Madaniy o’simliklarning kelib chiqishi - Биология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Биология

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

51 Продаж

Madaniy o’simliklarning kelib chiqishi

Купить

Mavzu: Madaniy o’simliklarning kelib chiqishi
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………….3
I BOB. O`SIMLIKLAR HAQIDA UMUMIY MALUMOT……………………....6
1.1.O`simliklar olami to`g`risida umumiy tushuncha……………………………6
1.2. O’simliklar sistematikasi…………………………………………………….9
II BOB. MADANIY O’SIMLIKLARNI KELIB CHIQISHI…………………….14
2.1. Madaniy o’simliklar haqida umuiy ma’lumot………………………………
14
2.2. Dunyo madaniy o`simliklari va ularning kelib
chiqishi…………………….17
2.3.O’zbekiston respublikasidagi madaniy o’simliklar turlari va ularni kelib
chiqishi……………………………………………………………………………….27
XULOSA………………………………………...…………………………………..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………..31
2

KIRISHI
Mavzuning dolzarbligi. Dunyo bo’yicha er sharida 500 mingga yaqin o’simlik
turlari mavjud bo’lib, shulardan 20 mingdan ziyodi insonlar tomonidan ekib
o’stirilgan ekinlardir. Shulardan eng ko’p ahamiyatga ega bo’lganlari 640 ta bo’lib,
shundan 90 tasi dala ekinlari turiga kiradi. Qishloq xo’jaligida doimo yangi navlar,
yangi texnologiyalarning kirib kelishi bu sohadagi mutaxassislardan chuqur va har
tomonlama puxta bilimga ega bo’lishni talab qiladi. O’simlikshunoslik qishloq
xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan biri bo’lib, aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari,
chorvachilik uchun em-xashak va engil sanoat uchun xom-ashyo etishtirib beradi.
Sayyoramizdagi o’simliklarning xilma-xil bo’lishi, ma’lum joylarda hayot
kechirishi va tashqi muhit omillariga moslashishi har qaysi o’simlikning tarixiy
rivojlanishida-evolyutsiyasida vujudga kelgan. Demak, har qanday o’simlik turi o’z
tarixiy evolyutsiyasida uni o’rab olgan tashqi muhit omillarini singdirib, asta-sekinlik
va izchillik bilan sharoitga moslashadi. Uning yosh avlodlari ham kelajakda o’zining
o’sishi va rivojlanishida xuddi shunday sharoitni talab etadi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlar paleontologik dalillar asosida to’la tasdiqlandi va
tasdiqlanmoqda. Masalan, Paleozoy erasining Silur davrida keng rivojlangan
psilofitlar Devon davrida sharoitning o’zgarishidan yo’qolib ketgan. Ular o’rniga
yangi sharoitga moslashgan daraxtsimon paporotniklar, moxlar va zamburug’lar
rivojlangan. Mezozoy erasining Perm davrida esa daraxtsimon paporotniklar o’rniga
ochiq urug’li o’simliklar, Qaynazoy erasining Neogen davrida hozirgi zamon yopiq
urug’li daraxtlar, butalar va o’t o’simliklar er yuzini egallab olgan. Oldingi davrlardan
saqlanib qolgan va o’zgargan sharoitga moslashgan o’simlik turlari kamdan-kam
uchraydi.
Yer yuzidagi tirik mavjudotlarning rivojlanishida o’simliklarning roli juda
muhimdir. Hozirgi vaqtda oziq-ovqat va xalq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan
3

mahsulotlarni olish maqsadida parvarish etiladigan o’simliklarning turi ikki mingga
borib qoladi. Shu jumladan, g’alla, poliz va mevali o’simliklardan oziq sifatida
foydalanilsa, g’o’za, zig’ir, kanop va boshqa o’simliklardan olingan mahsulotlardan
to’qimachilikda, texnikada va qurilish materiallari sifatida xalq xo’jaligining turli
sohalarida keng foydalaniladi.
Akademik P.M.Jukovskiyning fikricha, hozirda ekilayotgan deyarli barcha
madaniy o’simliklar bizning eramizdan bir necha ming yillar ilgari xonakilashtirilgan.
Bunday o’simliklar qatoriga bug’doy, arpa, paxta, sholi va boshqalarni ko’rsatish
mumkin. Bizning eramizda esa dehqonchilikka lavlagi, kauchuk olinuvchi xeveya va
dori darmon beruvchi xinin daraxti va boshqa o’simliklar kiritildi. Shuni ham eslatib
o’tish kerakki, hozir inson tomonidan foydalanib kelingan ba’zi bir madaniy
o’simliklarning, chunonchi, qovoq, makkajo’xori, kunjut, banan va boshqalarning
qaerda, qanday qilib dehqonchilikka kiritilganligi bizga noma’lum. Eng qizig’i
shundaki, ba’zi bir turlarga boy o’simlik turkumlaridan dehqonchilikka jami bo’lib,
bir yoki ikkita turi jalb etilgan. Jumladan, 200 turdan tashkil topgan zig’ir turkumidan
dehqonchilikka bir tur, 70 turdan ziyodroq kungaboqardan ikkita, 400 turdan oshiqroq
batat yoki shirin kartoshka turkumidan atigi bir turigina xonakilashtirilgan. Bunday
misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra Old Osiyo va O’rta Osiyo, jumladan
Turkmaniston territoriyasida bug’doy eramizdan 6000-7500 yillar, arpa 7500-8000
yillar ilgari ham ekib kelingan ekan. Eng so’nggi arxeologik ma’lumotlarga
qaraganda, qadimiy arpa doni Misrda topilgan, uni bundan 17000 yillar ilgari Nil
daryosi havzasida etishtirilganligi aniqlangan.
Qadimiy odamlar tabiatdan yig’ib olgan yoki o’zlari etishtirgan donni xom
holida iste’mol qilganlar keyinroq, dondan yorma, un qilishni o’rganganlar. Birinchi
non ham 15-16 ming yillar ilgari qadimiy Misrda yopilgan.
4

O’simlikshunoslikning rivojiga hissa qo’shgan olimlardan N.I.Vavilov va uning
shogirdlari 1923-1940 yillar davomida jahonninng 65 mamlakatiga 18 ta ekspeditsiya
uyushtirdilar va buning natijasida ular 250 mingdan ziyodroq o’simlik namunalarini
yig’ib keldilar. Shulardan 36 mingtasi bug’doy, 10 mingdan ziyodrog’i makkajo’xori,
20 mingga yaqini dukkakli don ekinlari, 23200 tasi em-xashak, 18 mingga yaqini
sabzavot, 12600 dan ziyodrog’i mevali o’simliklarga tegishlidir. Hozirda bu
qimmatbaho fond Sankt-Peterburgdagi N.I.Vavilov nomidagi o’simlikshunoslik
institutida saqlanmoqda. Mana shunday keng miqyosdagi izlanishlar va to’plagan
materiallarni morfobiologik, geografik va genetik tomonlaridan tekshirish natijasida
N.I.Vavilov madaniy o’simliklarni birlamchi va ikkilamchi kelib chiqish markazlarini
aniqlab berdi.
Dunyo dehqonchiligida katta maydonlarga g’alla ekinlari ekiladi-ular butun ekin
maydonini 70% ini egallaydi. G’alla ekinlarining o’rtacha hosildorligi 19,5 ts ga ni
tashkil etadi.
O’zbekistonda qadimdan bug’doy, arpa, beda, tariq, jo’xori va boshqa ekinlar
ekib kelinadi. Respublikamiz dehqonchiligida g’o’za 1,5 mln.gektar erga, donli
ekinlar sug’oriladigan erlarda 1 mln., lalmikor erlarda esa 300 ming ga erga
ekilmoqda.
5

I BOB. O`SIMLIKLAR HAQIDA UMUMIY MALUMOT
1.1.O`simliklar olami to`g`risida umumiy tushuncha
Yer yuzining umumiy maydoni 510 mln. km2 ga teng, shundan quruqlik 149
mln. km2 yoki 29 %, qolgan 71% ni Dunyo okeani tashkil qiladi. Shunga qaramasdan
sayyora biomassasining 99 % i quruqlikda hosil bo`ladi. Shu biomassasining 97-98 %
ini o`simliklar, qolgan 2 % ni hayvonlar hosil qiladi. Quruq organik modda bo`yicha
o`rtacha 5,5x1012 tonnani tashkil etadi. Tropik o`rmonlarning umumiy mahsuldorligi
178 tG’ga, yil davomida doimiy faqat gulli o`simliklarning yillik mahsuldorligi
115x109 t quruq organik moddaga tengdir. 1

