• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 38000UZS
Размер 311.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

Madaniyat va san’at menejmenti, unga mental omillar ta’siri

Marketing tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, marketingning alohida olingan elementlaridan amaliyotda foydalanish etarli darajada samara bermaydi. Shuni e’tiborga olib, korxona faoliyatini uzoq muddatli natijalarga yo‘naltirish mavjud ehtiyojlarni qondirishga diqqatni jalb qiladi va marketingdan kompleks foydalanishga olib keladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillarga asoslanib, korxona marketing strategiyasi va taktikasi ishlab chiqiladi. Korxona marketing strategiyasi uzoq muddatli davrga mo‘ljallangan tovar va xizmatlar sotuvi va ishlab chiqarish bo‘yicha tadbirlarning ko‘p tomonlama tizimini ifodalaydi. Bunda korxonaning texnologiya va ishlab chiqarish resurslarini hisobga olgan holda tovar va xizmatlar hajmini va sifatini oshirish tadbirlari ishlab chiqiladi. Ko‘rsatilgan imkoniyatlarni hisobga olgan holda korxonaning rivojlanish istiqbollarini va eng optimal maqsadlarini aks ettiruvchi strategiyasi ishlab chiqiladi. Korxona marketingi strategiyasini aniqlashda asosiy ko‘rsatkich korxona tovar va xizmatlar hajmi, uning ulush, foiz stavkasi, foyda va hokazoni hisobga olish kerak. Strategiya — uzoq muddatli rivojlanish va harakat rejasi bo‘lib, yuqori natijalarga erishishga qaratilgandir. U korxonaning bozorda harakat qilish, yangi bozorni egallash bo‘yicha yo‘nalish chizig‘i va holatiga bog‘liq holda uch xil bo‘lishi mumkin: 1. Hujum qiluvchi strategiya. Korxonalar bu strategiyadan foydalanganlarida, korxona tovar va xizmatlar bozorini kengaytirish uchun bozorning muqobil ulushini egallashga harakat qiladilar. Bu 20 % xaridorlar bozori, ular korxona taklif qilgan xizmatning 80 % ni sotib oladilar. Avvalambor, ichki bozor, so‘ng esa asta-sekin chet el bozorini egallab boorish nazarda tutiladi. 2. Marralarni va yutuqlarni ushlash strategiyasi. Bu strategiyaga muvofiq, korxona tovarlar va xizmatlar bozorlarida erishilgan ulushni ushlab turishga harakat qiladi. Agarda shu bozordagi korxona faoliyati uni qoniqtirsa va boshqa chora qo‘llanilishi salbiy natija bersa, bu strategiya o‘zini oqlagan hisoblanadi. Bu strategiya xavfli bo‘lishi ham mumkin, chunki u harakatdan to‘xtab turishga chorlaydi. Bu esa raqobatchilar uchun qo‘l kelib, korxona xizmatlarini bozordan siqib chiqarishga olib kelish ehtimolini tug‘diradi. 14 MAVZU: MADANIYAT VA SAN’AT MENEJMENTI, UNGA MENTAL OMILLAR TA’SIRI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................3 I.BOB. SAN’AT MADANIYAT SOHALARIDA MARKETING VA UNING KONSEPSIYALARINING NOTIJORAT MARKETINGDA QO’LLANILISHI...……………………..……..…………………….....................5 1.1. San’at va madaniyat sohalarida marketing va uning nazariy asoslari .................................................................................................................5 1.2. Marketing konsepsiyalarining notijorat marketingda qo‘llanilishi ……12 II.BOB. SAN’AT MARKETINGINING MOHIYATI VA REKLAMA SIYOSATI....................................................…..………………………... ……….26 2.1. San'at marketingining mohiyati ….. ...........................................................26 2.2. San'at marketingida reklama siyosati ..………………………………. ......34 XULOSA ...............................................................................................................42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................43 2 tovarni yaratish yoki pastroq narx qo‘yish orqali raqobatchilarga nisbatan ustunlikka erishishdan iborat. Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik iste'molchilarga yo‘naltirilganlikka zid bo‘lmaydi. Aksincha, uni kuchaytiradi, chunki korxonalar shunday sharoitga qo‘yilganki, bozor ehtiyojlarini qondirish ishlab chiqarish, xarajatlar va boshqa sohalardagi hamma yutuqlarni maksimal hisobga olishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda jamiyat tomonidan hal etilayotgan yirik iqtisodiy, xom ashyoviy, energetik va boshqa muammolar jamiyat ehtiyojlarini va iqtisodiy resurslarga yo‘naltirilganlikni kuchaytirib, marketingning iste'molchilik konsepsiyasini ancha o‘zgartirib yubordi. Ijtimoiy-axloqiy marketing konsepsiyasi shakllanib bormoqda. U nafaqat bitta shaxsning, balki butun jamiyat extiyojlarini qondirishga qaratilgan. Korxona foydasi, xaridor ehtiyojlari va jamiyat manfaatlarining o‘ziga xos muvofiqlashuvi va o‘zaro bog‘lanishi sodir bo‘ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy marketing bilan bog‘liq bo‘lgan, katta ijtimoiy jamoalarning, davlat siyosatining muammolariga diqqatini qaratuvchi mega- marketing paydo bo‘ldi. Jamiyat hayotini axborotlashtirish kuchaygan sharoitda korxonaning xaridor bilan bevosita munosabatda bo‘lishi imkoniyati vujudga keladi. Ommaviy marketingdan alohidalashgan marketingga o‘tish kuzatiladi. Shunday yo‘nalishlardan biri — munosabatlar marketingi (maksi-marketing) zamonaviy telekommunikatsiyaviy vositalardan foydalangan holda iste'molchilar bilan individual munosabatlarni iloji boricha mustahkamlashga yo‘naltiriladi. Bu yerda uzluksiz ravishda interaktiv kommunikatsiyalar yordamida olingan individual iste'molchi haqidagi bilimlarni amalda tadbiq etish jarayoni boradi. Bu bilimlar uzluksiz va uzoq muddatli o‘zaro manfaatli aloqalarni ta'minlash maqsadida mahsulotlar va xizmatlarni yaratish va siljitishga yordam beradi. Bunday munosabatlarning xaridor uchun afzalliklari — aloqalarning samaradorligi, ishlab chiqaruvchi uchun — foyda, ikkalasi uchun — tinchlik, kelajakka ishonch. Qayd qilish kerakki, individual marketing mehmonxonada lyuksxizmat ko‘rsatishda, 8 II.BOB. SAN’AT MARKETINGINING MOHIYATI VA REKLAMA SIYOSATI 2.1. San'at marketingining mohiyati Marketing – bu bozorda samarali faoliyat ko’rsatishning mujassamlashishidir. Bu atama dastlab 1902 yilda AQShda paydo bo’lgan, 20 yildan keyin esa bu atamadan jahonning ko’pgina mamlakatlari foydalana boshladilar. Marketing (marketing) “bozor bilan bog’liq faoliyat” ma’nosini anglatadi. Lekin bu tushunchaning ma’nosi juda kengdir. Marketing – ayirboshlash yo’li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo’naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Dunyo amaliyotida marketing birdanida paydo bo’lgan emas. Bu – ishlab chiqarish va sotishning maqsadi, vazifalari va rivojlanish uslublariga menedjerlarning ko’p yillik evolyutsion qarashlari natijasidir. Marketing – murakkab dinamik ko’p qirrali tushunchadir, bu esa marketingg tamoman universal tavsif berish mumkin emasligidan dalolatdir. So’ngggi yillarda chop etilgan marketingga doir adabiyotlarda marketingning juda ko’p ta’riflari berilgan. Ulardan ba’zi birlarini keltirishni lozim topdiq. Taniqli Amerika olimi – marketolog F.Kotler marketingning ta’rifini quyidagicha ifodalaydi: Marketing – tovarlarni yaratish, taklif etish va ayriboshlash asosida ayrim olingan kishi va guruhlarning talab va ehtiyojlarini qondrishga qaratilgan iqtisodiy va boshqaruv jarayonidir. Boshqaruv muammolari bo’yicha etakchi nazariyotchi olimlardan biri Peter Drukkerning ta’rifi esa quyidagicha: Marketingning maqsadi sotishga qaratilgan harakatlarini yo’q qilishdan iboratdir. Uning maqsadi xaridorlarni shunday o’rganish va tushunishdan iboratki, tovar va xizmatlar uning talabiga aynan mos tushib, pirovardida o’zini-o’zi sotadi. Fransuz marketing maktabida qo’llaniladigan ta’rif ham Peter Drukker ta’rifiga juda yaqin turadi. Unga ko’ra: Marketing – bu sotishni ta’minlash va 26 uyushtiradi. 2. Tashkil qilish. Bu funktsiya boshqaruv ob'ekti doirasida barcha boshqariluvchi va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta'minlaydi. 3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish; Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag’larni tejash maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u sodir bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qilish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishni maqsad qilib qo’yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi ehtimol tug’ilgan og’ishlarning oldi olinadi. 4. Nazorat. Bu funktsiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish" emas, balki boshqaruv ob'ektida sodir bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish, tekshirish, tahlil qilish va ma'lum tartibda shu ob'ekt faoliyatini o’z vaqtida sozlab turishdir. Ta'sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funktsional ishidir. Muntazam nazorat yo’q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo’lmaydi. Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funktsiyalar quyidagicha bo’ladi:  boshqarishning iqtisodiy funktsiyalari;  boshqarishning sotsial funktsiyalari;  boshqarishning ma'naviy-ma'rifiy funktsiyalari. Qayd qilingan funktsiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma'lum darajada tartibga solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega. Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e'tibordan chetda qolmasligi kerak. Maqsad - bu muddao, murod, ya'ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya'ni bir maqsadning boshqa bir maqsadga bo’ysunishi (tobe bo’lishi), yuqori maqsadning 36 Istiqbol butun mamlakat bo‘ylab viloyat, tuman, madaniyat va san'at tarmoqlari va turlari, muammolar va hokazolar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Istiqbol qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatlarga bo‘lib belgilanadi, har yili belgilanadigan madaniy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari qisqa muddatli belgilash hisoblanadi. Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish uch yildan besh yilgacha tuzilib, har yili tahlil qilinadigan istiqbol rejalari o‘rtacha muddatli prognozlash hisoblanadi. Uzoq. Muddatli istiqbolni belgilash rejalari madaniyat va san'at iqtisodiyoti sohasi uchun ko‘pincha o‘n yilga mo‘ljallab ishlab chiqiladi. Madaniyat va san'at sohasini ko‘rsatadigan xizmat turlariga asosan quyidagi muassasalarga ajratish mumkin: Teatr-tomosha (barcha tur va janrdagi teatrlar, konsert zallari, "o‘zbeknavo", sirklar, kinoteatrlar va h.k.); Madaniy-ma'rifiy muassasalar (kutubxonalar, klublar, madaniyat va istirohat bog‘lari, muzeylar, ko‘rgazma zallari va b.); • "o‘zteleradio"; • nashriyot mahsulotlari ishlab chiqarish (kitob, jurnal, gaze- ta va boshqalar). Madaniyat va san'at iqtisodiyotini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish guruhlarga bo‘linib, muassasalar faoliyatiga qarab amalga oshiriladi. Bu guruhlar teatrlar., kinoteatrlar, kutubxonalar va boshqalardir. Madaniyat muassasalari miqdrriga ta'sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar quyidagilardir: mamlakat aholisining soni, hududlarga tarqalganlik darajasi, qishloq aholi punktlari miqdori, turlicha ahrli soniga ega shaharlar soni, mintaqalardagi ahrli tarkibi — yoshi, kasb- kori, ijtimoiy holati va boshqa turli belgilari. Aholini xizmatlar bilan ta'minlashda tegishli me'yorlardan har bir muassasa guruhlari uchun foydalaniladi. Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqboli rejasidagi xizmatlar hajmini ungacha bo‘lgan davrdagi me'yorlarning haqiqiy hajmi bilan solishtirish aholini madaniyat muassasalari, ularning dinamikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish darajalarini aniqlashga olib keladi. 40 Marketing tadqiqotlari tizimli asosda amalga oshiriladi va uni quyidagicha turkumlash mumkin: - bozorni tadqiq qilish (motivation reseach) - bozor hajmi va xarakterini aniqlash (iste’molchilarni yoshi, jinsi, daromadi, kasbi va ijtimoiy ahvoli bo‘yicha tavsifnomasi); - mumkin bo‘lgan iste’molchilar geografik joylashishini aniqlash; - aynan shu bozorda sotishning umumiy miqdorida asosiy raqobatchilar tovarining hajmini aniqlash, shu bozorga xizmat ko‘rsatuvchi sotish kanallarining tarkibi va ishni tashkil qilishini tadqiq qilish, bozorning tarkibiga ta’sir qiluvchi umumiqtisodiy va boshqa tashqi tendensiyalarni tahlil qilish. Sotishni tadqiq qilish (sales reseach) — alohida rayonlar bo‘yicha sotish miqdoridagi farqni aniqlash: — sotish rayonlari chegarasini o‘rnatish va qayta ko‘rib chiqish. — kommivoyajerlar tomonidan mijozlar huzurida bo‘lishni rejalashtirish; — sotuvchilar ishi samaradorligini aniqlash; — sotish usullari va sotishni rag‘batlantirishni baholash; — «xarajat-foyda» oralig‘ida taqsimot kanali samaradorligini tahlil qilish; — chakana savdodagi tovar zaxiralarini inventarizasiya qilish. Tovarlar iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish: — raqobatchi tovarlarning kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil qilish (ya’ni faqat o‘z firmangiz tovarinigina emas, raqobatchilar tovarini ham o‘rganish); — ishlab chiqarayotgan mahsulotlardan foydalanishning yangi usullarini izlash; — iste’molchilarni jalb qilgan holda yangi mahsulot g‘oyasini tahlil qilish; — qadoqlash sohasidagi tadqiqotlar; — assortimentni soddalashtirish imkoniyatlarini o‘rganish. Reklamani tadqiq qilish (Adwertiging research) — reklama e’lonlari samaradorligini va reklama tarqatish vositalari samaradorligini tahlil qilish. Marketing sohasidagi tadqiqotlar ikki asosiy kategoriyaga: doimiy va doimiy bulmaganga bo‘linadi. Marketing uzluksiz jarayon bo‘lib, doimiy o‘zgaruvchan 18 belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, minimum, maksimum oralig’ida hisoblash chiqiladi. Marketing maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi – mavjud bozor segmentini mustahkamlash, yangi xaridorlarni jalb qilish, yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy xususiyati – uzluksiz ta’sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga xaridor psixologiyasi tovar va firma bog’lanib qolish xususiyati (imidj) ga ham egadir. Sotishni rag’batlantirish – marketingning vazifalaridan biri bo’lib, bozorga chiqarilgan tovarni rejalashtirilgan sotish darajasini ta’minlashga imkon beradi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash va foyda olish demakdir. Sotishni rag’batlantirishning quyidagi faol shakllari mavjud – ko’rgazma savdo, yarmarkalar, maxsus savdo xizmatidan foydalanish va arzon baholar. Marketing tizimida sotish siyosati – bu tovar davriy harakatini tashkil etish jarayonidir. U tovar massasining ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha bo’lgan harakatining har bir bosqichida qabul qilinadigan qarorlarga ta’sir qilishning aniq tahlilini talab qiladi. Bu holda sotish deganda ishlab chiqarish bilan savdo orasidagi barcha aloqalar tushuniladi. U ulgurji va chakana savdoni, tashish va saqlashni o’z ichiga oladi. Bizning iqtisodiy sharoitimizda marketingning tovar siyosati kabi vazifasi ham muhim ahamiyatga ega. Har tomonlama o’ylab yuritilgan tovar siyosati resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Tovar siyosati har bir ishlab chiqarilgan mahsulotning aniq iste’molchilar guruhiga mo’ljallangan bo’lishini ta’minlaydi. Ya’ni har qanday tovar aniq iste’mol manziliga ega bo’lishi kerak. Bizning ichki bozorimiz, unga chiqarilgan tova assortimentining, amalga mavjud bo’lmagan “o’rtacha” deb ataluvchi iste’molchiga mo’ljallanganidan juda ham yutqazadi. Chunki xaridor qiziqishi va didiga qarab taqsimlangan tovarlar tanlash imkonini bermaydi. Marketingli yondashuvda bunday vaziyatlar yuz berishidan mustasno. Yuqorida sanab o’tilgan marketing harakatlarining barchasidan bir vaqtda foydlanish lozim. Mana shundagina marketingli faoliyat iste’molsidan sanoat korxonalariga va savdoga, ulardan esa qarama-qarshi yo’nalishdagi uzluksiz 32 Ko‘pchilik holda bu ma’lumotlar ko‘zda tutilgan tadqiqot yo‘nalishlaridan yiroq maqsadlarda yig‘ilgan bo‘ladi. Shuning uchun ularni yangi ma’lumotlar yig‘ish yoki birlamchi ma’lumotlar bilan to‘lg‘azish zarur. Axborotlar manbalari orasidagi farq ikki turli tushuncha — kabinetli tadqiqot (desk research) va kabinetdan tashqaridagi tadqiqot (field research)ning mavjud bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Yuqorida keltirilganidek, kabinetli tadqiqot ikkilamchi ma’lumotlarni yig‘ish maqsadida, kabinetdan tashqaridagi tadqiqotlardan oldin o‘tkaziladi. Chunki zarur axborotlar, ularni tizimlashtirish, to‘ldirish zarur bo‘lsa ham mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari bu tadqiqotlar tekshirish yoki tajriba davomida aynan qanday ma’lumotlar olinishi lozimligini aniqlab beradi. Shuningdek, bosma materiallar axborot manbai sifatida nisbatan olish oson va to‘g‘ri foydalanilgan holda vaqt va pul mablag‘larini tejashga olib keladi. Kabinetli tadqiqotlar firmaning o‘z hisobotini o‘rganishdan boshlanadi. Hisobotni yurgazishga mos bo‘limlar javobgar bo‘lsa ham, marketing tadqiqotlar bo‘limi hisobotlarni unifikatsiyalashning etarli darajasini ta’minlashi va shu orqali firma uchun axborotlar bazasini yaratishi lozim. Bunday bazis ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan hisobot hujjatlari quyidagi faoliyat sohalarini qamrab olgan bo‘lishi zarur: — sotib olish (zaxira darajasi, undan foydalanish tezligi va boshqalar); — ishlab chiqarish (ishlab chiqarish miqdori, materiallar, ishchi kuchi, tovar zaxiralarini tashish va saqlash harajatlari, ularni qayta ishlash, qadoqlash va o‘rash, ustama xarajatlar, asbob-uskunalardan foydalanish va boshqalar); — kadrlar (ishchi kuchi qiymati, kadrlar qo‘nimsizligi, mehnat unumdorligi darajasi, sababsiz ish qoldirishlar); — marketing (sotishni rag‘batlantirish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, alohida bozor va tovar markalari bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalar); — sotish (alohida tovarlar bo‘yicha qiymati, foydadagi ulushi, buyurtmalar hajmi, sotish kanallari turi yoki xaridorlari, sotish hududlari yoki agentlar bo‘yicha); — moliya (balans hisoboti ma’lumotlari). 20 Teatr san'ati taraqqiyoti istiqboli quyidagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra aniqlanadi: barcha janr va turdagi teatrlar tarmogi (dramatik, opera, operetta, qo‘g‘irchoq, bolalar va b.), teatrlar sig‘imi (o‘rinlar soni), ya'ni sotiladigan o‘rinlar soni, teatr jamoalari ishining sifati, ijodiy mehnat hajmini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar— yepertuarlar, ertalab, kechqurungi tomosha zallarining bandligi, namoyish etilgan spsktakllarning umumiy soni, jumladan doimiy (asosiy sahnada) hamda safarlarda va boshqa ko‘rsatkichdar. Teatr jamoalari ishining samarali ko‘rsatkichlarida tomosha zallarining bandligi (to‘ldirilishi) juda muhimdir. U quyidagicha aniqlanadi: Bunda 3 — tomosha zallaridagi o‘rinlarning bandligi; t— bir yillik tushumlar miqdori; s— teatrlar sig‘imi; m — bir yillik spektakllar soni. Teatr jamoalari ishi sifatining yana bir muhim ko‘rsatkichi—bir spektaklga to‘g‘ri keladigan tomoshabinlarning o‘rtacha miqdori. Bu kattalik istiqbollashning foizlarda ifodalangan tushumlar (o‘rinlarning bandligi) miqdorida ko‘rinishida tijoratasari sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich aholining teatr repertuariga qiziqishi va aktyorlar rol o‘ynashining sifatiga qarab aniqlanadi. Kino san'ati san'atning eng ommaviy turidir. Kinoseanslarni hatto uzoq qishloq joylardagi ahrli ham tomosha qilish imkoniga ega. Kino tarmoqlari rivojlanishining istiqboli shahar va qishloq joylari aholisi uchun kinomoslamalar umumiy miqdori,Shuningdek kinomoslamalarning turi (doimiy va ko‘chma) va qanday idoraga tegishliligiga qarab belgilanadi. Bunda shahar va qishloq hududlarining kinolashtirilish darajasining o‘sishi e'tiborga olinadi. Shaharlarni kinolashtirish darajasi doimiy kinomosla- malardan aholining har 1000 kishiga tomosha zallarida to‘g‘ri keladigan o‘rinlar soniga qarab aniqlanadi. Qishloq joylarda esa, bir kinomoslamaga qancha tomoshabin to‘g‘ri kelishiga qarab aniqlanadi. 