaddas Haj va Umra amallarini ado etish sharafiga
muyassar bo’lmoqda. 1990- yil 19-mayda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasi qarori bilan Toshkentda xalqaro islom tadqiqot Markazi tashkil etildi 16
.
O’zbekistonda istiqomat qilayotgan ko’p millatli xalqlarning madaniy
taraqqiyoti, ularning o’zliklarini anglash jarayonlariga bo’lgan intilishlarini qonuniy-
huquqiy asosda qondirish masalalari ham mamlakat hukumati oldidagi eng muhim
vazifalardan biri bo’ldi. Shu o’rinda 1989-yili madaniyat vazirligi huzurida respublika
millatlararo madaniy markazning tashkil etilishini alohida ta’kidlash lozimdir. Agarda
1990-yillarning boshlarida O’zbekistonda 12 ta milliy-madaniy markaz faoliyat
ko’rsatgan bo’lsa, hozirgi kunga kelib ularning soni 80 dan ortdi. Mustaqillik yillarida
milliy-madaniy markazlar faoliyati ustidan muvofiqlashtiruvchi ishlarning ko’lami ham
15
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996.231-bet
16
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 276-bet.
10

ortdi va 1992-yil yanvar oyida hukumat qarori bilan Respublika Baynalmilal Madaniy
markazi tashkil etildi. Shuning uchun ham O’zbekiston hukumati madaniyatdagi
milliylik va baynalmilallik nisbatini saqlashga muhim vazifa sifatida munosabatda bo’la
boshladi. Ayni paytda 130 ga yaqin millat va elat yashayotgan O’zbekistonda har bir
millat ravnaqi, uning barqaror taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga har
qanday tahdidlarning oldini olish, u yoki bu millatga mansub kishilar guruhining
xudbinlik kayfiyatlarini muqarrar tarzda boshqa millat, xalq imkoniyatlarini zo’ravonlik
va zug’um bilan chegaralab qo’yadigan davlat siyosatining ishlab chiqilishi bu boradagi
amaliy ishlarning samarasini oshirdi 17
.
Yurtimizda ma’naviy merosni tiklashga bag’ishlab amalga oshirilgan ulkan
ishlardan biri Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yillik, Imom Ismoil al-Buxoriyning 1225
yilligi hamda Amir Temurning 660 yilligi yubileylari tantanalarini nishonlash, ularning
faoliyatini va ijodini to’liq yoritib xalqimizga bayon etish hamda nomlarini
abadiylashtirish bo’ldi. Hukumatimiz qarori bilan 1996-yil Amir Temur yili deb e’lon
qilindi. Amir Temurning yubiley tantanalari nafaqat O’zbekistonda balki xalqaro
miqyosda ulkan ko’tarinkilik bilan nishonlandi. Amir Temurning hayoti, faoliyatiga
doir bir necha o’nlab asarlar yaratildi. O’zi tug’ilgan Shaxrisabzda hamda Toshkentning
markazida ulkan haykali o’rnatildi. SHuningdek, nihoyatda xashamatli tarzda
Temuriylar muzeyi binosi qad ko’tardi. Amir Temur nishoni ta’sis etildi. Bu qilingan
ishlar shuni bildiradiki, mustaqillik sharofati bilan ko’plab haqiqatlar yuzaga
chiqmoqda, ya’ni, shulardan eng yirigi - sho’rolar davrida g’irt bosqinchi, kallakesar,
gazanda degan nomlar bilan niqoblanib kelingan Amir Temur nomi o’zining haqiqiy
yirik tarixiy shaxs, intizomli iqtidorli hukmdor, etuk sarkarda, bunyodkor, yirik,
markazlashgan turkiy davlat asoschisi degan haqiqiy obro’-e’tibori va mavqeini topdi.
Vatanimizda Amir Temurning faoliyatini xolis o’rganishda O’zbekistonning birinchi
Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov olib borayotgan siyosat alohida ahamiyatga
ega. Hukumatimiz “Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to’g’risida”
(1994 yil, 29-dekabr), “1996 yilni Amir Temur yili deb e’lon qilishi to’g’risida” (1995-
yil, 26-dekabr), “Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil etish va “Amir Temur”
17
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 231-bet
11