O`simliklar olami anorganik moddalardan organik moddalarni hosil qiluvchi,
qayta tiklash mumkin bo`lgan tabiatning mo`jizaviy organizmi bo`lib, modda
almashinuvida boshlang`ich bo`g`im hisoblanadi. Inson uchun kerakli bo`lgan
moddiy boylik, ya’ni oziq-ovqat, kiyim-kechak, yoqilg`i-energiya hamda qurilish
materiallari asosan o`simlik mahsulotlaridir. Ular asosan fotosintez jarayonida hosil
bo`ladi. Shuning uchun o`simliklarni insonlarni turli ehtiyojlarini qondiruvchi asosiy
tabiiy resurslar sifatida ta’riflaymiz.
Hozirgi vaqtda Yerning biosferasida 20 mingdan ortiq zamburug`lar, 23 ming
yo`sinlar, 9 ming paporotniklar, 640 ochiq urug`li va 200 mingdan ortiq yopiq urug`li
o`simlik turlari uchraydi. O`simlik turlarining tarqalishi bo`yicha golarktik
hududlaridan turlar soni kamroqdir, lekin palearktik va neotropik viloyatlar
hududlarida o`simlik turlarining xilma-xilligi va soninig boyligi kuzatiladi.
Yer yuzida hosil bo`ladigan biologik massaning asosini fitomassa tashkil qilib, u
hayvonlar hosil qiladigan ikkilamchi massadan o`simliklar hosil qiladigan ikkilamchi
massadan o`simliklar hosil qiladigan biomassa 70-100 marta ko`pdir. Yer yuzidagi
hosil bo`ldigan biomassaning umumiy miqdori 3·1012 - 1·1013 tga teng, shundan
tuproq organizmlarining o`g`irligi 109 t ga ga teng bo`lsa, o`simliklar hosil qiladigan
1
S. M. Mustafayev, O.A. Ahmedov Botanika, Toshkent, 2006.
6

biomassaning miqdori 1,5-5,510 t ga tengdir. O`simliklar quyoshdan keladigan
energiyadan (yiliga 5x1020 kkal) to`la foydalanadi va fotosintez jarayonida turli
miqdorda organik moddalar hosil qiladi. Quyosh energiyasidan foydalanish hiisobiga
quruqlikda yiliga 3,1x1010 – 5,8x1010 t va dengizlarda 2,7 x 1010 organik moddalar
hosil bo`ladi. Shu jumladann o`rmonlarda hosil bo`ladigan organik moddalarning
miqdori 2,04 x 1010 t teng; o`t o`simliklar 0,38x1010t, cho`l o`simliklari esa
0,56x1010 t organik modda hosil qiladi.
Bizga ma’lumki,o`simliklarning 500 minnggacha turlari mavjud. Shulardan 40
mimg turi yo`qolish xavfi ostida. Sobiq Ittifoq hududlarida o`simliklarning 17520 turi
o`sgan. Ularni 1676 turkum v 160 oilaga biriktirilgan. Ilmiy ma’lumotlarga ko`ra,
qutb va tundra hududlarida gulli o`simliklarning 189-507 ga yaqin turiuchraydi.
Rossiyaning Yevropa va G`arbiy Sibir hudularida uchraydigan o`cimliklarning turlar
soni 1061-1347ta atrofida. Sharqiy Sibir, uzoq Sharq va kam o`rmonli o`tloqzorlarda
640-1185 ga yaqin o`simlik turlaritopilgan. Janubiy tog`li tumanlarda o`simliklarning
1774-2935 turi, Volga bo`ylarida 1418 turi, Irtish vohasida 1600 turi uchrashi
aniqlangan.
Eron-Turon tekisliklarida 704-1647 ga yaqin, Pomir-Oloy tog`li tumanlarida esa
3460 dan ortiq, Qizilqum cholida esa hammasi bo`lib 940 ga yaqin tur o`simlik turlari
topilgan.
Hozirgi kun ma’lumotlariga ko`ra, O`rta Osiyo hududida 11-12 ming gulli
o`simliklar turi, 3,4-4000 atrofida zamburug`lar, 3,8-4000 atrofida suvotlar va 400
dan ortiq yo`sinlarning turlari tarqalgan. O`zbekistonda 4200 ta yuksak
o`simliklarning turi tarqalgan. O`rta Osiyo bo`yicha quyi va yuksak o`simliklarning
umumiy turlar soni 20000 ni tashkil etadi.
Yer yuzida flora turiga eng boy hudud bu tropik mintaqa hisoblanadi. U yerlarda
gulli o`simliklarning 120 mingdan ortiqroqdir. Amazonka tekisliklarida 50 mingdar
ortiq, Shimoliy Amerikada 17000, Yevropada 12000 turlar aniqlangan. Malayziya
7

florasi ham turlarga juda boy joy bo’lib,u yerda 40000 ga yaqin o`simlik turi
uchraydi. Hindixitoyda 25000 tur, Yangi Zellandiyada 19 ming o`simlik turi uchraydi.
Afrika qit’asi ham o`ziga xos flora turlariga ega bo`lib, Gvineya-Kongo florasida
8000-20000 gacha gulli o`simliklar turi bo`lib, ularning 80 %i endemik (mahalliy)dir.
Zambiyada 850 tur bo`lib,uning 54%i endemik. Sudan yerlarida 2750 tur uchrasa,
Kap viloyatida 7000 dan ortiq tur uchraydi. Ularning ½ qismi endemiklarga to`g`ri
keladi. Sharqiy Madagaskarda 6100 tur gulli o`simliklar osadi. Ularning 17,7%i
endemiklarga to`g`ri keladi. Sahroi Kabirda 1620 dan ortiq tur o`simlik o`sishi
aniqlangan. AQSh da 22 ming, Hindistonda 40 ming tur o`simliklar uchrashi
aniqlangan.
Tabiatda uchraydigan o`simliklarning 2500 dan ortiq turi insonlar tomonida
foydalaniladi. Ularning ko`pchiligi madaniylashtirilgan. Bularga bug`doy, arpa, sholi,
jo`xori, olma, uzum, nok, piyoz, sabzi va boshqalar kiradi. Insonlar tomonidan
foydalaniladigan madaniy o`simliklarning umumiy soni 2,5 ming yoki, Yer yuzidagi
o`simliklarning 10 % ni tashkil etadi. Inson hayoti uchun oziq-ovqat manbaini hosil
qilishda 20 ta o`simlik turi va ularning yuzlab navlari qatnashadi. Ularga bug`doy,
sholi, no`xat, qovun, tariq, paxta, uzum, kartoshka, olma va boshqalar kiradi, Yer
yuzidagi 6,5 mlrd. aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun har yili 1,2-1,2 mlrd
tonna g`alla kerak. Insonning och qolmasligi uchun esa har bir odam hisobiga 0,6 ga
yerga ekin ekib hosil olish kerak.
Gulli o’simliklarning hayotiy shakllari haqida umumiy tushuncha
O’simliklarning tashqi muhitga har xil shaklda moslanishiga hayotiy shakl
deyiladi.
Gulli o’simliklar hayotiy shakllariga ko’ra daraxt, buta, yarim buta, bir yillik va
ko’p yillik o’tlarga bo’linadi.
Daraxtlar - tanasi yog’ochlashgan, asosan bitta yo’g’on tanasi, baquvvat ildizi va
keng shox-shabbali, baland bo’yli ko’p yillik o’simliklardir. Daraxtlar bo’yiga qarab
uch guruxga
8

1.35 m dan baland (chinor, terak, qora qayin, qarag’ay).
2.25-35m (qayrag’och, yong’oq, oq qayin, tol, qatrong’i).
3.25 m gacha (zarang, chetan, shotut va boshqalar) bo’linadi.
Mevali daraxtlar ham shakliga ko’ra uch guruxga
1.Shox-shabbasi ko’p baland bo’lib o’sadigan nok, gilos, yong’oq, olmaning
ayrim navlari.
2.Tanasi ko’rimsiz, ildiz bachkilaridan ham ko’payadigan bo’yi past (shaftoli ,
olmaning pakana xillari, olcha va olxo’rining ayrim turlari va b).
3.Birinchi va ikkinchi gurux oralig’idagi o’rta bo’yli daraxtlar (olma va o’rikning
ko’pchilik xillari va navlari, nok, olchaning ayrim turlari) ga bo’linadi.
Bular guli, mevasi, to’pguli, poyasining eni bo’yi, shox-shabbasi va barglari
bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, olma, o’rik, yong’oq va shaftolining shox-
shabbasi yoyiq, qarag’ay va terakniki g’uj va tik, sada qayrag’ochniki sharsimon
bo’ladi.
Daraxtlar oz yoki ko’p yil yashashiga ko’ra turli xil bo’ladi. Masalan, Afrikada
o’sadigan baobob daraxti 4000-5000 yil, archa, savr 1000 yil, sohta kashtan 2000 yil,
chinor 800 yil, o’rik va yong’oq 70-100 yil yashashi mumkin.
Tabiiy holda tarqalgan daraxtlar sharoitga qarab bir-biridan keskin farq qiladi.
Masalan, bir turga mansub bo’lgan va tog’larning shimoliy yonbag’rlarida o’sadigan
daraxtlar janubiy yonbag’rlarida o’sadigan daraxtlardanshox-shabbasining ko’pligi,
kengligi va balandligi bilan farq qiladi. Tog’larning o’rta qismida archa bo’ydor
bo’lib o’ssa, eng balandlardagisi esa yerdan 0,5-1 m ko’tariladi., xolos. Bu hol
o’simliklarni doimiy esib turadigan shamoldan va qishning qattiq sovuqlaridan
saqlaydi.
1.2. O’simliklar sistematikasi
9