41 quyi maqsadlarga ega bo’lishi (yoyib bo’lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan o’zaro munosabatda bo’lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini tug’diradi. Boshqaruv funktsiyasi deganda u yoki bu ob'ektni boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bnr turdagi ishlar majmui tushuniladi. Demak, boshqaruv muayyan funktsiyalar orqali amalga oshiriladi. Funktsiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funktsiyalarining mohiyati, tasnifi va mazmunini o’rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funktsiyalarida namoyon bo’ladi. Madaniyat va san'atda taraqqiyot qonuniyatlari va soha yo‘nalishlarini teng olib boruvchi muvozanat bo‘lib, uning doirasida yaqin kelajak istiqboli belgilanadi va rejalarga tegishli o‘zgarishlar kiritiladi; Nazariya bilan amaliyot muvofiqligi. Madaniyat va san'at iqtisodiy istiqbolini ilmiy-texnika istiqboli bilan muvofiqlashtirib belgilash; Xilma-xillik. Muayyan jarayon istiqbolini belgilash uchun shu soha xilma- xil jarayonlarini o‘rganish. Madaniyat va san'at iqtisodiyoti istiqbolini belgilash mezonlari quyidagilardan iborat: Istiqbolning ko‘lami. Istiqbolni belgilaydigan sohalar soni; istiqbolni belgilaydigan sohadagi jarayonlar hajmi. Istiqbolni belgilash davrlari: uzoq muddatli (5— 10 yil), o‘rtacha muddatli (1 — 5 yil), qisqa muddatli (1 yil), tezkor (bir va bir necha oy) muddatlarda bo‘ladi. Istiqbolni belgilashdan maqsad: tadqiqotlar, me'yorni tahlil qilish. Istiqbolni tez belgilash davrida o‘rganilayotgan madaniyat va san'at ob'ektida muhim sifat va miqdor o‘zgarishlari ro‘y bermasligi mumkin. Ya'ni ko‘rilayotgan voqyealar sifat jihatidan emas, balki miqdor jihatidan ortishi mumkin. Qisqa muddatli istiqbolni belgilashda faqat miqdor o‘zgarishlargina hisobga olinadi. O‘rtacha va uzoq muddatli istiqbollarni belgilashda o‘rganilayotgan 37 2.2. San'at marketingida reklama siyosati Bugun marketing mamlakatimiz tashkilotlarining boshqaruv nazariya va amaliyotida yangi tushuncha emas, balki faoliyat zaruriyatidir. Masalani dolzarbligi marketingning nima ekanligida emas, uni qay tarzda amalga oshirish va yanada takkomillashgan darajada hayotga tadbiq etishdadir. Zamonaviy iqtisodiy bilimlarda marketingga ko‘plab tushunchalar berilgan. Ulardan biri uch ierarxiyali ko‘rinishga ega bulib quyidagichadir: 1.Marketing biznes falsafasi va boshqaruv konsepsiyasi sifatida. 2.Marketing kuchli raqobat sharoitida tashkilot faoliyat yuritish uchun zamonaviy va samarali vositalar to‘uplami sifatida. 3.Marketing tashkilot boshqaruvining muhim qismi sifatida. Marketing falsafa sifatida tashkilotning rivojlanishini yunaltirsada, marketing vositalari esa uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga kumaklashadi. Yuqori samaraga esa marketing bir butun boshqaruv konsepsiya va tizimi sifatida qo‘llanilsada erishiladi. Shuning uchun marketingni boshqarish va qarorlar qabul qilish tizimidan alohida ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Marketing konsepsiyalari asosan daromad olish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilar faoliyat sohalariga qaratilib shakllangan. Marketing konsepsiyalari tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining har xil bosqichlarida uning yo‘nalishini belgilaydigan qarashlar tizimidan iboratdir. Shu bilan birga marketing konsepsiyasi deganda firmaning, tashkilotning yoki kishining iste'molchilarga mo‘ljallangan, integratsiyalangan maqsadli falsafasi tushuniladi. Marketing evolyusiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan 30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish. Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot ishlab chiqarish samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish 34 O‘xshash jarayonlar usuli—istiqbolni belgilovchi jarayonlarda muhim manbalardagi umumiylik va ish tarzining bir-biriga nisbatan o‘rinli imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Ekspert baholash usuli — kun tartibiga qo‘yilgan vazifani o‘lchamdagi usullar bilan hal etish mumkin bo‘dmagan hollarda qo‘llaniladi. U madaniy taraqqiyot modelini malakali mutaxassislar (ekspertlar) fikri asosida yaratishga imkon tug‘diradi. Ekspertning baholash usulini qo‘llash tartibi: • ekspert so‘rovlar jadvalini ishlab chiqish; • madaniyat va san'at faoliyatida katta tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardan ekspertlar tanlash; • so‘rovlar jadvaliii ekspertlar tomonidan to‘ldirish; • olingan manbalarning ishonchliligini aniqlash maqsadida so‘rov natijalariga tahliliy ishlov berish. Morfologik tahlil usuli — amalda istiqbolli va keng foydalaniladigan qonun- qoidalar to‘plamini tatbiq etish, rejalashtirishning eng maqbullarini, iqtisodiy mezonlar bo‘yicha tanlash. Sohaga intellektual kuchlarni jalb etish ekspertlarni faol ijodiy jarayonlarga jalb etishga asoslangan bo‘lib, vazifa ilg‘or g‘oyalar "konsentratsiyasi" ortishi va g‘oyalar generatsiya jarayonini jadallashtirish yo‘li bilan hal etiladi. Taqlidiy shakllash usuli asosan ehmda dialog rejimida yechimlarni izlashda foydalaiiladi. Bunda kutilajak natijalarni olish maqsadida iqtisodiy-matematik modellar bazasida turli xil boshlang‘ich chegaralangan shartlar hamda maqsadga muvofiq variantlar izlanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, odatda amalda ekspertlar jamoasi bahrlar, maqsadlar daraxtini ko‘rish, morfologik analiz va ssenariy yozishni o‘z ichiga olgan bir emas, bir necha usullar majmuidan foydalanadilar. Madaniyat sohalarida ko‘proq tarqalgan iqtisodiy — matematik andoza — matritsiali model. U to‘g‘ri burchakli jadval (matritsa) sifatida namoyon bo‘ladi, ularning element (belgi)lari orqali iqtisodiy ob'ektlar aloqalari aks ettiriladi. Bu ob'ektlarning soni, ahamiyati matritsa qoidalarida ko‘rsatiladi. 39 .Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash. .Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing. .Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni tavsiflang. Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi, axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak. Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi. Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi. Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish, undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi: - ishonchlilik; - tushunarli, bir ma’nolilik; - tezkorlik; - to’liqlik; - tejamlilik Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 4 sotuvga tovarlar va xizmatlarni iste’molchilarning talabiga mos holda chiqarish orqali ularning talabini qondirish maqsadida o’tkaziladigan chora-tadbirlar majmuidir. Amerika Marketing Assotsiatsiyasining 1985 yilda marketingga bergan ta’rifi esa quyidagicha: “Marketingning mohiyati insonlar va tashkilotlar talabini qondirish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni rejalashtirish va uni amalga oshirish, narx belgilash, tovarlar harakati va sotilishni yushtirishdir ”. Keltirilgan ta’riflardan ko’rinib turibdiki marketing serqirra jarayondir. Shu bilan bir qatorda marketing yuozor munosabatlari sub’ektlarining biznes falsafasi, fikrlash strategiyasi va taktikasi faoliyati ekan desak xato qilmagan bo’lamiz. Demak, marketing bir vaqtning o’zida ham mushohada va ham harakat jarayoni ekan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti yuqori darajaga ko’tarilgan mamlakatlarda marketing tamoyillari oddiy tovar ishlab chiqarishdan boshlab to murakkab texnologiyagacha bo’lgan jarayonlarda yaqqol ko’rinmoqda. Bugungi bozor iqtisodiyoti toboro chuqurlashib borayotgan sharoitda firmalar, korxonlar va boshqa bozor sub’ektlarining raqobatga bardosh berib, samarali faoliyat ko’rsatishining birdan-bar yo’li marketing imkoniyatlaridan keng foydalanish ekanligi hech kimga shubha tug’dirmaydi. Mashhur iqtisodchi Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarmidayoq o’zining “Jamiyat boyligi” nomli kitobida ishlab chiqaruvchining iste’molchining talabini qondirishdan boshqa qayg’usi yo’qdir – deb yozgan edi. Marketing atamasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XIX asrning boshlarida vujudga keldi va 50-yillardan boshqaruvning yetakchi omili sifatida qo’llanila boshladi. Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor talabini qondirishga mo’ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish – sotish , savdo faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Ishlab chiqarish va umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish xaridorga ta’sir qilishning xo’jalik jabxalarini o’z ichiga oladi. Bu bozor uchun bo’lgan raqobat kurashnining o’zaga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi. 27 Marketing sohasidagi adabiyotlarda asosan marketingning to’rtta maqsadi keltiriladi. Bular quyidagilar hisoblanadi: 1.Mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste’molga erishish. 2. Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish. 3. Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat yaratish. 4.Aholi turmush darajasi sifatini oshirish. Mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste’molga erishish. Ko’pchilik rahbarlar marketingning – ishlab chiqarishning maksimal o’sishi va korxonaning boyishida asosiy omil yuqori iste’molga erishini rag’batlantirishda deb biladilar. Bu fikrni boshqacha ifodalasak, odamlar qancha ko’p sotib olsa va qancha ko’p iste’mol qilishsa, shuncha baxtli bo’ladilar degan ma’noni anglatadi. Lekin, ba’zi bir kishilar moddiy boyliklar masalasining ortishi katta baxtga erishishdan dalolatdir degan fikrga shubha bilan qaraydilar. Demak marketingning maqsadi faqat mumkin bo’lgan maksimal iste’molga erishishdangina iborat emas ekan. Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish. Bu nuqtai nazarga muvofiq marketing tizimining asosiy maqsadi mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste’molga erishish emas, balki iste’molchilarning talabini maksimal qondirishdan iboratdir. Bu degani tovar massasi iste’moli ko’p bo’lsada, u biron- bir ahamiyatga ega bo’lmasligi mumkin. Ularning ahamiyatliligi, tovar massasining ko’pligi bilan emas, balki bu tovar massalarning qanchalik darajada iste’molchilarning talabini qondira olishi bilan o’lchanadi. Afsuski, iste’mollarning talabini qondira olishi bilan o’lchanadi. Afsuski, iste’molchilarning talabining qondirilish darajasini o’rganish to hozirgi kungacha muammoligacha qolmoqda. Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashga imkoniyat yaratish. Ba’zi bir bozor mutaxassislari marketing tizimining asosiy maqsadi tovarlar xilma-xilligi maksimal ta’minlash va iste’molchilarning keng assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat yaratishdan iboratdir deb hisoblaydilar. Tizimning maqsadi is’molchining talabiga to’liq mos keladigan tovarni topishiga yordam berishdan iborat bo’lishi kerak. 30 Aholi turmush darajasi sifatini oshirish. Ko’pchilik mutaxassislar marketing tizimining asosiy maqsadi aholi “turmush darajasining sifati” ni yaxshilashdan iborat deb biladilar. Bu tushuncha quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. tovarlarning sifati, miqdori, assortimenti, narxi, 2. mehnatga haq to’lash darajasi, 3. madaniy muhitning sifati va boshqalar. Marketingning asosiy maqsadi , uning vujudga kelish, shakllanish va rivojlanishning ob’ektiv sabablari, zarurati bilan belgilanadi. Yuqorida qayd qilinganidek, marketing eng avvalo tovarlar to’planib, sotilmay qolgan va iqtisodiyot inqirozi kuchaygan sharoitda , uni shu inqirozdan chiqarish quroli sifatida ixtiro qilingan, yaratilgandir. U ishlab chiqarishni xaridor ehtiyojiga moslashtirib, talab va taklifni muvozanatiga erishgan holda, uni tashkil etgan korxona tashkilotlarga yuqori foyda keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing ko’yidagi muhim vazifalarni hal etmog’i lozim: · xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o’rganish va aniqlash, · tovarlarga bo’lgan ichki va tashqi talablarni o’rganish, · korxonaning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish, · avvalo talab va taklif to’g’risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni o’rganish, · tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga qiziqishini ortirish, · tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish, · tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmat to’g’risida ma’lumotlar olish, · to’ldiruvchi tovarlar va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborotlar yig’ish, · tovarlarga bo’lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat qilishdan iboratdir. Marketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Bu siz esa sotishning maqbul darajasini 31 tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish. Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot ishlab chiqarish samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish maqsadida ishlab chiqarishtexnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi. Boshqa so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e'tiborining asosiy ob'ekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining samaradorligani tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya etilardi. Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi mahsulotning iste'molchilik xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida iste'molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar. Asosiy diqqate'tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi. XX-asrning 30-yillarning o‘rtalaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha marketing rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e'tibor sotishga, so‘ngra esa iste'molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi, marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks). Tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni rag‘batlantirish sohasida yetarli harakatlarni amalga oshirmasa, iste'molchilar firmaning tovarlarini kerakli miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning asosiy maqsadi — sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E'tiborining asosiy maqsadi — sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha tijorat jarayonlarini jadallashtirish. F.Kotler bo‘yicha marketing konsepsiyalarining tasniflanishi yagona emas, G.Assel tomonidan marketing konsepsiyalarining xronologik tartibi ishlab chiqilgan. 6 tizim iste’molchiga uning didiga ko‘proq javob beruvchi tovarni topish imkonini berishi kerak, degan fikr yotadi. Mijozlar o‘z ehtiyojlarini maksimal qondirish imkoniga ega bo‘lishlari va natijada ko‘proq qoniqish olishlari zarur. Shunday nuqtai nazar borki, unga muvofiq marketing tizimining asosiy. maqsadi «hayot sifatini» yaxshilash, deb hisoblaydilar. Bu qarash tarafdorlari marketing tizimini ular taklif etayotgan iste’mol qoniqish darajasi bilangina emas, balki jismoniy va madaniy muhit sifatida ko‘rsatiladigan ta’sir bilan ham baholaydilar. Marketing tizimi uchun ham sifatni o‘zgartirish oson emas, bu ta’rif esa ba’zida bir-biriga zid keladi. Yuqorida keltirilgan marketingning maqsadini quyidagicha guruhlashni tavsiya etamiz: — barcha xaridorlarning har qanday tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash; — xaridorlarning barcha ehtiyojlarini, zaruriyatlarini qondirish; — tovar va xizmat ko‘rsatish bozorida raqobat ustunligiga erishish; — tovar va xizmatlar bozorlarini kengaytirish hamda yangi bozorlarni aniqlab, tanishish va zabt etish; — korxona foydasi va rentabelligining o‘sishiga erishish.Marketingning o‘ziga xos tamoyillari bo‘lib, ular quyidagilar hisoblanishi mumkin: — korxona faoliyatining yuqori pirovard natijalariga, yuqori rentabelligiga erishish, ya’ni bozorda o‘z tovar va xizmatlarini samarali sotish; — maqsadli yo‘nalishga ega bo‘lgan marketing strategiyasi asosida tovarlar va xizmatlarning uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish va uning bajarilishini ta’minlash hamda yuqori foyda olinishiga erishish; — bozorga moslashish strategiyasi va taktikasini birgalikda qo‘llash; — bunda tovar va xizmatlar marketing strategiyasi ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatining bozor talablariga moslashishini barcha yangiliklar, ilg‘or fan va texnika yutuqlarini o‘zida aks ettirmog‘i lozim; — maqsadli-dasturiy usul — qo‘yilgan maqsadga, vazifalarga erishishning har tomonlama kompleks yondashuvidir. 13 XULOSA M o ddiy m ada ni y at inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i. Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i, sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ nav i y e xt i yo j lar v a m anfaa tl a r rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n. S hu n day qilib, m adan i y at i n so n ning x a m m adaniy is hl a b ch i q a ri s h, x am m a ’ na vi y x a y ot s o x a s i da r ivoj l a n is hi jara y o ni d ag i y u t ukla r ini ka m rab oladi. U ins o n i y at bi li m lar i , un i n g m ex n ati m o xi y atid a n ib o rat b o ’l i b , k i s h ilar ni ng avval g i a v lodlari to m on id a n y arat i l ad i. Ra x bar ish uslu b i k o rx ona f a o l i y ati y aku n iy n a ti j a la r i g a i s hl a b ch i q a r i sh n i b os hqar i s h v a zi f ala r i vo s i t a s i da ta ’ s i r ko ’ r sa t a d i. Ula r n in g x a r bi r i b o shqa v a z if a lar bil a n u zv iy bo g ’ liq xo l da t a ’ s i r k i l a di v a uslu b ni n g f o y da xa m da korx o na faol i y a t ini u m u m la sh ti r uvc h i k o ’ rs a t k i ch la r ga ta ’ sir e t ishn in g y ag on a m exaniz m i tar k ibiga ki ruv c h i b o g lov c h i b o ’ g ’ i n v a z if a si n i b aj arad i . U sl ub b il a n ishl a b ch i qari s h n a ti j ala r i o ’ zaro a l o q as i t i z i m i ra xb a rlar bil i m v a k unik m alar i , bos h qa r uv j ara y oni t e xn o l o g i y a s i, m ex n a t intizo m i v osit a sida am al g a o s h a di v a r a x bar to m onid a n qo ’ l l a nil u v ch i bo sh qa ru v us u li bil a n bog ’l iq b o’ la di . « Mad a n i y a t » t us h unch a s i r iv ojl a n is hi daraj a si n ing u m u m la s hti ru vchi ko ’ rs a t k i c h i bo ’l i b , bi r qan c ha m a ’ noni b ildir a d i . M a s a lan, j a m i y at m ada ni y ati, a y r i m sh axs m adan i y at i , v a nixo y at, i nson f a oli y atin i ng a y rim tu ri m ada ni y a t i x a qida so ’ z y uri t ish m u m k in . Inson f a o l i y ati m od di y va m a ’ na vi y bo y l ik l a r y arat uv c h i t urlar g a bo ’ lin a di. Shu sa b a b l i , m o dd iy v a m a ’ naviy m adani y at fark qilin a d i. M o ddiy m ada ni y a t inson t o m o n id a n tabi a tni b u y s u ndiri s h da r a j a s i k o ’ rs a t k i ch i d ir. U ng a i s h lab ch i qa r ish vosital a ri v a m ex n a t p r e d m et l ari k ira d i. Ma ’ naviy m ada ni y a t ga fa n , a xoli m a ’ lu m ot daraja s i, m ed is ina x iz m ati d araja s i, sa n ’ at d araj a si, od a m lar a xlo qiy m e y orlar i , m a ’ n a v iy e xti y oj lar v a m anfaa tl a r rivojl a n is h i dara j a sin i ki r i ti sh m u m k i n. 42 Amaliyotda bunday tadbirni amalga oshirish deyarli mumkin emas. So‘rov o‘tkazilishi kerak bo‘lgan shaxslar tanlash yordamida aniqlangandan so‘ng, tadqiqotchi ular bilan quyidagi usullar yordamida muloqot o‘rnatadi: shaxsiy suhbat, pochta anketasi va telefonda suhbat. Bu usullarni ko‘rib chiqishni telefonda suhbatdan boshlaymiz. Bu usulning asosiy kamchiligi shaxsiy telefon egalari aholining ma’lum guruhini tashkil qiladi, xolos. To‘g‘ri, ilgari bu omilga ko‘proq e’tibor berishardi. Hozirgi kunda telefonda suhbat tez va faol so‘rov o‘tkazishda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Telefonda suhbat sanoat tovarlari bozorlarini tadqiq qilishda qulaydir. U samarali bo‘lishi uchun qisqa va aniq bo‘lishi lozim. Aks holda suhbat so‘raluvchini chalg‘itishi va u muddatdan oldin tugashi mumkin. Pochtali anketa orqali so‘rov o‘tkazishning ustunligi har qanday oila va tadbirkor bilan juda kam harakat sarflab muloqot o‘rnatish mumkinligidir. Bunda suhbat aybi bilan so‘rov natijalarini almashtirib yuborishga ham chek qo‘yiladi. Biroq, bu usulning asosiy kamchiligi pochta orqali jo‘natilgan so‘rovlarga javob kelish miqdorining pastligidir. Agar 50% javob olinsa, juda yaxshi natija hisoblanadi. Telefon va pochtali so‘rovning kamchiliklarga egaligi sababli shaxsiy suhbat o‘tkazish eng keng tarqalgan va maqbul usul bo‘lib qolmoqda. Tajribali