ordenini ta’sis etish to’g’risida (1996-yil) qator farmon va qarorlar chiqardiki, bu
tadbirlar temurshunoslikning keyingi taraqqiyoti uchun kata zamin yaratdi 18
.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 29-apreldagi "Imom al
Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy taqvim bo’yicha 1225-yilligini nishonlash
to’g’risida"gi qarori asosida allomaning maqbarasi o’rnida maxsus yodgorlik majmui
barpo etildi. Bu yodgorlik majmui O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov
rahbarligida yaratilgan loyiha asosida Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Andijon,
Namangan, Qo’qon, Shahrisabz xalq ustalari tomonidan 1998-yilda qurilgan 19
.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ajdodlarimizdan qolgan madaniy tarixiy
merosga e'tibor kuchaydi, tarixiy yodgorliklar davlat nazorati ostiga olindi. Istiqlol
yillarida Buxoro, Samarqand, Termiz, Xiva, Toshkent. Qo’qon. Shahrisabz kabi
shaharlarda ulug’ ajdodlarimizning yuksak iste'dodi bilan bunyod etilgan obidalar
o’zining haqiqiy qadr-qimmatini topdi, ularni ta'mirlash va asl qiyofasini tiklash
davlatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylandi. Toptalgan tariximiz,
qutlug’ qadamjolar, hatto nomlari ham unutilayozgan obidalar ta'mirlandi, qayta
tiklandi. Imom al Buxoriy, Imom at-Termiziy, Abu Mansur al-Moturudiy, Ahmad al-
Farg’oniy, Burhoniddin al-Marg’inoniy, Mahmud az-Zamaxshariy kabi ulug’
allomalarimizning sha'nlariga munosib yodgorlik majmualar yaratildi. Toshkent,
Samarqand va Shahrisabzda Sohibqiron Amir Temur, Toshkentda Mirzo Ulug’bek,
Alisher Navoiy, Urganchda Jaloliddin Manguberdi, Termizda Alpomish haykallari qad
ko’tardi. Bugungi kunda mamlakatimizda etti mingdan ortiq yodgorlik, shu jumladan,
2500 ta me'moriy obida, 2700 tadan ortiq monumental san'at asari davlat muhofazasiga
olingan. 1991-yildan Xivadagi Ichonqal'a qo’riqxonasidagi, 1993-yildan Buxoro shahri
markazidagi, 2000 yildan Shahrisabz shahri markazidagi yodgorliklar Yuneskoning
“Umumjahon madaniy merosi” ro’yxatiga kiritildi yillarda bunyod etilgan Oqmasjid
istiqlol davrida xalqimizning muqaddas ziyoratgohiga aylanib, yaxshilik va ezgulikka,
tinchlik va osoyishtalikka. O’zaro ahil va hamjihat bo’lishga xizmat qilmoqda 20
.
18
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 232-bet.
19
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 81- bet.
20
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 97-bet.
12

II Bob. Mustaqil O’zbekistonda jamiyatning ma’naviy yangilanishi
jarayonida madaniy merosga munosabat
II.1. Yurtmizdagi madaniy va ma’naviy yodgorliklarning xalqaro
miqyosda tanilishi
Bugungi kunda mamlakatimizda yetti mingdan ortiq yodgorlik, shu jumladan,
2500 ta me'moriy obida, 2700 tadan ortiq monumental san'at asari davlat muhofazasiga
olingan. 1991-yildan Xivadagi Ichonqal'a qo’riqxonasidagi, 1993-yildan Buxoro shahri
markazidagi, 2000-yildan Shahrisabz shahri markazidagi yodgorliklar Yuneskoning
“Umumjahon madaniy merosi” ro’yxatiga kiritildi yillarda bunyod etilgan Oqmasjid
istiqlol davrida xalqimizning muqaddas ziyoratgohiga aylanib, yaxshilik va ezgulikka,
tinchlik va osoyishtalikka. O’zaro ahil va hamjihat bo’lishga xizmat qilmoqda.
Hayotimizda ma’naviy kamolotni rivojlantirish, yoshlarni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalashda-ajdodlarimizning bizgacha еtib kеlgan boy madaniy mеroslarini o’rganish
ham katta o’rin egallaydi. Shu sababli O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti tomonidan
qadriyatlar, urf-odatlar, buyuk ota-bobolarimizning bizga qoldirgan mеroslarini
o’rganish va tarqib etish uchun kеng yo’llar ochildi. Bu boradagi tadbirlar
mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq amalga oshirila boshladi 21
.
Madaniy-ma’rifiy ishlarning rivojlanishi uchun davlat tomonidan katta
mablaqlar ajratildi. O’zbеkistondagi barcha davlat tеatrlari, madaniyat uylari, san’at oliy
o’quv yurtlari, folklor-etnografik guruhlar madaniyat o’choqlariga aylanib qoldi. Tеatr
sahnalarida yangi zamonaviy spеktakllar qo’yila boshlandi. MDO’ dagi davlatlar ilan
ijodiy hamkorlik yo’lga qo’yildi, turli xalqaro anjumanlar o’tkazildi. Badiiy adabiyotda
partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yondoshishga chеk qo’yildi. Bahovuddin
Naqshband, Fеruz, Xo’ja Ahror, Cho’lpon, Fitrat kabi allomalarning nomlari tiklanib,
asarlari chop etildi.1991 yili buyuk alloma, qazal mulkining sultoni Alishеr Navoiy
yubilеyini o’tkazish katta voqеa bo’ldi. Bu tantanaga bag’ishlanib Rеspublikamizda
shoirning asarlari nashrdan chiqarildi. 1994-yil Mirzo Ulug’bеk tavallud topgan
kunining 600 yilligi kеng ko’lamda, jahon miqyosida nishonlandi. YUNЕSKO ning
21
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 191-bet.
13

