Tarbiya va ijtimoiy tarbiya - Manaviyat asoslari - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19900UZS
Hajmi	102.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Manaviyat asoslari

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

9 Sotish

Tarbiya va ijtimoiy tarbiya

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
________________ fakulteti, guruh talabasi
Tekshirdi ;
______________ - 20

Tarbiya va ijtimoiy tarbiya
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I. BOB. Tarbiya tushunchasi va uning asosiy maqsadlari .............................................................................. 3
1.1. Tarbiyaning asosiy tamoyillari ............................................................................................................... 3
1.2. Tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari ......................................................................................... 11
1.3. Tarbiya ijtimoiy – tarixiy zarurat sifatida ............................................................................................. 22
II. BOB. Ijtimoiy tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati ........................................................................... 28
2.1. Ijtimoiy tarbiyaning asosiy yo'nalishlari .............................................................................................. 28
2.2. Oila va maktabning ijtimoiy tarbiyada roli .......................................................................................... 33
2.3. Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish ................................................................................................. 39
Xulosa ........................................................................................................................................................ 46
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 47
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Tarbiya va ijtimoiy tarbiya mavzusining dolzarbligi,
jamiyatning ma'naviy, ijtimoiy, va iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Ular
insoniyatni o'zgartirish, ma'naviy qadriyatlarini rivojlantirish, huquq va mas'uliyat
bilan ta'lim berish, jamiyatda amaliy ishtirokni oshirish, ijtimoiy muhitda boshqarish
qobiliyatlarini oshirish, va insonlarning uning a'zolari sifatida tayyorlanishga yordam
berish maqsadida amal qiladi. Tarbiya va ijtimoiy tarbiya, o'quvchilarning insoniy
salomatligini ta'minlash, ijtimoiy xavfsizlikni kuchaytirish, ma'naviy qadriyatlarini
rivojlantirish, hamkorlik, muhabbat va hurmat o'rgatish, jamiyat bilan o'zaro
munosabatlarni kuchaytirish, huquq va mas'uliyatni o'rganish, ijtimoiy boshqarish
qobiliyatlarini rivojlantirish va jamiyatga yordam berishni maqsad qiladi.
2

Kurs ishining maqsadi : T arbiya va ijtimoiy tarbiya, o'quvchilarni jamiyatning faol
a'zosi sifatida tayyorlash, ma'naviy, intellektual va ijtimoiy rivojlanishlarini
ta'minlashga xizmat qiladi va ularni jamiyatda qatnashish, muvofiqlikka erishish va
insoniy hayotda o'zlarining o'z muqim joylarini topishlariga yordam beradi.
Kurs ishining vazifasi : Tarbiyaning vazifasi odamning o'zini rivojlantirish va
rivojlanishini o'z ichiga olgan jarayonlardir. Bu jarayonlar kishining ma'naviy,
jismoniy, ijtimoiy va intellektual rivojlanishi bo'lib, ularning muvofiqligi va
muntazamligi insonning eng muhim rivojlanish mazmuni hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: P redmetlar esa bu jarayonlarni amalga oshirishda
foydalaniladigan vositalar, masalarni, maqsadlarni va ko'rsatkichlar bo'lib, ulardan
foydalanish orqali inson o'zini o'zini rivojlantirishi va yaxshilashishi mumkin.
Kurs ishining obyekti: "Tarbiya va ijtimoiy tarbiya" obyekti shaxsiy va jamiyati
rivojlantirishning asosiy maqsadlarini o'z ichiga oladi. Bu obyekt shaxsiy rivojlanish,
huquq va adolatli ravishda muomala qilish, jamiyat bilan muloqotda bo'lish, madaniy
va diniy rivojlanishning muhim jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Kurs ishining metodi: Mavzuga oid psixologik, pedagogik adabiyotlarni o‘rganish,
tahlil qilish, umumlashtirish kuzatish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar va ilovadan iborat.
I. BOB. Tarbiya tushunchasi va uning asosiy maqsadlari
1.1. Tarbiyaning asosiy tamoyillari
Tarbiya — muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o‘stirish,uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni.Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad
yo‘Iida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulqatvorni tarkib
toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir.Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya
mohiyati turlicha bo‘lib,uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan.
Tarbiya g'oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo'naltiruvchanlik xususiyati
3

hamda obyektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya pedagogikadagi asosiy
tushunchalardan biri sanaladi.
Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani
tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi.Tarbiya mazmuni deganda, qo‘yilgan
maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda ta‘lim oluvchilaming egallashi lozim bo‘lgan
bilim, malaka, e‘tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Agar
mendan "sizni nima qiynayapti deb so'rasangiz farzandlarimizning ta' lim va tarbiyasi
deb javob beraman"- deydi, O' zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev. Bu
fikrlari mustaqil yurtimizni, ertamizning egalariga ta'lim- tarbiya berishdek ulkan
ma'suliyat, davlat rahbari, mutassadi tashkilotlar, har bir oila, jamiyat a'zolari oldidagi
ulkan ish sifatida qarashimizni taqozo etmoqda. Bugungi bola o'tgan asr bolasidan
keskin farq qiladi, o'zbek o'g'il-qizlari zamonaviy komil inson siymosiga ega bo‘lmog'i
lozim. 1

Tabiiyki, bu jarayonda oilaviy tarbiyaning o‘rni beqiyos. Bola, asosan, oilada
tarbiyalanadi. Oila muhiti orqali bolaning dunyoqarashiga va xulqiga doimo o'z ta'sirini
o‘tkazib turadi. Ibn Sino ta 'biricha, "ota-ona bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdek
oliyjanob vazifadan boshlaydi".. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla
Avloniy shundaydeydi: ―Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot -
yo falokat, yo saodat — yo falokat masalasidur 1. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs‖
tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy
etishi, davlatlarning qudratlibolishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
T а rbiy а ning keng ped а gogik m а ‘nosi o‘quv t а rbiy а mu а ss а s а l а rid а gi sh а xsni
sh а kll а nishini а ngl а ts а , tor ped а gogik m а ‘nod а t а rbiy а ni j а r а yon sif а tid а q а r а lishini
ifod а l а ydi. T а rbiy а ni tor ped а gogik m а ‘nosi а niq t а rbiy а viy tizim doir а sid а t а rbiy а chi
v а t а rbiy а l а nuvchil а rning o‘z а ro t а ‘sirid а а niq insoniy sif а tl а rni sh а kll а ntirishg а
yo‘n а ltirilg а n, m а xsus t а shkil etilg а n f а oliy а t tushunil а di. Bu yerd а ped а gogl а r f а oliy а ti
t а rbiy а viy ishl а r deb yuritil а di.
1
“Yoshlarga oid davlat siyosati t о ‘g‘risida” gi О ‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 14 sentabr // О ‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - Lex.Uz.
4

Tarbiya nazariyasining mohiyati. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining
muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni,shakl, metod, vosita va
usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o‘rganadi. Hayotga yangicha siyosiy va
iqtisodiy nuqtayi nazardanyondashish o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan
bog‘liq jarayonni ham qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Tarbiya tamoyillari.
Tarbiya tamoyillari tarbiyani amalga oshirish qoidalari bo'lib, ular asosida nazariyalar
ishlab chiqiladi va tarbiyaning shakl m е tod va vositalari amalga oshiriladi; — tarbiya
inson o'zini ijtimoiylashuv sub' е kti sifatida his qilishi, uz sub' е ktivligining namoyon
qilishi va taraqqiy etishi uchun sharoit yaratadi; — tarbiya inson uchun jamiyatga
moslashuv darajasini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi; — tarbiya insonni turli yosh
bosqichlarida turli xavflar bilan to'qnash k е lishiga yo'l qo‘ymasligi yoki insonning
ijtimoiylash uv qurboniga aylanish ehtimolini kamaytirishi mumkin. sharoitlarga mos
qilib isloh qilish uchun sharoitlar yaratilishi kabilar bilan izohlash mumkin. Ijtimoiy
tarbiyaning jamoaviyligi tamoyili. Bolaning ijtimoiylashuvi mikroomillar ta'sirida,
t е ngdoshlari va kattalar (oila, qo'shnilar, mikrojamiyat, tarbiya tashkilotlari)bilan o'zaro
munosabatlarida ro'y b е radi. Ijtimoiy tarbiya bir tomondan, jamoalarda amalga
oshirilsa, boshqa tomondan, bolalar va o'smirlarni jamoa hayotiga ob' е ktiv zarurat
sifatida kiritib boradi. . Ijtimoiy tarbiyaning birgalikdagi faoliyat tamoyiliga ko'ra
bolalar, o'spirinlar, o'smirlarning ma'naviy-ma'rifiy rivojlanishi tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi orasidagi qadriyatlar almashuvi jarayonida amalga oshiriladi. Bular:
— dunyo madaniyatlari va aniq bir jamiyatda ishlab chiqilgan qadriyatlar;
— ijtimoiy tarbiya sub' е ktlariga xos bo'lgan qadriyatlartarbiya tashkilotlarining
muayyan a'zosiga xos bulgan qadriyatlar. 2
Birgalikdagi faoliyat tamoyilida birinchi o'rinda t е nglik emas, balki o'zaro
hurmat va sofdillik turadi. Tarbiyaning davomiyligi tamoyili.Bu tamoyil
ijtimoiylashuvning m е rosiylik tavsifidan k е lib chiqadi. Tarbiyaning davomiyligi
tamoyili inson rivojlanishining har bir bosqichini individual va ijtimoiy qadriyat, d е b
biladi. Bu tamoyilga kura, har bir bola yoki o'smirning ijtimoiy rivojlanishida doimo
2
“Yoshlarga oid davlat siyosati t о ‘g‘risida” gi О ‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 14 sentabr // О ‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - Lex.Uz.
5

davomiy va tugallanmaydigan jihatlar mavjud bo‘ladi. Chunki bolalar dunyo va uzi
bilan o'zaro munosabatda bo'la turib, doimo o'zlarining innovatik xususiyatlarini saqlab
qolishadi (Masalan, J. Tolstoy o'z hayoti davomida unda b е shta inson o'zgargan, d е b
hisoblaydi). Tarbiyaning davomiyligi tamoyiliga kura uni shunday tashkil qilish
k е rakki, har bir yosh bosqichida inson "qayta shakllanish imkoniyatiga ega bo'lsin.
Sanab o'tilgan tarbiya tamoyillarini inobatga olinishi va ularning ta'minlanishini ijtimoiy
p е dagogik faoliyatda ijobiy natijaga erishishnin shartlaridan biri, d е b hisoblashn
mumkin.
Tarbiya metodlari:T а rbiy а n а z а riy а sid а t а rbiy а metodi – t а rbiy а v а zif а l а rini
h а l etishg а yo‘n а ltirilg а n, t а rbiy а chi v а t а rbiy а l а nuvchil а rning o‘z а ro а loq а dor f а oliy а ti
yo‘li ek а nligi t а ‘kidl а b o‘tilg а n. Bu t а rbiy а j а r а yonini t а rbiy а ning а sosiy qonunig а
mosligini, o‘qituvchi v а o‘quvchil а rning o‘z а ro а loq а dor f а oliy а ti sif а tid а tushunishni
ifod а l а ydi. Stoly а renko «t а rbiy а metodi ped а gogik m а qs а dg а erishish uchun t а rbiy а chi
ongig а , hissiyotig а , xulq- а tvorig а t а ‘sir ko‘rs а tish yo‘l v а usull а ridir» - deb hisobl а ydi.
Uning fikrich а t а rbiy а metodi ped а gog f а oliy а ti orq а li а m а lg а oshiril а di.Ped а gogl а r
t а rbiy а l а nuvchil а rning turli f а oliy а tl а rini t а shkil etib, ishontirish, n а mun а , m а shq, t а l а b,
j а zol а sh v а r а g‘b а tl а ntirish orq а li t а ‘sir et а dil а r. T а niqli ped а gog Yu.K.B а b а nskiy v а
bir q а tor oliml а r t а ‘lim v а t а rbiy а ni y а gon а bir butun ped а gogik j а r а yon sif а tid а
ifod а l а b, t а rbiy а siz t а ‘lim m а vjud em а s deb hisobl а ydil а r. Shuning uchun butun
ped а gogik j а r а yon uchun y а gon а metodl а r tizimini t а klif et а dil а r. T а rbiy а usull а ri
od а td а metodni а jr а lm а s bo‘l а gi sif а tid а ifod а l а nib, а niq v а ziy а tl а rd а qo‘ll а nil а di.
M а s а l а n, r а g‘b а tl а ntirish metodid а m а qtov, t а sh а kkurnom а , t а qdirl а sh usull а rid а n
foyd а l а nil а di.T а rbiy а metodl а ri kl а ssifik а tsiy а si Metodl а rni bilish ul а rni biror а sos,
belgi bo‘yich а guruhl а rg а а jr а tishg а olib kel а di. Ped а gogik а d а biron bir а sos bo‘yich а
metodl а rni q а t‘iy kl а ssifik а tsiy а si ishl а b chiqilm а g а n. Mut а x а ssisl а r metodl а rni ko‘p
qo‘ll а nishig а q а r а b ishontirish, m а shq, n а mun а , t а qdirl а sh, j а zol а sh metodl а rini
o‘rg а ng а nl а r.
А lb а tt а ped а gogik а m а liyotd а ushbu metodl а rni ko‘p uchr а t а miz. Ped а gog
o‘quvchil а r bil а n birg а likd а а xloqiy norm а l а rni muhok а m а qilib, tushuntirib, ul а rni
6