suhbatlardan foydalanish tadqiqotlar uchun ma’qul javoblarni olish foizini oshiradi. Suhbat o‘tkazuvchining barcha qiyin savollarni tushuntira olishi o‘rganish aniqligini oshiradi va u qo‘shimcha axborotlar yig‘ish imkoniga ham egadir. Shaxsan suhbat o‘tkazishning asosiy kamchiligi yuqori xarajatlar va tajribali suhbatlarning etishmasligidir. Biroq ko‘pgina muammolarni anketani to‘g‘ri tuzish orqali kamaytirish mumkin. Ko‘pchilik standart anketalar faqatgina savollardangina iborat bo‘lmasdan, muqobil javoblarga ham egadir. o‘ar qanday anketa to‘rt asosiy elementni talab qiladi. Birinchidan, har bir anketa nomsiz bo‘lishi mumkin emas. Shu sababli ular nom va tartib raqamiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari so‘rov suhbatdosh tomonidan o‘tkazilayotganda, suhbat vaqti, joyi va suhbatdoshning tartib raqami va uning imzosi bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, har bir anketa so‘ralayotgan shaxslar to‘g‘risidagi ro‘yxat ma’lumotlariga ega bo‘lishi lozim. Bu ma’lumotlar qisman so‘rov yordamida, qisman kuzatish yo‘li 23 I.BOB. SAN’AT MADANIYAT SOHALARIDA MARKETING VA UNING KONSEPSIYALARINING NOTIJORAT MARKETINGDA QO’LLANILISHI 1.1. San’at va madaniyat sohalarida marketing va uning nazariy asoslari Bugun marketing mamlakatimiz tashkilotlarining boshqaruv nazariyasi va amaliyotida yangi tushuncha emas, balki faoliyat zaruriyatidir. Masalani dolzarbligi marketingning nima ekanligida emas, uni qay tarzda amalga oshirish va yanada takkomillashgan darajada hayotga tadbiq etishdadir. Zamonaviy iqtisodiy bilimlarda marketingga ko‘plab tushunchalar berilgan. Ulardan biri uch ierarxiyali ko‘rinishga ega bulib quyidagichadir: 1.Marketing biznes falsafasi va boshqaruv konsepsiyasi sifatida. 2.Marketing kuchli raqobat sharoitida tashkilot faoliyat yuritish uchun zamonaviy va samarali vositalar to‘uplami sifatida. 3.Marketing tashkilot boshqaruvining muhim qismi sifatida. Marketing falsafa sifatida tashkilotning rivojlanishini yunaltirsada, marketing vositalari esa uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga kumaklashadi. Yuqori samaraga esa marketing bir butun boshqaruv konsepsiya va tizimi sifatida qo‘llanilsada erishiladi. Shuning uchun marketingni boshqarish va qarorlar qabul qilish tizimidan alohida ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Marketing konsepsiyalari asosan daromad olish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilar faoliyat sohalariga qaratilib shakllangan. Marketing konsepsiyalari tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining har xil bosqichlarida uning yo‘nalishini belgilaydigan qarashlar tizimidan iboratdir. Shu bilan birga marketing konsepsiyasi deganda firmaning, tashkilotning yoki kishining iste'molchilarga mo‘ljallangan, integratsiyalangan maqsadli falsafasi tushuniladi. Marketing evolyusiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan 30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb 5 bank ishida tobora ko‘proq rivojlanmoqda, aniqrog‘i, har qanday alohidalashgan tovar bozorlarida qo‘llanilishi mumkin. Yaqin kungacha marketing biznes sohasi marketingi xisoblanar edi. Bugungi kunda marketing qo‘llanilish sohasi ancha kengaydi va undan faol tarzda notijorat tashkilotlar ham foydalanishyapti. Notijorat tashkilotlar dastlab ist'emol tovarlar savdosiga ishlab chiqilgan marketing usullarini o‘zlariga moslashtirmoqda. Marketing sohasi tijorat tarmog‘i bilan cheklanib qolgan emas (5.2.- chizma) . Marketingning tamoyillari va uslublari notijorat faoliyatida ham keng qo‘llanilmoqda. Notijorat marketingda personal marketingi (bunda ishchi kuchi marketingi, karera marketingi, “yulduzlar” marketingi), notijorat tashkilotlar marketingi, g‘oyalar marketingi, til marketingi kabilar tushuniladi. Marketingning ko‘p usul va tushunchalari notijorat sohalariga ham qo‘l kelishini quyidagicha tushuntirish mumkin: 1. ma'lum bir notijorat tashkilot biron bir maqsadda o‘ziga foydali bo‘lgan natijalarga ega bo‘lishga xarakt qiladi; 2. raqobatchi tashkilotlar ham xuddi shunday natijalarga erishishga intiladilar; 3. qay biri foydaga ega bo‘lishini bozor aniqlaydi. Marketing konsepsiyalari qo‘llanilishi asosiy sohalarining evolyusiyasi 9 Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning maxsus usullari qo’llab , xaridorlar talabi ehtiyoji, didi va ta’bi to’g’risida axborotlar topib, korxona va tashkilotlar, marketing konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy , tashkiliy texnik va ijtimoiy yo’nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo’lgan rivojlanish istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yo’nalishini shakllantirish uchun qarorlar qabul qiladilar va ko’rilgan tadbirlar samaradorligini albatta nazorat qiladilar. Xarid masalaga marketingli yondashishdagi har tomonlama tahlilning o’ziga xosligi, bozodagi yuz beradigan jarayonlarni xisobga olishgina emas , balki ishlab chiqarish korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va chakana savdo korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilari ulgurchi va chakana savdo korxonalari va ular bilan bog’liq boshqa barcha tashkilotlarning bozor bo’g’inlari tizimidagi operativ va uzoq vaqtga mo’ljallangan aniq maqsadlarini o’zgarishini tahlil qilishdir. Marketing xo’jalikning ma’lum bir tarmog’iga masalan ishlab chiqarishga yoki savdoga ta’luqli deb o’ylash notug’ri bo’lur edi. U bozorga xizmat ko’rsatuvchi barcha xo’jalik sub’ektlarini o’z ichiga oladi va ulardan birgalikda va yaxlit foydalanilganda, birgalikdagi faoliyatning so’nggi natijasi uchun umumiy strategik yo’nalishi mavjud bo’lgan holdagina uning vosita va usullari samarali natija beradi. Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlarida kelib chiqqan holda, bunday natijalar quyidagilar bo’lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda iste’mol tovarlari shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan milliy iqtisodiyotni iqtiqbolini aniqlash va hakozolar. Marketingli yondashish, markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima farq qiladi? Bunda korxona va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman hisobga olinmas edi. Marketing esa sotish uchun taklif qilinayotgan tovarning ham, unga almashinadigan va aholining turlicha bo’lgan tabaqalarining daromadlarining daromadlari asoslangan pul oqimining ham aniq manzili bo’lishini talab qiladi. Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to’liq javob berish bilan birga, ishlab 28 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda, konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus haqiqatiga moslashdi. Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish zarurati bilan belgilanadi. Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona yondashuvni yaratish qiyinlashadi. Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi, boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar. Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I. Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina. Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi. Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir. Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish uchun. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi: ."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring. .Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash. .Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing. 3 Marketing san'atda uni taraqqiy etish mexanizmi sifatida qabul qilinishi lozim. Bu esa o‘z o‘rnida maqsadli san'at bozorlarini o‘rganish, tovar va narx siyosati, reklama va piar dasturlari yordamida san'at mahsulini sotish shakllarini rivojlantiradi. 1.2. Marketing konsepsiyalarining notijorat marketingda qo‘llanilishi Marketingda quyidagi vazifalarni hal etish bilan shug‘ullaniladi: - tovarlarga bo‘lgan ichki va tashqi talabni o‘rganish; - xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o‘rganish va aniqlash; - korxonaning iste’molchilarini istalgan ehtiyojlariga moslashish; - tovarlar reklamasi, xaridorlarni ularni sotib olishga ko‘proq qiziqishini orttirish; - tovarlarga bo‘lgan talabni istiqbollash, ularni amalgam oshirishni nazorat qilish. Marketing tizimining maqsadi mumkin darajada tovar va xizmatlarga bo‘lgan maksimal iste’molni aniqlash, maksimal iste’mol qoniqishiga erishish, maksimal keng tanlovni taklif qilish, tovar va xizmatlarning sifatini maksimal oshirish va o‘z iste’molchilar safini kengaytirishdir. Ayrim iqtisodchilar fikricha, marketintning maqsadi ishlab chiqarishni ish bilan bandlik va boyliknint o‘sishini ta’minlovchi yuqori iste’molni engillashtirish va rag‘batlantirishdir. Boshqalarning fikricha, aksincha, marketing maqsadi mumkin bo‘lgan maksimal istemol darajasida emas, balki maksimal istemol qoniqishiga erishishdan iborat. Lekin, birinchidan, aniq tovarning iste’mol qoniqish darajasini o‘lchash mumkin bo‘lmagan va mumkin emas. Ikkinchidan, aniq marketing qarorlaridan, alohida iste’molchilar tomonidan olinadigan bevosita qoniqish atrof-muhitning ifloslanishi va u keltiradigan zarar kabi salbiy natijalarni hisobga olmaydi. Shunday qilib, marketing tizimi va uning faoliyati samarasini ehtiyojlarning qondirilishi ko‘rsatkichlari asosida baholash juda murakkab va deyarli mumkin emas. Uchinchi guruh iqtisodchilarning fikricha, marketing tizimining amaliy maqsadi tovarlarning maksimal mumkin bo‘lgan darajadagi xilma-xilligini ta’minlash va iste’molchiga maksimal keng tanlovni yaratishdir. Bu 12 Marketing konsepsiyasining evolyusiyasi Vaqt o‘tishi bilan marketing mohiyati tovar va narx siyosati, taqsimlash, siljitish va sotish jarayonlarining majmui sifatida tobora ko‘proq tushunilib boryapti. «Marketing aralashmasi» deb tarjima qilingan maxsus «marketing-miks» atamasi kiritilyapti. Keyingi umumiy marketing konsepsiyasida marketing-miks konsepsiyasiga aylanadi, asosiy e'tibor iste'molchilar ehtiyojlariga va ularning samarali qondirilishiga qaratiladi. Endi yakuniy natijaga