Yer sharida o`simlik turlari shunchlik ko`pki, ulardan hozirgacha faqat 500
mingdan ortiqrog`igina fanga ma`lum. 2
O`simliklarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi belgilarning o`xshashlik darajasiga
qarab o`simliklar dunyosini ma`lum tartibga – sestema (tizim)ga solish o`simliklar
sistematikasi deb ataladi.
O`simliklar sitimatikasi botanika fanining asosiy ismi bo`lib, unda o`simliklar
kelib chiqishi, o`xshashlik darajasi va tarixiy rivojlanishiga qarab guruhlarga –
sestimatik birliklarga bo`linadi.
O`simliklar siste matikasida quyidagi sistematik birliklar qabul qilingan: tur,
turkum,oila,sinf (ajdod), bo`lim va o`simliklar dunyosi.
O`simliklar sistematikasidagi eng kichik birlik turdir.
Tur – hamma organlari bir-biriga o`xshash, ma`lum maydonda uchraydigan
o`simliklarni o`z ichiga oladi. Masalan sariq do`lanani olaylik. U bitta tur. Lekin
tog`larda bu turga kiradigan o`simlik turlari kehg tarqalgan. Ular guli, mevasi, bargi
va boshqa belgilari bilan juda o`xhsash. Shuning uchun ular bir turga kiradi.
Turkum – bir-biriga yaqin turlardan tashkil topgan.
Fanda o`simliklarni qo`shaloq (ikki) nom bilan – tur va turkumning nomlari
bilan atash (binar nomenklatura) qabul qilingan. Turni ikki nom bilan atashni birinchi
bo`lib, shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) fanga kiritgan. Masalan,
sarimsoq piyoz yoki anzur piyozidagi sarimsoq va anzur so`zlari turga tegishli, piyoz
so`zi esa turkumga tegishli nom bo`lib, bu shu turlarning piyoz so’zi esa turkumga
tegishli nom bo’lib, bu shu turlarning piyoz turkumiga oid ekanligini bildiradi.
Fanda har bit turning mahalliy nomlaridan tashqari yana ilmiy, ya`ni “lotincha”
nomi ham bor.
Istalgan o’simlikning ilmiy nomini maxsus kitoblardan (floradan yoki
o’simliklar aniqlagichidan) topish mumkin. Bir-biriga yaqin turkumlar qo’shilib,
oilani tashkil qiladi. Masalan, bodom, olma, o’rik, na`matak, do’lana kabi turkumlar
2
Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002.
10

birlashib sinfni tashkil qiladi. Masalan, bir urug’pallali o’simliklardan tashkil topgan
loladoshlar, bug’doydoshlar (boshoqdoshlar), chuchmomadoshlar kabi oilalar
to’planib bir urug’pallali o’simliklar sinfini tashkil qiladi. Ikki pallali (ikki
urug’pallali) o`simliklardan tashkil topgan ra`nodoshlar, ituzumdoshlar,
gulxayridoshlar kabi oilalar birlashib ikki urug`pallali o`simliklar sinfini tashkil
qiladi.
Bir urug`pallalilar va ikki urug`pallalilar sinfiga oid o`simliklarning hammasi
gulli o`simliklar bo`lganligi uchun bu ikkala sinf qo`shilib gulli o`simliklar yoki yopiq
urug`li o`simliklar bo`limini vujudga keltiradi.
O`simliklar dunyosi esa o`simliklar sistematikasidagi eng katta sistema bo`lib,
yopiq urug`li o`simliklar, ochiq urug`li o`simliklar, qirqquloqtoifa, yo`sintoifa, yashil
suvo`tlar va hokozo bo`limlarni o`z ichiga oladi.
Sistematik birliklarning ketma-ketligini quyida g`o`za misolida ko`rishimiz
mumkin.
Bo`lim Gulli o`simliklar
(magnoliya toifa)
Sinf (ajdod) Ikki urug`lilar (magnoliyasimonlar)
Oila Gulxayridoshlar
Turkum
G`o`za
Tur Meksiks g`o`zasi
O’simliklar olami juda ham xilma-xil bo’lib, o’ziga xos bel-galarga,
xususiyatlarga ega. Har xil o’simliklarni muayyan gu-ruhlarga birlashtirish va ular
o’rtasidagi farqlarni aniqlashga xizmat qiluvchi belgilar sistematik belgilar deb
ataladi.
11

O’simliklar sistematikasi o’simliklarning anatomik, mor-fologik va embriologik
belgilari jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan sistematik guruhlarini ta’riflaydi va
ularning qarindoshligi hamda kelib chiqish tarixiga qarab ma’lum sistemaga oladi.
O’simliklar sistemalarini yaratish ustida qilingan ilk uri-nishlardan eng muhimi
(1583 y) italyan botanigi Sezalpin sis-temasidir. Uning asosiy xizmati shundaki, u o’z
klassifikatsiyasiga o’simlikning o’zi uchun muxim bo’lgan belgilarini asos qilib olish
kerakligini angladi va o’z sistemasini tuzishda ko’payish organlari-ning belgilarini
asos qilib oladi.
O’simliklar sistemalarini yaratishga qaratilgan, XVI-XVIII asrlardagi
botaniklarning ishlari shved tabiatshunosi K. Lin-neyning (1707-1778 ) asarlarida o’z
nihoyasini topdi. U asosiy sistematika belgisi sifatida ko’payish organi, aniqrog`i -
andro-seyning tuzilishini tanlab oladi ( changchilar soni va bir - biriga nisbatan
qanday joylashganligiga asosan 24 sinfga bo’linadi ).
K. Linney shuningdek binar (qo’sh) nomenklaturaga asos soldi. Bunga asosan,
o’simliklarning har bir turi ikkita so’z bilan nomlanadi, birinchi so’z o’simlikning
turkumga mansubligini bil-dirsa, birinchi va ikkinchi so’z birgalida tur nomini
bildiradi.
Turkum va tur lotin tilida yoziladi va ulardan keyin o’simlikni tariflagan
muallifning nomi qisqartirib yoziladi. Osiyo yalpizi- Mentha asiatica. Linney 116
qabila 1000 dan ortiq turkumga mansub bo’lgan 10.000 ga yaqin turlarni nomlagan.
K. Linney sistemasi o’z davri uchun qanchalik afzal bo’lmasin, bu sistema ham
suiiy sistema edi. Chunki bu sistemada o’simliklarning sun’iy ravishda olingan
belgilari asos qilib olingan edi. Linneyning o’zi ham bu sistemaning sun’iyligini
so’ngida tan oladi va tabiiy sistema tuzish niyatida ekanligini aytadi.
Tabiiy klassifikatsiyaning taraqqiy etishida, evolyutsion nazariyani birinchi
bo’lib yaratgan Lamarkning roli katta bo’ldi. Ch. Davrin qilgan o’zgarish esa
sistematika tarixida yangi, evolyu--sion yoki filogenetik sistematika davrini boshladi,
ya’ni o’simliklar klassifikatsiyasini tuzishda bir manbadan kelib chiqqan o’simliklarni
12

birlashtirish zarurligani ko’rsatdi. Filogenetik sistemalar orasida ko’p tarqalgeni A.
Eyagler sistemasi bo’lib, bu sistema turlargacha batafsil ishlab chiqilgan birdan-bir
sistemadir.
Hozirga kunda juda ko’p sondagi turli filogenetik sistemalar mavjud (Kozo
Polyanskiy, Kuznetsov, Bush, Grosgeym, Taxtajdyan, Vetgshteyn, Xatchinson va
boshqalar), O’zbekistonda sistematika fannning rivojlanishida K.Z.Zokirov,
A.M.Muzaffarov, M.M.Nabiyev, U.P.Pratov kabi o’zbek olimlarimizning xizmatlari
katta.
O’simliklar sistematikasidagi asosiy taksonomik birlik—tur hisoblanib, u
tabiatning real hodisasidir. Masalak, na’matak, olma, do’lana bular o’simliklarning
real turlardir. O’xshash turlar - turkumga, o’xshash turkumlar oilaga oilalar esa sinfga
sinflar esa eng katta taksonomik birlik bo’limga birlashadi.
Yer yuzasidagi barcha o’simliklar shartli ikki guruhga bo’linadi:
Tuban o’simliklar (Thallobinta) va Yuksak o’simliklar (Kormobionta).
Tuban o’simliklar tuzilishi jihatdan sodda bo’lib, tanasi tallom, deb atalib, bir
hujayrali, koloniya yoki ko’p hujayrali bo’lishi mumkin. Barg, poya, ildiz kabi
qismlarga ega emas. Shuningdek, ma’lum vazifani bajarishga moslashgan
to’qimalarga ham ega emas. Ba’zibir tuban o’simliklar mikroskospik bo’lsa,
ba’zilarning tallomi esa 40m. gacha katgalikda bo’lishi mumkin.
13

II BOB. MADANIY O’SIMLIKLARNI KELIB CHIQISHI
2.1. Madaniy o’simliklar haqida umuiy ma’lumot
Madaniy o simliklar - inson tomonidan oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchunʻ
xom ashyo olish, chorva mollari uchun ozuqa tayyorlash, turar joy hamda atrof
muhitni ko kalamlashtirish va boshqa maqsadlarda yetishtiriladigan o simliklar,
ʻ ʻ
Madaniy o’simliklarning turlari, shakllari va navlari har xil bo lib, ular yovvoyi
ʻ
ajdodlarini xonakilashtirish, mavjud Madaniy o’simliklar bilan duragaylash,
keyinchalik esa seleksiya usuli orqali yaratilgan. Madaniy o’simliklarning ko pchiligi
ʻ
— makkajo xori, bug doy, polba, sholi, soya, shakarqamish, tok va boshqa
ʻ ʻ
o simliklar qadimqadimdan yetishtirib kelinadi. Yovvoyi o simliklarning taxminan
ʻ ʻ
2,5 ming turi madaniylashtirilgan. Ularning ko pchiligi qishloq xo jaligi ekinlari.
ʻ ʻ 3
Biz iste'mol qiladigan noz-ne'matlarning deyarli barchasi ekib o stiriladigan
o'simliklardan olinadi. Hovliga qarasangiz, oddiy kashnich-rayhondan boshlab uzum-
olma, nok-shaftoli deysizmi, dalalardagi g'allalar, polizlardagi tarvuz-qovunlar,
o'tloqdagi bedazorlargacha hammasini ota-onalarimiz ekib ko'kartiradilar. Albatta,
tabiatning o'zida ham inson ishtirokisiz, o'z-o'zidan ko'payib, iste'molga yaraydigan
mevalar, sabzavotlar, rezavorlar, gullar ham ko'r o'sadi. Har yili bahorda tog'larda
ravochlar, dalalarda lolalar, chuchmomalar o'sadi. Kuzga borib do'lanalar sarg'ayadi,
na'matak, zirk, zira, turli dorivor o'simliklar pishib yetiladi. Odamlar ularni yig'ib-
terib oladilar va o'z ehtiyojlariga ishlatadilar. Lekin odamlarning tirikligini — bizni
oziq-ovqat bilan, sanoatni xom ashyo (tola, bo'yoq, lok va boshqalar) bilan
3
Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982.
14

ta'minlashda millionlab gektar maydonlarda ekib o'stiriladigan o'simliklar asosiy
o'rinda turadi va ular madaniy o'simliklar deb ataladi. Tabiatning o'zida, ua'ni inson
ishtirokisiz o'sadigan o'simliklar yovvoyi o'simliklarga kiradi.
Dunyoda qancha madaniy o'simliklar bor? Agar ularning eng ko'r iste'mol
qilinadigan, masalan, bug'doy, arpa, piyoz, g'o'za kabi eng muhim turkumlanni
sanaydigan bo'lsak, yuzdan ortadi (Yer sharida urug'li yovvoyi o'simliklarning 300
mingga yaqin turi o'sadi). Lekin ularning navlarini hisoblaydigan bo'lsak, hisobdan
adashib ketishi- bug'doy, arpa, javdar, suli, makkajo'xori, sholi, tariq, jo'xori,
grechixa; dukkakli don o'simliklaridan no'xat, mosh, loviya; mevali o'simliklardan
tok, olma, o'rik, nok, shaftoli, behi, olcha, olxo'ri; subtropik o'simliklardan anor, anjir,
limon, apelsin, xurmo, feyxoa; rezavor mevalardan qulupnay, malina, smorodina,
krijovnik va boshqalar, gullardan atirgul, chinnigul, lola, nilufar, binafsha,
gultojixo'roz va boshqalar keng tarqalgan.
Odamlar foydali o'simliklarni ekib o'stirishni tosh asrida, bundan 10 — 12 ming
yil avval o'rganganlar. Unga qadar yovvoyi o'simliklarni, iste'molga yaroqli boshog'
mevasi, bargi, tuganagi va boshqa organlarini yig’ib, o’z tirikchiligiga ishlatishgan.
Bu davr tarixda “terimchilik” davri deb ataladi.
Kerakli o'simliklarni ekib o'stirishni o'rganib olgan qadimgi dehqonlar
boshoqlari bo'liqroq, mevalari shirinroq, hosili ko'p va boshqa foydali xo'jalik
xususiyatlari bilan ajralib turadigan yowoyi o'simlik nusxalarini tanlab ekishga
kirishganlar, tuproqni yumshatib, sug'orib parvarish qilishgan. Bunday ishlar asta-
sekin doimiy davom ettirilgan. Asrlar davomida Yovvoyi o'simliklarning xo'jalik
belgilariga ko'ra eng yaxshi nusxalarini ajratib, tanlab olish yo'li bilan madaniy
o'simliklarning juda ko'p turlarini yaratdilar. Keyinchalik odamlar sun'iy duragaylash,
changlash, o'simliklarni boshqa joylarga tarqatishga, yangi sharoitlarda o'sishga
moslashtirishni o'rgandi. Har bir o'simlikni madaniylashtirish jarayoni juda uzoq
davom etishi mumkin. Shu jarayonda bu o'simlik barqaror yetishtiriladigan ekinga
aylanadi va kishilar hamda jamiyat hayotida muhim hayotjy ahamiyat kasb etadi.
15

Ko'pchilik o'simliklar juda qadim tarixga ega, ayrimlari esa yaqinda
madaniylashtirilgan. Bug'doy miloddan avvalgi yetti minginchi yildan, qand lavlagi
esa 19-asr bashlaridan ekila bashlangan. Yovvoyi ajdadlari daraxtsiman yaki buta
shaklida bo'lgan ko'p yillik yavvayi g'o'za hozir Braziliya, Peru, Sudan, Meksika kabi
tropik va subtropik mamlakatlardagina saqlanib qolgan. Evalyutsiya jarayonida tabiiy
tanlanish va sun'iy tanlash ta'sirida g'o'zaning hayat sikli o'zgarib, bir yillik o'simlikka
aylangan. Keyingi tadqiqotlar natijasida g'o'zaning qimmatli xa'jolik belgilari
hosildorligi, to’la uzunligi, urug' sifati va boshqalar o'zgardi, natijada u muhim
qishloq xo'jaligi ekini bo'lib qoldi. Ko'pchilik madaniy o'simliklarning o'z kelib
chiqish markazlari bor, ya'ni ko'pchilik madaniy o'simliklar qadimdan dehqanchilik
rivojlangan joylarda, ayniqsa, subtropik va qisman tropik mintaqalarda vujudga
kelgan. Masalan, tariq, sholi, grechixa, piyozning, shuningdek, olma, nok, o'rik,
shoftoli, olcha, olxo'ri, choyning ba'zi turlari va boshqa ko'pgina madaniy
o'simliklarning vatani -Xitoy; dukkakli don ekinlari (jumladan, no’xat, yasmiq), sabzi,
sarimsoq, tok va boshqalar O’rta Osiyodan, bug’doyning qimmatli turlari –
Efiopiyadan, tarvuz – Janubiy Afrikadan, makkajo’xori, g’o’za, loviua, qovoq
Markaziy Amerikadan, kartoshka, pomidor, yeryong'oq, ananas Janubiy Amerikadan
tarqalgan. 0'sirnliklarni tanlash va ularning tarqalishi uzoa vaqtgacha {urushlar,
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida) tabiiy yuz bergan. Shuning uchun u yoki bu
madaniy o'simlikning kelib chiqish joyini aniqlash ancha murakkab.
Jamiyat taraqqiyoti, agronomik bilimlaming to'planishi, keyinchalik
seleksiyaning rivojlanishi tufayli odamning o'simlikka bo'lgan ta'siri yanada ortdi.
Natijada ba'zi madaniy o'simliklar shu qadar o'zgardiki, hatto ular yovvoyi
ajdodlaridan nafaqat hosildorligi, balki fiziologik-morfologik belgilari bilan ham farq
qiladigan bo'lib qoldi.
Madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlaridan seleksiya ishlarida foydalanib
serhosil navlar, shuningdek, ham serhosil, ham kasallik va zararkunandalarga
chidamli duragaylar yaratish mumkin. Masalan, o'zbek olimi Sodiq Mirahmedov o'rta
16

tolali g'o'za turini yovvoyi meksika 9'o'zasi bilan chatishtirib, viltga chidamli yangi
g'o'za navi (Toshkent-1)ni yaratdi. Shunday qilib, madaniy o'simliklar tamomila inson
qo'li va zakovatining ijodi, mahsuli hisoblanadi. Hozirgi davrda Yer yuzida insoniyat
hayoti, turmushning to'kinligi ko'r jihatdan madaniy o'simliklardan olinadigan hosilga
bog'liq.
2.2. Dunyo madaniy o`simliklari va ularning kelib chiqishi
Shakarqamish
Bengaliya — shakarqamish vatani hisoblanadi. Hozirgi vaqtda shakarqamish
iqlimiy sharoiti qulay bo’lgan tropik va subtropik o’lkalarda ham yetishtiriladi.
Shakarqamish issiqlik va namni sevadi. U havosining harorati 23,5-27°C, yillik
yog`in miqdori 1500-2000 kilometr bo’lgan joylarda, xususan, issiq o’lkalarda
daryolarning sohillarida yaxshi o’sadi. 4
Eramizdan oldingi 327-yilda Iskandar Zulqarnayn Hindistonga yurish qilgan
paytlarida shakarqamishni «arisiz asal» deb atagan.
Shakarqamish Osiyoning janubiy va janubi sharqiy qismida juda qadimdan ekib
kelingan; Yevropaning janubida, dastlab Kipr orolida 1150-yildan ekila boshlagan.
Taxminan 1400-yillarda Sitsiliya, Kalabriya va Ispaniya sohillariga, u yerdan
Madeyra oroliga, keyinchalik Kanar orollariga yetib borgan. Ispanlar Antil orollari
(Amerika qit’asi)ga shakarqamishni «Kanar qamish» nomi bilan olib borganlar.
Keyinchalik bu o’simlik mazkur orollar iqtisodiyotida muhim rol o’ynaydigan bo’lib
qoldi. Bir vaqtlar shakarqamishni mo’tadil iqlimli o’lkalarda yetishtirishga ham urinib
ko’rilgan, lekin bundan natija chiqmagan.
4
To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994.
17

Hozir shakarqamish, asosan, Vest-Indiya, Janubiy Amerikaning shimoliy
qismida va Osiyoda yetishtiriladi. Afrikaning Angola, Kongo va Gvineya sohillarida
ham shakarqamish ekilmoqda. Shakarqamish plantatsiyalari ulkan qamishzor -
to’qayni eslatadi. Shakarqamish poyasining yo’g`onligi 2 santimetrdan 5
santimetrgacha, balandligi 6 metr boladi, barglarining uzunligi esa 2 metrgacha
boradi. Sarg`ayib to’kilgan barglar o’rnida halqasimon iz qoladi. Oddiy qamish
poyasining ichi bo’sh bo’ladi. Shakarqamish poyasi ichida esa shirin, shirali mag`iz
bor. Hamma gap o’sha mag`izda.
Shakarqamishning guli jig`aga o’xshaydi va uzunligi 50-80 santimetr keladi.
Shakarqamish gullash oldidan yig`ishtirib olinadi. Ildizi yaqinidan kesilgan
shakarqamishning tepasi olib tashlanadi, barglari tozalanadi. Shakarqamish
tarkibidagi qand moddasi 20% ga etadi. Shakar va qand tayyorlashdan qolgan
qoldig`idan rom ichimligi ishlanadi.
Viktoriya regiya
Viktoriya regiya issiq va sernam sharoitda o’sadigan ko’p yillik ajoyib suv
o’simligidir. Tabiatda shunday o’simlik borligini 1801-yilda aniqlangan.
Viktoriya regiyaning asl vatani —
Janubiy Amerika. Bu o’simlik Amazonka
va Orinoka daryolari havzalarida o’sadi.
Uning bargi juda katta, diametri 2 metrga
yaqin. Suv yuzida qalqib turadigan
bargining shakli ulkan barkashni eslatadi.
Bargning chetlari 5-10 santimetr kenglikda
tepaga qayrilgan. Bargni yo’g`onligi 5-10 santimetr keladigan tomir ushlab turadi.
Viktoriya regiyaning bargi bolalarni, 50 kilogrammlik yukni, hatto yuziga bir tekis
qilib sepilgan 75 kilogramm qumni ham ko’taradi.
Bu o’simlik avgust oyida gullaydi. Gulining eni 40 santimetrga yetishi mumkin.
Guli uch kun yashaydi: har kuni kechqurun ochilib, tongda yumiladi. G`unchasi suv
18

ostida bo’lib, ochilishiga yaqin suv betiga chiqadi. G`uncha oq rangda bo’ladi.
Birinchi kuni pushti rangda ochiladi, ikkinchi kuni gul to’q qizil rangda, uchinchi
kuni esa och qizil rangda ochiladi. Gul barglari to’kilgach, gul bandi suv ostiga
tushadi va mevasi suv ostida yetiladi. Yerli xalq bu o’simlikning mevasini yeydi.
Viktoriya regiya urug`dan ko’payadi. Uning normal o’sib rivojlanishi uchun
suvning harorati Q30° atrofida bo’lishi kerak. Bu o’simlik o’z vatanidan boshqa
joylarda oranjeriyalardagina o’stiriladi. Moskva, Sankt-Peterburg va Toshkentdagi
botanika bog`larida bu o’simlik bor.
Bambuk
Bambuk - daraxtga o’xshash, lekin boshoqli o’simlik; uni daraxt deb bo’lmaydi,
uning tabiati butunlay boshqacha.
Bambuk juda-tez o’sadi, bo’yi 38 metr,
tanasining aylanasi 80 santimetrga boradi.
Yosh bambuk besh-olti Hafta ichida 18 metr
o’sishi mumkin. Bambuk kun sayin emas,
soat sayin o’sadi, qulay sharoitda bir kunda
yarim metrdan ortiq o’sishi mumkin.
Bambuk pishiq va engil bo’lganligidan
undan uylar, shiyponlar, ko’priklar, Har xil
mebellar yasaladi. U vodoprovod quvurlari uchun Ham juda bop. Bambukdan turli
savatlar, qutilar ishlanadi, qipiqlaridan presslab paloslar tayyorlanadi, tanasining ustki
qavatidan pichoq va qayroq, tolali po’stlog`idan esa ipak qog`oz ishlanadi.
Bambukdan xar xil musiqa asboblari yasaladi, bambuk bo’g`inlarida to’planib qolgan
moddadan chinni sanoatida foydalaniladi, suliga o’xshash donidan non pishiriladi,
sarsabil mazasini eslatuvchi novdalari xar xil ovqatga ishlatiladi. Bambukni qaynatib
yoki saryog`da qovurib xar xil sho’rvalar, qaylalar pishiriladi, quritib yoki
konservalab qishga olib qo’yiladi. Bambuk bargi aralashtirib pishirilgan jo’ja go’shti
eng mazali ovqat hisoblanadi.
19

Baobab
Baobab savannalarga xos ajoyib daraxtdir. U dunyodagi bahaybat daraxtlarning
ham eng ulkani. Ba’zan uni «o’simlik
dunyosining begemoti» deb atashadi.
Baobabning ko’rinishi juda g`alati;
shuning uchun bo’lsa kerak, mashhur sayyoh
D. Livingston uni to’ntarib qo’yilgan ulkan
sabziga o’xshatgan. Afrikaliklardagi bir
rivoyatda: «Kunlarning birida qudratli tangri baobab daraxtidan g`azablanib, uni
sug`urib olgan-u, ildizini yuqoriga, shoxini pastga qaratib to’ntarib yana yerga suqib
qo’ygan», — deyiladi.
Tanasi silliq po’stloq bilan qoplangan baobab daraxtining bo’yi 18-20 metr,
tanasining aylanasi 45 metr keladi, diametri osa 10 metrdan ham ortishi mumkin.
Bu daraxt savannada ulkan posbondek qad ko’tarib turadi, qurg`oqchilik davri
boshlanishi bilan barglari to’kilib, qing`ir-qiyshiq shoxlari yalang`ochlarshib qoladi.
Baobab daraxti uzoq — 5000 yilgacha yashaydi. Lekin ba’zi bir olimlar bu fikrga
shubha bilan qaraydi. Darhaqiqat, bu daraxtning yoshini aniqlash juda qiyin, chunki
baobab tanasida boshqa daraxtlardagi singari yillik halqalar bo’lmaydi. Keksa
daraxtlarning o’zagi chirib qoladi, o’zaksiz baobab ichiga turli parrandalar, yovvoyi
asalarilar in qiladi; u odamlar uchun ham boshpana bo’lib xizmat qiladi. Ayrim
baobablarning ichiga 20-30 kishi sig`ishi, mashinalar uchun «garaj» vazifasini o’tashi
mumkin.
Baobab daraxti goh «semirib», goh «ozib» turadi: yomg`irli mavsumda suvga
to’yingan baobab biroz «to’lishadi», qurg`oqchilik mavsumida yana «ozadi». Baobab,
odatda, suv yaqinida o’sib, ildizi tanasidan 100 metr nariga cho’zilib ketadi. Baobab
daraxtining yog`ochi bo’sh bo’lib, o’zida ko’p nam saqlaydi. Uning tanasida jami 15
ming litrgacha suv to’planishi mumkin.
20