f а oliy а tg а j а lb etib, ul а rg а n а mun а bo‘lib t а rbiy а l а ydi. v а nihoy а t u o‘quvchil а rni x а tti
h а r а k а tl а rini muhok а m а qilib, ul а rni stimull а shtir а di h а md а xulq- а tvorini tuz а tib,
rivojl а ntir а di. Ilmiy t а vsifl а sh obyektl а rni bir-birid а n f а rql а sh uchun q а t‘iy а sos v а
belgig а ko‘r а а jr а tishni t а l а b et а di. Shuning uchun metodl а r kl а ssifik а tsiy а si ul а rni
bilishni, ikkinchid а n ul а rni ongli, s а m а r а li qo‘ll а shni ifod а l а ydi. Boshq а ch а а ytg а nd а
sh а xsni bilimini, q а r а shl а rini, idrokini sh а kll а ntirishg а yo‘n а ltirilg а n metodl а r bor. Ul а r
ongni sh а kll а ntiruvchi metodl а r deyil а di. Bund а n t а shq а ri, sh а xsni xulq- а tvorig а v а
f а oliy а tig а yo‘n а ltirilg а n metodl а r m а vjud. 3
Bul а rni xulqni sh а kll а ntiruvchi v а f а oliy а tni t а shkil etuvchi metodl а r deyil а di.
Yan а xulqni stimull а shtirishg а v а tuz а tishg а yo‘n а ltirilg а metodl а r m а vjud bo‘lib, ul а r
xulqni stimull а shtiruvchi metodl а r deyil а di. Yu.K.B а b а nskiy tomonid а n t а vsiy а
etilg а nt а ‘lim v а t а rbiy а metodl а ri kl а ssifik а tsiy а sining а sosini f а oliy а t konsepsiy а si
t а shkil et а di. Ung а ko‘r а h а r q а nd а y f а oliy а t komponentl а rini а ngl а sh, t а shkil etish,
stimull а shtirish v а n а zor а t t а shkil et а di.F а oliy а t t а rbiy а j а r а yoni tuzilishid а muhim o‘rin
eg а ll а b, butun ped а gogik j а r а yonni umumiy metodl а rini to‘rt guruhg а а jr а tishning а sosi
hisobl а n а di. Shund а y qilib, а n‘ а n а viy ped а gogik а f а nid а t а rbiy а metodl а rini to‘rt
guruhg а а jr а tilg а nligini ko‘pl а b mut а x а ssisl а r tomonid а n guvohi bo‘l а miz :
а ) ongni sh а kll а ntirish metodl а ri: hikoy а , suhb а t, m а ‘ruz а , munoz а r а , muhok а m а ;
b) f а oliy а tni t а shkil etish v а xulq- а tvorni sh а kll а ntirish metodl а ri: m а shq, o‘rg а tish,
topshiriq, t а l а b v а t а rbiy а viy v а ziy а tl а rni y а r а tish;
d) xulqni stimull а shtiruvchi metodl а r: musob а q а , o‘yin, t а qdirl а sh v а j а zol а sh;
e) n а zor а t, o‘z-o‘zini n а zor а t va b а hol а sh metodl а ri: kuz а tish, so‘rov, f а oliy а t
n а tij а l а rini t а hlil qilish.
Metodl а rni guruhl а r bo‘yich а а jr а tish mumkin, lekin sh а xs qisml а r bo‘yich а
em а s, b а lki bir butun hold а sh а kll а n а di, nim а g а ki ong, munos а b а tl а r, xulq, а tvor h а r
q а nd а y hol а td а mo‘lj а lli v а t а sodifiy h а r а k а tl а r t а ‘sirid а butunlikd а sh а kll а n а di.
Birinchi guruh metodl а rining а sosiy v а zif а si t а rbiy а l а nuvchil а rd а munos а b а tl а rni,
3
“Yoshlarga oid davlat siyosati t о ‘g‘risida” gi О ‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 14 sentabr // О ‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - Lex.Uz.
7

yo‘n а lg а nlikni, ishonch v а q а r а shl а rni sh а kll а ntirish hisobl а n а di.Bul а r а sosid а xulq-
а tvor norm а l а ri, ijtimoiy q а driy а tl а r to‘g‘risid а gi biliml а r yot а di. Birinchi n а vb а td а
insonni ishonchi uning x а tti-h а r а k а tl а rid а ifod а l а n а di. Ikkinchi guruh metodl а ri
t а rbiy а ni f а oliy а td а а m а lg а oshishi prinsipig а а m а l qilishni t а l а b et а di. Sh а xsd а u yoki
bu sif а tl а rni sh а roit y а r а tm а sd а n sh а kll а ntirib bo‘lm а ydi.
Ped а gogl а rni v а zif а si ana shund а y sh а roitl а rni hosil qilish hisobl а n а di.
Uchinchi guruh metodlari yord а mid а ped а gogl а r v а t а rbiy а l а nuvchil а rni o‘zl а ri o‘z
x а tti-h а r а k а tl а rini n а zor а t qilib, t а rbiy а l а nuvchil а rni f а oliy а t motivl а rig а t а ‘sir
et а dil а r.N а zor а t v а o‘z-o‘zini n а zor а t qilish metodl а ri t а rbiy а n а tij а l а rini b а hol а shg а v а
а hlil etishg а yo‘n а ltirilg а n bo‘lib, t а rbiy а l а nuvchil а rni sh а kll а n а shig а t а ‘siret а di. А g а r
t а rbiy а n а tij а l а ri t а rbiy а l а nuvchil а r bil а n birg а t а hlil etils а , s а m а r а dorlilikk а erishil а di
h а md а ul а rni o‘z-o‘zini t а rbiy а l а shi stimull а sh а di. T а rbiy а metodl а ri t а snifi; Ongni
sh а kll а ntiruvchi metodl а r. Ushbu metodl а r noml а nishig а v а mohiy а tig а ko‘r а
t а ‘limning og‘z а ki metodl а ri bil а n mos kelib, ul а rning а sosiy v а zif а si ijtimoiy- а xloqiy
munos а b а tl а r, me‘yor, od а ml а rni xulq qoid а l а ri, q а r а sh v а q а driy а tl а rni sh а kll а ntirish
soh а l а rig а oid biliml а rni sh а kll а ntirish hisobl а n а di. Bu metodl а r birinchi n а vb а td а
sh а xsning ongig а , uning а qliy, intellektu а l, hissiy soh а l а rig а muroj аа t qil а di. So‘z orq а li
t а ‘sir etish obro‘li o‘qituvchining o‘quvchil а rning а ql v а hissiyotig а t а ‘sir et а dig а n eng
kuchli metod hisobl а nib, t а rbiy а chid а n yuqori d а r а j а d а gi m а d а niy а tni v а k а sbiy
m а hor а tni t а l а b et а di. O‘quvchil а rd а m а ‘n а viy- а xloqiy sif а tl а r, e‘tiqod, dunyoq а r а shni
sh а kll а ntirish m а qs а did а ul а rning ongi, histuyg‘usi, irod а sig а t а ‘sir ko‘rs а tish usull а ri
ijtimoiy ongni sh а kll а ntiruvchi metodl а r s а n а l а di.M а ‘ruz а , hikoy а , tushuntirish — bu
og‘z а ki metodl а r, m а ‘lumotni t а hlil а m а liyotd а n shu m а ‘lumki, m а shg‘ulot,
uchr а shuvl а rd а o‘quvchil а r bil а n ijtimoiy а xloqiy m а vzul а rd а suhb а tl а r t а shkil etilishini
uchr а tishimiz mumkin.
Tushuntirish ijtimoiy ongni sh а kll а ntirishd а ko‘p ishl а til а dig а n usul bo‘lib, u
orq а li t а ‘lim oluvchil а rni j а miy а td а kech а yotg а n ijtimoiy sh а xs tomonid а n o‘zligini
а ngl а sh h а md а j а miy а td а , j а mo а d а mu а yy а n o‘rinni eg а ll а shg а oid m а ‘lumotl а r bil а n
t а nishtirishg а xizm а t qil а di. Suhb а t munoz а r а , muhok а m а sif а tid а o‘quvchil а rni
8

o‘zl а rid а n intellektu а l v а emotsion а l f а ollikni t а l а b etuvchi metod hisobl а n а di.
T а rbiy а viy suhb а t, munoz а r а qoid а si bo‘yich а t а rbiy а chining qisq а kirish so‘zid а n v а
mu а mmoli x а r а kterd а gi s а voll а rni qo‘yishd а n ibor а t. Suhb а t metodi o‘quvchi sh а xsini
g‘oy а viy v а m а ‘n а viy- а xloqiy jih а td а n sh а kll а ntirishd а o‘qituvchining jonli nutqi,
o‘quvchi bil а n o‘z а ro munos а b а ti t а ‘sirch а n usull а rd а n hisobl а n а di. T а ‘lim oluvchi
bil а n suhb а tl а shish j а r а yonid а uning sh а xs sif а tid а sh а kll а nishig а yord а m ber а dig а n
m а ‘lumotl а r beril а di, ijtimoiy v а t а biiy borliqq а nisb а t а n munos а b а t b а hol а n а di, ijobiy
sif а tl а r r а g‘b а tl а ntirilib, s а lbiy hol а tl а r а niql а nib, ul а rni b а rt а r а f etish yo‘l-yo‘riql а ri
ko‘rs а til а di. 4
T а ‘lim oluvchining ijtimoiy ongini sh а kll а ntirish uchun t а shkil etil а dig а n
suhb а tl а r uchun quyid а gi m а vzul а r yo‘n а lish sif а tid а t а nl а n а di:
1) yetik m а vzul а r (ijtimoiy m а ‘n а viy- а xloqiy me‘yorl а r, j а miy а td а ustuvoro‘rin
tutuvchi ijtimoiy munos а b а tl а r, j а mo а or а sid а o‘zini tutish qoid а l а ri v а boshq а l а r);
2) estetik m а vzul а r (t а bi а t go‘z а lligi, sh а xsl а r а ro munos а b а tl а r, inson go‘z а lligi);
3) siyosiy m а vzul а r (d а vl а tning ichki v а t а shqi siyos а ti, dunyo voqe а l а ri, x а lq а ro
munos а b а tl а r v а hok а zol а r);
4)qilish v а x а b а r berish bo‘lib, t а rbiy а viy m а zmun v а mohiy а t k а sb et а di. Ped а gog
t а ‘lim v а bilishg а oid m а vzul а r (koinot, h а yvonot v а o‘simlikl а r dunyosi, elektronik а v а
boshq а l а r).
Muhok а m а — t а rbiy а ning m а xsus metodi bo‘lib, q а r а m а -q а rshi fikrl а rning
to‘qn а shuvini ifod а l а ydi. Muhok а m а ni t а shkil etish m а vzu nomini sh а kll а ntirishni,
muhok а m а uchun s а voll а rni t а yyorl а shni, boshlovchini t а nl а shni, muhok а m а qoid а l а ri
bil а n ishtirokchil а rni t а nishtirishni, ko‘rg а zm а li m а teri а ll а rni t а yyorl а shni t а l а b et а di.
T а rbiy а l а nuvchil а r bil а n ijtimoiy- а xloqiy s а voll а r bo‘yich а muhok а m а l а r t а shkil etish
t а rbiy а chil а rd а n bilim v а t а jrib а ni, uslubiy ko‘nikm а l а rni t а l а b et а di.
T а rbiy а l а nuvchil а r bil а n а xloqiy m а vzul а rni muhok а m а qilishd а q а t‘iy f а ktl а rni, а niq
v а ziy а t а rni muhok а m а qilish ko‘p holl а rd а s а m а r а li hisobl а n а di. N а mun а – sh а xsg а
4
“Yoshlarga oid davlat siyosati t о ‘g‘risida” gi О ‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 14 sentabr // О ‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi - Lex.Uz.
9

а trofd а gil а r (xusus а n, o‘qituvchil а r, ot а -on а l а r, yoshik а tt а kishil а r)ning yurish-turish,
muom а l а , t а rtib-intizom qoid а l а rig а rioy а qilish, kund а lik f а oliy а tni t а shkil etishd а
o‘rn а k, ibr а t bo‘l а olishl а rini ifod а lovchi metod s а n а l а di.
Yosh а vlod uchun quyid а gi ped а gogik hodis а l а r n а mun а bo‘l а ol а di: – ot а -
on а l а rning yurish-turishi, bir-birl а ri bil а n o‘z а ro munos а b а tl а ri, kund а lik f а oliy а tni
t а shkil etishl а ri, а trofd а gil а rg а nisb а t а n yond а shuvl а ri; – o‘qituvchil а rning h а mk а sbl а ri,
r а hb а rl а ri, shuningdek, o‘quvchil а r bil а n o‘z а ro munos а b а tl а ri, nutq v а muom а l а odobi,
k а sbiy f а oliy а tni olib borishd а gi m а s‘uliy а tl а ri; – ishl а b chiq а rish ilg‘orl а ri,
umuminsoniy h а md а milliy ilm-f а n, m а d а niy а t r а vn а qig а munosib hiss а qo‘shg а n
sh а xsl а rning h а yoti v а f а oliy а tl а ri; – b а diiy а s а rl а r, kinofilml а r, spekt а kll а r
q а hr а monl а rining x а tti-h а r а k а tl а ri m а ‘n а viy qiyof а si; – а fson а viy v а t а rixiy milliy
q а hr а monl а r, V а t а n ozodligi uchun kur а shg а n sh а xsl а rning j а sor а tl а ri; – f а vqulodd а
v а ziy а tl а rd а fuq а rolik, insoniylik burchini sidqidild а n а do etg а n sh а xsl а rning x а tti-
h а r а k а tl а ri; – tengdoshl а rning ijtimoiy munos а b а tl а r j а r а yonid а , turli v а ziy а tl а rd а
o‘zl а rini tut а olishl а ri, irod а li, m а ton а tli, а xloqli ek а nlikl а rini n а moyon et а olishl а ri v а
boshq а l а r. А n‘ а n а viy ped а gogik а d а t а rbiy а l а nuvchi f а oliy а tini t а shkil etish t а rbiy а ning
а sosiy metodl а ri hisobl а n а di.
Ushbu metodl а r guruhig а ped а gogik t а l а b, m а shq, ijtimoiy fikr, t а rbiy а lovchi
v а ziy а t kir а di.Ped а gogik t а l а b j а miy а t v а uning а ‘zol а ri tomonid а n q а bul qiling а n а niq
xulq- а tvor norm а l а rini, qoid а l а rini, qonunl а rini, а n‘ а n а l а rni b а j а rishg а qo‘yilg а n
t а l а bl а r sif а tid а ifod а l а n а di. T а l а b ijtimoiy xulq qoid а l а ri yig‘indisi, re а l v а zif а l а r, biror
x а tti-h а r а k а t bo‘yich а а niq ko‘rs а tm а l а r, iltimos, m а sl а h а t, ko‘rs а tm а sif а tid а
ifod а l а n а di. Sh а klig а ko‘r а t а l а b bevosit а v а bilvosit а turl а rg а bo‘lin а di. f а oliy а tig а
bo‘lg а n y а shirin yoki oshkor а munos а b а tl а rni o‘z ichig а ol а dig а n ijtimoiy.
Mohiy а tig а ko‘r а j а mo а tchilik fikri mu а yy а n ijtimoiy m а s а l а l а rni, t а niqli
sh а xsl а r yoki umum а n olg а nd а , j а miy а t а ‘zol а rid а n ixtiyoriy birining x а ttih а r а k а ti,
xulq- а tvori, yurish-turishi, f а oliy а ti, а trofd а gil а r bil а n muom а l а si h а md а
munos а b а tining m а ‘qull а nishi yoki qor а l а nishini ifod а l а ydi. А n а shu jih а tig а ko‘r а
j а mo а tchilik fikri t а rbiy а lovchi x а r а kter k а sb et а di. M а shq — xulq- а tvor а sosi sif а tid а
10

h а r а k а tl а rni ko‘p m а rot а b а t а krorl а sh orq а li xulqni sh а kll а nishi bil а n x а r а kterl а n а di
M а shq – mu а yy а n x а tti-h а r а k а tl а rni ko‘p m а rot а b а t а krorl а shg а q а r а tilg а nh а r а k а t
mohiy а tini ifod а lovchi metod hisobl а n а di.
1.2. Tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari
Pedagogika fanining muhim tarkibiy qismlaridan biri – bu tarbiya nazariyasi
sanaladi.
Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan yondashish o‘sib
kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liq jarayonni ham qaytadan ko‘rib chiqishni
taqozo etmoqda.
Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya
borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o‘z qoidalarini asoslash uchun
falsafa, sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarning
ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo‘limlari:
11

umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi va xalq ta’limi tizimini boshqarish bilan uzviy
bog‘liq. 5
Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya jarayonini tashkil etishda, eng avvalo,
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarida yuz berayotgan
o‘zgarishlar, amalga oshirilayotgan islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetish talab
etiladi. Binobarin, kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining turli davrlarida shaxs
tarbiyasiga yondashuv ham mazmunan, ham shaklan o‘zgarib boradi. XXI asr insoniyat
tarixida “kompyuter davri” bo‘lib qolmoqda. Bu esa shaxsni tarbiyalashga o‘ziga xos
yondashuvni qaror toptirishni taqozo etadi.
Biroq, fan-texnika qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotidan muhim joy olib,
ishlab chiqarish jarayonlarining tezlashuviga qanchalik samarali ta’sir etmasin, tarbiya
nazariyasida shaxsni komil etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo mutafakkirlari,
xalq pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg‘or fikrlariga tayanib ish ko‘rish
zarur.
Tarbiya maqsadi va vazifalari. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya
mohiyatan turlicha ifodalab kelingan bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan
kelib chiqib asoslangan.
Maqsadsiz ma’lum g‘oyani ifoda etmaydigan tarbiya bo‘lmaydi. Tarbiya
Tarbiya maqsadi asosida uning mazmuni asoslanib, maqsadni amalga oshirishga xizmat
qiluvchi metod va usullar aniqlanadi. Uning muammosi pedagogikaning dolzarb
masalalaridan biri sanaladi. Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakterga ega
bo‘lishi mumkin. Ilg‘or pedagogika umumiy va individual maqsadlar birligi va
uyg‘unligini namoyon etadi. Tarbiya jarayoni umumiy ijtimoiy maqsadni hal etishga
yo‘naltiriladi va aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra tarbiya
maqsadi tarbiya jarayonini tashkil etishda hal etiladigan vazifalar tizimidir.
Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko‘plab obyektiv
sabablar yetakchi rol o‘ynaydi. Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari,
5
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
12

insonning ruhiy rivojlanishi, falsafiy va pedagogik fikrlar yutug‘i, ijtimoiy madaniyat
darajasi maqsadga umumiy yo‘nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat
mafkurasining yetakchi g‘oyalari bo‘lib qolaveradi. 6
Shaxs kamolotida muhim o‘rin tutuvchi ma’naviy va axlohiy poklik, iymon,
insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat singari insoniy fazilatlar o‘z-
o‘zidan shakllanmaydi. Ularning asosida yosh avlodga oila, umumiy o‘rta, o‘rta
maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan ta’lim-tarbiya
mazmuni, g‘oyaviy yo‘nalishi va samarasi yotadi.
Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad asosida
tashkil etiladi. Tarbiya maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanish
yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda
O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi komil
shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat.
Tarbiya jarayonining natijasi. Tarbiyaning natijasi yuksak ma’naviy va axloqiy
talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki
tomonlama bo‘lib, uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o‘quvchi shaxsining o‘zi
tomonidan faollik ko‘rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi rol
o‘ynaydi. U ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadini tushunadi, unga erishish yo‘lida
amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan xabardor, tarbiya shakl, metod, vositalarini
to‘g‘ri tanlay oladi va tarbiya jarayoniga tadbiq etadi.
Tarbiya jarayonining mohiyatini tarbiyaga har tomonlama yondashish bilan
muvaffaqiyatli tarzda, ilmiy tahlil qilish mumkin. Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida
shakllanadigan ijtimoiy mavjudotdir. Shaxsning ko‘pdan-ko‘p xislatlari bir-biridan
ajratilgan emas, balki o‘zaro mustahkam bog‘langan. Tarbiya jarayonida bolaning
shaxsiyati ayrim-ayrim emas, balki yaxlit ravishda rivojlanadi.
Bola o‘sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari murakkablashib,
chuqurlashib, tabaqalashib boradi. Har tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalash unga izchil
6
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
13

ravishda aqliy, g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnat, estetik, jismoniy, ekologik, iqtisodiy
hamda huquqiy tarbiya berish, o‘quvchilarning ongi, xulq-atvori va faoliyatining birligi,
shuningdek, tarbiya jarayonini tashkil etishning yakka, guruhli va ommaviy shakllarini
qo‘shib olib borilishini ta’minlaydigan pedagogik tizimlarni vujudga keltirish va bu
tizim g‘oyalariga amal qilishni talab etadi. 7
Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish, uning
atrof-tevarak, jamiyat, odamlar hamda o‘ziga nisbatan munosabatlari doirasini vujudga
keltirish va uni kengaytirishga qaratilgan. Shaxs ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar
tizimi qanchalik keng, xilma-xil va chuqur bo‘lsa, uning ma’naviyati boy bo‘ladi. O‘z
tabiatiga ko‘ra tarbiya jarayoni ko‘p omilli xarakterga ega. Ya’ni, bola shaxsining qaror
topishi oila, ta’lim muassasasi, jamoatchilik, ijtimoiy muhit, shuningdek, vaziyatlar
xilma-xilligi, bevosita va bilvosita ta’sirlar ostida ro‘y beradi. Tarbiya jarayonining
natijalari odatda bir xil xarakterda bo‘lmaydi. Bu narsa o‘quvchilarning psixologik
(individual, tipologik), fiziologik va jismoniy xususiyatlari, ularning hayotiy va
ma’naviy tajribasi, shaxsiy pozitsiyasiga bog‘liq.
Tarbiya jarayoni, odatda, o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini qayta tarbiyalash,
bolaning atrof-muhitdagi u yoki bu hodisalar bilan salbiy aloqasi natijasida vujudga
keladigan munosabatlar va ularning xususiyatlarini bartaraf etish bilan olib boriladi.
O‘zini o‘zi tarbiyalash shaxsni o‘zida ijtimoiy qadrga ega bo‘lgan fazilatlarni hosil
qilish va takomillashtirishga hamda salbiy xislatlarni bartaraf etishga qaratilgan ichki
faoliyat sifatida ta’riflanadi.
O‘z-o‘zini qayta tarbiyalash shaxsning o‘zidagi salbiy odatlar, xarakteridagi
zararli sifatlarni yo‘qotish, ularni bartaraf etishga qaratilgan ichki faoliyati jarayonidir.
Bola xulqidagi “og‘ish”lar oiladagi nosog‘lom muhit, ota-onaning tarbiyada yo‘l
qo‘ygan xatolari, o‘qituvchi faoliyatidagi kamchiliklar asosida vujudga keladi. Qayta
tarbiyalash jarayonida salbiy xulqni hosil qilgan sabab, sharoit o‘zgartiriladi, qayta
tarbiyalashda maktab va shaxsning shaxsiy ta’sirini oila, shu jumladan, ota-ona ham
ma’qullashi lozim. Demak, qayta tarbiyalash o‘quvchining o‘zigagina emas, balki uning
7
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
14

ota-onasiga ham qaratilishi lozim. Tarbiya. O‘sib kelayotgan yosh avlodning zamon
talablariga mos, barkamol inson bo‘lib shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning
muhim tarkibiy qismlari – aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy,
ekologik, iqtisodiy, jinsiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan yangicha yondashish, ularni
samarali tashkil etish yo‘llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa
tarbiyadagi eng muhim vazifalardir.
Tarbiya jarayonining mazmuni. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya
mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan.
Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati
hamda obyektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi
Abdulla Avloniy shunday deydi: “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo
najot – yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur”(. Ushbu fikrlardan anglaniladiki,
shaxs tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning
taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning
asosiy g‘oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo‘li deb e’tirof etilgan
demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatni barpo etish uchun xizmat qiladi.
Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatni barpo etish vazifasi o‘sib kelayotgan yosh
avlod zimmasiga yuklanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari, chunonchi, “Barkamol avlod –
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”, “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli
asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish maqsadi va vazifalari
belgilab berilgan.
Tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar
o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir.
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg‘ulari
15

rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat
qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi. 8
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to‘g‘ri
uyushtirish g‘oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan
tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat shaxsning
ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari
shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga
bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki
tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday anglashi,
baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur. Zero,
tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi.
Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina emas, balki his-tuyg‘ularini ham
o‘stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun
o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi
e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o‘qituvchi
rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda
ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o‘quvchilarning mustaqilligi, ijodiy
tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o‘quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida
uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o‘zini o‘zi anglash jarayoni yuzaga
keladi. Bola o‘z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga
erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo‘lib qoladi.
Tarbiyani samarali yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya
jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi
ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o‘quvchilarning
tarbiyalanganlik darajasi ham hisobga olinadi. Tarbiyachi bola shaxsining o‘quvchilik
yillarida uning ongiga turli faoliyat (o‘qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o‘yin, sport, badiiy
8
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
16

havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Tarbiya yaxlit jarayonda
amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida
namoyon bo‘ladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning
o‘zini-o‘zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o‘rin tutadi. Tarbiya
mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun
ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi:
Tarbiya jarayonining o‘ziga xosligi. Ijtimoiy tarbiya maqsadi hamda vazifalarini
amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining o‘ziga xosligini anglab olish muhimdir.
Tarbiya jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning eng muhim xususiyati aniq
maqsadga yo‘naltirilganligidir.
Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muayyan
maqsadga erishishga qaratilgan samarali hamkorlik demakdir. Zero, tarbiya jarayonida
o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari tashkil etiladi, boshqariladi va
nazorat qilinadi. Yagona maqsadga erishish yo‘li zamonaviy tarbiya jarayonining
maqsadini tavsiflaydi.
Tarbiya jarayoni ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, unda tarbiya mohiyatini yoritishga
xizmat qiluvchi ichki va tashkil (subyektiv va obyektiv) omillar ko‘zga tashlanadi.
Subyektiv omillar shaxsning ichiki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy munosabatlari
mazmunini anglashga yordam bersa, obyektiv omillar shaxsning hayot kechirishi,
shakllanishi, hayotiy muammolarni ijobiy hal etish uchun sharoit yaratadi. Tarbiya
faoliyatining mazmuni, yo‘nalishi va shakli obektiv sharoitlar bilan qanchalik
mutanosib kelsa, shaxsni shakllantirish borasida shunday muvaffaqiyatga erishiladi.
Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida nafaqat o‘qituvchi faoliyati,
balki o‘quvchining yosh va psixologik shaxsiy xususiyatlari, o‘y-fikrlari, hayotiy
qarashlari hami muhim o‘rin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir.
Tarbiya natijalari tez sur’atda yoki yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. O‘zida insoniy
sifatlarni namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq muddatli davr
17

talab etiladi. Shaxsning muayyan vaqtning o‘zida, turli-tuman qarashlar mavjud
sharoitda harakat qilishi tarbiya jarayonini murakkablashtiradi. Ta’lim muassasalarida
olib borilayotgan tarbiya shaxs ongi, dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi. Binobarin, yoshlik yillarida insonning asab tizimi yuqori darajada ta’sirchan
hamda beqaror bo‘ladi. Shu bois tarbiya muvaffaqiyati ayni o‘quvchilik yillarida
shaxsga to‘g‘ri tarbiya berish lozimligini talab etadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzluksizligi sanaladi. Ta’lim
muassasasida olib borilayotgan tarbiya jarayoni bu – o‘qituvchi va o‘quvchilarning
birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir. O‘quvchilarda ijobiy sifatlarni
qaror toptirishda yagona maqsad sari yo‘naltirilgan, bir-birini to‘ldiruvchi, boyitib
boruvchi, takomillashtiruvchi faoliyat alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta’lim
muassasalari, jamoatchilik hamkorligida tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarning
uzluksiz o‘tkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir.
Bolani tarbiyalashda maktab yetakchi o‘rin egallasa ham, bolalarga uzluksiz
tarbiyaviy ta’sir o‘tkaza olmaydi, chunki, bolalar ma’lum muddatgina ta’lim
muassasasida, o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri ostida bo‘lib, qolgan vaqtining asosiy
qismini oilada, ko‘chada, jamoat orasida o‘tkazadilar. Kuzgi, qishki, bahorgi va ayniqsa,
yozgi ta’tillar davrida o‘quvchilar ta’lim muassasasi o‘qituvchisi ta’siridan chetda
qoladilar. Demak, ta’lim muassasasida bolalarni tarbiyalash vaqt jihatidan
chegaralangan bo‘lib, sinfdan va maktabdan tashqarida amalga oshiriladigan tarbiyaviy
ishlardan holi vaqtda ular o‘qituvchi yoki tarbiyachining ta’siri hamda nazoratida
uzoqlashadilar.
O‘quvchilarga nisbatan ta’lim muassasasining ta’sirini susaytirmaslik maqsadida
sinfdan, maktabdan tashqarida va ta’til davrida ham tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga
alohida e’tibor beriladi. Ana shu maqsadda bir qator tarbiyaviy ishlar olib boriladi.
Ayni vaqtida respublikada o‘quvchilarning ta’lim muassasalaridan
uzoqlashtirmaslik maqsadida qo‘shimcha ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda.
Qo‘shimcha ta’lim muassasalarida o‘quvchilar xususiy fanlar hamda xorijiy tillarni
18

mukammal o‘zlashtirishlari, texnik va badiiy yo‘nalishlar bo‘yicha bilim olishlari,
amaliy faoliyat ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishlari mumkin. Qo‘shimcha ta’lim
muassasalarida tashkil etilayotgan tarli yo‘nalish va mavzulardagi uchravshuvlar,
ko‘rgazmalar, ko‘riklar, suhbatlar o‘quvchilarning tafakkurini boyitishda, ularda
mustahkam xaraktar va irodani tarkib toptirishda muhim o‘rin tutmoqda.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati – bu uning yaxlit holda tizimli tashkil
etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni va
metodlarini birligi shaxsni shakllantirish g‘oyasini amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Shaxs ma’naviy-axloqiy sifatlarni ketma-ket emas, balki yaxlit o‘zlashtirib boradi, shu
bois pedagogik ta’sir yaxlitlik, tizimlilik kasb etadi.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogik
talablarga amal qilish, o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni qaror
toptirishni talab etadi. Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon ikki
tomonlama aloqa xususiyatiga ega bo‘lib, unda bolaning o‘zi ham faol ishtirok etadi.
Ikki tomonlama aloqa ikki yo‘nalishda, ya’ni, o‘qituvchining o‘quvchiga ko‘rsatadigan
ta’siri (to‘g‘ri aloqa) hamda o‘quvchining o‘qituvchiga nisbatan munosabati (teskari
aloqa) tarzida tashkil etiladi. 9
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g‘oyasiga muvofiq, endilikda
o‘quvchi tarbiya jarayonining obyektigina bo‘lib qolmasdan, subyekti sifatida ham
faoliyat ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchining ichki imkoniyatlari, unga
nisbatan bo‘layotgan tashqi ta’sirlar va axborot manbalarini inobatga olishi zarur.
Agarda mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha urinishlr
samarasiz yakun topadi. Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir xususiyati –
tarbiyada qarama-qarshilikning mavjudligi kelib chiqadi. Qaram-qarshiliklar
o‘quvchilarga o‘z tushunchalariga muvofiq paydo bo‘lgan dastlabki sifatlar o‘rtasida
yoki o‘quvchilarga qo‘yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o‘rtasidagi
ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun zamin yaratadi. Undan tashqari bu qarama-
qarshiliklar ko‘pincha bolaning ongi bilan xulqi bir-biriga muvofiq bo‘lmasligidan,
9
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
19

o‘qituvchi va tarbiyachilarning o‘quvchilar yosh, psixologik, fiziologik xususiyatlari
(fe’l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy hamda fiziologik jihatdan
sog‘lomligi)ni yaxshi bilmasliklari oqibatida kelib chiqadi.
Demak, tarbiya muayyan, aniq maqsad va ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori, dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayonidir. Ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi.
Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy
munosabatlar mazmuni, fuqarolarning dunyoqarashi, intilishlarida belgilanadi. Tarbiya
jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash, tarbiyani tashkil etishda ularni inobatga
olish ma’lum pedagogik vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
Tarbiya qonuniyatlari. Tarbiya jarayoni ijtimoiy hodisa sifatida quyidagi
qonuniyatlar asosida kechadi:
Tarbiya prinsiplari. Tarbiya prinsiplari – tarbiya jarayonini mazmuni, metod va
vositalariga qo‘yiladigan talablar yoki tarbiya jarayonini tashkil qilishda tarbiyachi amal
qilishi kerak bo‘lgan qoidalar majmuidir.
Tarbiya prinsiplari:
Ijtimoiy hayot va mehnat bilan birlik prinsipi;
Tarbiyada insonparvarlik prinsipi;
Tarbiyalanuvchilarga xususiy yondashuv;
Tarbining bir masadga aratilganligi.
Ijtimoiy hayot va mehnat bilan birlik prinsipi. Ushbu prinsipning mazmuni
tarbiyalanuvchini ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisi qilib tarbiyalashni nazarda tutadi.
Jumladan, tarbiyalanuvchilar davlat ramzlarini mazmun-mohiyatini bilishi, madhiyani
yoddan aytib berishi, vatani tarixini, davlat tilini bilishi, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish ko‘nikmasi bo‘lishi, milliy urf-odatlarni bilishi va boshqalar talab etiladi.
Shuningdek, tarbiyachi ijtimoiy hayotda bo‘layotgan voqealardan xabardor bo‘lishi
hamda tarbiyalanvchilarga axborotlarni to‘g‘ri tahlil qilib berishi kerak bo‘ladi.
20

Tarbiyada insonparvarlik prinsipi. Ushbu prinsip tarbiyalanuvchi shaxsiga
nisbatan talabchanlik va hurmat bilan yondashishni talab qiladi. Jumladan,
tarbiyalanuvchilarga nisbatan talabchanlik ularning yosh va individual xususiyatlariga
mos bo‘lishi bilan birgalikda, oqilona va puxta o‘ylab ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
Tarbiyalanuvchiga ruhiy azob va jismoniy jazo bermaslik ham ushbu prinsipning asosiy
qoidasi sanaladi.
Tarbiyalanuvchilarga xususiy yondashuv. Eramizdan avvalgi davrda Qadimgi
Yunonistonda faylasuf-pedagoglar tarbiyada yosh va individual psixologik
xususiyatlarni hisobga olib tarbiya metodlarini qo‘llashni bilishgan hamda tarbiya
jarayonida buni e’tiborga olishgan. So‘nggi yillarda pedagoglar va psixologlarning
tadqiqot natijalariga ko‘ra, tarbiya jarayonida nafaqat yosh va individual psixologik
xususiyatlarini hisobga olishni, balki tarbiyalanuvchilarning o‘ziga xosligini hisobga
olib tarbiya jarayonini tashkil qilish kerakligi ta’kidlanadi. Tarbiyalanuvchiga xususiy
yondashuv, deganda tarbiyalanuvchining hayotiy ko‘rsatmalari, qiziqishlari, orzulari,
maqsadlari, biror xatti-harakatga keltiruvchi motivlari kabilardir. Demak, tarbiyachi
tarbiya jarayonini tashkil qilishda tarbiyalanvchilarning yuqoridagi jihatlarini ham
hisobga olishi muhimdir. 10
Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiyaning bir
maqsadga qaratilganligi deganda, oila jamiyat va ta’lim muassasasining shaxs
tarbiyasida maqsadlarining birligi tushuniladi.
10
Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
21

1.3. Tarbiya ijtimoiy – tarixiy zarurat sifatida
Mustaqil O`zbekiston milliy maktabida yoshlarni komil inson qilib
shakllantirish o`z ichiga tubandagilarni oladi:
1. Yuqori aqliy madaniyat, malakali ijodiy mehnat qila olish qobiliyati.
2. Shaxsning ijtimoiy yetukligi.
3. Faol xayotiy yo`l tutish.
4. Ma’naviy fazilatga ega bo`lish.
5. Yuqori darajali estetik madaniyat.
6. Mukammal jismoniy kamolatga erishish.
Har qanday jarayon muayyan natijaga erishishga qaratilgan qonuniy va izchil
xarakatlar majmuasidan iborat bo`ladi. Tarbiya jarayoni natijasi har tomonlama va
uyg‘un kamol topgan, yangi mustaqil o`zbekiston ravnaqini ta’minlaydigan komil
insonni shakllantirishdan iborat. Bu jarayon ikki tomonlama bo`lib, uyushtirish,
rahbarlik va tarbiyalanuvchining faolligini talab etadi.
Bu jarayonda o`qituvchi yetakchi-chunki u tarbiya maksadlarini amalga oshirish
faqturini ishlab chiqadi, tarbiya shakllari, metod va usullarini asosli tarzda tanlab oladi
va tadbik etadi.
22

Tarbiya mohiyati-muayyan voqea rivojlanishining asosiy belgilari va
tendensiyalarini belgilovchi chuqur aloqalarni, ichki munosabatlarini aks ettiradi.
1. Shaxs tarbiyaning qonuniy natijasi sifatida yaxlit mavjudotdan iborat. Tarbiya
jarayonida bolaning shaxsiyati ayrim-ayrim emas, yaxlit kompleks shaklida rivojlanadi.
Bola o`qib rivojlanib borgan sari tarbiya fazifalari murakkablashib, chuqurlashib,
tabakalashib boradi.
2. Tarbiya komponentlari o`zaro aloqada bo`lib, maksad, vazifa, tarbiya mazmuni,
shakllari va metodlari mushtaraqligi bilan shakllantirilishi kerak.
3. Tarbiya jarayoni ob’yektiv ravishda aqliy, axloqiy, mehnat, estetik va jismoniy
tarbiya birligini, o`quvchilarning ongi, xulq- atvori va faoliyati birligini, tarbiya
jarayonini tashkil etishning individual, gruppali va ommaviy shakllari qo`shib olib
borishini ta’minlaydigan pedagogik tizimni vujudga keltirishni va bu tizimning amal
qilishini talab etadi.
4. Tarbiya jarayoni shaxsning sotsial qadrli vazifalarini shakllantirishga, uning
dunyoga-jamiyat, odamlar va o`ziga nisbatan munosabati doirasini vujudga keltirishga
va kengaytirishga qaratilgandir.
5. Tarbiya ko`p faktorlik xarakter ega. Bola shaxsi qaror topishida maktab, oila,
jamoatchilik, mahalla, sotsial muxit va turli vaziyatlar xilma-xil, bevosita va bilvosita
ta`sir ko`rsatadi. /Bolani hamma narsa tarbiyalaydi/.
6. Tarbiya uzoq davom etadigan va uzluksiz jarayon bo`lib, kishining umri
oxirigacha davom etadi.
7. Tarbiya jarayoni natijalari odatda bir xil bo`lmaydi. Bu narsa ko`pgina
sabablarga, o`quvchilarning individual-tipalogik tafovutlariga, ularning ma’naviy
tajribasiga, shaxsiy pozitsiyasiga bog‘liq.
8. Tarbiya o`z -o`zini tarbiyalash, qayta tarbiyalash bilan qo`shib olib boriladi.
Tarbiya kuch, xosiyati haqidagi sharq buyuk olimlarining pedagogik qarashlari
katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Al Xorazmiy va
23

boshqalarning g‘oyalri hamda pedagogik qarashlari ijtimoiy pedagogik fikr
taraqqiyotining dunyoviy jarayoniga ko`p jihatdan ta’sir ko`rsatadi.
Ta’lim-tarbiya haqidagi ta’lim birinchi yozma ma’lumot bo`lgan «Avesto» dan
tortib “Qur’oni Karim”, Hadislarda, Kaykovusning «Qobusnoma» sida, K.Sheroziyning
«Qalila va Dimna», Nizomulkning «Sayoxatnoma», M.Qashg`ariyning «Devonu
lug‘ati- turk», Y.X.Xojibning «Qutadg‘u bilik», A.Yugnakiyning «Xibbat ul-xaqoyiq»,
A.Navoiyning «Maxbub ul-qulb», A.Avloniyning «Gulikton yoki axloq» asarlarida
ilg‘or pedagogik g‘oyalar ifodalangan, tarbiya kuchi, xosiyati ulug‘lanib asarlarida
ilmga tarbiya orqali, yaxshi fazilatlarga ega tarbiya orqali erishiladi deydi. «Aflotun
qonuniyatlarini mohiyati» va boshqa asarlarida yosh avlod bilim va madaniyatga
erishishda inson tarbiyasi, shaxs kamolotiga alohida e’tibor beradi. Farobiy pedagogik
qarashlarda insonning barcha axloqiy imkoniyatlarini baxt saodatga erishishda birdan-
bir maqsad mevasi deydi. 11
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) bolalarning kelajagi haqida tug‘ilmasdan oldin
g‘amxo`rlik qilish kerak, ilk yoshligidan boshlab unga rostgo`ylik, javobgarlik,
mehribonlik kabi fazilatlarni, yahshilik, insoniylik hissini singdirish zarurligini aytadi.
Ibn Sino tarbiyada ijtimoiy muhitni katta ta’sirini alohida uqtirib o`tadi. Ibn Sino o`z
tarbiya tizimini yaratadi. Bunda odob, tibbiyot, astranomiya, falsafa, mantiqiy,
tabiatshunoslik, til va grammatika, musulmon qonunshunosligi kabi bilim sohalari
kiritilgan edi. U tarbiya jarayoni axloqiy, jismoniy, aqliy, estetik, mehnat (hunarga
o`rgatish) tarbiyaning bir butunligini tashkil qiladi deb ko`rsatadi. Imom Al-Buxoriy
(809-869): «Bir ul-volidayin», «Ota-onani hurmatlash», «Al-adab al-mufrat», «Adab
durdonalari», hadislar, «Al- jome’ As-Saxix». Imom At-Termiziy: «Sunnan», nomli
xadislar to`plami «Kitob ashshqil an-nabaviyya», «Payg‘ambarlarning Axloq, odob va
sayru sulliklar xaqida kitob».
Abu Rayxon Beruniyning (973-1048) pedagogik ijodida inson va uning baxt
saodati, ta’lim-tarbiyasi, kamolot bosh vazifa bo`lib, u tarbiya maqsadi, vazifalari va
roli, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlarini chin ma’noda insonparvarlik asosida
11
Mirtursunov Z. O`zbek Xalq pedagogikasi. T.: Fan, 1973
24

rivojlantirgan. Bilish va tarbiyaning tabiatga uyg‘unlik akidakini Beruniyning hamma
asarlarida kuzatish mumkin. «Qadimgi Xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston»,
«Geodeziya». «Minerologiya», «Munajjimlik san`atiga boshlang‘ich tushunchalar» kabi
asarlarida pedagogika va psixologiya bo`yicha muhim ma’lumotlar berilgan.
Y.X.Xojib «Qutadg‘u bilik», «Saodatga yo`llovchi bilim» asarida ta’lim-tarbiya,
ma’naviy kamolotga erishish yo`llari, axloq odobga doir qimmatli fikrlarni bildirgan.
Burxonuddin.Z «O`quvchiga ta’lim yo`lida qo`llanma» asarida ta’lim va tarbiya
masalalariga katta e’tibor qaratgan. Shuningdek A.Yugnakiy «Xiybat-ul-haqoyiq»,
asarida inson shaxsi ma’naviy kamolati, tarbiyaning ijtimoiy mohiyati to`g‘risida fikr
yuritadi.
Buyuk sharq mutafakkiri A.Navoiy (1441-1501) o`z asarlarida bola tarbiyasi
va uni shaxs sifatida shakllanishga katta ahamiyat bergan. Uning «Maxbub ul-qulub»
asari uch qismdan iborat bo`lib, 1-qism tabaqa kasb-korlarni jamiyatda tutgan o`rni
ifodalangan. 2-qism axloqiy tarbiya, odob, saxiylik, sadoqat kabi fazilatlarning
mohiyatini sharaflaydi, o`qituvchi hikoyalar, maqollar va xikmatli ko`zlar o`rin olgan.
A.Navoiy ma’rifatni, ta’lim-tarbiyani «hayot-chirog‘i» deb ta’riflaydi. 12
M.Ogaxiy (1809-1874) o`z asarida komil inson shaxsini shakllantirish uchun
yoshligidan ilm, kasb-xunar egallashi lozim ekanligi ta’kidlaydi. ilm-ma’rifat inson
ma’naviy kamolatida va jamiyat rivojlanishida kuchli vosita deb hisoblaydi. Ogaxiyning
«Bog‘», «Bahor», «Gul», «Saxro» g‘azallarida shaxsning nafosat tarbiyasiga katta
e’tibor beradi.
Shunday qilib, o`rta Osiyolik allomalar tarbiya jarayonining mohiyatini ilmiy
asoslab bermakalar ham, lekin empirik ravishda uning kuchi, xosiyati insonlar
hayotdagi ahamiyatini ko`rsatib berishga uringanlar.
Xush tarbiya jarayonning mohiyati nimadan iborat:
12
Mirtursunov Z. O`zbek Xalq pedagogikasi. T.: Fan, 1973
25

Bola atrofdagi voqelik bilan turli-tuman munosabatlarga kirishadi. Buni tarbiya
jarayonida hisobga olish kerak bo`ladi. Bu xolat tarbiya jarayoniga puxtalik, jo`shqinlik,
o`zgaruvchanlik kasb etadi.
Tarbiya jarayonning dialektikasi uning ziddiyatli ekanligida namoyon bo`ladi.
Bu ziddiyat o`quvchilarga qo`yilgan talablar bilan ularning tayyorgarlik, rivojlanish
darajasi o`rtasidagi qarama-qarshilikni xal etishga qaratilgandir. Tarbiya jarayoni
xarakatlantiruvchi kuchi bo`lgan ziddiyat ichki va tashqi bo`ladi, iddiyatlar:
1. Bolaning real imkoniyatlari bilan jamiyat tomonidan uning xulq atvoriga,
faoliyatiga ko`yiladigan talablar o`rtasida.
2. Bolaning pozitsiyasi bilan uning imkoniyatlari o`rtasidagi ziddiyat.
3. Maktab o`quvchiqining davolari bilan uning imkoniyatlari o`rtasidagi ziddiyatlar.
4. Insonning shaxs sifatida kamol topishidagi asosiy manbalardan biri talablar bilan
ularni qondirish usullari o`rtasidagi ziddiyat.
Shaxs ziddiyatlarini bartaraf eta borib, o`z taraqqiyotida yuqorilab boradi, yangi
faoliyat, murakkab vazifalarni xal etishga, faoliyat va xulq-atvorning murakkabroq
usulini egallashga tayyor turli faoliyatni hosil qiladi.
Tarbiya prinsiplari quyidagilardan iborat:
1. G‘oyaviylik, ma’naviylilik.
2. Shaxsni jamoada va jamoa orqali tarbiyalash.
3. Tarbiyalanuvchilar shaxsiga qo`yiladigan talablar va xurmat birligi.
4. Tarbiyaning hayot, mehnat, jamiyat ko`rilishi amaliyoti bilan bog‘liqligi.
5. Tarbiyaviy ta’sirning izchilligi, tadrijiyligi, davomiligi, sistemaliligi, yaxlitligi va
uzluksizligi.
6. Tarbiya o`quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini xisobga olish.
26

Tarbiya qonuniyatlari deganda pedagogik xodisa va jarayon o`rtasidagi
aloqalarni tushunamiz. Tarbiya qonuniyatlari quyidagilardan iborat:
1-qonuniyat. Tarbiyaning insonning maxsus hayotiy faoliyati sifatidagi ijtimoiy
muhitning ob’yektiv va sub’yektiv faktorlarining majmuasi ekanligi. Tarbiya-bu: 1.
moddiy boylikni yaratishni yaratish usuli. 2. Siyosiy tizim. 3. Jamiyatdagi xukmron
mafkura. 4. Jamiyatning sotsial tizimi. 5. Jamiyat a’zolarining ma’naviy madaniyati
bilan chambarchas bog‘lis bo`lgan xodisalar.
2-qonuniyat. Tarbiya va shaxs rivojlanishining birligi va o`zaro aloqasi. Tarbiya va
rivojlanish dialestis o`zaro aloqadagi jarayondir.
Tarbiya sifati bilan shaxs rivojlanishining o`rtasida chambarchas aloqa mavjud. O`z
navbatida tarbiya mazmuni, shakl va metodlari shaxsning rivojlanganlik darajasiga
bog‘liq.
3-qonun. Tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali faoliyati qancha maqsadga
muvofiq tashkil qilinsa, o`qituvchi bilan muloqot to`g‘ri tashkil qilinsa, tarbiya jarayoni
shunchalik samarali bo`ladi. Demak, tarbiya jarayoni ikki asosiy faktorlarning o`zaro
aloqadorligiga bog‘liq:
1. Muomala.
2. Faoliyat (o`qish faoliyati, o`yin faoliyati, mehnat faoliyati, estetik faoliyat.)
4-qonuniyat. Tarbiyalanuvchi aktiv faoliyati bilan tarbiyaviy ta’sir o`rtasidagi
qonuniy aloqa mavjudligi. Pedagoglarning bolalarga tarbiyaviy ta’sir ularning aktiv
faoliyatini tashkil qilishni, muloqat, intellektual, emotsional va irodaviy sifatlarni
shakllantirishni nazarda tutadi.
TARBIYA QOIDALARI.
1. Tarbiya jarayonida yuqori talabchanlik bilan birga bola shaxsini hurmat qilish
qo`shib olib boriladi.
27

2. Tarbiya jarayonida bolalar oldida istiqbollar ochiqh, muvaffaqiyatlardan
ilxomlanishni tarbiyalash lozim.
3. Tarbiya jarayonida bolalarning ijobiy xislatlariga tayanib ish olib borish lozim.
4. Tarbiya jarayonida bolalarning yosh va psixologik xususiyatlari hisobga olinadi.
5. O`quvchilarni jamoa orqali va jamoada tarbiyalash uning samaradorligini
ta’minlaydi.
6. Tarbiya jarayonida maktab, oila, maxalla va jamoatchilik xamkorligi uni
to`laqonli qiladi
II. BOB. Ijtimoiy tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati
2.1. Ijtimoiy tarbiyaning asosiy yo'nalishlari
Ijtimoiy tarbiya – tarbiyaning muhim bir shakli, butun jamiyat, xalq, millat va
tabaqaga ko‘rsatilgan maqsadga muvofiq ma’naviy ta’sirni ifoda etadigan tushuncha.
Ijtimoiy tarbiya shaxs ongu tafakkuri, ma’naviy-ma’rifiy olamini jamiyatning maqsad
va vazifalariga uyg‘un hamda hamohang ravishda shakllantirish va rivojlantirish
jarayoni, kishilarni ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda faol ishtirok ettirishga da’vat
etadigan barcha ezgu ta’sir hamda omillar majmui. Ijtimoiy tarbiya – tarbiyaviy
ta’sirning aniq maqsad asosida amalga oshiriladigan, oila tarbiyasi, mahalla tarbiyasi,
maktab tarbiyasi, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tarbiyasi, mehnat jamoasi tarbiyasi,
jamoatchilik tarbiyasi kabi tarbiya institutlarini qamrab oladigan murakkab ma’naviy-
ma’rifiy jarayondir.
Ijtimoiy tarbiya tizimi samaradorligini oshirish ushbu jarayon tashkilotchilari va
targ‘ibotchilarining uning maqsad va vazifalari, ustuvor yo‘nalishlari, omil va vositalari,
usul-uslublari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi, zamon talablari asosida ish olib
borishiga bog‘liq. Mamlakatimizda yangi jamiyat asoslari barpo etilayotgan hozirgi
sharoitda ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi fuqarolarni insonparvar demokratik
jamiyat, huquqiy davlat qurish ishiga safarbar etish, yagona umumilliy g‘oya atrofida
birlashtirishdan iborat. Uning asosiy vazifasi esa jismoniy baquvvat, ma’naviy yetuk,
28

ruhan tetik, mustaqil fikrlash, ishlash va yashash qobiliyatiga ega bo‘lgan,
zamonamizning ilm-fan, texnika-texnologiya yutuqlarini, ilg‘or kasb-hunarlarni
egallagan barkamol insonni shakllantirishdan iborat.
Har bir davrning o‘ziga xos ijtimoiy tarbiya usullari va vositalari bo‘ladi.
Qadim zamonlarda ijtimoiy tarbiya yosh avlodning keksa avlod tajribalarini o‘zlashtirib
olishidan iborat bo‘lgan. Ijtimoiy tarbiya asosan mehnat faoliyati (ovchilik,
chorvachilik, dehqonchilik kabi) jarayonida, turli urf-odat va marosimlarni o‘tkazish
vaqtida amalga oshirilgan. U asosan jismoniy baquvvat bo‘lishga qaratilgan. Ijtimoiy
tarbiya jismoniy, harbiy, vatanparvarlik, tarixiy tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy, estetik
tarbiya singari turlarga bo‘linadi. Jismoniy, harbiy, vatanparvarlik tarbiyalari
mohiyatida mushtaraklik ham, o‘ziga xoslik ham borki, ular shaxsning ijtimoiylashuvini
ta’minlaydi.
Jismoniy tarbiyada insonning gavda va vujudi chiniqtiriladi, harbiy tarbiyada
insonga harbiy bilim va malaka beriladi, vatanparvarlik tarbiyasida insonning ruhi
tarbiyalanib, unda ona Vatan taqdiri uchun mas’ullik fazilatlari rivojlantiriladi. Ijtimoiy
tarbiyalashda ota-ona mehri, Vatan muhabbati, ustoz-shogirdlik an’analari, milliy
qadriyatlar, shuningdek, mahalla va jamoat nazorati ham katta ta’sir kuchiga ega bo‘lib,
yoshlar kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv davri tarbiyaning
boshqa shakllari qatori ijtimoiy tarbiya tizimini ham takomillashtirishni talab etmoqda.
Shundan kelib chiqqan holda yurtimizda samarali ijtimoiy tarbiya tizimi shakllantirildi.
Bunda, ayniqsa, oila va mahalla institutini qo‘llab-quvvatlash, xotin-qizlar, yoshlar
tashkilotlari faoliyatini yaxshilash, turli ijtimoiy jamg‘armalar, davlat va nodavlat
tashkilotlarni tuzish, OAVni rivojlantirish borasidagi farmon va qarorlar muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ijtimoiy tarbiya falsafasi– falsafa, etika, ijtimoiy va pedagogikalarning
uyg‘unlashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid masalalar
o‘rganiladi. Xususan ijtimoiy tarbiya va uning vazifalari ta’rifi beriladi; inson qiyofasini
muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va tarbiya nisbatiga umumiy
yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning qadriyat va tamoyillari ishlab
29

asoslaniladi va boshqalar. Ijtimoiy tarbiya satsiologiyasi – ijtimoiylashuvni ijtimoiy
tarbiya konteksti va ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o‘rganadi. Olingan
bilimlar ularning tarbiya solohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida inson
rivojiga ta’sir etish mumkin bo‘lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish va salbiy ta’sirni
kamaytirishning usullari va yo‘llarini izlab topish imkonini beradi.
Umuman olganda ijtimoiy tarbiya satsiologiyasi tomonidan o‘zlashtirilgan
bilimlar jamiyat tarbiyaviy kuchlarini birlashtirish yo‘llarini qidirishga asos bo‘lishi
mumkin. Ijtimoiy tarbiya nazariyasi – ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini
tavsiflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya darajasidan kelib chiqib,
ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ma’lumotlarini inobatga olib ijtimoiy tarbiya individual,
guruh, ijtimoiy sub’ektlari nima ekanligini va ular o‘zaro qanday munosabatda
bo‘lishlarini o‘rganadi.
Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi – guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik
tavsiflari, ularning turli yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya
sub’ektlarining o‘zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini aniqlaydi.
Ijtimoiy tarbiya uslubiyati – ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil qilishning
yangi usullarini ishlab chiqadi. Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan
jamiyatning inson mablag‘iga ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil
qilishda foydalanishi mumkin bo‘lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq etadi.
Bundan tashqari bu bo‘limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko‘rib chiqiladi. 13
Ma’lumki, har bir fanni mazkur fanning o‘rganish predmetiga asoslangan
bilimlar tizimi ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va
kategoriyalarida aks etadi. Tushuncha- voqey olamni bilish jarayonida yuzaga keladi.
Voqeylik o‘zgaruvchan bo‘lganligi tufayli tushunchalar ham dinamik tarzda o‘zgarish
va rivojlanish harakteriga ega. Boshqacha qilib aytganda tushunchalar tarixiy holat va
hayot sharoitlariga boliq ravishda o‘zgarib boradi. Har qanday fanning rivojlanishi
jarayonida tushunchalar fan kategoriyalariga birlashishadi. Fan kategoriyalari shu fanda
qo‘llaniladigan yirik nazariy va amaliy tushunchalardir.
13
Xoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T.: O`qituvchi 1996
30

Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari “ijtimoiy pedagogik faoliyat”
“ijtimoiy ta’lim ” va “ijtimoiy tarbiya” bo‘lib hisoblanadi. Ijtimoiylashuv jarayonida
bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy maqom, ijtimoiy xulq atvorning me’yor va
qoidalari haqidagi bilimlar, tajribalarni o‘zlashtirib boradi. Bolalar ijtimoiylashuvining
o‘ziga xos xususiyati shuki, ular jamiyat ilgari surayotgan yurish-turish me’yorlariga
baho berishi va nazorat qilishi qiyin. Faqat ular bu darajani hayot davomida
egallaydilar. Shuning uchun bolalar ijtimoiylashuviga ota-onalar, qarindoshlar, bolalar
bilan ishlayotgan mutaxassislar (psixolog, shifokor, pedagoglar – “agent”lar) bu
masalaga alohida e’tibor bermoqlari zarur. Chunki, bolalar hayotda zarur bo‘lgan
ijtimoiy bilimlarni ertaroq va yaxshiroq o‘zlashtirishlari va ularni hayotda qo‘llashga
intilishlari aynan ularga boliqdir. Buni ijtimoiy pedagogika bilan boliqligi shundaki,
maktab yoki boshqa ta’lim muassasida ta’lim olish jarayonida bolalar avvalo akademik
bilimlarni o‘zlashtiradi. Biroq shu bilan bir u muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim,
ko‘nikma va malakalarni ham qo‘lga kiritadi. Bular esa bolalarning ijtimoiylashuvida
muhim ahamiyatga ega. 14
Bolaning ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni bolaga
yetkazish va unda ijtimoiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni “ijtimoiy
ta’lim ” deyiladi. Tarbiya pedagogikaning asosiy ob’ekti sifatida uning rivojlanish tarixi
mobaynida o‘rganib kelingan. Chunki, bu tushuncha pedagogik faoliyatning vazifa va
maqsadlariga asosiy yondashuvlarni ifodalaydi.
Boshqa tomondan tarbiya-ijtimoiy hayotning doimiy va umumiy kategoriyasidir.
Tarbiyaning ijtimoiy qamrovi uning luaviy ma’nosiga qaraganda bir muncha kengdir.
Darhaqiqat, ijtimoiy tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy rivojlanishga qaratilgan
sharoitlar yaratish jarayoniga yo‘naltirishdir. Bu sharoitlar individual va guruhiy
sub’ektlarning uchta o‘zaro boliq va shu paytning o‘zida mazmuni, shakli, usuli
jihatidan nisbatan mustaqil bo‘lgan jarayonlar (bolalar, o‘smirlar, o‘spirinlar)ni qamrab
oladi. Ularning ijtimoiy tajribasini tashkil qilish, ularga individual yordam
ko‘rsatishning o‘zaro munosabati jarayonida yaratiladi. Guruh (jamoa)larda ijtimoiy
14
Xoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T.: O`qituvchi 1996
31

tajribani tashkil qilish esa ularning hayotiy faoliyatini yo‘naltirish orqali amalga
oshiriladi.
Bunda guruh a’zolarining o‘zaro munosabatlarini tashkil qilish, guruhdagi
faoliyatni rag‘batlantirish va norasmiy mikroguruhlarga ta’sir etish muhim ahamiyat
kasb etadi. Ijtimoiy tajriba keng ma’noda turli ko‘nikma va malakalar, bilim va fikrlash
usullari, yurish-turish me’yor va stereotiplari, qadriyatlar, odamlar bilan munosabatga
kirishish tajribasi, ko‘nikish, shuningdek o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini aniqlab olish
birligidir. Individual yordam insonga muammolarni hal qilishda ko‘maklashish, o‘z-
o‘zini rivojlantirishga yo‘naltirish, uning jamiyatdagi mavqei, o‘rnini yuksaltirishda
namoyon bo‘ladi. Individual yordam – boshqa insonlarning ehtiyojlarini qondirishga
zarur bo‘lgan bilim, malakalarni o‘zlashtirishda insonga ongli yordam berish, insonning
o‘z qadriyatlarini anglashi, o‘z-o‘zini anglashini rivojlantirish, oila, guruh, jamiyatga
mansubligi hissini rivojlantirishdir. Bu o‘rinda shuni ham ta’kidlash joizki, ijtimoiy
tajriba, ta’lim va individual yordamning usul, shakl, mazmuni, harakter, jadalligi
bevosita tarbiyalanuvchilarning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi, ularning ijtimoiy
madaniy mansubligiga ham boliq. Bu jihatlar turli ta’lim muassasalari va tashkilotlarda
farqlanadi.
Masalan pedagogik, texnikaviy, tibbiy, xuquqiy, iqtisodiy kabi. Ijtimoiy
tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabat esa uning sub’ektlari orasidagi axborot, faoliyat
usullari, qadriyatlar almashuvidir. Umuman olganda o‘zaro munosabat tarbiyachilar va
tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati bo‘lib uning mazmuni, harakteri tarbiyaviy
maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgandir.
Ijtimoiy pedagogika o‘zining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda quyidagi
tadqiqot metodlaridan keng ko‘lamda foydalanadi; - umummantiqiy metodlar (analiz,
sintez, umumlashtirish, qiyoslash, modellashtirish, loyihalash) - umumpedagogik
metodlar (kuzatish, suxbat; tajriba; manbalarni o‘rganish; qayta ishlash,
umumlashtirish) - xususiy pedagogik – psixologik metodlar (individual va guruhiy
o‘rganish, xurmatlash, tushuntirish, ijobiy fazilatlarga tayanish, ijtimoiy fikrlarni
hisobga olish, tashxislash ekspert xulosalarini hisobga olish); - tarixiy metodlar tarixiy
32

qiyoslsh, genetika, strukturaviy (alohida belgilar, shartli guruhlar) tarixiy manbalarni
o‘rganish; - sotsiologik metodlar (anketa, so‘rovnoma, intervyu olish, sotsiometrik,
biografik, monitoring, test topshiriqlari, modellashtirish); - matematik – statistik (taxlil,
natijalarni qayd etish, tekshirish).
2.2. Oila va maktabning ijtimoiy tarbiyada roli
Oila tarbiyasi — oilada ota-ona, vasiy yoki katta kishilar tomonidan bolalarni
tarbiyalash. Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim o rin tutadi. Oilaʻ
tarbiyasida doimiy tarbiyaviy ta sirchan kuch — oilada ruhiy xotir-jamlik, samimiy
ʼ
munosabat, ota-ona obro sining yuqori bo lishi, bolalarga talab qo yishda oila kattalari
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi birlikning saqlanishi, bola shaxsini mehnatga tarbiyalashga alohida e tibor
ʻ ʼ
berish, bolani sevish va izzatini joyiga qo yish, oilada qat iy rejim va kun tartibini
ʻ ʼ
o rnatish, bolaning yosh va shaxsiy xususiyatlari-nl hisobga olish, boladagi
ʻ
o zgarishlarni kuzatib borish, undagi mustaqillikka intilish va tashabbuskorlik sifatlarini
ʻ
qo llabquvvatlash va h.k. Oila qanchalik tartibli, uning a zolari o rtasidagi munosabat
ʻ ʼ ʻ
samimiy bo lsa, Oila tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli bo ladi.
ʻ ʻ
Oila tarbiyasida ota-ona obro si, ularning kuzatuvchanligi, sezgirligi,
ʻ
hozirjavobligi muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Oila tarbiyasida tarbiya jarayoni
zerikarli, quruq nasihatgo ylikdan iborat bo lib qolmasligi lozim. Bola hayotining ko p
ʻ ʻ ʻ
qismi oilada o tadi. Shu boisdan mavjud an analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va
ʻ ʼ
marosimlarning ijobiy ta sirida bola asta-sekin ka-mol topib boradi. An ana va marosim
ʼ ʼ
Oila tarbiyasining qudratli qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada
33

bo lsagina, kutilgan natijalarga eri-shish mumkin. Oila tarbiyasida yutuklarga erishishʻ
ota-onalarning pedagogik bilimlarga egaligi, Oila tarbiyasi bo yicha tajribalar alma-
ʻ
shishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg in jalb qilishga ham bog liqdir. Har bir ota-
ʻ ʻ
ona Oila tarbiyasida o zlarining burch va mas uliyatlarini chuqur anglashlari lozim.
ʻ ʼ
Normal oilaviy muhit, bolani kitob o qishga, mehnat qilishga o z vaqtida jalb etish ham
ʻ ʻ
Oila tarbiyasining muvaffaqiyati garovidir. Oilada ota yoki onaning yo qligi yoki
ʻ
ulardan birining ketib qolishi Oila tarbiyasiga katta zarar yetkazadi. 15
Ularning bolaga beradigan tarbiyaviy ta sir kuchi yo qoladi, Oila tarbiyasidagi
ʼ ʻ
muvozanat buziladi. Bunday sharoitda bola qalbi qat-tiq jarohatlanadi, u tajang, serjaxl,
qo pol, dag al bo lib qoladi, kattalarga ishonmay qo yadi, o qishi pasayib ketadi. Oila
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tarbiyasida otaning obro si katta ahamiyatga ega. Bolalarni barkamol inson qilib
ʻ
yetishtirishda maktabni oila bilan bog lamasdan muvaffaqiyatga erishib bo lmaydi.
ʻ ʻ
Shuning uchun Oila tarbiyasida maktab va ota-onalar o rtasidagi ta limtarbiyaga oid
ʻ ʼ
birgalikdagi ishlari katta ahamiyatga ega. Ota-onalarning o qituvchilar bilan bo lgan
ʻ ʻ
uchrashuvlarida aytilgan fikrlar, ayniqsa qimmatlidir.
Chunki ular o z farzandlari to g risida ko proq narsalarni bilib oladilar. Shuning
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun bola tarbiyasining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan maktab
o rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabni tamomlagunga qadar
ʻ
otaona maktab bilan yaqin aloqa o rnatishi, farzandining darslarini o zlashtirishi, xulq-
ʻ ʻ
atvoridan xabardor bo lib turishi, tarbiya masalalarida o qituvchi, sinf rahbari bilan
ʻ ʻ
maslahatlashib turishi, bolaning darsdan so ng nima bilan mashg ulligi haqida
ʻ ʻ
o qituvchi va sinf rahbarini xabardor qilib turishi lozim. Uz navbatida o qituvchi va sinf
ʻ ʻ
rahbari ham bolaning o qishi, odobi, xulqi, maktabda o zini tuta bilishi haqidagi
ʻ ʻ
ma lumotlarni ota-onaga yetkazishi, zarurat tug ilganda paydo bo lgan muammolarni
ʼ ʻ ʻ
birgalikda hal qilishi zarur. Farzandi maktabga borgan ota-ona maktab jamoasining
a zosi bo lib qolishi kerak. O qituvchi va sinf rahbari ham o z o quvchisining oilasi
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan mustahkam hamkorlikni yo lga qo ymog i lozim. Oila tarbiyasida ota-onalarning
ʻ ʻ ʻ
mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan hamkorliklari ham muhim. Oila tarbiyasi
15
Xoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T.: O`qituvchi 1996
34

farzandlarning har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina
muvaffaqiyatli bo lishi mumkin. Oila tarbiyasida har bir oila o ziga xos xususiyatlarniʻ ʻ
namoyon qiladi.
Mamlakatimizda bolalar to’g’risida, onalar haqida g’amxo’rlik qilish chinakam
davlat siyosati darajasidagi faoliyatlarga aylanib bormoqda . Jamiki yaxshi narsalar -
bolalarga shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala
yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir. Ma’lumki, bola maktabga
kelgunga qadar ham, maktabda o’qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi.
Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga
ta’sir ko’rsatishi tabbiy holdir. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har
tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalash maktabni oila bilan mustahkam
bog’lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirib
bo’lmaydi. Shu maqsadda ota-onalar o’rtasida ta’lim-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini
kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, o’quvchilarning sinfdan va
maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish
zarur.
Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi
shaxs ongiga ko’rsatayetgan ko’rinmas ta’sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana
shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib
qolmoqda. Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob,
emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya
sifatlari kundalik hayet ehtiyejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy
tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To’g’r, bunda ijtimoiy tarbiyaning o’rnini
inkor etib bo’lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o’zaro
hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish
mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning
35

murakkabligi shundaki, har bir oila o’ziga xos ibtidoiy guruh bo’lib, tarbiyada faqat
mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi.
Bola tarbiyalashda buyuk mutafakkir bobomiz Mirzo Ulugbek shunday
deganlar: "Oilada ota-onalar ayniqsa o’qimishli ota-onalar o’z farzandlarining haqiqiy
inson bo’lib kamol topishiga alohida e’tibor berishlari lozim". Shunday ekan, har bir
ota-ona farzandining tarbiyasiga ko’proq e’tibor berishi, ularga alohida vaqt ajratib,
odob-axloqdan dars berishi, yomonlarga yaqin yo’latmasligi lozim ekan. Ana shunda
ular ota-onasi va el-yurtiga xizmat qiladigan, ularga ikki dunyoda obo’ olib keladigan
yuzlarini yoruğ va boshlarini yuqori qiladigan farzand bo’lib ulğayishadi.
Uzoq va boy tarixga ega bo’lgan xalqimiz o’zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan
merosga ega. Bu meros bugungi avlodni, insonparvarlik, mehr- muhabbat, oqibat,
vatanparvarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Xozrgi kunda bola
tarbiyasiga, ularni jahon talablariga mos bilim olishlariga, hunar egallashlari, har
tomonlama yetuk inson bo’lib voyaga yetishlariga ota-onalar ma’suldirlar. Tarbiyaning
asosi oiladan boshlanadi. Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, ahloq-
odobi, xulq- atvori, dastavval o’z oilasida shakllanadi. Har bir ota-ona tarbiyaning
o’ziga xos qonunqoidalarni o’zlashtirib, ularga amal qilishi lozim. Negaki oilada bola
tarbiyasi g’oyat nozik, murakkab masala bo’lib, ota-onadan pedagogik bilim, katta
tarbiyachilik mahoratini talab qiladi. 16
Bolani o rab olgan muhitning hammasini odamlar, narsalar, hodisalar uningʻ
ongida, xulq - atvorida ma’lum iz qoldiradi, uni o zgartiradi, o stiradi. Oiladagi
ʻ ʻ
tarbiyaning samaradorligi, albatta ota-onaning qanchalik bilimli, madaniyatli bo lishi,
ʻ
bola tarbiyasiga mas ulyat bilan qarashlari, farzandlari kelajagini chuqur his etishlari,
ʼ
tajribada sinalgan milliy urf-odat va an analardan unumli foydalanishlariga bog liq.
ʼ ʻ
Tarbiyada talabchanlik, ota-ona va katta yoshdagi kishilarning o zaro ahilliklari,
ʻ
kichiklarga g amxo rlik, osuda turmush va halol mehnat faoliyati oilaviy tarbiyaning
ʻ ʻ
asosini tashkil etadi.
16
Xoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T.: O`qituvchi 1996
36

Bundan tashqari har bir oilada farzand tarbiyasida aniq bir maqsad bo lishi kerak.ʻ
Eng muhimi, farzandlarimizni nafaqat bo lajak ota-ona yoki aka-uka, opasingil sifatida,
ʻ
balki jamiyatning haqiqiy fuqarosi, kelajagiga ishonuvchi, unga sadoqat bilan xizmat
qiluvchi inson, vatanparvar posbon sifatida ham tarbiyalashga e tibor berishimiz lozim.
ʼ
Oilada doimo tinchlik bo’lishi, bo’sh vaqtini faol tashkil etish, madaniyat, san’at
maskanlariga oilaviy sayohatlar uyushtirish - oila barkamolligini ta’minlashga xizmat
qiladi. Oilada bolaning to’g’ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri tarbiyada
hamjihatlikdir. Ta’lim tarbiya masalasi murakkab bo’lib, bunday ulkan mas’uliyatli,
sharafli ishni oila, mahalla, maktab va keng jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borish
muhim o’rin egallaydi.
Mahallaning ustunligi shundaki, bu yerda ko’p yillar davomida birga yashagan,
bir birini bilgan, sinagan, tanigan kishilar istiqomat qiladilar. Ular har bir oiladagi
muhitni va har bir bola tarbiyasini, ota-onasini mahallada tutgan o’rni, mavqei
hamda imkoniyatlarni yaxshi biladilar.
Oila, mahalla, maktab hamkorligi rejasini tuzish:
➢ Tarbiyaviy ishlar o’tkazish dasturi va shu dastur asosida mahallada yashovchi
har bir bola bilan bu tarbiyaviy ishlarni olib borish.
➢ Mahallada bolalar dam olishlariga, qiziqarli ishlar bilan shug’ullanishlariga
imkoniyat yaratib berish.
➢ Mahallada tarbiyaning ta’sirini oshirish.
Kabi ko’plab ishlarni olib borish, o’quvchilarni har tomonlama axloqli tarbiya
topishlariga keng imkoniyatlar yaratadi.
Ta lim va tarbiya sohasiga etiborni kuchaytirish bu borada hukumatimiz
ʼ
tomonidan qabul qilingan va hujjatlarni, ma muriy ko rsatmalarni samarali bajarish
ʼ ʻ
uchun oila, mahalla, maktab hamkorligi faoliyatini o ziga xos pedagogik tizim, uslub va
ʻ
37

shakllariga ega bo lishilari zarur. Utkazilgan tadbirlar har tomonlama puxta, shuningʻ
bilan qatnashganlarning yoshlariga mos pedagogik va psixologik mujassamlashtirgan,
mantiqan teran, qiziqarli va ko rgazmali, amaliy jihatdan qisqa va lo nda estetik
ʻ ʻ
jihatdan keng ko lamli bo lishi kerak. Hamkorlikda olib borilayotgan ishlar mahalla
ʻ ʻ
hududidagi barcha yoshlarni qamrab olgan holda, ularning yoshlaridan, qiziqishlaridan
kelib chiqib ularni foydali ishlarga yo naltiriladi. Bola tarbiyasida maktab o’rni ham
ʻ
juda beqiyosdir. Har bir bola maktab ostonasiga qadam qo’yar ekan, o’zining
kelajakdagi qiladigan ishlarini jajji ongida tasavvur qiladi. Maktabda olgan bilimlari,
ta’lim-tarbiyasi, bu ishlarning amalga oshishida albatta o’z ta’sirini o’tkazmay
qolmaydi. Oila, mahalla, maktab hamkorligida quyidagi tamoyillarga afnal qilinganida
samaradorlik yanada yuqoriroq bo’ladi:
➢ ta’lim tarbiya jarayonida hamkorlik harakatlarining ish birligi
➢ tarbiyalanuvchiga xurmat va talabning uyg’unligi.
➢ hamkorlik jarayoni sub’ektlarning teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati.
➢ ota-ona farzandining maktabgacha bo’lgan davrdagi jismoniy, aqliy va
ma’naviy rivojlanishini ta’minlash.
Bularning barchasi bolaning yetuk inson bo’lib voyaga yetishida muhim
ahamiyatlardan biri hisoblanadi. Tarbiyaviy, tashkiliy, uslubiy ishlarni hayotga tatbiq
etishda har bir fuqaro, oila, mahalla va maktab o zining shart-sharoiti, atrof-muhitni
ʻ
taxlil qilib:
➢ o quvchi, o qituvchi, ota-ona;
ʻ ʻ
➢ maktab, oila, mahalla, jamoatchilik;
➢ oila, mahalla, maktabgacha ta lim muassasalari, maktab;
ʼ
yo nalishlariga amaliy tarbiya ishlarini hayotga tatbiq etib va shu kun talabi
ʻ
38

darajasida targ ibot ishlarini olib borilsa, natijada tarbiya masalalari bo yicha ijobiyʻ ʻ
yutuqlarga erishish mumkin..!
2.3. Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish
Ma’lumki, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirish bо‘yicha Harakatlar
strategiyasining tо‘rtinchi yо‘nalishi “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” etib belgilangan.
О‘zbekistonda olib borilayotgan davlat siyosatining g‘oyat muhim yо‘nalishi bо‘lgan
ijtimoiy sohadagi islohotlar quyidagilarni nazarda tutadi:
- aholi bandligi va real daromadlarini oshirish;
- aholini ijtimoiy himoya qilish va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish,
xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish;
- arzon uy-joylar barpo etish bо‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish,
aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yо‘l-transport,
muhandislikkommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va modernizatsiya
qilish;
- ta’lim va fan sohasini rivojlantirish;
39

- yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish.
Murojaatnomada davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev О‘zbekistonni
rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari tо‘g‘risida tо‘xtalar ekan, mamlakatimiz
taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi birinchi navbatda ijtimoiy sohadagi islohotlar
samarasi bilan chambarchas bog‘liq ekanligini ta’kidladi.
Shu munosabat bilan, 2019-yilda ijtimoiy sohani yanada rivojlantirishning quyidagi
asosiy vazifalari belgilab berildi:
- aholi о‘rtasida ishsizlikni kamaytirish, odamlar va oilalarning daromadini
oshirish;
- pensiya va nafaqalarni tayinlash va tо‘lash tartibini qayta kо‘rib chiqish,
pensiya tizimini tubdan isloh qilish;
- ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish;
- tibbiy xizmatlar sifatini yaxshilash va kо‘lamini kengaytirish;
- xotin-qizlar va yoshlarni davlat tomonidan ijtimoiy qо‘llab-quvvatlashni
yanada kuchaytirish;
- aholi turmush sharoitini yaxshilash, uni munosib turar joy bilan ta’minlash,
xalq farovonligini oshirish;
- jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, jismoniy tarbiya va sportni
yanada ommalashtirish;
- turizmni rivojlantirish, sohaga investitsiyalar jalb etish, kadrlar salohiyatini
oshirish;
- milliy g‘oyani rivojlantirish.
Keng qamrovli ijtimoiy rivojlanish sohalari tizimida yoshlarga zamonaviy ta’lim-
tarbiya berish va ularni ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash masalasi naqadar о‘tkirligi va
40

dolzarbligi bilan alohida ahamiyatga ega. Zero, tarixdan ma’lumki, har bir davrda aynan
ma’rifat jamiyat farovonligiga va mamlakat taraqqiyotiga turtki bergan. Shu sababli
endilikda dono xalqimizning “Beshikdan to qabrgacha ilm izla” degan naqlini amaliy
hayot faoliyatimizga kо‘chirish, mamlakatimizda ta’limning uzluksizligi prinsipini
amalda rо‘yobga chiqarish masalasi davlat siyosati darajasiga kо‘tarilmoqda. Sо‘nggi
ikki yilda ta’lim tizimini zamonaviy demokratik davlatlar darajasiga olib chiqish,
yoshlarning taraqqiyotning yetakchi kuchi sifatida jamiyatimizdagi о‘rnini yanada
oshirish bо‘yicha keng kо‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda 17
. Oliy ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish ijtimoiy sohadagi islohotlarning muhim yо‘nalishiga
aylandi. Xususan, 2017-2021 yillarda oliy ta’lim tizimini kompleks rivojlantirish dasturi
qabul qilindi. Oliy ta’lim muassasalariga qabul qilishning shaffof mexanizmlari joriy
etildi va kvotalar jiddiy ravishda oshirildi. Oliy ta’lim tizimida yangi, zamonaviy ta’lim
muassasalari, jumladan, nufuzli xorijiy universitetlarning filiallari tashkil etilmoqda.
Yangi tashkil etilgan institut va filiallar hisobidan yurtimizdagi oliy ta’lim muassasalari
soni 81 taga, hududlardagi filiallar 15 taga, xorijiy universitetlar filiallari 7 taga yetdi.
Oliy ta’lim muassasalarida sirtqi va kechki bо‘limlar ochildi. Davlatimiz rahbari
Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Bularning barchasidan biz yagona bir maqsadni
kо‘zda tutmoqdamiz. Ya’ni О‘zbekiston ilm-fan, intellectual salohiyat sohasida,
zamonaviy kadrlar, yuksak texnologiyalar borasida dunyo miqyosida raqobatbardosh
bо‘lishi shart”. Prezident Murojaatnomasida ta’lim-tarbiya sohasini bevosita inson
kamolotiga yanada xizmat qilishini ta’minlash yо‘lidagi muhim amaliy qadam sifatida
bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish darajasini 34 foizdan 2019 yilda 44
foizga yetkazish, zamonaviy umumiy о‘rta ta’lim tizimini tashkil etish, davlat-xususiy
sheriklik tamoyillari asosida xususiy maktablar va bog‘chalar tashkil etish, oliy ta’lim
tizimida tahsil olish uchun teng imkoniyat yaratishga qaratilgan ishlarni yanada
kuchaytirishga asosiy e’tibor qaratilmoqda. 18
17
Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. - T.: О ‘zbekiston, 2017.
18
Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. - T.: О ‘zbekiston, 2017.
41

Jumladan, sо‘nggi ikki yilda oliy va о‘rta maxsus ta’lim muassasalari
bitiruvchilarini oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasi 9-10 foizdan 15 foizgacha
oshirishga erishildi. Shu munosabat bilan Prezident Murojaatnomasida 2019 yilda
mamlakatimizda bitiruvchilarni oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasini 20 foizga
yetkazish va kelgusi yillarda oshirib borishga vazifasi qо‘yildi. Zotan, oliy ma’lumotli,
yuksak malakaga ega yoshlar soni ortishi jamiyat rivojlanish sur’atlariga sezilarli ta’sir
kо‘rsatadi.
Shuningdek, davlatimiz rahbarining dasturiy ma’ruzasida oliy ta’lim sohaning
rivojlanishiga turtki beruvchi quyidagi prinsipial yangi g‘oya va tashabbuslar ilgari
surildi:
- oliy о‘quv yurtlari hamda nodavlat ta’lim maskanlari salohiyati oshirish orqali
ular о‘rtasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash bо‘yicha raqobat muhitini
kuchaytirish;
- yoshlarga bir vaqtning о‘zida bir nechta oliy о‘quv yurtiga hujjat topshirish
imkoniyatini berish;
- oliy ta’lim muassasalariga real imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, qabul
kvotalarini mustaqil belgilash tizimini joriy etish;
- bakalavriat yо‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga xorijda о‘qishni davom
ettirish imkoniyatlarini yanada kengaytish.
Murojaatnomada mamlakatimiz aholisining yarmidan ortig‘ini tashkil etadigan
yoshlar bilan ishlash masalasi eng asosiy vazifalar qatorida qayd etildi. Bu bejizga
emas. Ta’kidlash joizki, taraqqiyot g‘oyasi va istiqbollarini belgilab olmagan,
ma’naviy asoslardan mahrum bо‘lgan, asosiysi, о‘zining yosh fuqarolariga
kо‘ngiliga yо‘l topa olmagan davlat va jamiyat farovon istiqbolni tasavvur qilishi qiyin.
42

Davlatning yoshlarga bо‘lgan munosabati jamiyat taraqqiyoti darajasi, uning ochiqligi,
oldinga intilayotganligining kо‘rsatkichlaridan biridir.
Shuning uchun davlatning jamiyatni birlashtirish va fuqarolik tashabbuslarini
qо‘llab-quvvatlashga qaratilgan siyosatida yoshlar masalasi alohida ahamiyat kasb
etadi. Aynan yoshlar islohotlar chuqurlashayotgan davrda turli tо‘siqlarni yengib
о‘tishga qodir, mamlakatning yuksalish sari odimlariga kuch bag‘ishlay oladigan aholi
qatlamidir. Aynan yoshlar fuqarolik jamiyatining eng faol qismidir, masalan yoshlar
turli sohalarda innovatsion loyihalar va texnologiyalarni joriy qilishga kо‘proq
moslashgan bо‘ladi, ular jamiyatga yangi g‘oyalar va bilimlarni tashiydi hamda ularda
о‘z hayotini qurishga intilish kuchli bо‘ladi. Shu jihatdan qaraganda, О‘zbekiston
yoshlari bugungi va ertangi kun egalari sifatida mamlakatimizda farovon hayot
asoslarini barpo etishda bosh strategik resurs hisoblanadi. Mamlakatimizning
demokratik yangilanishlar yо‘lidan odimlashi va taraqqiyot sur’atlari kо‘p jihatdan
yoshlarning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi holati va faolligiga bog‘liq bо‘ladi.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “... yoshlarimiz bilan
kо‘proq gaplashish, ularning qalbiga quloq solish, dardini bilish, muammolarini yechish
uchun amaliy kо‘mak berishimiz kerak. Bu borada uyushmagan yoshlar bilan ishlashga
alohida e’tibor qaratishimiz zarur” . 2016-yil 14-sentabrda qabul qilingan “Yoshlarga
oid davlat siyosati tо‘g‘risida”gi О‘zbekiston Respublikasi Qonuni ushbu sohaning
asosiy yо‘nalishlari bо‘lgan ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy chora-tadbirlarni
aniq belgilab beradi. Qonunda belgilab berilishicha, О‘zbekistonda yoshlarga oid davlat
siyosati “yoshlarni ijtimoiy jihatdan shakllantirish va ularning intellektual, ijodiy va
boshqa yо‘nalishdagi salohiyatini kamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratishni”
nazarda tutadi 19
. Bu jarayonlarda mamlakatimiz yoshlarini bunyodkor g‘oyalar atrofida
birlashtirgan О‘zbekiston yoshlar ittifoqi muhim о‘ringa ega bо‘lmoqda. О‘zbekiston
yoshlar ittifoqi jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk va intellectual rivojlangan, mustaqil
fikrlaydigan yosh avlodni shakllantirish, yoshlarni tashqi tahdidlar va “ommaviy
madaniyat”ning zararli ta’siridan muhofaza qilish, yoshlarning huquq va qonuniy
19
Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. - T.: О ‘zbekiston, 2017.
43

manfaatlarini himoya qilishga har tomonlama kо‘maklashish va shart-sharoitlarni
yaratish maqsadida jismoniy shaxslar tomonidan ittifoq tashkiliy-huquqiy shaklida
tuzilgan, О‘zbekiston yoshlarini birlashtiruvchi nodavlat notijorat tashkilotidir.
Ittifoqning asosiy maqsadi yoshlarni mamlakatda amalga oshirilayotgan demokratik,
siyosiy va iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, jamiyatda tinchlik va
hamjihatlikni mustahkamlash, О‘zbekistonni jahonning rivojlangan mamlakatlari
qatoriga kirishi jarayonlariga jalb qilish hamda yosh avlodning huquqlari, erkinliklari va
qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishni ta’minlash, yigit-qizlarning ma’naviy va
kasbiy saviyasini yuksaltirish, ularning intellektual va ijodiy salohiyatini rо‘yobga
chiqarishga kо‘maklashishdan iborat.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 27-iyundagi farmoni bilan
tasdiqlangan “Yoshlar - kelajagimiz” davlat dasturi mamlakatimiz yoshlarining bor
salohiyatini rо‘yobga chiqarish, jamiyatimizga samarali ijtimoiylashuvini ta’minlash
yо‘lidagi navbatdagi qadam bо‘ldi. Davlat dasturi yoshlarning biznes tashabbuslari,
startaplari, g‘oyalari va loyihalarini rо‘yobga chiqarishga kо‘maklashish va
qо‘llabquvvatlash, band bо‘lmagan yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bо‘lgan
mutaxassisliklar va biznes yuritish kо‘nikmalariga о‘qitish, shuningdek, umuman
yoshlarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish orqali ularning bandligini ta’minlashga
qaratilgan.
Davlat dasturidagi tadbirlarni moliyalashtirish uchun О‘zbekiston yoshlar
ittifoqi huzurida “Yoshlar - kelajagimiz” jamg‘armasi tashkil etildi. Jamg‘arma
mablag‘laridan quyidagilarni amalga oshirish uchun foydalanadi:
- yoshlarning biznes tashabbuslari, startaplari, g‘oyalari va loyihalarini amalga
oshirish uchun tijorat banklari orqali yillik 7 foiz stavka bilan imtiyozli kredit va
molmulkni lizingga berish;
- Davlat dasturi doirasida olinadigan kreditlar bо‘yicha kredit hajmining 50
foizidan kо‘p bо‘lmagan miqdorda kafilliklar berish;
44

- Davlat dasturi doirasida amalga oshiriladigan tadbirkorlik loyihalarida ular
qiymatining 50 foizidan kо‘p bо‘lmagan miqdorda ishtirok etish, keyinchalik
Jamg‘arma ulushini 5 yil davomida realizatsiya qilish;
- tegishli kо‘nikmalarga ega band bо‘lmagan yoshlar yashaydigan uy xо‘jaliklari
uchun 20 tagacha parranda va quyon bolasi, 5 ta mayda va 2 ta yirik qoramol sotib
olish, ularning qiymatini kelishilgan muddatlarda qaytargan holda ularni boqish va
keyinchalik realizatsiya qilishda kо‘maklashish;
- yoshlarning qayta tayyorlanishi va malaka oshirishini tashkil etish, mehnat
bozorida talab yuqori bо‘lgan kasblarga о‘qitish, shuningdek, ularga biznes yuritish
kо‘nikmalarini singdirish.
Davlat dasturi doirasida 2018-yil 1-iyuldan hududlarda davlat-xususiy sheriklik
shartlarida “Yosh tadbirkorlar” kovorking-markazlari, “Yoshlar mehnat guzari”
komplekslari qurilishi boshlandi. Ma’lumot uchun “Yoshlar mehnat guzari”majmuasi -
savdo-maishiy va kichik ishlab chiqarish maydonlarini tashkil etish uchun mehnat kuchi
haddan ziyod bо‘lgan tumanlarda barpo etilgan binolar majmuasi. “Yosh tadbirkorlar”
kovorking markazi - yosh tadbirkorlarga imtiyozli shartlarda binolar, ofis texnikasi va
sarflash materiallarini ijaraga berish, ularni internet bilan ta’minlash, shuningdek,
yoshlarning biznes tashabbuslari, staraplari, g‘oyalari va loyihalarini amalga oshirishga
boshqacha kо‘mak berish, jumladan, biznes rejalar ishlab chiqish, maslahat, yuridik,
buxgalteriya va boshqa xizmat turlarini kо‘rsatish, forumlar, master-klasslar va
seminarlar tashkil tashkil etish uchun ixtisoslashgan markaz. 20
Globallashuv sharoitida jamiyatimiz taraqqiyotiga nisbatan yangi imkoniyatlar
bilan bir qatorda noan’naviy tahdidlar yuzaga kelmoqdaki, hozirgi davrda milliy
ma’naviyat, milliy g‘oya targ‘ibotini zamonamiz talablari darajasida yanada
takomillashtirishga kuchli ehtiyoj sezilmoqda. Bu jarayonda yoshlar masalasi
20
Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. - T.: О ‘zbekiston, 2017.
45

mamlakatimizda bugun va kelajak bog‘liqligini ta’minlovchi, milliy о‘ziga xoslikni
saqlab qoluvchi muhim omil sifatida namoyon bо‘lmoqda. Prezidentimiz tomonidan
davlat-xususiy sheriklik asosida yangi madaniyat va istirohat bog‘larini tashkil etish,
ularni yosh avlod orasida sog‘lom turmush targ‘ibotiga hamda kitobxonlik madaniyatini
yuksaltirishga xizmat qiladigan zamonaviy yoshlar maskanlariga aylantirish taklifi ilgari
surildi. Yurtimizda milliy g‘oyasiz, milliy о‘zlikni anglamasdan turib, vatanparvarliksiz
hech qanday islohotlarni amalga oshirish mumkin emasligi ta’kidlandi.
Xulosa
Tarbiya va ijtimoiy tarbiya mavzusiga umumiy xulosa o'quvchilarning ma'naviy,
intellektual, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan tadbirlar
to'plamini ifodalaydi. Tarbiya va ijtimoiy tarbiya mavzulari o‘quvchilarning shaxsiy,
ma'naviy, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishlarini ta'minlashga qaratilgan ilmiy sohalar
hisoblanadi. Bu mavzular o‘quvchilarni o‘zlashtirish, ularning adolat, ehtirom,
maslaxat, do‘stlik va boshqa ma'naviy qadriyatlarini rivojlantirish, jamiyatga foydali
a'zo bo‘lishlari, ijtimoiy tizimlar bilan muvofiqlanishlari va jamiyatda muvaffaqiyatli
o‘rin egallashlari uchun muhimdir.Tarbiya va ijtimoiy tarbiya sohalaridagi faoliyat
quyidagi asosiy vazifalarni o‘z ichiga oladi:Shaxsiy Rivojlanish: Tarbiya va ijtimoiy
tarbiya, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishlarini oshirish, ularni ma'lumotlarga ega
qilish va shaxsiy faolliklarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon
o‘quvchilarning o‘zlarini tushunish, o‘z fikrini ifoda qilish, maslahat qilish,
muammolar bilan to‘g‘ri murojaat qilish va o‘zlarining maqsadlarini aniqlashga
yordam beradi.
46

Ijtimoiy Integratsiya: Ijtimoiy tarbiya, o‘quvchilarni jamiyatga integratsiyalash,
ularning jamiyatdagi o‘rinlarini topish va jamiyatning faol a’zolari bo‘lishlari uchun
zarur bo‘lgan ma'naviy, ijtimoiy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Jamiyatga Xizmat: Ijtimoiy tarbiya o‘quvchilarni jamiyatga foydali a’zo bo‘lish va
uning faol tarkibiy qismi bo‘lishlari uchun tayyorlashda muhimdir. Bu, ularning
ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishlari va jamiyatga xizmat qilishlari uchun
ko‘maklashadi.
Adolat va Ehtirom: Tarbiya va ijtimoiy tarbiya, o‘quvchilarning adolat, ehtirom,
maslaxat, do‘stlik va boshqa ma'naviy qadriyatlarini oshirishga qaratilgan. Bu,
ularning ijtimoiy muhitda qatnashishlarida va faoliyatlarida yaxshi rivojlanishlarini
ta'minlash uchun muhimdir. O‘quvchilarning Bilim va Ko‘nikmalarini Oshirish:
Tarbiya va ijtimoiy tarbiya, o‘quvchilarning akademik, amaliy va ijtimoiy
ko‘nikmalarini oshirish va rivojlantirishda yordam beradi. Bu jarayonlar
o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, ularning mustaqil fikrlashlari va
muammolarini hal qilishlari uchun zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. „O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI“. Lex.uz. yangilandi: 1-
oktabr 2023-yil.
2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: О‘zbekiston, 2017.
3. “Yoshlarga oid davlat siyosati tо‘g‘risida” gi О‘zbekiston Respublikasi Qonuni.
2016 yil 14 sentabr // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi - Lex.Uz.
4. Nodira Egamberdiyeva . Ijtimoiy pedagogika . T.O‘zbekiston,2009
47

5. Mirtursunov Z. O`zbek Xalq pedagogikasi. T.: Fan, 1973
6. Tursunov.I.Nishonaliyev U. Pedagogika ko`rki. T O`qituvchi 1997
7. Xasanova O. va boshqalar. Pedagogika tarixi.T.: O`qituvchi 1999
8. Xoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T.: O`qituvchi 1996
9. Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq
pedagogikasini manbalarining o’rganishning o’rganishning ilmiy-nazariy asoslari.
48

Tarbiya va ijtimoiy tarbiya

MUNDARIJA

I. BOB. Tarbiya tushunchasi va uning asosiy maqsadlari 4

1.1. Tarbiyaning asosiy tamoyillari 4

1.2. Tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari 12

1.3. Tarbiya ijtimoiy – tarixiy zarurat sifatida. 20

II. BOB. Ijtimoiy tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati 26

2.1. Ijtimoiy tarbiyaning asosiy yo'nalishlari 26

2.2. Oila va maktabning ijtimoiy tarbiyada roli 31

2.3. Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish. 37

Foydalanilgan adabiyotlar. 45

Sotib olish