erishish, ya'ni foyda olish, tovar va boshqa bir qator omillar va marketing harakatlari vositasida (marketing- miks) iste'molchilar ehtiyojlarini qondirishga uzviy bog‘lanib qoldi. Marketing rivojlanishining uchinchi eng sifatli bosqichi taxminan 80- yillarning o‘rtalarida boshlandi va hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Bu yerda strategik, ijtimoiy yo‘naltirilgan, individual marketing, marketing munosabatlari, katta ijtimoiy guruhlar marketingi — mezo — va mega-marketinglar konsepsiyalari hukmronlik qiladi. Iste'molchilar dunyoning yagona markazi bo‘lmay qoladi. Bunda uchta omilning muvozanati vujudga keladi: firmaning foydasi, xaridorlarning ehtiyojlari va jamiyat manfaatlari. Strategik marketing konsepsiyas i asosida iste'molchilar va raqobatchilarga yo‘naltirilganlik yotadi. Strategik marketing mazmuni iste'molchilar ehtiyojlarini qondirish va bir vaqtning o‘zida yaxshiroq iste'mol xususiyatlariga ega bo‘lgan 7 korxonalarida hamon ishlar yaxshi yo‘lga qo‘yilganicha yo‘q. Marketing samaradorligining o‘sishi ko‘pincha ishlab chiqarish kuchlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Muvaffaqiyatli marketing faoliyati yuqori foyda olishni ta’minlaydi O‘z- o‘zini moliyalashtirish sharoitida bu foydaning bir qismi ijtimoiy zaruriyatga sarflanadi. Foyda yuqori bo‘lganda, ish haqi fondi ortadi. Faol ijtimoiy siyosat ishchilarning o‘z mehnatidan manfaatdorligini orttiradi. Natijada, mehnat unumdorligi o‘sadi. Ishchilar javobgarligi ortib, mehnat intizomi mustahkamlanadi. Bu esa samaradorlikning yuksalishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘pchilik marketing tadqiqotlari (Magketing Research) bilan bozor tadqiqotlarini (Magket Research) bir xil faoliyat deb tushunishadi. Ma’lumki, «bozor tadqiqotlari» bozorning o‘zini miqdoriy baholash va tahlil qilishni o‘z ichiga olsa, marketing tadqiqotlari tovar va xizmatlar marketingiga ta’sir qiluvchi barcha omillarni ham qamrab oladi. Ya’ni, u o‘z ichiga reklama va sotish kanallarining samaradorligini o‘rganishni, tovarlar va raqobatchi firmalar marketing usullarini tahlil qilishni va shuningdek, iste’molchilarning o‘zlarini tutishlari bilan bog‘liq barcha muammolarni oladi. I. Breg o‘zining «Boshqarish tamoyillari» ilmiy asarida «bozor tadqiqotlarini» quyidagicha tushuntiradi: «Tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etqazib berish bilan bog‘liq nazariy tamoyillarga mos amaliy masalalarni echishga bog‘liq barcha muammolarni o‘rganishdir». Quyiroqda esa bozor tadqiqotlarining maqsadi quyidagicha ifodalanadi: «tijorat qarorlarini qabul qilishda noaniqliklarni kamaytirish». Bu ikkala tushuntirish ham ancha cheklangan bo‘lib, tovar bozori va uning tahlili yuqoridagi tushunchalarga nisbatan kengroq mavzuni tashkil etadi. Marketing tadqiqotlari maqsadi besh asosiy: kim?, nima?, qancha?, qayerda? va qanday? — degan savollarga javob topishdan iboratdir. Ular bilan bog‘liq: nima uchun? — degan savol tadqiqotlarni ijtimoiy-psixologiya sohasigacha kengaytiradi. Bu soha alohida «motivasion tahlil» (motivation reseach) nomi bilan ataladi va xaridorlarning o‘zlarini tutishlari motivi o‘rganiladi. 17 San'at marketingining mohiyati. San'at marketingi mohiyatini anglashda birinchi navbatda uning maqsadlarini anglab olish kerak. Uning maqsadlari esa quyidagicha: 1. san'at bozorini o‘rganish va unga muvofiq san'at mahsulini ishlab chiqish; 2. san'at mahsulining ist'emolchilari auditoriyasini kengaytirish, potensial ommani doimiy ist'emolchilarga aylantirish maqsadida ularning diqqat e'tiborini ma'lum san'at muassasasi, badiiy loyihalar yoki asarlar xaqida ma'lumot berish orqali jalb etish ; 3. madaniy hayot sifatini maksimal ko‘tarish; 4. tashqi moliyalashtirish manbalaridan tobelik darajasini kamaytirish maqsadida san'at muassasalari tomonidan mustaqil tarzda daromad olish imkoniyatlariga ega bo‘lish; 5. mashhurlikni oshirish va yuqori imijga erishish; 6. san'at sohasida bandlikka va mehnat bozoriga ijobiy ta'sir ko‘rsatish; 7. ijodiy jamoani motivlashtirish. Lekin marketingning asosiy maqsadi baribir sotishdir. Ko‘plab san'at mussasalari marketingni savdoni rivojlantirish vositasi sifatida qabul qilmaydilar. Marketingni odatda imijni ko‘tarish, taqdimotlar o‘tkazish, bir so‘z bilan aytganda tomoshobinni jalb etish va san'at mahsuli ist'emolchilarini topish faoliyatiday xisoblashadi. Yaratilayotgan mahsulotni sotish va bundan foyda olish birinchi o‘ringa chiqish kerak. Marketingning maqsadi insonlar ko‘proq va tez tez sotib olishlaridadir. San'at marketingining eng harakterli tomonlari uning asosiy sub'ektlari va ob'ektlarida namoyon bo‘ladi. Sub'ektlarini san'at mahsuli ishlab chiqaruvchilari, marketologlar, vositachilar va san'at mahsuli va xizmatlarning iste'molchilari tashkil qiladi. San'at marketingi ob'ektlariga san'at mahsuli (tovar va xizmatlar), g‘oyalar, tashkilotlar va shaxslar kiradi. Marketing ob'ektlarini, odatda, «tovarlar» tushunchasiga birlashtiradilar. Moddiy tovarlar shaxsiy iste'mol tovarlariga, ishlab chiqarishga va davlat ijtimoiy maqsadlari uchun mo‘ljallangan tovarlarga bo‘linadi. San'at sohasida bular 10 chiqarishning samaradorligi va foydaliligini oshirish, mehnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o’zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab qiladi. Nima uchun bunday qol sodir bo’ladi? Gap shundaki, marketingli yondashuvda qiymat qonuni va tovar ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari qat’iy amal qiladi. Ana shu asosida faqat bozordagina tovar-pul almashuvini ta’minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror chiqarish tugallangan va to’liq bo’lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri tsikli boshlanishi o’z-o’zidan mumkin emas. Eng kam xom-ashyo, materiallari, mehnat va moliya resurslari sarfi bilan talabni ko’proq, to’laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma’nosi ham ana shunda. Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlari va maqsadlarini jamiyat maqsadalari va manfaatlari bilan birlashtiriladi, iqtisodiyot taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta’minlaydi. Respublikamiz o’zining ijtimoiy maqsadlari va iqtisodiy dasturlarini faqat bozor mexanizmi orqaligina amalga oishrish mumkin. Bunga bizni keyingi vaqtdagi tovar pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivoji ham ishontirmoqda. Boshqaruvning iqtisodiy usullari amal qilgan sharoitda milliy iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini bo’lmish korxona va birlashmalarning huquq va ma’suliyatlari kengayadi, ularning tovar ishlab chiqaruvchilar sifatida roli oshadi. Marketing talabni qondirishga qaratilgan faoliyat bo’libgina qolmay, balki talabga ta’sir ham qilishdir. Xo’sh, bu ta’sir qanday bo’lishi kerak, boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish va yangi talabni vujudga keltirish kerakmi? Marketing faoliyatining bu aniq maqsadlarini – bozorda mavjud bo’lgan vaziyatni hisobga olish bilan, xaridorlar qiziqish darajasi bilan, korxonaning o’z iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari bilan , u yoki bu bozorga kirishi bilan aniqlanadi. Shunday qilib , talab marketing maqsadini, shu bilan birga kerakli marketing strategiyasini tanlashga imkon beradi. 29 Kuzatish eng oddiy usul bo‘lib, ko‘pchilik holda qoniqarli natijalar beradi. Bu usulning mohiyati o‘rganilayotgan omillar bilan bog‘liq jarayonlarni kuzatishdan iborat. Bunga misol, savdo binolarini rejalashtirishda asosiy usullaridan biri bo‘lgan, dukonga kelayotgan xaridorlar oqimini aniqlashdir. Kuzatish texnikasi kuzatuvchining o‘z ishini yaxshi bilish darajasi va jarayonlarga qanchalik haqqoniy yondashishiga bog‘liq. Bu usulning cheklanganligi uning yashirin xarakterdaligidir. Chunki kuzatish xaridorlar ongida qandaydir aks ta’sir etmasligi lozim. Bundan tashqari tashqi ko‘rinish ko‘pchilik holda xaridorlarning ichki motivini ochib bermaydi. Tajriba o‘tkazishda nazorat o‘tkazish mumkin. Tajriba o‘tkazish tanlama usulga nisbatan arzonroqdir. Tajriba usulining asosiy kamchiligi laboratoriya sharoitlarida xaridorlarning normal o‘zlarini tutishlarini tiklash mumkin emasligidir. Ko‘pchilik holda bunday qiyinchiliklar tajribani tabiiy sharoitda o‘tkazish yo‘li bilan echiladi. Bunga qadoqlashni, tajriba namunalarini do‘kon peshtaxtalariga joylashtirishni olish mumkin. Faqat bir o‘zgaruvchini o‘rganish juda qimmatga tushadi va ko‘p mehnat talab qiladi. Bunga sabab ko‘p sonli o‘zgaruvchilarni sinab ko‘rishdir. Masalan, qadoqlashni o‘rganishda, alohida- alohida unga ta’sir qiluvchi nomi, rangi, hajmi, shakli, axborotlar qiymati va umumiy ta’sirini aniqlash mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘p omilli tahlil o‘tkazishga imkon beruvchi lotin kvadratlari usuli, omilli tahlil usuli singari usullar mavjud. Birlamchi ma’lumotlarni olishda eng keng tarqalgan usul tanlama o‘rganishdir. O‘rganish usullari vaqt va mablag‘ cheklanganligiga bog‘liq holda uch omil bilan aniqlanadi: 1. So‘ralayotgan shaxslar kontingenti. 2. So‘ralayotgan shaxslar bilan aloqa o‘rnatish vositasi. 3. Zarur axborot va uni olish usullarining xarakteri bilan. Nazariy tomondan birlamchi ma’lumotlarni yig‘ishning eng ideal usulini o‘rganilishi zarur bo‘lgan barcha shaxslarni ro‘yxatga olishni o‘tkazishdir. 22 8. Anketa nusxasi. 9. o‘aqiqiy natijalar. 10. Foizni hisoblash uchun foydalanilgan asosiy ko‘rsatkichlar. 11. O‘tkazilgan so‘rovlarning geografik taqsimlanishi. Bu talablarning bajarilishini ta’minlash va materiallarni mantiqiy ketma- ketlikda bayon qilish maqsadida ko‘pchilik tashkilotlar hisobotning standart shaklini tanlashgan. U quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Kirish. Hisobotning nomi, tadqiqot buyurtmachisi, tadqiqotni o‘tkazgan tashkilot nomi, e’lon qilish vaqti. 2. Mundarija. 3. Foydalanilgan materiallarni ko‘rsatishni va zarur hollarda minnatdorchilik bildirishni o‘z ichiga olgan kirish so‘zi. 4. Maqsadni shakllantirish. Bu bo‘limda kirish so‘zida ko‘rsatib o‘tilgan foydalanilgan materiallarni kengroq bayon etiladi. Bo‘limda, shuningdek, o‘rganilayotgan muammo umumiy ko‘rinishda bayon qilinadi, tadqiqotlar uchun asos bo‘lgan aniq gipotezlar bayon qilinadi. 