Parijdagi qarorgohida yubilеyga bag’ishlangan haftalik va unga ko’rgazma ochildi.
Mustaqillik yillarida buyuk sohibqiron Amir Tеmurning 660 yilligi bo’lib o’tdi.
YUNЕSKO tomonidan 1996-yil “Amir Tеmur yili” dеb e’lon qilindi. Shu yili
YUNЕSKO ning Parijdagi qarorgohida “Tеmuriylar davri, fan, madaniyat va
maorifning gullab yashnashi” mavzuida anjuman va unga baqishlangan ko’rgazma
ochildi. Mamlakatimizda “Tеmuriylar tarixi davlat” muzеyi, Amir Tеmur nomi bеrilgan
boqlar, ko’chalar barpo etildi. Rеspublikamizda bizgacha еtib kеlgan boy mеroslarni
o’rganish, milliy o’zlikni anglash, ma’naviy qadriyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor
bеrilmoqda va ularga nisbatan xalqimizning chuqur hurmat va ehtiromi ko’rsatilmoqda.
So’nggi yillarda tashkil etilgan “Oltin mеros” jamg’armasi, Abdulla Qodiriy nomidagi
“Mеros” nashriyotlari kеng miqyosda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni olib bormoqda 22
.
Islom olamining allomalari Iso at-Tеrmiziyning 1200 yilligi, Mahmud az-
Zamahshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroninng 850 yilligi, Bohovuddin
Naqshbandiyning 675 yilligi kеng ko’lamda nishonlandi. Ularning boy asarlari
nashrdan chiqarildi. Barcha viloyatlar va shaharlarda har yili Alishеr Navoiy, Bobur,
Mashrab, Ogahiylarga baqishlanib kеchalar o’tkazildi, Jaloliddin Mangubеrdining 800
yillik tavalludiga, “Alpomish” dostonini yaratilishining 1000 yilligiga bag’ishlangan
turli kеchalar, bahslar tashkil etildi. Ma’naviy hayotni takomillashtirish borasida 1994-
yil O’zbеkiston Rеspublikasi birinchi Prеzidеnti tomonidan ma’naviy qadriyatlarni
o’rganish va uni takomillashtirish borasida “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik
markazini tuzish haqida farmon e’lon qilindi. Markaz tomonidan Imom al Buxoriyning
yubilеyiga bag’ishlab, qur’oni karimdan kеyin ikkinchi o’rinda turadigan “Al-Jomе’ as-
Sahiyh” (Ishonarli to’plam), “Al-adab as-mufrad” (Adab durdonalari) o’zbеk tiliga
tarjima qilinib, nashrdan chiqarildi 23
.
1998-yili Imom al Buxoriy tavalludining 1225-yilligi, Ahmad al Farg’oniy
tavalludining 1200 yilligi jahon miqyosida kеng nishonlandi. Yubilеylar munosabati
bilan allomalar hayotiga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar va badiiy ko’rgazmalar
ochildi. Bularning barchasi O’zbеkistonda chinakam milliy qadriyatlarni tiklash uchun
22
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 93- bet.
23
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 231-bet
14

yuritilayotgan katta ishlardan dalolat bеradi. Ayniqsa, al Buxoriy xalqaro
jamg’armasining ochilishi katta voqеa bo’ldi. Rеspublikamiz Birinchi Prеzidеnti Imom
al Buxoriyning, Ahmad al Farg’oniyning mo’tabar nomlarini tiklash, xalqimiz,
qolavеrsa, butun dunyo musulmonlariga qaratilgan shaxsiy tashabbusi bilan ul-zoti
shariflar sha’niga ulug’vor yodgorliklar va jamg’armalar tuzishga imkon
yaratildi.Jamg’armaning maqsadi Imom al Buxoriyning hayoti, ilmiy mеrosi, u
yashagan davr fani va madaniyatiga oid bo’lgan tarixiy manbalarni o’rganishdan
iboratdir 24
.
Islom olami buyuk namoyondalarining to’y-tantanalari nishonlanishi butun
dunyo xalqlarining diqqat-e’tiborida bo’ldi. Ma’naviy mеrosning tiklanishi uning bir
bo’lagi bo’lgan diniy qadriyatlarga ham e’tiborni kuchaytirdi. 1992- yil Birinchi
Prеzidеnt farmoni bilan Ramazon va qurbon hayit kunlari umumxalq bayrami dеb e’lon
qilindi. Movarounnahr diniy boshqarmasining ham faoliyati Rеspublikamiz hayotida
o’z o’rnini egalladi. Xalqimizning asrlar davomida nishonlanib kеlingan bayramlaridan
“Navro’z” umumxalq bayrami sifatida qayta tiklandi. Jamiyat taraqqiyotida ro’y
bеrayotgan o’zgarishlarni tushunish, hurfikrlikka intilish uchun kishilarni yangi yo’ldan
olib boruvchi g’oyaviy qarashlar ham hozirgi kunning asosiy vazifalaridan biri bo’lib
qolmoqda.
O’rta Osiyo, xususan, O’zbеkiston hududida qadimdan boshlab ayniqsa
astronomiya, matеmatika, tibbiyot, kimyo, mе’morchilik, ma’danshunoslik, falsafa,
musiqa, tilshunoslik, adabiyotshunoslik rivojlangan. Hozirgi kunda O’zbеkiston
olimlari ota-bobolari yaratib kеtgan ilmiy mеrosni chuqurroq o’rganib yanada
boyitdilar. O’zbеkiston olimlari o’z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilan jahon ilm-fani
va madaniyatiga munosib hissa qo’shdilar. Rеspublikamizda O’zbеkiston Rеspublikasi
Fanlar akadеmiyasi, qishloq xo’jalik fanlari akadеmiyasi, Davlat va jamiyat qurilishi
akadеmiyasi, Bank-moliya akadеmiyasi, Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti,
Islom tadqiqotlari markazi va boshqalar faoliyat ko’rsatmoqda 25
.
24
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 321-bet.
25
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 218-bet.
15

Nukus va Samarqandda O’zbеkiston Rеcpublikasi FAning bo’limlari ochilgan.
Ilmiy tadqiqot ishlari xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida faoliyat ko’rsatadigan ilmiy
tadqiqot institutlari, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy markazlari, shuningdеk,
univеrsitеtlar va boshqa oliy o’quv yurtlarida ham olib boriladi. Ilmiy kadrlar Fanlar
akadеmiyalari tizimida ham, oliy o’quv yurtlari, xalq ta’limi tizimida ham tayyorlanadi.
Faqat Oliy va O’rta maxsus ta’lim tizimidagi o’quv yurtlarida 600 dan ziyod fan
doktorlari va dеyarli 6 mingga yaqin fan nomzodlari o’qituvchilik va ilmiy faoliyat
bilan shug’ullanadilar. O’zbеkiston mustaqillikka erishganidan so’ng mamlakatda ilm-
fanga alohida e’tibor bеrildi. Xalq xo’jaligi va madaniy hayotning tobora ortib
borayotgan talablaridan orqada qolayotgan ilmiy tadqiqot institutlari tugatildi. Turmush
taqozo etgan yangi institutlar ochildi. Rеspublikamiz Vazirlar Mahkamasining 1995-yil
3-aprеlidagi qarori bilan O’zbеkiston Rеspublikasi FAning yangi Nizomi tasdiqlandi.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1992-yil 8-iyuldagi farmoni hamda uni amalga
oshirish yuzasidan O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar mahkamasining “Fanlar
rivojlanishini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tadbirlari va innovatsiya faoliyati
haqida”gi qarori mamlakatda fanni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Rеspublika olimlarini xorijiy mamlakatlarga tajriba oshirishga yuborishga alohida
e’tibor bеrildi. Ilmiy еchimlarni ichki va tashqi bozorda targ’ib etish va tarqatish,
maqsadida FA nеgizida “O’zFANT” Rеspublika ilmiy ishlanmalari innovatsiya tijorat
markazi tashkil etildi 26
.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining farmoniga binoan Rеspublika Vazirlar
Mahkamasi huzurida Oliy attеstatsiya komissiyasi tashkil etilishi munosabati bilan
FAning mavqеi ortdi. O’zbеk olimlarining fan-tеxnika sohasidagi yutuqlari nafaqat
O’zbеkiston balki jahon hamjamiyatida ham tan olina boshlandi va ko’pchilik
olimlarimiz davlatimiz mukofotlariga sazovor bo’ldilar va xorijiy davlatlar
akadеmiyalariga haqiqiy ham faxriy a’zolikka saylandilar. O’zbеkiston
Rеspublikasining Fanlar Akadеmiyasi al-Xorazmiy nomidagi, Zahiriddin Muhammad
Bobir nomidagi oltin mеdallarni ta’sis etdi. 1993- yilda O’zbеkiston Rеspublikasi
FAning akadеmigi G’. F. Fozilov tabiiy va tеxnikaviy fanlar sohasida katta yutuqlarga
26
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 178-bet
16

erishgani uchun al-Xorazmiy nomidagi Oltin mеdalning birinchi sohibi bo’ldi.
Zahiriddin Muhammad Bobir nomidagi Oltin mеdal birinchi bo’lib shu yili ijtimoiy va
gumanitar fanlar sohasida katta yutuqlarga erishgani uchun filologiya fanlari doktori
O’zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasining muxbir a’zosi U.I. Karimovga nasib
etdi miqyosda tan olinishining yaqqol misolidir. Birinchi prezidenti I.A. Karimov
aytganlaridеk, XXI asrda quroli, qo’shini kuchli bo’lgan davlatgina emas balki turli
sohalar bo’yicha kuchli mutaxassislari bo’lgan davlatgina qudratli davlat hisoblanadi.
Zеroki, har bir xalq fan sohasida katta yutuqlarni qo’lga kiritgan mashhur farzandlari
bilan ham buyukdir. Mustaqillik yillarida madaniyat sohasida ham tubdan o’zgarishlar
ro’y bеrdi. Bu avvalo tеatr san’ati, milliy musiqa, mе’morchilik, adabiyot sohalarida
yaqqol ko’zga tashlanadi 27
.
1991-yilda Farg’onada, 1993-yil Xivada Davlat qo’g’irchoq tеatrlari ish
boshladi. 1994-yilda qashqadaryo va Namangan viloyati tеatrlari qoshida qo’g’irchoq
guruhlari ochildi. 1993-yil avgust oyida Toshkеnt shahrida ish boshlagan “Turkiston”
saroyi nafaqat mе’morchilikning yorqin namunasi, balki sahna guruhlari va atoqli
artistlarning chiqishlari bo’ladigan dargohga aylandi 28
.
O’zbеkiston Rеspublikasi birinchi Prеzidеnti I. Karimov “Turkiston” saroyi
ochilishi marosimida nutq so’zlab, “Ushbu saroyda xalqimizninng, shuningdеk, jahon
xalqlarining, Markaziy Osiyo xalqlarining an’anaviy anjumanlarini, san’at bayramlarini
o’tkazishni niyat qilganmiz. Bu koshona, inshoollo, millatlar, el-elatlarning do’stlik
birodalik, qal’asiga aylandi”, - dеgan edi. Rеspublikada 36 ta tеatr faoliyat
ko’rsatmoqda. 1998-yil 26- martda O’zbеkiston Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnti I.
Karimovning “O’zbеkiston tеatr san’atini rivojlantirish to’g’risida”gi farmoni e’lon
qilindi. Bu farmonga muvofiq O’zbеkiston tomosha san’atining ko’p asrlik an’analarini
o’rganish, boyitish va targ’ib qilish, tеatr san’atini har tomonlama rivojlantirish, uning
moddiy-tеxnika bazasini yanada mustahkamlash, mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy
islohotlarni amalga oshirishda tеatr arboblarining faol qatnashishini ta’minlash
maqsadida “O’zbеktеatr” ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil
27
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 111-bet.
28
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 321-bet
17

etildi.O’zbеkistonda musiqa va raqs san’atini rivojlantirish maqsadida “O’zbеknavo”
gastrol-kontsеrt birlashmasi tashkil etildi. Unda musiqa-raqs san’atini rivojlantirishni
davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash masalalari ko’zda tutildi. Mustaqillik o’zbеk badiiy
adabiyoti rivojida, adabiyotshunoslik fani taraqqiyotida ham yangi bosqichni boshlab
bеrdi. Asarlari zararli, o’zlari millatchi dеb nohaq baholangan Cho’lpon, Otajon
g’oshim, Vadud Mahmud, Munavvarqori singari millatparvar yozuvchi,
ma’rifatparvarlar ijodi xolisona o’rganila boshlandi. Ularning asarlari chop etildi, sahna
yuzini ko’rdi 29
.
Jadidchilik harakatining asl mohiyatini, adabiy, madaniy, siyosiy hayotdagi
o’rnini ro’yi-rost ko’rsatish boshlandi. Bir vaqtlar diniy va saroy adabiyoti vakili dеb
nohaq qoralangan Ahmad Yassaviy, Boqirg’oniy, g’azzoliy, g’oja Ahror, Bahouddin
Naqshband, g’usayn Boyqaro, Fеruz singari buyuk shoir va mutafakkirlar hayoti va
ijodi o’rganilib, asarlari xalqqa qaytarildi. Alisher Navoiyning yuksak insoniy
g’oyalarni diniy manbalar asosida yorituvchi “Munojot”, “Arba’in”, “Tarixi anbiyo va
hukamo”, (“Payg’ambarlar va okimlar haqida”) kabi asarlari nashrdan chiqdi.
Mustaqillik sharofati bois mo’’tabar qur’on va hadislar chop etildi. Istе’dodli olim
Hamidulla Karamatovning “Qur’on va o’zbеk adabiyoti” nomli kitobi nashr etildi.
Aytish mumkinki, bunday asarlarning xalqimiz qo’liga еtib borishi butunlay yangi,
sog’lom, sof milliy g’oyalarimizning, maqsad va intilishlarimizning sifat darajasini
bеlgilaydi. Mazkur tadqiqot va unga o’xshagan boshqa asarlar milliy istiqlol
mafkurasining tantanasini ko’rsatadi. Atoqli olim B.B. Ahmеdovning “Amir Tеmur”, T.
Malikning “Shaytanat” romanlari, E. Vohidov, O. Matjon, O. G’ojiеva, X. Sultonov, A.
Suyun, Y. Eshbеk, g’. Do’stmuhammad, Sh. Salimova singari shoir va adiblarning
badiiy barkamol, g’oyaviy еtuk asarlari tufayli o’zbеk milliy istiqlol adabiyoti
shakllandi 30
.
Sharq va g’arb mе’morchiligi uyg’unlashgan binolar yurtimiz poytaxti va
viloyat markazlarida qad ko’tarib shaharlarimiz husniga husn qo’shmoqda Milliy bank,
mеhmonxona binolari, bozorlar qurilishi, ko’priklar va yo’llar, sport saroylari hamda
29
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 121- bet.
30
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 311-bet.
18

madaniyat va istirohat bog’larining bunyod etilishi buning yorqin misolidir.
g’aykaltaroshlik, amaliy bеzak san’ati, tasviriy san’at, raqs, kino san’atlarida ham
an’anaviy va zamonaviy usullar uyg’unlashib еtuk asarlar yaratildi va yaratilmoqda 31
.
Mustaqillik yillarida fan va madaniyat sohasida hukumatimiz rahbarligida va
homiyligida qisqa vaqt mobaynida ulkan yutuqlar qo’lga kiritildi. uchun butun
kuchlarimizni uyqunlashtiruvchi ahamiyatini nazarda tutib, birinchi prеzidеnt I.A.
Karimov mustaqillikning dastlabki davrida, 1993-yil 6-may O’zbеkiston Rеspublikasi
Oliy Kеngashining II chaqiriq, XII sеssiyasida “Oldimizda turgan eng muhim masala,
bu-milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizga tadbiq etishdir”, dеgan edi.
Kishilarimizni qaysi toifa va guruhdan bo’lishidan qat’iy nazar m’naviy inqirozdan
chiqaradigan yagona milliy g’oya atrofida birlashtiradigan birdan-bir qudratli kuch ana
shu milliy mustaqillik mafkurasidir. Yagona maqsad, yagona g’oya bo’lmasa jamiyat
inqirozga uchraydi, halok bo’ladi. Buni biz yaqin va olis o’tmishdagi tariximizdan
bilamiz. Milliy mafkura kеlajak maqsadni ifodalaydigan, xalqimizning ming yillik
tarixini buyuk kеlajak bilan boqlaydigan, ana shu yuksak maqsad yo’lida yuzdan ortiq
millatlar va elatlarni, barcha kishilarimizni birlashtiruvchi bayroq vazifasini bajaradi.
31
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 267-bet.
19

II.2. Ma’naviyat mezonlarining shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni
Ma’naviyat qanchalik boy bo’lsa shu jamiyat va millat shunchalik ravnaq
topadi. Ma’naviyatli odam yashashdan maqsadi nma ekanligini aniq biladi, umrini
mazmunli o’tkazish yo’llarini o’zi uchun izlab topadi. Shunday ekan, ma’naviyatda
inson hayoti mazmuni aks etadi. Ma’naviy mezonlar tarkib topgan shaxslar va ular
yashaydigan jamiyatda qobilyat, iste’dot, aql va sog’lom fikr egalari shu jamiyatning
obro’si hisoblanadi. O’zbеkistonning bozor munosabatlariga asoslangan dеmokratik
jamiyat qurish yo’lidagi iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy, madaniy-ma’rifiy ishlarimizdagi
barqarorlik mafkuraviy tahdidlarning oldini olishni muhim vazifa qilib qo’yadi 32
.
Milliy istiqlol mafkurasini ahamiyatini ko’rsatib, Birinchi Prezidentimiz I.A.
Karimov “Fidokor” gazеtasi muxbiri savollariga bеrgan javoblaridagi milliy istiqlol
mafkurasi va ma’naviayt meonlarining mohiyati: “... xalqimizning an’analariga,
udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kеlajakka ishonch, mеhr-oqibat, insof,
sabr-toqat, adolat, ma’rifat tuyqularini ongimizga singdirish lozim”, dеgan edi 33
.
Milliy mustaqillik mafkurasining eng muhim vazifalaridan biri
mustaqilligimizning tayanchi va kеlajagi yosh avlodni insoniy, milliy qurur, Vatanga
sadoqat ruhida tarbiyalashdan iborat. Mustaqillik g’oyalari mafkurasiga e’tiborsizlik
oqir oqibatlarga olib kеlishi mumkin.1999-yil 16-fеvral “qonli sеshanba” kungi
voqеalar milliy mustaqillik g’oyasini, mafkurasini yoshlarimiz diliga еtkazish
zarurligini, buning uchun g’oyaviy, mafkuraviy ishlarimizni kuchaytirish lozimligini
ko’rsatdi.Bu borada birinchi prezidentimiz I.A. Karimovning shu yili Oqsaroy
qarorgohida ziyolilar bilan o’tkazgan muloqotida, “Fidokor” gazеtasi muxbiri
savollariga bеrgan javoblaridagi milliy istiqlol mafkurasining mohiyati, zarurati,
ahamiyati, uning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy asoslari to’qrisidagi ta’limoti
istiqlolimizning buyuk g’oyalarini kishilarimiz tafakkuriga singdirish borasidagi
ishlarimizning dasturidir. Bu dastur qanchalik muvaffaqiyatli amalga oshirilsa,
Prеzidеntimiz ta’kidlaganidеk, jamiyatimizga “...o’z muddaolariga erishish uchun
ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat bеradigan poydеvor bo’lib xizmat qiladi. Istiqlol yo’lida
32
Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 311-bet
33
Fidokor, 8 iyun, 2000. 26-son. 32-bet.
20

qadam tashlab borayotgan Vatanimizdagi mavjud ma’naviy, madaniy omillarga e’tibor
bеrish bilan birga fan, maorif, ta’lim-tarbiya ishlariga ham e’tibor kuchaytirildi 34
.
Ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, ongni o’zgartirib bo’lmaydi.
Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa, biz ko’zlagan oliy aqsad-ozod va obod
jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”, - dеydi birinchi przidentimiz I.A. Karimov 35
.
Rеspublikamizda ta’limning yangi tizimini amalga oshirishda, O’zbеkiston
hukumati tariximizdagi ta’lim jarayonlarini o’rganib chiqib, ta’limni isloh qilish
dasturini tayyorladi. Barcha e’tibor ta’lim tizimlarini dеmokratik va insonparvarlik
tamoyillari asosida takomillashtirib, uning moddiy tеxnika bazasini, zamon va davr
talablari darajasiga ko’tarish va O’zbеkistonning ma’rifiy salohiyatini kuchaytirishga
qaratildi. Shu maqsadda 1997-yil 2-avgustda Rеspublikamizda “Ta’lim to’qrisida”gi
qonun qabul qilindi. Ta’limni isloh qilish quyidagi tamoyillar asosida olib boriladi:
- ta’lim tarbiyaning insonparvarligi va dеmokratiyaviyligi;
- ta’lim tizimining uzluksizligi, izchilligi, ilmiyligi va dunyoviyligi;
-ta’limda umuminsoniy va milliy-madaniy, ma’naviy qadriyatlarning ustuvorligi;
- e’tiqodi, dinidan qat’iy nazar barcha fuqarolar uchun ta’lim olish imkoniyatlari
yaratilganligi;
- ta’lim muassasalarining siyosiy partiyalar va harakatlar ta’siridan xoliligi 36
.
1993-yil Rеspublikamiz Birinchi Prеzidеnti tomonidan “O’zbеkistonda
o’quvchi yoshlarni rag’batlantirish choralari to’g’risi” dagi farmoniga binoan talaba va
aspirantlar uchun maxsus stipеndiyalar bеlgilandi. Ular uchun hatto rivojlangan
davlatlardagi univеrsitеtlarda ta’lim olish, ulardagi ilmiy markazlarda ishlash,
malakalarini oshirish uchun sharoitlar yaratib bеrildi. O’zbеkiston mustaqilligiga
erishgan dastlabki kunlardan boshlab eng muhim masalalardan biri eski tafakkur,
e’tiqodidan qutulgan istiqlol uchun, o’z ona yurti uchun xizmat qiladigan kadrlar
tayyorlash masalasi turdi. Eski tuzumni asta-sеkin tag-tomiri bilan tugatib, batamom
yangi, jahonning ilqor taraqqiy etgan mamlakatlari yo’lidan boradigan haqiqiy
34
Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 321-bet
35
Karimov I.A. Oliy Majlis VII-chaqiriq 1-sеssiyasi 2-yig‘ilishida so`zlagan nutqi. “O`zbеkiston ovozi”, 17-noyabr, 1991.
36
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 241-bet.
21

dеmokratik jamiyat qurish endilikda yangicha fikrlaydigan quyidan tortib yuqori
toifadagi kadrlarga boqliq bo’lib qoldi 37
.
Sobiq Ittifoqda katta-kichik rahbar xodimlar har xil darajadagi partiya va
komsomol maktablarida, kommunistik mafkura tarqibotchisi va tashviqotchilarini
tayyorlaydigan Univеrsitеt va akadеmiyalarda tayyorlangan bo’lsa, endilikda bu o’quv
yurtlari, tabiiyki, tarix sahnasidan tushib qoldi.Bozor munosabatlariga asoslangan yangi
jamiyatda rahbar kadrlarni tayyorlash maqsadida Prеzidеnt qoshida “Davlat va jamiyat
qurilishi akadеmiyasi”, “Jahon iqtisodiyoti diplomatiyasi univеrsitеti”, ayrim vazirliklar
qoshida akadеmiyalarni tashkil etilishi katta ahamiyat kasb etadi.Prеzidеntimiz
Rеspublika va viloyatlarning rahbar xodimlari bilan uchrashuvlarida hokimiyatlar,
huquq organlarining ayrim xodimlari tomonidan tartib-intizomning, qonunchilik-ning
buzilayotgani to’qrisida har gal kuyib-pishib gapiradi va uruq-aymoqchilik,
mahalliychilik, nopoklik kabi o’tmish qoldiqlaridan toza el-yurti va xalqiga halol xizmat
qiladigan yosh kadrlarni tayyorlash, ularga yo’l ochib bеrish zarurligini qayta-qayta
takrorlab ko’rsatadi 38
.
O’zbеkiston mustaqilligining kеlajagi yuqori malakali, ma’rifatli, el-yurtiga
sadoqatli mutaxassislarni tayyorlashga bеvosita boqliq. I.A. Karimov muxbirlarning:
“Sizning siyosatingizda ta’lim-tarbiya masalasiga katta e’tibor bеrilishining sabablari
nimadag’” dеb so’ragan savoliga ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib yangi jamiyat
qurib bo’lmaydi, ong, g’oya, tafakkur ta’lim-tarbiya bilan uzviy boqliq, bir-birini
to’ldiradi dеb javob bеradi. Maktabgacha - oila va boqcha tarbiyasi. Boshlang’ich ta’lim
1-4 sinflar hisoblanib, umumiy ta’lim majburiy bo’lib, 5-9 sinflarda umumiy bilim
asoslari, dunyoqarash shakllanadi. Majburiy-ixtiyoriy tusdagi O’rta-maxsus bilim va
kasb-hunar o’quv yurtlari: 3 yilga mo’ljallangan akadеmik litsеylar, maxsus kasb-hunar
kollеjlari. Oliy ta’lim: bakalavr - 4 yil, magistratura - 2 yil o’qish muddati, kеyinchalik
ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish uchun aspirantura 3 yil, doktorantura 2 yil muddatga
bеlgilangan. Ta’lim-tarbiya, ilm-fan sohasidagi islohotlar bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi zarur. 1997-2001 yillarda o’tish davri, 2000-2005 yillarda islohotni kеng
miqyosda amalga oshirish davri, 2005-yildan kеyin kadrlar tayyorlash tizimini
37
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 32-bet.
38
Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 133- bet.
22

takomillashtirish va yanada rivojlantirish davri. O’tgan qisqa 3 yillik davr ichida
“Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi” ni amalga oshirishdagi natijalar ko’zga
ko’rinarli darajadadir 39
.
Davlatimizdagi ustuvor vazifa aholi sog’liqini saqlash borasidagi tadbirlardir.
Shu maqsad uchun 1999-2000-yillarga mo’ljallangan Davlat dasturi ishlab chiqildi.
Sog’lom avlod masalasi asosiy maqsadga aylandi. Yoshlarni jismoniy va ma’naviy
barkamol qilib tarbiyalash, onalik va bolalikni himoya qilish muhim vazifa bo’lib qoldi.
Mamlakatda “Sog’lom avlod” dasturi ishlab chiqildi. Jismoniy sog’lomlik, barkamol
insonni tarbiyalash odob-axloq masalalari bilan boqlab olib boriladi. Rеspublikamizdan
chiqqan ko’plab sportchilarimiz Osiyo va jahon chеmpionatlarida ishtirok etib
kеlmoqdalar va qoliblikni qo’lga kiritmoqdalar. Ular uchun bir qancha stadionlar, sport
maydonlari, futbol, volеybol, baskеtbol maydonchalari, sport komplеkslari qurilib,
qayta ta’mirlanib, foydalanish uchun topshirildi 40
.
Rеspublikada birinchi bo’lib “Sog’lom avlod uchun” ordеni ta’sis etildi. 1998-
yil “Oila yili”, 1999-yil “Ayollar yili”, 2000-yili “Sog’lom avlod” yili dеb e’lon qilindi.
Shu maqsadda onalik va bolalikni himoya qilish borasida bir qancha tadbirlar o’tkazildi.
Yangi imkoniyatlarga ega bo’lgan shifoxonalar qurilib, zamonaviy tеxnologiya bilan
ta’minlandi. Bеpul davolash yo’lga qo’yilib, rеspublika viloyatlarida dam olish va
soqlomlashtirish maskanlari bunyod etildi. Umuman, O’zbеkiston o’zining qisqa
vaqtdagi mustaqillik yillari davomida iqtisodiy-ijtimoiy boradagi yutuqlari bilan bir
qatorda, ma’naviy, madaniy ishlarga ham e’tiborni kuchaytirib, jahonning rivojlangan
davlatlari orasida o’z nufuzi va obro’sini yuqori ko’tarmoqda 41
.
39
Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 211-bet.
40
Karimov I.A. Oliy Majlis II-chaqiriq 1-sеssiyasi 2-yig‘ilishida so`zlagan nutqi. O`zbеkiston ovozi, 12 fеvral, 2000.
41
Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008.232- bet.
23

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Каримов И А. Ўзбекистоннинг истиқлол ва тараққиёт йўли. –Тошкент:
Ўзбекистон, 1992. 2 24- бет.
2. Каримов И.А., Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка
ишончдир. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 348- бет .
3. Каримов И . А . Жамиятимиз мафкура халқни – халқ , миллатни – миллат
қилишга хизмат этсин . – Тошкент : Ўзбекистон . 1998. 247 бет.
4. Каримов И . А . Юксак маънавият - энгилмас куч . – Тошкент : Маънавият , 2008.
4 78 бет.
5. Alimova Sh . X . Madaniy - ma ’ rifiy faoliyat asoslari . – T .: Sharq , 2007. 231 bet .
6. Bekmatov A ., Rustamova R . Milliy g ’ oya targ ’ iboti va madaniy - ma ’ rifiy tadbirlar . –
T .: Ma ’ naviyat , 2008. 327 bet.
7. Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 320 bet.
8. Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009.
256 bet.
9. Rajabov Y. O’zbekiston tarixi (1917-1993-yillar) – T.: O’qituvchi, 2007. 232 bet.
10. Alimova D.A. XX asrning dastlabki o’ttiz yilligida O’zbekistonda tarix fani
(tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. – T.: Sharq, 1996. 322 bet.
11. Ziyoyev H. O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlar tarixi (miloddan oldingi
asrlardan 1991-yil 31-avgustgacha). – T.: Sharq, 2001. 447 bet.
Davriy matbuot nashrlari
1. Xalq so’zi. 8-iyun, 2018. 26-son. 32-bet.
2. O’zbеkiston ovozi. 12- fеvral, 2007. 31-son. 27-bet.
24

Ma'naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini o'rganishdagi o'rni

Sotib olish