Yomg`irli mavsum boshlanishi bilan baobab gullaydi. Gullari juda yirik bo’lib,
diaffeetri 15-20 santimetrga etadi. Uning oppoq gullari tunda ochiladi, xushbo’y
bo’ladi. Gullarini ko’rshapalaklarning bir turi changlatadi, tong otishi bilan bu gullar
so’liydi.
Baobab mevalari qurg`oqchilik mavsumi boshlanishi oldidan etiladi. Bu paytda
daraxtning mayda barglari to’kilib, bodringga o’xshash mevalari quruq shoxlarida
osilib turadi. Uning mevasi ham, urag`i ham iste’mol qilinadi. Mevasi biroz nordon,
mazali, uzunligi 35 santimetr, yo’g`onligi 17 santimetr keladi. Baobab mevasini
maymunlar xush ko’rib yeydi. Maymunlar ko’pincha baobab tanasi ichida
yashaganligidan uni «maymun daraxti» deb ham yuritishadi. Baobabning bargida
suyakni mustahkamlaydigan modda ko’p bo’lganligidan fillar baobab barglarini
ishtaha bilan yeydi.
Baobab daraxti va uning mevasi mahalliy xalq uchun katta ahamiyatga ega. Ular
baobab mevasini ovqat o’rnida iste’mol qiladilar, yosh nihollaridan xushxo’r ichimlik
tayyorlaydilar. Iki ichimlik chanqoqni tez bosadi. Yosh novdalar ovqatga ham
ishlatiladi. Daraxt po’stlog`i va bargidan tayyorlangan tolqon murch va tuz o’rnida
iste’mol qilinadi. Baobab mevasidan xushbo’y moy olinadi, urug`i qovurilib yeyiladi,
bargi esa ovqatga ishlatiladi, yog`ochi va po’stlog`idan qog`oz tayyorlanadi, tola
olinadi. Bu toladan arqon eshiladi, qop, baliq tutish uchun to’r va dag`al mato
to’qiladi. Baobab yog`ochidan laxta ham tilinadi, o’yib qayiq ishlanadi.
Baobabdan har xil dori-darmonlar ham tayyorlanadi. Uargining damlamasi
bezgakka qarshi davo. Uning mevasidan ham dori tayyorlanadi. Yerli xalqlar
chaqaloqni, baobab daraxtidek azamat bo’lsin, deb uning novdasi va ildizi
qaynatilgan suvda cho’miltirishadi.
Baobab — savannalardagi ajoyib daraxtdir. U dunyodagi bahaybat daraxtning
ham eng ulkanidir. Ba’zan uni «o‘simliklar dunyosining begemoti» deb atashadi.
Tanasi silliq po‘stloq bilan qoplangan baobab daraxtining bo‘yi 18-20 metr,
tanasining aylanasi 45 metr keladi, diametri esa 10 metrdan ham ortishi mumkin.
21

Bu daraxt savannada ulkan posbondek qad ko‘tarib turadi, qurg‘oqchilik davri
boshlanishi bilan barglari to‘kilib, qing‘ir-qiyshiq shoxlari yalang‘ochlanib qoladi.
Maymunlar ko‘pincha baobab tanasida yashaganligi uchun u maymun daraxti ham
deyiladi. Baobab daraxti 5000 yilgacha yashaydi. Lekin ba’zi bir olimlar bu fikrga
shubha bilan qaraydi. Darhaqiqat, bu daraxtning yoshini aniqlash juda qiyin, chunki
baobab tanasida boshqa daraxtlardagi singari yillik halqalar bo‘lmaydi.
Banan
Banan issiq o’lkalarda o’sadigan baland bo’yli o’simlik bo’lib, uning mevasi
«dondlar mevasi» deb yuritiladi. Bu o’simlikning balandligi 10 metr atrofida, tuproq
ostidagi ildizpoya uning asosiy tanasi hisoblanadi. Ildizpoyadan yo’g`onligi qalamdek
keladigan juda ko’p uzun va qayishqoq ildizlar atrofga taralib ketadi. Bu ildizlar juda
yashovchan. Uning bir bo’lagini, hatto biroz turib qolgan bo’lsa ham yeksan-giz,
undan banan o’sib chiqadi. Shuning uchun banan urug`dan emas, balki ildizda
ko’paytiriladi. Madaniylashtirilgan bananlarning mutlaqo urug`i bo’lmaydi.
Banan o’simligi tanasida o’ndan ortiq (hatto yigirmatagacha) uzun barglar osilib
turganligidan u ko’rinishidan xurmo daraxtiga o’xshab ketadi. Barglarining ajoyib
xususiyati shuki, jazirama issiq kunlari ular osilib tushadi, bargning chetki tomonidagi
teshikchalar kichrayib, quyosh nurlari bargning yaltiroq parda bilan qoplangan ustki
tomonigagina tushadi, shu tufayli o’simlik tarkibidagi suvning bug`lanishi kamayadi.
Ob-havo nam va nisbatan salqin paytlarda bargning chekkasi tepaga qayriladi,
bargning chetki tomonidagi teshikchalar kengayadi va namning bug`lanishi ortadi.
o’simlikning mo’tadil rivoji shuni taqozo etadi.
Bu o’simlikning har tupi bir gulto’da bo’lib gullaydi va meva bir bosh banan
tugadi. Bir bosh bananda 200-300 dona meva - «banan g`ujumlari» bo’lib, umumiy
og`irligi 50-60 kilogramm keladi. Bir bosh bananning uzunligi 2 metrga borishi
mumkin. Hosil pishib etilgach, poya sekin-asta quriydi, ammo ildizpoyadan yana juda
ko’p novdalar shoxlab chiqadi. Ularning har biridan rosmana bir tup banan o’sib
22

chiqib, ular ham hosil berishi mumkin. Shuning uchun bir marta ckilgan banandan bir
necha o’n yil mobaynida hosil olib turiladi.
Tropik o’lkalarda o’simlikning vegetatsiya davri yil bo’yi davom etganligidan
ildizpoyada turli «yosh»dagi bachkilarni qoldirib, bananzorlarda yil bo’yi uzluksiz
hosil yig`ishtirib olsa bo’ladi. Shu tufayli banan plantatsiyalaridan katta daromad
olinadi.
Banan mevalari o’simlik tanasida turib pishsa, mazasi o’zgaradi, xushbo’y hidi
yo’qoladi, po’sti yorilib, mag`zi qushlar bilan hasharotlarga yem bo’lishi mumkin.
Shuning uchun batian mevalari, odatda, pishib yetilmasidan, dumbulligida uzib olinib,
pishib yetilguncha saqlanadi. Shunda meva tarkibidagi kraxmal qandga aylanadi,
meva o’ziga xos maza, xushbo’y hid kasb etadi.
Banan o’simligi ekilib, 14-15 oy o’tgandan keyin hosil beradi. Banan odamlarga
ma’lum bo’lgan madaniy o’simliklar ichida eng qadimgilaridan biridir. Bananning
vatani - Osiyo.
Osiyoda banan juda qadimdan yetishtirib kelingan. Keyinchalik bu o’simlik
boshqa joylarga ham tarqalgan, Amerikagacha yetib borgan. Banan issiq
o’lkalardagina o’sadi. Havo harorati muttasil Q20°C dan yuqori bo’lgan, ming
millimetrdan ham ko’p yog`in yog`adigan iqlimiy sharoit banan uchun juda mosdir.
Agar harorat keragicha issiq, tuproq yaxshi bo’lsa, uni sug`orib o’stirish ham
mumkin.
Banan Osiyo, Afrika, Avstraliya, Markaziy va Janubiy Amerikaning issiq, nam
sohillarida, tropik orollarida mahalliy xalq uchun oziqa sifatida qadimdan yetishtirib
kelingan. Bu nozik meva XIX asrgacha chetga chiqarilmagan, shuning uchun
mo’tadil o’lkalardagi odamlar bu mevadan bexabar bo’lganlar. XIX asr oxiri va XX
asr boshlaridan banan boshqa o’lkalarga ham chiqarila boshlangan. Chetga chiqarish
va ko’proq daromad olish maqsadida u tobora ko’plab yetishtiriladi, keyinchalik
Markaziy va Janubiy Amerikaning Karib dengizi sohillarida ham ko’plab ekila
boshlaydi.
23

Hind xurmosi
Hindistonda banan - hind xurmosi deb ataladigan ajoyib daraxt o’sadi. Banan
daraxti yoshligida ingichka, nozik
bo’ladi, lekin tez o’sib ulg`ayadi va
juda ko’p shoxlaydi.
Shoxlaridan novdalar, o’ziga
xos «ildizlar» o’sib chiqadi. Kokilga
o’xshash novdalar yergacha osilib
tushadi va yerga tekkan joyidan ildiz
otadi. Bir necha yildan keyin uning
o’zi ham rosmana daraxtga aylanadi. Shunday qilib, bir daraxt o’zidan ko’payib, juda
katta maydonni egallaydi.
Hindistonning Kalkutta shahridagi bir tup banan ko’payib, hozir 1000 tup
daraxtga aylangan va 1,2 gektar joyni egallagan. Bu daraxt hozir 200 yoshda.
Banyanlarning shoxlari birbirlariga tutashib ketib, ulkan bir daraxtzorni eslatadi.
Shuning uchun bananni «o’zi bitta, tanasi mingta daraxt» deb atashadi.
Shri-Lanka orolidagi mashhur bananning 1360 ta yo’g`on va 3000 ta mayda
tanasi bor deyishadi. Uning asosiy ona tanasining yo’g`onligi 2 metrga boradi,
boshqalarining yo’g`onligi 1 metr. Bu antiqa daraxtning novdasimon o’sib chiqqan
ildizlari nam havodan oziqlanadi; shunday ildizlari bo’lmasa hind xurmosi bunchalik
ko’paymas edi.
Sekvoyya - ulkan daraxt
Sekvoyya Yer sharida faqat Serra-Nevadaning g`arbiy yonbag`irlarida saqlanib
qolgan. Agar bu daraxtni Yer sharida yashab o’tgan yashil mavjudotlarga qiyos
qiladigan bo’lsak, uni yashil dinozavr deb atash mumkin.
Aytmoqchi, sekvoyya dinozavrlar bilan zamondosh hisoblanadi. Dinozavrlar
ham, Yevropa va Osiyodagi sekvoyyalar ham qirilib bitgan. Muzlik bosmagan
24

Kaliforniyadagina Yer sharidagi asosiy mo’jizalardan biri — sekvoyya bizgacha
saqlanib qolgan.
…Ulug`vor sekvoyyaning ming yillik qizg`ish tanalari uzoqdan xuddi
tarashlangan dag`al toshga o’xshab ko’rinadi. Haqiqatda esa uning tanasi namatga
o’xshash po’stloq bilan qoplangan, qo’lingizga g`ovak va iliq tuyuladi.
Sekvoyya po’stlog`ining qaliinligi 60 santimetr, qo’l bilan bossangiz yumshoq,
ushaladi. Ushalgan parchasi po’kakka o’xshaydi, ezsangiz bir siqim qizg`ish kukunga
aylanadi. Po’stlog`i bamisoli ko’rpa, daraxtni qattiq sovuqdan himoyalaydi. Sekvoyya
po’stlog`ining bundan muhimroq xususiyati ham bor: issiqlik ta’sirini ichkariga
o’tkazmaydi. Shunday bo’lmaganda o’rmonda chiqqan yong`inlar sekvoyyaning uzoq
yashashiga yo’l qo’ymagan bo’lar edi. Sekvoyya o’rmonlarida ko’p martalab yong`in
chiqqan… Bu yong`inlarga uch yuz… besh yuz… to’qqiz yuz yil bo’lgan…
Tanasining bir qismi kuygan sekvoyyalar ana shunday katta yong`inlardan guvohlik
berib turibdi. Bir katta sekvoyyaning o’zagi kuyganu, ammo u hamon yashafnoqda.
Biz xuddi g`orga kirgandek, qadimgi yong`inda kuygan bir daraxtning kavagiga
kirdik. Fonus yoqdik. Bu kavak bir xonali xonadoncha kelar edi.
Bir sekvoyyaning kavagiga garaj va savdo do’koni joylashgan (tomosha va
reklama maqsadida), boshqa bir daraxt kavagini ayiqlar egallagan: ular shu kavakda
qishlashar ekan.
Yong`inlar sekvoyyalar uchun foydali, degan fikrlar ham bor: yong`in pastda
joylashgan barcha o’simliklarni kuydirib kulga aylantirgach, yerning shirasi faqat
sekvoyyaga qoladi. Bundan tashqari yong`indan keyin yer kul bilan o’g`itlanadi.
Sekvoyyaning uzoq umr ko’rishiga yana bir sabab shuki, uning yog`ochi chirimaydi;
u xastalikni pisand qilmaydi. Uning yonidagi boshqa daraxt kasallikka chalinib qurib
yotibdi, ammo sekvoyya xuddi sehrlab qo’yilgandek yashnab turibdi. Uning qizg`ish
tanasi bo’g`zidan tortib uchigacha toza va beg`ubor.
Keksa daraxtlarning shox-shabbalari tepasida, juda balandda boshlanadi. Agar
uning bahaybat tanasi bilan shox-shabbalarni bir-biriga taqqoslaydigan bo’lsak, xuddi
25

katta kishining boshiga yosh bolaning do’ppisini qo’ndirib qo’ygandek g`alati
ko’rinadi. 5
Ming yashar sekvoyyalar bir-biridan ancha narida, siyrak o’sadi. Ularning
yoniga borish uchun boshqa daraxtlarni, qalin o’tlarni, to’kilgan shox-shabbalarni
yorib o’tishga to’g`ri keladi, ahyon-ahyonda ulkan «tosh»larni ham aylanib o’tish
kerak bo’lib qoladi. Bizga toshga o’xshab ko’ringan narsalar aslida ag`darilgan
sekvoyya daraxtining tanalaridir. Ag`darilgan sekvoyya chirimaydi, uning po’stlog`i
tushib ketadi-yu, ammo yog`ochi juda uzoq vaqtlargacha chirimay yotaveradi.
Qadimiy sekvoyyalarga borish uchun o’rmon ichidan yo’l ochilgan. Har bir
daraxtning nomi bor. Ayrimlariga mashhur odamlarning nomi berilgan. Shuning
uchun Magellan, Kopernik, Galiley, Kolumb nomi bilan ataluvchi sekvoyyalar
uchrashiga taajjublanmasa ham bo’ladi. Qizil tanali bu daraxtlar mashhur odamlardan
ham mashhurroqdir. «General Sherman» nomli daraxtni olaylik. Uning bo’yi 90 metr,
yo’g`onligi 10 metr, yoshi taxminan uch ming yil. Daraxtning ko’rinishi hundan 500
yil ilgari qanday bo’lgan bo’lsa, hozir ham shunday.
Yer sharidagi eng keksa daraxtlardan biri bo’lgan sekvoyyaning yonida kichik
bir niholni qidirib topdik. Bu yosh nihol bundan besh yil ilgari shu ulkan sekvoyya
urug`idan unib chiqqan bo’lsa ajab emas. Uch ming yosh bilan besh yosh — ota bilan
o’g`il! «Ota bilan farzand» o’rtasida yosh jihatdan bunchalik katta farqni qayerda
uchratish mumkin?! Modomiki sekvoyya uch ming yil yashar ekan, bu yosh niholning
5005-yildagi quyosh chiqishini ko’ra olishi ehtimoldan uzoq emas. o’sha vaqtga borib
niholning qanday ko’rinishga kirishini oldindan tasavvur qilish mumkin-u, ammo
5005-yilda Yer sharida yashaydigan insonlar to’g`risida taxminiy fikr aytish qiyin.
Sekvoyyalarning qulashi kam uchraydi. Shunday bo’lsada, 1953-yilda
odamlarning ko’z o’ngida bir sekvoyya qulagan. Uning tanasiga «Bu daraxt 2415 yil
umr ko’rgan» deb yozib qo’yilgan. Buning to’g`riligiga ishonish uchun sekvoyya
tanasidagi yillik halqalarni sanab ko’rish mumkin.
5
Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.
26

Daraxtning qirqilgan joyiga insoniyat tarixidagi ayrim voqealar yozilgan. Mana
shulardan ba’zilari:
«Eramizdan oldingi 323-yilda Iskandar Zulqarnayn vafot etgan. Buyuk
sarkardaning jasadi asal to’ldirilgan bochkaga solinib, dafn etish uchun Osiyodan o’z
yurtiga keltirilgan. o’sha yili sekvoyya 136 yoshda bo’lgan».
«Eramizdan oldingi 44-yilda Yuliy Sezar vafot etgan. o’sha vaqtda sekvoyya 400
yoshda bo’lib, tanasining yo’g`onligi bir yarim metrga etgan».
«Eramizning 570-yili Muhammad sollallohu alayhi va-sallam — payg`ambar
tug`ilgan. o’sha vaqtda sekvoyya 1032 yoshda bo’lgan».
1348-yilda Yevropada vabo tarqalgan, 1492-yilda Amerika «kashf etilgan»
vaqtlarda sekvoyya necha yoshda bo’lganligi ham shu tarzda yozib qo’yilgan.
Sekvoyya daraxtlari muhofaza qilinmoqda. 1890-yilda sekvoyyalarni muhofaza
qiluvchi park - qo’riqxona tashkil etilgan.
2.3. O’zbekiston respublikasidagi madaniy o’simliklar turlari va ularni
kelib chiqishi
O`zbekiston o`simlik resurslarining ahamiyati juda kattadir. Eng avvalo
o`simliklar ham saqlovchi, daryo suvini bir me`yorda saqlab turuvchi, tuproq
27

eroziyasi oldini oluvchi, qumlarni mustahkamlovchi hamda havoni toza saqlab
turuvchi muhxim omil bo`lish bilan birga kishilarga dam olib, hordiq chiqarib, estetik
zavq ham beradi.
O`zbekiston o`simliklari chorvachilikni rivojlantiruvchi yay¬lov va em-xashak
manbai. Respublika o`simliklarining 90% ga yaqini em-xashak uchun yaroqli. Hatto
cho`l mintaqasidagi yaylovlarning hosildorligi gektariga 3—5 sentnerni (xashak
hisobida) tashkil etadi. Toshloqli cho`llarda va Ustyurtdagi yaylovlarning hosildorligi
gektariga 2—4 s. bo`lsa, shurxokli cho`llar¬da esa 2—3 sentnerni tashkil etadi.
O`zbekistonning adir balandlik mintaqasida o`simliklar qalin o`sib, hosildorligi
gektariga 8—10 s. gacha boradi. Bu mintaqa chorvachilik uchun yil buyi yaylov
hisoblanadi. Ayniqsa efemer, efemeroid, efemeroid-shuvoq, bug`doyiq, taktak
(yovvoyi arpa), chalov kabi baland buyli o`tlardan yil buyi chorva mol-lari uchun
yaylov sifatida foydalanishdan tashqari pichan xam (gektaridan 4—6 sentnergacha)
tayyorlash mumkin.
Tog` balandlik mintaqasidan yozgi va kuzgi yaylov sifatida hamda pichan
tayorlashda foydalaniladi. CHunki bu mintaqada buyi 90—100 sm gacha bo`lgan xar
xil utlar qalin o`sib, hosildorligi gektaridan 15—20 s. gacha borishi mumkin. Ayniqsa
bug`doyiq, javdar, taktak (yovvoyi arpa), tariqbosh, chalov ka¬bi o`simliklar eng
muhim yaylov va em-xashak manbaidir. Lekin tog` mintaqasida rel`efining
noqulayligi tufayli o`sha pichanzorlarni mexanizm yordamida o`rib olishni ancha
qiyinlashadi.
O’zbekiston o’simlik dunyosi juda xilma-xil va boy. Respublikamiz hududida
146 oilaga mansub 4148 o’simlik turi mavjud bo’lib, shundan 3000 turi yovvoyi
holda o’sadi, bulardan 9% i faqat O’zbekistonda uchraydigan endemik o’simliklardir.
O’zbekiston florasida Eron, Afg’oniston va O’rta dengiz bo’yi mamlakatlari
florasining vakillari ko’p uchraydi. Shuningdek, shimoliy qo’shni hududlar
florasining ayrim vakillari mavjud. Boshqa kontinentlarning 500 ga yaqini
o’simliklari ham o’stirilmoqda.
28

O’zbekistonning katta qismi quruq subtropik mintaqada joylashagan. Subtropik
alomatlari havo harorati rejimida aniq ko’rinmagandek, uning florasida ham uncha
sezilmaydi. O’zbekistonda doimiy yashil subtropik o’simliklar yo’q. Biroq birmuncha
uzoq va jazirama yoz ba’zi tropik ekinlarni etishtirishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, O’zbekiston maydonining katta ekanligi, er yuzasinig g’arb va
shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa hamda sharqqa tomon ko’tarila borishi natijasida shu
yo’nalishda tabiat o’zgarib, balandlik mintaqalarini hosil qiladi. Ularning har birida
tabiiy sharoiti, ro’y beradigan tabiiy geografik jarayonlar bir-biridan farq qiladi. Bular
o’z navbatida har bir zona va mintaqada o’ziga xos o’simlik qoplamining
shakillanishiga olib keladi.
O’zbekistonda balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va ularning sabablari,
ular bilan bog’liq bo’lgan qonuniyatlar akademik Q.Zokirov tomonidan 1955 yilda
o’rganib chiqilgan. Olim Zarafshon tog’ tizmasidagi o’simliklarni uzoq yillar
davomida o’rganish natijasida bu erlarni tekislikdan baland tog’largacha quyidagi 4 ta
mintaqaga-cho’l, adir, tog’ va yaylovga bo’lish mumkinligini va bu atamalarni butun
O’zbekiston, hatto O’rta Osiyoning janubi-g’arbiy qismi uchun ham tadbiq etish
mumkinligini ko’rsatadi (9-jadval). Akademik Q.Zokirov tavsiya etgan bu balandlik
mintaqalarining har biri o’ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o’simlik va hayvonot
dunyosiga ega.
XULOSA
29

Bizga ma’lumki, o`simliklarning 500 minnggacha turlari mavjud. Shulardan 40
mimg turi yo`qolish xavfi ostida. Sobiq Ittifoq hududlarida o`simliklarning 17520 turi
o`sgan. Ularni 1676 turkum v 160 oilaga biriktirilgan. Ilmiy ma’lumotlarga ko`ra,
qutb va tundra hududlarida gulli o`simliklarning 189-507 ga yaqin turiuchraydi.
Rossiyaning Yevropa va G`arbiy Sibir hudularida uchraydigan o`cimliklarning turlar
soni 1061-1347ta atrofida. Sharqiy Sibir, uzoq Sharq va kam o`rmonli o`tloqzorlarda
640-1185 ga yaqin o`simlik turlaritopilgan. Janubiy tog`li tumanlarda o`simliklarning
1774-2935 turi, Volga bo`ylarida 1418 turi, Irtish vohasida 1600 turi uchrashi
aniqlangan.
Biz iste'mol qiladigan noz-ne'matlarning deyarli barchasi ekib o stiriladigan
o'simliklardan olinadi. Hovliga qarasangiz, oddiy kashnich-rayhondan boshlab uzum-
olma, nok-shaftoli deysizmi, dalalardagi g'allalar, polizlardagi tarvuz-qovunlar,
o'tloqdagi bedazorlargacha hammasini ota-onalarimiz ekib ko'kartiradilar. Albatta,
tabiatning o'zida ham inson ishtirokisiz, o'z-o'zidan ko'payib, iste'molga yaraydigan
mevalar, sabzavotlar, rezavorlar, gullar ham ko'r o'sadi. Har yili bahorda tog'larda
ravochlar, dalalarda lolalar, chuchmomalar o'sadi. Kuzga borib do'lanalar sarg'ayadi,
na'matak, zirk, zira, turli dorivor o'simliklar pishib yetiladi. Odamlar ularni yig'ib-
terib oladilar va o'z ehtiyojlariga ishlatadilar. Lekin odamlarning tirikligini — bizni
oziq-ovqat bilan, sanoatni xom ashyo (tola, bo'yoq, lok va boshqalar) bilan
ta'minlashda millionlab gektar maydonlarda ekib o'stiriladigan o'simliklar asosiy
o'rinda turadi va ular madaniy o'simliklar deb ataladi. Tabiatning o'zida, ua'ni inson
ishtirokisiz o'sadigan o'simliklar yovvoyi o'simliklarga kiradi.
Dunyoda qancha madaniy o'simliklar bor? Agar ularning eng ko'r iste'mol
qilinadigan, masalan, bug'doy, arpa, piyoz, g'o'za kabi eng muhim turkumlanni
sanaydigan bo'lsak, yuzdan ortadi (Yer sharida urug'li yovvoyi o'simliklarning 300
mingga yaqin turi o'sadi). Lekin ularning navlarini hisoblaydigan bo'lsak, hisobdan
adashib ketishi- bug'doy, arpa, javdar, suli, makkajo'xori, sholi, tariq, jo'xori,
grechixa; dukkakli don o'simliklaridan no'xat, mosh, loviya; mevali o'simliklardan
30

tok, olma, o'rik, nok, shaftoli, behi, olcha, olxo'ri; subtropik o'simliklardan anor, anjir,
limon, apelsin, xurmo, feyxoa; rezavor mevalardan qulupnay, malina, smorodina,
krijovnik va boshqalar, gullardan atirgul, chinnigul, lola, nilufar, binafsha,
gultojixo'roz va boshqalar keng tarqalgan.
Odamlar foydali o'simliklarni ekib o'stirishni tosh asrida, bundan 10 — 12 ming
yil avval o'rganganlar. Unga qadar yovvoyi o'simliklarni, iste'molga yaroqli boshog'
mevasi, bargi, tuganagi va boshqa organlarini yig’ib, o’z tirikchiligiga ishlatishgan.
Bu davr tarixda “terimchilik” davri deb ataladi.
Kerakli o'simliklarni ekib o'stirishni o'rganib olgan qadimgi dehqonlar
boshoqlari bo'liqroq, mevalari shirinroq, hosili ko'p va boshqa foydali xo'jalik
xususiyatlari bilan ajralib turadigan yowoyi o'simlik nusxalarini tanlab ekishga
kirishganlar, tuproqni yumshatib, sug'orib parvarish qilishgan. Bunday ishlar asta-
sekin doimiy davom ettirilgan. Asrlar davomida Yovvoyi o'simliklarning xo'jalik
belgilariga ko'ra eng yaxshi nusxalarini ajratib, tanlab olish yo'li bilan madaniy
o'simliklarning juda ko'p turlarini yaratdilar. Keyinchalik odamlar sun'iy duragaylash,
changlash, o'simliklarni boshqa joylarga tarqatishga, yangi sharoitlarda o'sishga
moslashtirishni o'rgandi. Har bir o'simlikni madaniylashtirish jarayoni juda uzoq
davom etishi mumkin. Shu jarayonda bu o'simlik barqaror yetishtiriladigan ekinga
aylanadi va kishilar hamda jamiyat hayotida muhim hayotjy ahamiyat kasb etadi.
Madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlaridan seleksiya ishlarida foydalanib
serhosil navlar, shuningdek, ham serhosil, ham kasallik va zararkunandalarga
chidamli duragaylar yaratish mumkin. Masalan, o'zbek olimi Sodiq Mirahmedov o'rta
tolali g'o'za turini yovvoyi meksika 9'o'zasi bilan chatishtirib, viltga chidamli yangi
g'o'za navi (Toshkent-1)ni yaratdi. Shunday qilib, madaniy o'simliklar tamomila inson
qo'li va zakovatining ijodi, mahsuli hisoblanadi. Hozirgi davrda Yer yuzida insoniyat
hayoti, turmushning to'kinligi ko'r jihatdan madaniy o'simliklardan olinadigan hosilga
bog'liq.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. S. M. Mustafayev, O.A. Ahmedov Botanika, Toshkent, 2006.
2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent.
«O’zbekiston». 2002.
3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982.
4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994.
5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.
6. S. M.Mustafoyev Anotomiya Morfologiya Sistematika “Botanika”
T.O`zbekiston, 2002.
7. S. Ikromov “Botanika” T.O`zbekiston, 2002.
8. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O‘zbekiston o‘simliklari. Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1987.
9. Haydarov K. H., Hojimatov Q. H. O‘zbekiston o‘simliklari. Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1992.
10. O’.Pratov, Q.Jumayev “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Toshkent-2003.
Internet ma’lumotlari.
www.animalworld.com
Www.Arxiv.uz
Www.ziyonet.uz
32

32

Купить