5. Uslubiyot. Bu bo‘limda tadqiqot bosqichlari ketma-ketligini xarakterlash, tushunchalarni keltirish, foydalanilgan ma’lumotlar manbaini sanash, tanlash hajmi va tarkibini keltirish, o‘rganish va tahlil qilish usullarini bayon qilish, barcha ko‘rsatkichlarni ko‘rsatish kuzatuvchi tadqiqotchi nuqtai nazaridan amalga oshiriladi. 6. Natijalar. Bu bo‘limda tadqiqotchi nuqtai nazaridan muammoga tegishli olingan ma’lumotlar bayoni keltiriladi. 7. Olingan natijalar asosida xulosalar qilinadi. 8. Xulosalarga asoslangan tavsiyalar. 9. Ilovada tanlash usuliga to‘liq tavsifnoma beriladi, nazariyot nuqtai nazaridan uning ishonchliligi isbotlanadi, anketa nusxasi va suhbat uchun yo‘riqnoma keltiriladi, to‘liq statistik jadvallar, atamalar va bibliografik ro‘yxat, ishonchlilikni isbotlash uchun o‘tkazilgan barcha testlarning to‘liq bayoni va nazariy isboti keltiriladi. 25 Tadqiqotchi firmaning yuqorida sanab o‘tilgan ichki materiallaridan tashqari katta miqdordagi qo‘shimcha axborot manbalaridan ham foydalanadi. Ularni besh asosiy kategoriya asosida guruhlash mumkin: Hukumat mahkamalari materiallari (mahalliy va xorijiy). Universitet va notijorat tadqiqot tashkilotlarining nashrlari. Savdo va sanoat assosiasiyalari nashrlari. Akademik, kasbiy va tijorat oynomalari. Tijorat tadqiqot tashkilotlarining ma’ruzalari. Bosma materiallardan axborot manbai sifatida foydalganda, ularni yig‘ish va tizimlashtirishda qanday usuldan foydalanilganligini aniqlash muhimdir. Agar usullar mos kelmasa, ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri solishtirma tahlil qilish kerak emas. Bundan tashqari bu ma’lumotlarning ishonchliligiga tadqiqotchi to‘liq ishonch hosil qilsagina foydalanish lozim. Barcha bosmali axborot manbalari ko‘rib chiqilgandan so‘ng ham asosiy muammoning echimi topilmagan bo‘lsa, u holda kabinetdan tashqarida o‘tkaziladigan tadqiqotlar zaruriy shartdir. Bunday sohalar quyidagilar hisoblanadi: — reklamani tadqiq qilish (reklama e’lonlari samaradorligini tahlil qilish, reklamani tarqatish vositalarini o‘rganish, ommaviy axborot kanallaridan foydalanishni tahlil qilish, iste’mol auditoriyasi hajmini aniqlash); — iste’molchilarni o‘rganish (iste’molchining tanlash va yuqori qo‘yishini aniqlovchi omillarni tadqiq qilish); — taqsimotchi turi (seti) samaradorligini tahlil qilish (taqsimoti turi muqobil tarkiblarini qiyoslash, yukni qayta ishlash usullari va boshqalar); — iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish (yangi mahsulot g‘oyasini tahlil, mahsulotni iste’molchini jalb qilgan holda sinash, mumkin bo‘lgan iste’mol qilish va bu tovarni iste’mol qiluvchilar tasnifini aniqlash va boshqalar). Birlamchi ma’lumotlarni quyidagi uch usullardan biri yordamida yig‘ish mumkin: kuzatish, tajriba va tanlanma tadqiq, shuningdek, ularni birgalikda qo‘llash orqali yig‘iladi. 21 bo‘ladi va mikromuhitga ta’sir qiladi. Bu guruhga ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashishi, ixtisoslashganlikning rivojlanganligi, texnika, texnologiya darajalari kiradi. Shunday qilib, mikromuhit marketing faoliyati darajasiga ta’sir qilishi korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lsa, makromuhit yaratilishi iqtisodiyotning rivojlanishi, siyosat va davlatga bog‘liq bo‘ladi. Makromuhitning ba’zi omillari mamlakatdagi ijtimoiy ishlab chiqarishni to‘xtatishi yoki uning samaradorligini oshirishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston uchun iqtisodyotga salbiy ta’sir etuvchi omillar: yuqori saviyali ishchi kuchining etishmasligi, suv, energetika zaxiralarining cheklanganligi, havoning ifloslanishi, respublika katta hududining zilzilaga moyilligi. Qulay omillar: ishchi kuchi migrasiyasining kamligi, rivojlangan bozor infrastrukturasi va boshqalar. Bu narsa ijtimoiy ishlab chiqarish va barcha tarmoqlarning o‘sishini ta’minlaydi. Foydali qazilmalarga boy tabiiy sharoit — bu erda qayta ishlash sanoatining rivojlanishiga, cho‘l-dashtlarni o‘zlashtirish, qishloq xo‘jaligining taraqqiyotiga qo‘l keladi. Respublika Yaqin va O‘rta Sharqqa qulay joylashganligi ham kelajakda tashqi iqtisodiy aloqalar rivoji uchun qulaydir. Shunday qilib, shu va shunga o‘xshash makro va mikromuhit omillari korxona marketingi siyosatiga va faoliyatiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. O‘z navbatida, marketing faoliyati darajasi bilan korxona tovar va raqobatga layoqatini oshirish hamda korxonaning ish faoliyati darajalarini oshirish o‘rtasida to‘g‘ri aloqa bor. Bu narsa marketingning mohiyati bilan aniqlanadi. Masalan, korxona faol marketing siyosatini olib borib, xaridorlar talabini va xizmatlar hajmini oshirishni hisobga olgan holda xaridorlarning ehtiyojini to‘liq qondirishga erishadi. Korxona o‘z tovarini maksimal darajada sotadi va maksimal foyda oladi. Bu narsa korxona faoliyati samaradorligini ortishini bildiradi. Korxona o‘zining tovar va xizmatlar bozorini keng ko‘lamda o‘rganib chiqishi natijasida o‘z dasturini ishlab chiqadi. Bunda barcha bozor talablari, bozorlar sig‘imi, raqobat shartlari hisobga olinadi. Korxona marketing faoliyatining muhim yo‘nalishi ilmiytekshirish va tajriba-konstruktorlik ishlarini olib borishidir. Afsuski, bu sohada respublika 16 axborot oqimini ta’minlaydi. Bu esa o’z vaqtida ishlab chiqarishda, tovar assortimentiga. Sotish shartlariga , xizmat ko’rsatish sohasiga o’zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Marketingning sanab o’tilgan maqsadlari va vazifalari bozor faoliyatini tashkil qilish to’g’risida to’liq tushuncha bera olmaydi. Chunki bozor muammolarini to’liq halqilish uchun tayyor retseptning o’zi bo’lishi mumkin emas. Marketingni qo’llashdan oldin avvalombor sharoitni, eng asosiy ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasini hisobga olish lozim. Chunki marketing – murakkab, harakat va sabr-toqat talab qiluvchi, shu bilan birga tez samara beruvchi ishdir. U bir tomondan aholining yetarli darajada yuqori bo’lgan ehtiyoji va talabiga, uning xarid qobilyatiga, ikkinchi tarafdan tovar va xizmatlarni tanlashdagi erkinlikka javob berishi kerak. Bozor harakatining katta radiusini ta’minlash erkinlikka javob berishi kerak. Bozor harakatining katta radiusini ta’minlash uchun tovar assortimentini tez o’zgartirish , uni ommaviy ravishda o’zlashtirishga javob beradigan bo’lishi lozim. Bularning barchasi talab va taklifni muvozanatlashtirishga imkon beradi. Bunda tashqari marketingli faoliyatyuritish uchun, korxonani boshqarish va rejalashtirish tizimidan, taqsimot, ichki bozordagi va tashqi savdodagi aloqalar, yuqori darjada jihozlangan bozor kanallari orqali realizatsiya qilishdan iborat tashkiliy masalalarni hal qilish zarur. Bugungi kunda barcha tovar ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va shu bilan birga boshqa soha xodimlari ham marketing nuqtai nazaridan fikrlay olishlari va undan samarali foydalanishlari lozim. Marketingning aniq shakllari va mazmuni korxona faoliyat xususiyatlaridan, uning ichki imkoniyatlari va tashqi shart-sharoitlaridan kelib chiqadi. Bu yerda marketing va boshqa hamma oraliq faoliyat turlarining qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun yagona yo’naltiriladigan jarayonga birlashishi sodir bo’ladi, bu esa o’z navbatida turli xil marketing turlarining harakatlashini belgilab beradi. 33 maqsadida ishlab chiqarishtexnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi. Boshqa so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e'tiborining asosiy ob'ekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining samaradorligani tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya etilardi. Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi mahsulotning iste'molchilik xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida iste'molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar. Asosiy diqqate'tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi. 30-yillarning o‘rtalaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha marketing rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e'tibor sotishga, so‘ngra esa iste'molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi, marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks). Tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni rag‘batlantirish sohasida yetarli harakatlarni amalga oshirmasa, iste'molchilar firmaning tovarlarini kerakli miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning asosiy maqsadi — sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E'tiborining asosiy maqsadi — sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha tijorat jarayonlarini jadallashtirish Boshqarishning asosiy va dastlabki funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi, xalq xo’jaligi bo’g’inlarining o’zaro aloqalari o’rnatiladi. Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv xodimi o’zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati ko’rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2013.- 433 b. 2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2015 Y.-150 b. 3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2018 u. -120 b. 4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b. 5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b. 6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.: Eksmo, 2010.-432 s. 7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 120 s. 8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s. 9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M. Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s. 10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y 11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y 12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y 13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y 14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000 15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y 16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y. 43 bilan olinadi va u quyidagilardan tarqib topadi: yoshi, jinsi, ijtimoiy ahvoli, oila boshlig‘ining kasbi, oilaviy ahvoli, oilaning tarkibi, ma’lumotining darajasi va xarakteri. so‘raluvchining familiyasi va manzili, ijaraga turuvchi yoki uy egasi ekanligi, ko‘chmas mulkining mavjudligi, uzoq muddat foydalanish tovarlari bilan ta’minlanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar majburiy bo‘lmasa ham, foydali ma’lumotlar hisoblanadi. So‘raluvchining daromadi to‘g‘risidagi axborot muhim bo‘lsa ham, ko‘pchilik uchun shaxsiy hayotga aralashish hisoblanadi. Uchinchidan, anketa nazorat savollariga ega bo‘lishi zarur. Bu so‘raluvchi o‘z javoblarida qanchalik uzviylikka rioya qilayotganligi va anketa yo‘riqnoma asosida to‘lg‘izilayotganligiga ishonch hosil qilish uchun zarur. To‘rtinchidan, anketa o‘rganilayotgan muammo echimi uchun zarur axborotlarni olishga imkon berishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlar tizimlashtirilgandan, umumlashtirilgandan va tahlil qilingandan so‘ng, natijalar va ularga asoslangan tavsiyalar hisobot shaklida taqdim etiladi. O‘rganishlar natijasining katta qismi ikki guruhga — firma rahbarlari va tadqiqotchi mutaxassislarga taqdim etiladi. Bu guruhlarning axborotlarga ehtiyoji va mo‘ljali turli bo‘lgani uchun ikkita alohida hisobot tayyorlanadi. Birinchisi texnik xarakterdagi hujjatlashtirilgan to‘liq hisobot, ikkinchisi birinchi hisobotdan olingan asosiy natijalar, xulosalar va tavsiyalarni qamrab olgan qisqartirilgan hisobot. Amerika bozorni o‘rganish jamiyati o‘tkazilgan tadqiqot hisobotiga quyidagi majburiy mazmundagi talablarni ishlab chiqqan: 1. Tadqiqot maqsadi. 2. Tadqiqot kim uchun va kim tomonidan o‘tkazilgan. 3. Tadqiqot qamrab olgan bosh umumiy ob’ektni bayon qilish. 4. Tanlash hajmi va xarakteri, shuningdek qo‘llanilayotgan tanlash usulini bayon qilish. 5. Tadqiqot o‘tkazish vaqti. 6. Foydalanilgan so‘rov usuli. 7. Tadqiqot o‘tkazgan shaxslar va barcha qo‘llanilgan nazorat usullarining adekvativ tavsifnomasi. 24 madaniyat ob'ektida ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlar hisobga olinadi. Me'yor jihatdan istiqbolni belgilaganda muayan vaqt mobaynida zimmaga qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishilgani tadqiq etiladi. Madaniyat va san'at amaliyotida iqtisodiy istiqbolni belgilash uch bosqichda olib boriladi: O‘tmish saboqlarini o‘rganish—o‘tmishdagi jarayonlar va turli voqyealar holatlarining o‘zgarishini o‘rganish va ularning xarakterini aniqlash muhim vazifadir. Istiqbolni belgilash uchun tashkiliy ishlar ko‘rilib, tekshirilayotgan jarayonning dinamik andozasi quriladi. Diagnostika — istiqbolni belgilash usullari aniq belgilanadi va tanlanadi. Prognozlash (oldindan aytish)—kamchiliklar va amalga oshirilayotgan ishlar ko‘lami aniqlanadi. Hozir madaniyat sohasining iqtisodiy istiqbolini belgi- lashning turli usullaridan foydalanilmoqda. Tahliliy (analitik)usul—oling^n natija va kelajakdagi amalga oshiriladigan vazifalar taqsimlanadi va rejalar tavsifi ishlab chiqiladi. Bu quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: dastlabki jarayonni o‘zgartirish va boshlang‘ich ishlash, empirik (amaliy) faoliyat va vazifalarni tanlash, empirik vazifalar o‘lchovlarini aniqlash, ekstrapolyasiya (narsa va hodisaning bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga yoyish yoki tatbiq etish va aniqlikni baholash. Tahlillarning bog‘lanish usuli, ikkin va undan ortiq harakat ko‘rinishlarini baholash orqali tahlil qilish. Inqiroz holatlarining tahlili — bir va undan ortiq omillar ta'siridagi alomatlarni, ularning natijalarini o‘rganib, xulosalar chiqarish. Turli omillar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aks ettiruvchi funksiyalar omillarini aks ettiruvchi inqiroziy tenglamalarni aniqlash. Dispersion tahlil — turli jarayonlarda bir-biriga o‘xshash va bir-biridan farq qiluvchi omillar o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqariladi. 38 qatoriga tasviriy va amaliy san'at asarlari (kulolchilik va zargarlik buyumlari, rangtasvir va qalamtasvir asarlari, h.z.lar), musiqiy asarlar va kinofilmlar (CD, DVD va h.z.lar), kitoblar va h.z. Xizmatlar- madaniy, ijtimoiy, va intellektual (konsert va teatr faoliyati, san'at asarlari ko‘rgazmalari, turli festivallar, loyihalar va h.z.lar) G‘oyalar rivojlanish va prognoz ssenariylari, loyihalar, ijtimoiy me'yorlar va an'analarni o‘z ichiga oladi. G‘oyalar marketingi mualliflik birinchiliklarini huquqiy ta'minotining rivojlanishiga uzviy bog‘liqdir. Tashkilot marketingning ob'ekti sifatida tashkiliy struktura va modellar jihatidan ham, huquqlar, imtiyozlar va hokazo jihatidan ham qaralishi mumkin. Biznes muhitida va umuman jamiyat nazarida tashkilotning obro‘i zzati haqida alohida aytish kerak. Tashkilotning imiji, odatda, firmaning, tovarning belgisi yoki firmaning xizmat ko‘rsatish belgisi bilan tavsiflanadi. Shaxs haqida gapirganda, avvalo, mehnat resurslari va ish joylari bozorini, shuningdek, madaniyat, san'at, siyosat, fan, ta'lim sohalardagi buyuk shaxslar bozorini nazarda tutadilar. San'at marketingini tijorat va notijorat marketingiga ajratish mumkin. O‘z o‘rnida marketing ob'ekti va san'at shakliga qarab tijorat san'at marketingi quyidagi yo‘nalishlarga bo‘linadi: 1. san'at biznesi marketingi (san'at sohasida tadbirkorlik); 2. konsert va gastrol marketingi; 3. tasviriy san'at asarlari marketingi; 4. ta'lim dasturlari marketingi; 5. ekspomarketing (ko‘rgazmalar marketingi) va h.z. 6. Notijorat marketingda: 7. san'at sohasi mehnat bozoridagi marketing; 8. “yulduzlar” marketingi (madaniyat, san'at, fan, ta'lim sohalardagi buyuk shaxslar) 9. notijorat tashkilotlar marketingi (muzey, teatr, simfonik orkestr), 10. g‘oyalar marketingi 11 sharoitlarda yuzaga chiqadi va tadqiqotlarni tizimli o‘tkazish katta ahamiyatga ega. Bu firmaga talab va sotishga ta’sir qiluvchi omillarning o‘zgarishidan xabardor bo‘lishga va o‘z siyosatini o‘zgartirishga imkon yaratadi. Bunday turdagi keng miqyosdagi axborotni ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va davlat mahkamalari yig‘adi. Shu bois ular ko‘pchilik holda umumiy xarakterda bo‘lib, firmaning alohida maxsus talablariga javob bermaydi. Shu bois ular firmaning o‘zi tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar bilan to‘ldiriladi. Bundan tashqari, marketingning ko‘plab vaziyatlari shunchalik o‘ziga xoski (masalan, bozorga yangi tovar chiqarish), ular max sus tadqiqotlarni talab qiladi. Bunday tadqiqotlar ma’lum sxema asosida bajariladi va quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: — tadqiqotlar o‘tkazish zarurligni asoslash; — bu zaruratni talab qiluvchi omillarni tahlil qilish, ya’ni muammoni shakllantirish; — tadqiqot maqsadini aniq shakllantirish; — eksperiment rejasini tuzish va tahlil asosida tekshirib ko‘rish; — ma’lumotlar yig‘ish; — ma’lumotlarni tizimlashtirish va tahlil qilish; — natijalarini interpretasiyalash, xulosa va tavsiyalarni shakllantirish; — tadqiqot natijalarini jamlashtirgan ma’ruza tayyorlash va taqdim etish; — tadqiqot xulosalari asosida ko‘rilgan tadbirlar, choralar natijalarini baholash, ya’ni «qarama-qarshi aloqa» o‘rnatish. Doimiy ravishda o‘tkaziladigan tadqiqot ham xuddi birinchi marta o‘tkazilayotgan sxema asosida amalga oshiriladi. Faqat keyingilarida birinchi to‘rt bosqich tashlab o‘tiladi. Har qanday ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishda ma’lumotlar olish uchun axborotlarning ikki manbaidan — birlamchi va ikkilamchi turidan foydalaniladi. Ikkilamchi manbalar — bu doim birinchi navbatda o‘rganish zarur bo‘lgan mavjud ma’lumotlardir. 19 3. Orqaga chekinish strategiyasi. Bu strategiyada korxona o‘z raqobatdoshlaridan ko‘rsatkichlar jihatidan orqada qolayotganini sezsa, bu holda bozorda harakatni to‘xtatishi ma’qul hisoblanadi, sobiq sheriklar bilan aloqani uzmaslik maqsadga muvofiqdir. Bu strategiya korxona marketingining kelajak faoliyati uchun yaxshi maktab bo‘lishi va undan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga yordam berish mumkin. Korxona marketingi korxonaning uzoq strategiyasini tuzar ekan, o‘z iste’molchilari va jamiyat manfaatlarini hisobga olishi zarur. Bu va shunga o‘xshash muammolar tamoman yangi, zamonaviy konsepsiya paydo bo‘lishiga olib keladi. Yangi konsepsiya — ijtimoiy-axloqiy marketing bo‘lib, uning mohiyati jamiyat, firma, xaridor manfaatlarining muqobilligini ta’minlashdir. Bu konsepsiya korxona marketingini ham qamrab oladi. Korxona marketingi ham o‘z faoliyatini jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirmog‘i lozim. Ijtimoiy-axloqiy marketingning maqsadi amaldagi marketing konsepsiyalaridan farqli ravishda xaridorlar ehtiyojlarini to‘liq qondirish, firma samaradorligini oshirishgina emas, balki barcha muammolarni umummilliy, ijtimoiy xalq xo‘jalik manfaatlarini hisobga olib hal etishdir. Marketingning zamonaviy konsepsiyasi iste’molchilarning hamma ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yo‘naltiriladi. Shu tamoyillarga ko‘ra, korxona marketingi o‘z faoliyatida xaridorlarni jamiyat manfaatlariga mos va samarali faoliyatini rag‘batlantirishi yoki ularning jamiyatga zid faoliyatini har xil to‘siqlar bilan cheklashga erishishi mumkin. Korxonalarning marketing muhiti bu — tashqi va ichki muhit yig‘indisidir. Mikromuhit uning ichida mavjud bo‘ladigan, paydo bo‘ladigan va harakat qiladigan muhitdir, u korxonaning o‘ziga bevosita bog‘liq. Korxona boshqaruv tashkilotlari rivojlanganlik darajasi, moddiy-texnika ta’minoti xizmati, xaridorlarga xizmat qilish tizimi, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik ishlari, infrastruktura tarkibining darajasi kiradi. Marketologlarning muvaffaqiyatli ishlashi uchun qulay mikromuhit yaratish korxonaning o‘z qo‘lidadir. Makromuhit esa korxona chegarasidan tashqarida mavjud bo‘ladi, shakllanadi va namoyon bo‘ladi. Ko‘p hollarda ular global miqyosda namoyon 15

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить