• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 308.4KB
Покупки 4
Дата загрузки 16 Март 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

22 Продаж

Mahalliy byudjet daromadlari tarkibi

- m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan olinadigan yer soli g’ ining amaldagi holatini tahlil qilish; - mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda j ismoniy shaxslardan undirila digan mol - mulk soli g’ ining amaldagi holati tahlilini qilish; - mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlashda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalarini o’rganish; - mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarni takomillashtirish yo’llarini yoritish va boshqalar. Kurs ishi m avzu si ning nazariy - amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishidagi ilmiy taklif va tavsiyalarlardan mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan kelgusi ilmiy-tadqiqotlarni yanada kengaytirish va chuqurlashtirishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati ishni yozish jarayonida olingan takliflar va tavsiyalardan mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan chora tadbirlar tizimini ishlab chiqilishida, kelajakda nazariy va amaliy jihatdan qurollangan yetuk mutaxassislar yetishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi hamda 5 mahalliy byudjetlarning o‘z daromad manbalari (soliqlari) ko‘payib qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi. O‘zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to‘g‘risida» gi qonunining 5 — moddasida byudjet tizimining asosiy printsiplari belgilangan bo’lib, unga muvofiq byudjetlarni shakllantirishda turli darajadagi byudjetlar o‘zaro bog‘liqligi hamda Davlat byudjeti balansliligini ta’minlash shart. Respublika byudjetidan subventsiyalar va dotatsiyalar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlariga tasdiqlangan Davlat byudjeti doirasida ajratiladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlaridan byudjet subventsiyalari va dotatsiyalari tumanlar va shaharlar byudjetlariga tegishli tasdiqlangan byudjetlar doirasida ajratiladi. Ularning miqdori quyidagilarga bog’liq bo‘ladi: 1. Hududning moliyaviy holatiga o’z daromadlari bazasining etarliligiga; 2. Ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa umumdavlat dasturlari va vazifalariga; 3. Hududlar bo‘yicha tovar ( ish, xizmat)lar qiymatidagi farq; 4. Har bir hududdagi aholi soniga; 5. Byudjet assignovatsiyasidagi hududlarda joylashgan tashkilotlar ehtiyojlarga; 6. Mintaqalarda moliyaviy disbalansni yo'qotishga ta’sir etuvchi boshqa omillar. 42 umumiy yo‘nalishni belgilash mumkin. Ayrim mamlakatlarda inqiroz sababi bo‘lib xarajat va daromadlar o’rtasidagi tafovut va demak, ko‘p xolatlarda inflyatsion xarakterga ega manbalar orqali qoplanadigan byudjet taqchilligining o‘sib borishi xos bo‘lgan bo‘lsa, boshqa davlatlarda mazkur holat xorijiy davlatlardan yuqori hajmlarda qarzlar jalb qilib va demak, davlat sektori xarajatlarining keskin ko’tarilishi evaziga iqtisodiy o’sishga erishish bo’ldi. Ammo ikkala xolatda ham ularning natijasi o‘laroq ko’proq yoki kamroq darajada byudjetning yirik taqchilligi va uning bilan bog‘liq pul-kredit sohalaridagi nomutanosibliklar yuzaga kela boshladi. Bularning barchasi tashqi jamg’armalar oqimlarining keskin kamayishiga (tashqi qarzlar darajasi ularni to’lash imkoniyatlari doirasidan keskin oshib ketadi) va valyuta kurslari tizimining buzilishiga olib keldi. Bunday holatlarning tahlili mana shu o‘n yilliklar davomida ko‘plab mamlakatlarning byudjet tizimlarida o‘ziga xos o‘nglab bo‘lmas salbiy o‘zgarishlar yuzaga kelganidan dalolat bera boshladi. Byudjet taqchilliklari, katta hajmdagi tashqi qarzlar, xo’jalik faoliyatining ko’plab turli ko’rsatmalar orqali yurgazilishi yoki boshqacha qilib aytganda reglamentlashtirilishi va protektsionizm siyosati inflyatsiyani chuqurlashuviga olib keldi, valyutalar almashtirish kurslarining barqaror emasligi va foiz stavkalarining o‘sishi kabi omillar makroiqtisodiyot darajasidagi qator muammolarning keskinlashuviga sabab bo’ldi. Mana shunday sharoitlarda ayrim davlatlar hukumatlari oldida qo’shimcha daromadlarni safarbar qilish, harajatlarni kamaytirish va 22 sarf-xarajat qilgunga qadar bo’lgan butun davr davomida yuz berib turadi. Mahallay byudjetlar O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining tarkibiy qismi sifatida quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi: - qonunchilik bazasini unifikatsiyalash; - pul tizimi qurilishi, byudjetni klassifikatsiyalash tizimi, byudjetning hisobkitob tizimi, byudjet jarayonining birligi; - byudjet qurilishini ma’muriy-hududiy bo‘linishiga mosligi; - davlat byudjetini tashkil qiluvchi byudjetlarni o‘zaro bog‘liqligi; - davlat daromadlar va xarajatlarining tengligi (yo‘l qo’yilishi mumkin bo’lgan byudjet taqchilligini hisobga olgan holda); - davlat daromadlari va xarajatlarining aniq manbalari va yo‘nalishlarini rejalashtirish; - davlat byudjetining xarajatlarini byudjet tizimining qonuniga ko‘ra amalga oshirish; - kapital va joriy xarajatlarni bir-biridan ajratish; - byudjetlarning mustaqilligi; - hisobotlarning byudjet ijrosining to‘g‘ri bajarilishi ustidan nazorat. Mahalliy byudjet daromadlari manbalari, ularning tashkil topishi hamda nisbatlari, «O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi» va «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunda mahalliy byudjet daromadlarining manbai ko’rsatilgan. 17 Jumladan‚ O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2024 yil 21- avgust 168 - sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini tuzish va ijro etish qoidalari” O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti hamda o‘zida birlashtirilgan Respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni va davlat maqsadli jamg’armalarini tuzish va ijro etish tartibini belgilab beradi. Byudjet ajratmalarini tasarrufchilarini moliyalashtirish xarajat bo‘limlari, boblari, paragraflari, guruhlari bo‘yicha (birinchi guruh bo’yicha – xarajat turi, ob’ekti va kichik ob’ekti bo’yicha) amalga oshiriladi. Byudjet tashkilotlari va byudjetdan boshqa mablag’lari oluvchilarni moliyalashtirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2023-yil 28-mart 5-son qarorida belgilangan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri byudjetlarida yilning ayrim davrlarida daromadlar va xarajatlar o’rtasida vujudga keladigan vaqtinchalik kassa tafovutlarini qoplashga respublika byudjetidan ssudalar berilishi mumkin. Byudjet ssudalarini ajratish tartibi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetiga, mahalliy byudjetlarga byudjet ssudalari berish va olingan byudjet ssudalarini uzish tartibi to’g’risida”gi Nizomda (2021 yil 16- fevralda 8-son bilan ro’yxatga olingan) ko‘zda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. Moliya yili oxiriga Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar, Toshkent shahar byudjetlari, tuman va shahar byudjetlari 19 obe’ktiv reallik va zaruriyat bo’lganidek hamda u yoki bu hudud ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotini ta’minlash uchun davlat byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va muvofiqlashtirishda aynan shu masalalarga asosiy etiborni qaratadi. U yoki bu hudud, mahalliy byudjetining byudjet tizimida tutgan o’rni, avvalo, mazkur mahalliy byudjetning daromadlari va harajatlari tarkibining optimalligiga, mazkur hudud iqtisodining mamlakt yalpi ichki mahsulotini yaratishdagi ulushiga, ushbu hudud aholisi dinamikasi va boshqa strategik makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga hamda boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. 1.2. Mahalliy by udjet lar daromadlari shak llanishining huquqiy me’y oriy asoslari. Mahalliy byudjetlar daromadlarini boshqarishni tadqiq qilish uchun ularni xarajatlari qismini o’rganish lozim. Mahalliy byudjet xarajatlari ob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, u xalq xo‘jaligi tarmoqlarini moliyaviy ta’minlashga qaratilgan xarajatlardan iborat. Ikkinchidan esa bu xarajatlar korxonalarning daromadidan tashkil topadi. Mahalliy byudjet mablag’larini egasi sifatida amaldagi me’yoriy xujjatlarga asoslanib, umumiy hajmi byudjet to’g’risidagi qonunda belgilangan miqdorda pul mablag’larini ajratadi. Byudjet xarajatlariga davlat hokimiyati, davlat boshqaruv idoralari, moliya-kredit idoralari tizimi orqali ta’sir tegishli mablag’larga ehtiyoj sezilgan paytdan to ularni 16 byudjetlar ijrosini ta’minlash kabi asosiy funktsiyalaridan tashqari umuman davlat molisi tizimida faolroq rol o‘ynay boshladilar. Ular iqtisodiyot va davlat moliyalari sohalarida universal vazifalarga ega o’ziga xos davlat moliyaviy organlariga aylanib bormoqdalar. Masalan, g’aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’lariga ega bo‘lib, ularni banklararo kreditlar bozori hamda korxona va tashkilotlar uchun kredit resurslari sifatida ishlatmoqdalar. Hisob raqamlaridagi kassa qoldiqlarini ishlatib, g‘aznalar vaqtinchalik erkin byudjet mablag’larini depozitlar yoki qimmatli qog‘ozlarga joylab va shu yo‘l bilan byudjet uchun qo’shimcha daromadlar jalb qilish uchun kapitallar bozorida ham qarz oluvchi yoki qarz beruvchi sifatida ishtirok etmoqdalar. 4 G‘aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy resurslarini safarbar qilish orqali davlat xarajatlarini muntazam boshqarish imkoniyatinigina yaratib qolmay, ular ustidan samarali nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. G‘aznachilik tizimida qilinayotgan xarajatlarni eng yuqori darajadagi «tiniqliligi» va hisobotga topshirilishiga erishiladi. G‘aznachilik tizimlari o‘z shakli, oldiga qo‘yilgan vazifalari va mavjud huquqiy asoslari bilan turli davlatlarda turli ko’rinishlargi ega. Jumladan AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Keniya, Tanzaniya kabi davlatlarda g’aznachilik tizimining «kengaytirilgan funktsiyali» tizimi xos bo‘lib, bunday tizimda g‘aznalar davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini yaratish va yurgazish uchun mas’uldirlar. G‘aznalar amalga oshiradigan kengaytirilgan vazifalarga 4 Bezdenejnix A.V. «Institut kaznacheystva kak instrument gosudarstvennogo vliyaniya na ekonomiku gosudarstva», «Finansi», 2003 g., №2, str. 25. 28 6. Mahalliy hokimiyat organlarining rejadan ortiqcha soliqlar tushumini yig’uvchanligini rag’batlantirish maqsadida tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiqcha tushumlarning 50 foizi mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldirilishi maqsadga muvofiqdir. 7 . Budjetlar ijrosi ustidan nazorat q iluvchi vakolatli organlar o’ rtasida o’ zaro h amkorli k , tajriba va axborot almashuv tizimini y o’ lga q o’ yish lozim. Bunda ob ’ ektlarni or q ama - ketin tekshirish , ya ’ ni bir birini takrorlamasli kk a e ’ tibor q aratish kerak b o’ ladi . Ushbu k o’ rsatib o’ tilgan takliflardan k o’ zlangan m aq sad Respubli k amizning kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravna q i, ulkan iqtisodiy o’ zgarishlarni ta’minlashda, hozir sarflanayotgan h ar bir s o’ m budjet mabla g’ i respubli k amizning kelajak ravna q i va isti q boli uchun o’ z natija va samarasini berishi kerak , deb hisoblaymiz. 52 soliq so‘nggi yillarda mahalliy byudjetlarning qat’iy daromad turlariga aylanib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25 dekabr 2023 yildagi «O‘zbekiston Respublikasining 2024-yildagi Davlat byudjetining parametrlari to‘g ‘risida»gi 886-sonli qaroriga muvofiq, mahalliy hokimiyat organlarining javobgarlik va manfaatdorliklarini oshirish, shuningdek belgilangan xarajatlarni o‘z vaqtida moliyalashtirilishi, ajratmalarning to‘liq hajmda belgilangan byudjetlarga kelib tushishini ta’minlash maqsadida, quyidagi soliqlar bo’yicha tushumlarning to’liq hajmda mahalliy byudjetlar ixtiyoriga berilishi belgilandi: - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; - atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun soliq va to‘lovlar; - mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq; - yuridik shaxsni tashkil qilmay, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’illanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan soliq; - alohida turdagi tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi yuridik va jismoniy shaxslar daromadidan qat’iy soliq; - respublikada ishlab chiqariladigan pivo, o‘simlik yog‘i, gilam va gilam mahsulotlari, billur va billurdan yasalgan yoritish jihozlari, mebel, video-audio mahsulotlari, xo‘jalik sovuni, kumushdan yasalgan oshxona anjomlari bo‘yicha aktsiz solig‘i. Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va yig‘imlarning yuqori salmoqqa ega ekanligini yuqorida ta’kidlab o‘tdik. 36 Himoy a nat ijasi: « ______» baho « ___» ________________ 20___y . Mundarija Kirish I-bob: Mahalliy byudjet lar daromadlari shak llanishining nazariy huquqiy asoslari. 1.1. Mahalliy byudjetlar daromadlarining iqtisodiy mohiyati. 1.2. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishining huquqiy me’yoriy asoslari. 1.3. Mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishi yuzasidan xorijiy tajriba. II-bob: O‘zbek ist on Respublik asi mahalliy byudjet lar daromadlari shak llanishining amaldagi holat i t ahlili. 2.1. Mahalliy byudjetlarning o‘z daromadlari shakllanishining amaldagi holati 2.2. Tartibga soluvchi daromadlar mahalliy byudjetlarning daromadlarini shakllantirish manbasi sifatida X ulosa Foy dalanilgan adabiy ot lar ro‘y xat i 2 1-chizma Mahalliy byudjetlar tarkibi Manba: Talabani izlanishi dav omida ak s et t irildi. 9 Mahalliy byudjetlar Qoraqalpog ‘iston davlat byudjeti Viloyatlar byudjetlari Toshkent shahar byudjeti Respublika byudjeti Tumanlar byudjetlari Shaharlar byudjetlari Umumiy byudjeti Tumanlar byudjetlari Umum viloyat byudjeti Viloyatga bo’ysinuvchi tumanlar byudjetlari Viloyatga bo’ysinuvchi shaharlar byudjetlari t tttttt tttt shaxslardan daromad yoki foyda solig‘i bo’yicha kelib tushadigan tushumlar xajmi yuqori bo‘ladi , shu sababli ulardan biriktirib qo‘yilgan daromad sifatida foydalanish mahalliy byudjet daromadlarini taqsimlashda nomutanosiblikka olib kelishi mumkin. Mahalliy byudjetlarga o‘z funktsiyalarini bajarish uchun soliqlarni biriktirib qo‘yilar ekan, avvalo bu soliqlar qanday soliqlar bo‘lishi va bu holatning iqtisodiyotga ta’sirini aniqlab olish kerak. Biriktirilgan daromadlar – bu byudjet sub’ektiga tegishli mablag‘dir, ya’ni yuqori byudjetni chetlab o‘tib, doimiy asosda, odatiy belgilangan ulushda tegishli byudjetga kelib tushuvchi mablag‘lardir. Biriktirilgan daromadlar asosini mahalliy soliqlar va yig‘imlar, odatiy ulushda va doimiy asosda mhalliy byudjetlarga berilgan umumdavlat soliqlaridan o‘tkazmalar tashkil etadi. Davlat mahalliy hukumat organlariga ular biriktirilgan daromadlarning o‘rtacha mavjudligini moliyaviy resurs sifatida, ularga biriktirilgan vazifalarni bajarish uchun tao’dim etadi. Shu y¤l bilan davlat turli darajadagi byudjetlarni bosho’arib turadi, ularning daromad va xarajatlarini balanslashtiradi. Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibida, ma¦alliy solio’ va yig‘imlarning yuo’ori salmo¢¢a ega ekanligi yuo’orida ta’kidlab ¤tildi. Jumladan, Toshkent sha¦ar ma¦alliy byudjeti daromadlarida ¦am ma¦alliy solio’ va yiYoimlar yuqori salmog‘ga egadir. Mahalliy soliqlar, eng avvalo, resurslarning tarmoqlar aro taqsimlanishiga ta’sir qilmasligi, soliq yukini boshqa ma’muriy birliklarga yuklamasligi kerak. Mahalliy soliqlar etarlicha egiluvchan va 33 xarajatlarining tasdiqlangan ajratmalardan ortib ketishiga yo‘l qo‘yish; · Boshqa shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va vosiylik xatlari berish; · Yuridik va jismoniy shaxslarga byudjet ssuddalarini berish taqiqlanadi. Mahalliy byudjetlarning davlat byudjet siyosatidagi tutgan o‘rni mahalliy byudjetlar daromadlarini tashkil etish hamda uning tarkibini belgilashda moliyaviy asos hisoblanadi. Mahalliy byudjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatning byudjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi ahamiyatga molikdir. Bu yerda Prezidentimizning fikr- mulohazalari diqqatga sazovordir: «Davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash zurur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning tashabbuskorliligini, byudjetning ijrosidan manfatdorligi va bu boradagi mas’uliyatini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bu narsa mahalliy byudjetlarga tushumlarni yangi manbalarini qdirib topishga rag’batlantiradi, joylarda byudjet intizomini mustahkamlaydi». Mahalliy byudjetlarni boshqarish samaradorligini oshirishning muhim vazifalaridan biri u yoki bu hududlar ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti va ijtimoiy ehtiyojlari darajasini byudjet resurslari bilan ta’minlanganligi darajasiga o‘zaro bog‘liq holda olib borishdan iborat. Albatta, ehtiyojlarning o‘sib borishi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti kabi ob’ektiv umumiqtisodiy qonunlarning amal qilishi 15 Bunday hududlarda sanoat va savdoning rivojlanganligi soliq salohiyataning yuqori darajasini ta’minlab beradi. Lekin bu me’yorlarning qisqa muddatlarda o’zgarishi mahalliy byudjetlarning rag’batlantirish darajasini pasaytiradi va boqimandalik kayfiyatini uyg‘otadi, bizning fikrimizcha, shu nuqtai - nazardan olganda, bu me’yoriy darajalarni uzoqrok muddatlar uchun belgilanishi maqsadga muvofiq. X ulosa   Mazkur Kurs ishimizni o’rganib, tahlillar qilish natijasida quyidagi xulosalarga keldik : 1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish masalalari Respublikamiz hukumati tomonidan bosqichma-bosqich sezilarli darajada olib borilmoqda. Bu borada budjet tizimi bo’yicha ham bir qancha amalga oshirilganligini bitiruv malakaviy ishimizning yuqoridagi boblarida ko’rib chiqildi va budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish yuzasidan paydo bo’layotgan muommolar xam borligi ko’rsatib o’tildi. 2. O’zbekistonda olib borila yo tgan islo h otning chu q urlashishi mahalliy hokimiyat organlarini h ududlarni ijtimoiy-iqtisodiy 48 Respublikamiz iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy islohotlar davrida soliqlarni iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi muhim vosita sifatida ularni doimiy isloh qilib borishni talab qiladi. Hozirgi kunda aholi daromadlarining salmoqli hissasi xususiy sektorda shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat xarajatlariga yo’naltirish bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Faqatgina soliqlar orqali aholi daromadlarini byudjet daromadlariga jalb qilish mumkin. Soliqlarning taqsimlanish xarakteriga ko’ra mahalliy byudjet daromadlari o’z daromadlari hisobiga ko’ra va daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida qayta taqsimlanishi hisobiga shakllanadi. Daromadlarni byudjetlararo taqsimlanishida soliq cheklovlari va soliqlarning biror byudjetga biriktirib qo’yilishi muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida solikdar umumdavlat va mahalliy soliqqa ajratilgan. Shu ma’noda, mahalliy byudjet daromadlari mahalliy va umumdavlat soliqlari hisobiga shakllanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy byudjetlarga ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Mahalliy byudjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi byudjet islohotlariyushg asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Bu borada mulkni, erni va tabiiy resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o‘ynaydi. Keyingi samarali manba bo’lib, jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga mahalliy byudjetlarga biriktirib qo‘yish hisoblanadi. 46 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. O‘zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksi. Toshkent, 2013 yil (so‘nggi tahrirlari bilan). 2. Abdukarimov I., Jo‘raev N. va boshqalar. "Moliyaviy boshqaruv va davlat byudjeti". Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. 3. Mirziyoyev Sh. M. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi". Toshkent: "O‘zbekiston" nashriyoti, 2021. 4. Bozorov A., Qodirov A. "Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirish va boshqarish". Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 5. G‘ulomov S.S., Ergashev I.S. "Moliya va byudjet tizimi". Toshkent: IQTISOD- MOLIYA, 2021. 6. Musurmonova D.T., Jalilov F.R. "Hududiy iqtisodiyot va byudjet tizimi". Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2018. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari: "Hududiy byudjetlar mustaqilligini oshirishga doir chora-tadbirlar" (2022 yil). Quyida "Mahalliy byudjet" mavzusida lotin alifbosida foydalanishingiz mumkin bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati: 8. O‘zbekiston Respublikasining "Byudjet tizimi to‘g‘risida"gi Qonuni. 9. O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida"gi Qonuni. 10. Qurbonov X.R., Mamatqulov A.N. "Mahalliy byudjetlar iqtisodiyoti". Toshkent: O‘quv qo‘llanma, 2020. 11. Nazarov S.N. "Davlat moliyasi". Toshkent: Moliya, 2019.. Jumayev A.M. "Mahalliy byudjetlarni boshqarish asoslari". Toshkent: Universitet nashriyoti, 2021. 12. Eldorbekov Sh.A. "Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish". Samarqand: SamDChTI nashri, 2020. 13. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. "O‘zbekistonda byudjet jarayoni". Hisobot va materiallar. 14. Nazarov H. "Davlat moliyaviy siyosatida mahalliy byudjetlarning o‘rni". Toshkent: Moliya instituti, 2022. 53 Kirish O‘zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlar davlat moliyasining muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjet daromadlari tarkibi va ularning shakllanish mexanizmlari hududiy iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy infratuzilma barqarorligi hamda mahalliy hokimiyat organlarining mustaqilligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, xususan, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish, ularning mustaqilligini oshirish va samarador boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘yish davlat moliyasini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Shu nuqtayi nazardan, mahalliy byudjetlarning daromad manbalari va ularning shakllanishi jarayonlarini chuqur o‘rganish dolzarb masalalardan hisoblanadi. 3 rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-budjet so h asidagi h u q u q larini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini musta h kamlashni talab q iladi. Mahalliy budjetlarning salmo g’ i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq bo’lib davlat i q tisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tay yo rlash bilan bog’liq xarajatlarni joylarga berib bormo q da. Mahalliy budjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jara yo niga ta’sir etishda keng foydalanmo q da, mahalliy bosh q aruv davlatning joylarda ma q sadga muvofi q b o’ lgan vazifalarini bajaradi. 3. Iqtisodiy islo h otlarni chu q urlashtirish Markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlarining xu q u q lari va vazifalarini ancha o’ zgartiradi. I q tisodiyotni barqarorlashtirishning bu bos q ichida hududiy rivojlanish va islo h qilishning asosiy vositalari sifatida Q ora q alpo g’ iston Respubli k asi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarning ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal qilishdagi xu q u q lari va vakolatlarini bosqichma bosqich kengaytirib borish zarur. 4. Mahalliy budjetlar taraqqiyotidagi muhim xususiyatlardan biri joylarda iqtisodiy – ijtimoiy muammolarni hal etishda mahalliy budjetlar manfaatdorligi hamda imkoniyatlarining oshirilishi hisoblanadi. 5. Mahalliy budjetlar daromadlar tarkibida mahalliy soliqlar ulushini oshirish choralari ko’rilishi maqsadga muvofiqdir, bu yo’nalishda mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri aholining uy joylarini hozirgi daromadidan kelib chiqqan holda 49 Mahalliy byudjetlar O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetida muhim tarkibiy qismni tashkil etadi va mahalliy hukumat organlarining faoliyat ko’rsatishlarida moliyaviy manba bo’lib hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga etkazishning asosiy yo’nalishini belgilab beruvchi vositadir. Mahalliy byudjetlar orqali ijtimoiy iste’mol fondlari aholining ayrim guruhlari o‘rtasida taqsimlanadi. Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati ularning vazifalarida namoyon bo’ladi. Ular: · hukumat mahalliy organlarining faoliyatini moliyaviy ta’minoti bo‘lib hsoblanadigan pul fondlarini shakllantirish; · mazkur hudud iqtisodiyot tarmoqlariga bu fondlarni taqsimlash va ishlatish; · mahalliy hukumat organlariga qarashli korxonalar,, tashkilotlar muassasalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazorat qilish kabi vazifalarni bajaradi. Mahalliy byudjetlar umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va aholiga etkazish asosan byudjet tizimi orqali amalga oshiradi. Ma’lumki, iste’mol fondlarining asosiy qismi byudjetlar orqali shakllantiriladi. Bunda xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy komunal xizmat sohasi bilan bog’liq asosiy xarajatlar mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. 7 Masalan tartibga solinuvchi daromadlardan ajratmalar viloyatlar byudjetlariga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining keyingi moliya yili uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va porametrlar prognozi to‘g‘risidagi qarori asosida, tumanlar byudjetlariga esa , viloyatlarning halq deputatlari Kengashlari qarorlariga asosan o’tkaziladi. Amaldagi byudjet qonunchiligiga muvofoq yuridik shaxslarga solinadigan daromad yoki foyda solig‘i , jismoniy shaxslarga solinadigan daromad solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i , aktsiz solig‘i tartibga soluvchi soliqlar sifatida belgilanishi mumkin. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy byudjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba sifatida qaralsa ham, bu soliqlar va yig‘imlar mahalliy byudjetga biriktirilgan xarajatlarini moliyalashda yetarli moliyaviy manba bo‘la olmaydi. Byudjet parametrlarini belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan ajratmalar bslgilanadi. Bu jaraen har yili byudjet parametrlarini tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi va Vazirlar Mahkamasining karorlariga asosan belgilanadi. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy byudjetlarning o‘z daromadlarining tushumi xamda ular tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirib boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili 41 Davlat tomonidan ijtimoiy himoya bilan bog‘liq siyosatni amalga oshirish katta miqdordagi moddiy va moliyaviy resurslarni talab qiladi va bu muhim vazifalar mahalliy hokimiyat organlariga yuklatilgan. Aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog‘liq chora tadbirlarni moliyalashtirish asosan mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Umumdavlat pul mablag‘larini byudjet zvenolari o‘rtasida taqsimlanishining asosini, hududiy davlatlar mustaqilligi, ularni davlat tomonidan moliyaviy, qo’llabquvatlanishi, ular daromadlarini hududiy manbalar hisobidan shakllanishi tamoyillari tashkil etadi. Ushbu tamoyillardan kelib chiqqan holda, mahalliy byudjetlarning daromadlari o‘z daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi daromadlardan shakllanadi. 8 2024-y il uchun O‘zbek ist on Respublik asining respublik a budjet idan Qoraqalpog‘ist on Respublik asi budjet iga v a v iloy at larning mahalliy budjet lariga ajrat iladigan t art ibga soluv chi budjet lararo t ransfert lar miqdorlari T/r Hududlar nomi Daromadla r* Xarajatlar** 1. Qoraqalpog‘iston Respublikasi 3 069,30 5 147,30 2. Andijon viloyati 4 087,30 6 001,10 3. Buxoro viloyati 4 232,40 4 593,50 4. Jizzax viloyati 2 415,60 3 304,20 5. Qashqadaryo viloyati 4 879,10 5 806,20 6. Navoiy viloyati 2 904,10 3 086,60 7. Namangan viloyati 3 564,70 5 548,70 8. Samarqand viloyati 5 191,70 6 780,20 9. Surxondaryo viloyati 3 104,50 4 937,30 10. Sirdaryo viloyati*** 1 502,10 2 403,90 11. Toshkent viloyati 5 668,00 6 185,30 12. Farg‘ona viloyati 5 399,00 7 342,60 13. Xorazm viloyati*** 2 879,00 4 082,80 14. Toshkent shahri*** 9 163,30 9 677,20   J ami 58 060,10 74 896,70 * Tamaki, alkogol mahsulotlari, shu jumladan pivo (import qilingan mahsulotlardan tashqari) hamda mobil aloqa xizmatlari uchun aksiz solig‘i bo‘yicha transfertlarni inobatga olmagan holda. ** Mahalliy budjetlar hisobidan so‘ndiriladigan davlat qarziga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarni inobatga olgan holda. *** Davlat tibbiy sug‘urta jamg‘armasiga transfertlar — 2 848,3 mlrd so‘m (shundan Sirdaryo viloyati — 842,4 mlrd so‘m, Xorazm viloyati — 4,2 mlrd so‘m, Toshkent shahri — 2 001,7 mlrd so‘m). 45 ayrim hollarda to’lovlar (davlatga tushadigan va ular tomonidan amalga oshiriladigan) ham kirishi mumkin, ammo bu vazifa ular uchun asosiy emas qo‘shimcha vazifa hisoblanadi. AQShda kongress byudjet tuzishda faol ishtirok etadi. Bu erda kongress hatto byudjet ijrosi davomida dastlabki tasdiqlangan xarajatlar amalga oshirishni chegaralash uchun ham kongressning roziligi kerak. Qolgan mamlakatlarda byudjet tuzishda asosiy rolni hukumat o‘ynaydi. Bu erda moliya vazirligi yoki g‘azna kuchli pozitsiyaga va keng ma’muriy huquqlarga ega. Germaniyada esa iqtisodiy sharoitlar talab qilgan holatlarda moliya vazirligi xarajatlarni kamaytirish huquqiga ham ega. Yangi Zelandiyada mavjud bo‘lgan tizim Evropa mamlakatlaridagi yaqqol ma’muriy yo‘nalishga ega bo‘lgan tizimlardan keskin farq qiladi. Mazkur tizim ijroiya hokimiyat rejalashtirish organlari tomonidan amalga oshiriladigan kuchli ta’sirga ega bo’lsada, uning o‘zga tizimlarda jiddiy farqi tizim doirasida boshqarish mas’uliyatini nomarkazlashtirilganligidadir. Tarmoq vazirliklariga mablag‘larni ajratish uchun asos bo‘lib Yangi Zelandiyada vazir va byudjet tashkiloti bosh ijroiya direktorining g‘azna ruxsati bilan tuzilgan sotib olishlar haqidagi shartnomalar hisoblanadi. Undan keyin shartnoma shartlari va kelishilgan maxsulotni etkazish uchun mas’uliyat vazirliklarga yuklatiladi. Ammo Yangi Zelandiya g’aznasi byudjet kassa ijrosini olib borish huquqiga ega va har kuni davlat muassasalarining bankdagi hisob raqamlari qoldiqlarini tozalab boradi. U yana byudjet mablag‘larini ishlatuvchi davlat boshqarish organlarining 29 boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mahalliy boshqaruv va ijroiya organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga muayyan mulkiy va moliyaviy-byudjet huquqlari beriladi. Mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy bazasi ularning byudjetlari hisoblanadi. Bu organlarga berilgan byudjet va mulkiy huquqlar ularga o‘z byudjetlarini tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash va bajarish imkoniyatlarini beradi, hamda ular qaramog‘iga berilgan korxonalarni samarali boshqarish va ulardan daromad olish imkoniyatini beradi. Mahalliy hokimiyat organlari, o‘z daromadlari manba’lari bazasini ko’payishidan manfatdordirlar. Chunki, bu daromadlar hokimiyatlar oldidagi vazifalarni moddiy jihatdan moliyalashtirish manbasi sifatida va ularni mustaqil sarflash imkonini beradi. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini doimo oshib borishi, o‘z mablag‘larini etishmasligi sababli, yuqori byudjetdan qo‘shimcha mablag‘lar ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu zaruriyat asosan tartibga soluvchi daromadlar, ya’ni yuqori byudjet mablag‘laridan beriladigan mablag‘lar hisobiga bajariladi. Respublikamizda mahalliy byudjetlarning daromad manbalarini tartibga solish maqsadida: · qo‘shilgan qiymat solig‘idan; · aktsizlardan; · korxonalar daromadi (foydasi)ga soliqdan; · jismoniy shaxslar daromad solig‘idan ajratmalar qilinadi. 13 1.3. Mahalliy by udjet lar daromadlari shak llanishi y uzasidan xorijiy t ajriba. Har bir davlat uchun byudjet samarali ijrosini ta’minlash byudjet siyosatining hamda byudjet jarayonini boshqarishning asosiy talablaridan biri bo’lib hisoblanadi. Davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlash O‘zbekiston uchun ham moliyabyudjet islohotlarini amalga oshirishdagi muhim masaladir. Prezidentimiz akademik I.Karimov ta’kidlaganidek ko’rsatib o‘tganidek, «Islohotlarning ikkinchi bosqichida byudjet siyosatining eng muhim vazifasi iqtisodiyotni byudjet taqchilligini cheklash hisobiga barqarorlashtirish vazifalarini hal etishdan iborat. Shu orqali iqtisodiy faoliyatni jonlantirishni rag’batlantiruvchi ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan joriy xarajatlarni mablag’ ajratish va kamomad o‘rtasida eng maqbul mutanosiblikni ta’minlashdir. Kundalik iste’mol uchun va iqtisodiyotni qayta qurish uchun zarur bo’lgan davlat xarajatlarini bundan buyon ham keskin qisqartirish yordamidagina byudjetdagi muvozanatni saqlash yo‘lidagi urinish iqtisodiy axvolning mushkullashuviga va islohot jarayonining cho‘zilib ketishigi olib kelishi mumkin». 2 O’tgan asr oxirgi o’n yilliklari davomida qator davlatlardagi, shu jumladan ayrim rivojlangan mamlakatlardagi byudjet inqirozlari natijasida davlat byudjeti samarali ijrosi masalalariga e’tibor keskin ortdi. Bunday salbiy holatlarga sabab bo‘lgan omillar har bir davlatda o‘zgacha bo‘lgan bo‘lsada, ularning barchasi uchun xos bo‘lgan ikki 2 Karimov I.A. “O‘zbekiston iqtisodiy isloHotlarini chuqurlashtirish yo‘lida”.T.:O‘zbekiston,1995, 61 b . 21 O‘zbekiston Respublikasining (2021-yil 16-fevral 8-son) «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonunining 36-moddasida ko’rsatilishicha O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshqa moliya organlari Davlat byudjeti va uning tarkibiga kiruvchi byudjetlarning qonun xujjatlarida belgilangan ko’rsatkichlar doirasida bajarilishi uchun javobgardir. Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining 2013 yil 27-dekabrgi «Mahalliy davlat hokimiyati idoralari to‘g‘risida»gi qonunning 3-bobida (11-15- moddalari) mahalliy davlat hokimiyati idoralarining moliyaviy asoslari ko‘rsatib berilgan. Ushbu qonunning 12-moddasida ko’rsatilishicha viloyat, tuman, shahar kengashlari tegishli byudjetlarni tasdiqlaydilar. Viloyat moliya boshqarmalari mahalliy byudjetlarning ijro etilishini taminlaydi va mahalliy byudjetni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining qonun xujjatlarida belgilangan vakolati doirasida ijro etadilar. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi bo’yicha muomalalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi to‘g‘risida”gi yo’riqnomasiga muvofiq amalga oshiriladi. Mahalliy byudjet xarajatlarini boshqarish tartiblari O’zbekiston Respublikasining qonunlari‚ Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda Moliya vazirining qator yo’riqnomalarida belgilab berilgan. 18 Mahalliy byudjetni daromad bazalarni mustahkamlashda ular ixtiyoriga berilgan mahalliy soliq va yig‘imlar bo‘yicha tadbirlar muhim o‘rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mahalliy byudjetlar mahalliy soliqlar va yig’imlarni tashkil etish va boshqarishda mustaqil bo‘lsalarda, Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan tegishli me’yorlar doirasida faoliyat yuritadilar. Mahalliy byudjetlar amaliyotidagi muhim xususiyat byudjet tizimi to‘g‘risidagi Qonunda belgilanganidek, mahalliy byudjetlar taqchilligiga yo‘l qo’ymasligidir. Davlat moliya siyosatida mahalliy byudjetlar daromadlari va xarajatlarining balansligi respublika byudjeti subsidiyalari orqali kafolatlanmoqda. Aholi yashash sharoitini yaxshilash, turar joy va kommunal xizmatlar bilan bog‘liq xarajatlar hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish mahalliy byudjetlar xarajatlarining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarish tizimida mahalliy byudjetlar rioya qilishi lozim bo’lgan muayyan cheklanishlar muhim ahamiyatga ega. Mahalliy byudjetlar uchun: · O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda tutilmagan manbalar hisobiga o’z byudjetlarini to’ldirish yoki maqsadli fondlar tashkil etish; · Byudjet ssuddalaridan tashqari boshqa har qanday qarz omillarini amalga oshirish; · Byudjet qonunchiligida ko‘zda tutilgan holatlarda o‘z byudjet 14 iqtisodiy oliy o’quv yurtlarida moliya va soliqlar bo’yicha fanlarni o’qitishda foydalanilishi mumkin. I-bob. Mahalliy by udjet lar daromadlari shak llanishining nazariy -huquqiy asoslari. 1.1. Mahalliy by udjet lar daromadlarining iqt isodiy mohiy at i. Har qanday demokratik davlat tuzimining zaruriy komponenti mahalliy o’zo’zini boshqarishdir. Mahalliy boshqaruv va ijroiya organlariga yuklangan vazifalarni bajarish uchun ularga muayyan mulkiy va moliyaviy byudjet huquqlari beriladi. Bu huquqlar o‘z byudjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash, bajarish hamda ular boshqaruviga berilgan korxonalarni boshqarish va ulardan daromad olish imkoniyatini yaratadi. Hududiy davlat boshqaruv organlari moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu o‘z mahalliy byudjeti hisoblanadi. “Mahalliy byudjet – Davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag‘lari jamg‘armasini tashkil etuvchi bir qismi bo‘lib, unda daromadlar mablag‘lari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobayinida aniq maqsadlar uchun ajratilgan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. 6 Mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar qonunchilik bilan belgilab berilgan va O‘zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunda mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan sohalar quyidagicha guruxlangan: · fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash jismoniy tarbiya va sport (mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘yicha); · ijtimoiy ta’minot; · aholini ijtimoiy himoya qilish; · mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini ta’minlash; · iqtisodiyot turli tarmoqlarining byudjet tashkilotlarini saqlash; · qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini amalga oshirish; · qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 10 - to‘lovlarni qayta ko‘rib chiqish davomida ularning qat’iy maqsadli bo’lishiga erishish va ajratilgan mablag’larni samarasiz ishlatilishini oldini olish. Byudjetning g‘azna orqali ijrosi kassaning yagonaligiga asoslanadi. Mazkur tamoyil shuni belgilaydiki, tegishli byudjet kassa ijrosini olib boruvchi organ Markaziy bank muassasasida yagona hisob raqami ochadi va unga tushayotgan barcha daromadlar va byudjet taqchilligini qoplaydigan manbalardan tushumlar jamlanadi va byudjetda ko‘zda tutilgan barcha to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu shuni bildiradiki, byudjet muassasalarining banklardagi hisob raqamlari yopiladi va g’aznada ular uchun shaxsiy hisob varaqlar ochiladi. Mazkur hisob varaqlarida byudjet majburiyatlari limitlari, olingan moliya mablag’lari hamda tegishli byudjet hisobidan majburiyatlar ijrosining holati aks ettiriladi. G‘aznachilik organlariga quyidagi vazifalar yuklatiladi: - g‘azna hisobidagi pul mablag‘larini boshqarish, byudjet mablag‘larini maqsadli ishlatish bo‘yicha avvaldan va joriy nazorat; - davlat byudjeti resurslari hajmining qisqa muddatli istiqbollari; - davlat hokimiyati va boshqaruv organlari uchun davlat moliyasining holati haqida ahborotlar yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish; - tegishli byudjet moliyaviy operatsiyalari haqida ma’lumotlar tayyorlash. Ushbu vazifalarni bajarish uchun g’azna organlari: 25 Soliq yukini juda yuqori ko’tarishning iloji yo’qligini nazarda tutgan holda maxalliy byudjet daromadlari tarkibida soliqsiz daromadlarning ham rolini oshirishga e’tibor qaratish lozim. Mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlash borasida mahalliy hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini kengaytirishga bo‘lgan qiziqishlarini rag’batlantirishni oshirish, ya’ni ortiqcha undirilgan soliqlarning maxalliy byudjetlarga tushadigan qismini oshirishni yo‘lga qo‘yish yaxshi samara beradi. Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy byudjet xarajatlarini qoplash uchun etarli emas, maxalliy byudjet daromadlarining asosiy qismini boshqariladigan daromadlar hisobiga ta’minlanadi. Bu soliqlar bo’yicha ajratiladigan me’yorlar soliqlar va hududlar bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi va har yili hukumat qarori asosida qayta ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonda bu me’yorlarning yildan - yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy byudjet xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga transfertlar hajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlashimiz mumkin. Me’yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy byudjet xarajatlarining kutilayottan minimumi hisobga olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 100% qilib belgilanadi, bunday soliqlar ko’p tushadigan viloyatlarda mazkur me’yorlar minimum darajada belgilanadi. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me’yorlarni past belgilashga sabab bo‘ladi. 47 davlat xarajatlari bilan proportsional ravishda o‘zgarishi kerak, ya’ni boshqarish oson soliqlar bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari, markaziy hukumat maxalliy xokimiyat organlari ustidan samarali nazoratni amalga oshirishi, mahalliy hukumat organlarini qo‘llab — quvvatlashi maqsadida ularni boshqarib tura olishi kerak. Bunday sharoitlarning bo‘lmasligi byudjetlar nazoratini qiyinlashtiradi va korruptsiyaning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Biriktirilgan daromadlar termini ushbu mablag‘larni yuridik jihatdan byudjet huquqi sub’ektiga tegishli ekanligini, ya’ni ushbu daromadlarni to‘liq, doimo yoki uzoq muddatga tegishli byudjetlarga biriktirib qo‘yilganligini anglatadi. O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlar mahalliy soliqlar va tushumlardan hamda har yili yangi byudjet yili uchun davlat byudjetini tasdiqlash mobaynida davlat tomonidan mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil topadi. Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlarning ko‘p qismini, avvalambor mahalliy soliqlar va tushumlar tashkil qiladi. Biriktirilgan soliqlar to‘g‘ri va egri soliqlarga bo’linadi. O‘zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari tarkibi to’g’ri soliqlar salmoqli o’rinni egallaydi. G‘arbiy Evropa davlatlarining mahalliy byudjetlarida to‘g‘ri soliqlar salmoqli o‘rinni egallaydi. Ularning biriktirilgan daromadlardagi salmog‘i 70-75 foizni tashkil qilsa, egri soliqlar 3-4 foizni tashkil qiladi, boshqa soliq va daromadlar esa 20-25 foizni tashkil qiladi. 34 O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIY ALAR VAZIRLIGI FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIY OT FAKULTETI MOLIY A VA MOLIY AVIY TEX NALOGIY ALAR Y O’NALISHI MOLIY A FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Mahalliy by udjet daromadlari t ark ibi Bajardi: 2-k urs 23.132-guruh t alabasi Abduraimov a Shohsanam Komissiy a a’zolari:____________________________ ____________________________ 1 Mablag‘larning berilishi oldindan, ya’ni rejalashtirilgan yilning boshida, boshqarish rejasi va rejalashtirilgan yilning byudjet tog‘risidagi qonunchilik aktiga asosan yoki yuqori ijro etuvchi va tartibga soluvchi organlarning ko‘rsatmasiga binoan byudjetni bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Mahalliy byudjetlarning tartibga solinadigan daromadlarini umumiy tuzilishini quyidagi 2.3.1-rasmda ko’rishimiz mumkin. Mahalliy by udjet larning t art ibga soluv chi daromadlari 2.3.1-rasm O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlari daromadlarida tartibga soluvchi soliqlarning salmog‘i juda kattadir. Bular: yuridik 39 Tartibga soluvchi daromadlar Umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar Dotatsiyalar, subventsiyalar O’zaro hisob-kitoblar asosida yuqori byudjetlardan olingan mablag’lar Yuridik shaxslar daromad (foyda) solig’idan Qo’shilgan qiymat solig’i va aksiz solig’idan Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliqlardan yil boshida tasdiqlangan reja miqdorida olinadi, ya’ni bu daromad turlariga yil davomida o’zgartirishlar kiritilmaydi. J adv al-4 2023-y il uchun O‘zbek ist on Respublik asining respublik a budjet idan Qoraqalpog‘ist on Respublik asi budjet iga v a v iloy at larning mahalliy budjet lariga ajrat iladigan t art ibga soluv chi budjet lararo t ransfert lar miqdorlari T/r Hududlar nomi Daromadlar* Xarajatlar** 1. Qoraqalpog‘iston Respublikasi 2 703,30 5 375,70 2. Andijon viloyati 3 802,70 6 608,20 3. Buxoro viloyati 3 817,20 4 463,10 4. Jizzax viloyati 2 184,90 3 469,30 5. Qashqadaryo viloyati 4 561,20 8 380,20 6. Navoiy viloyati 2 993,60 2 993,60 7. Namangan viloyati 3 713,40 6 613,30 8. Samarqand viloyati 4 958,80 7 155,10 9. Surxondaryo viloyati 3 042,30 6 291,20 10. Sirdaryo viloyati*** 1 406,10 2 492,30 11. Toshkent viloyati 5 866,20 5 866,20 12. Farg‘ona viloyati 5 437,80 7 618,80 13. Xorazm viloyati*** 2 719,20 4 160,60 14. Toshkent shahri*** 7 739,30 7 739,30   J ami 54 946,00 79 226,90 * Mobil aloqa xizmati, tamaki va alkogol mahsulotlari, shu jumladan pivo uchun aksiz solig‘idan tushumlari hisobdan ajratiladigan mablag‘larni inobatga olgan holda ** Mahalliy budjetlar hisobidan so‘ndiriladigan davlat qarziga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarni inobatga olgan holda *** Davlat tibbiy sug‘urta jamg‘armasiga transfertlar — 2 418,1 mlrd so‘m (shundan, Sirdaryo viloyati — 711,2 mlrd so‘m, Xorazm viloyati — 3,6 mlrd so‘m, Toshkent shahri — 1 703,3 mlrd so‘m J adv al-5 44 15. Bo‘ronov M. "Mahalliy byudjetlarning tartibga solinishi". Toshkent: 2018. 16. Qodirov R. "Byudjet nazoratining mexanizmlari". Toshkent: Adolat, 2019. 17. Nazarov A. "Mahalliy byudjetlar daromad manbalari". Toshkent: Mehnat, 2020. 18. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 19. Xolov A.A. "Byudjet mablag‘larini taqsimlash usullari". Toshkent: Moliya, 2021. Foy dalanilgan int ernet say t lari 1. http://www.referat.ru - Referatlar, insholar, kurs ishlari, iqtisod va boshqalar. 2. http://www.bilimdon.uz -O’zbekistonda fan va ta’lim. Virtual bilimlar supermarketi. 3. http://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. 4. http://www.nalog.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi 5. http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi 54 daromadlari va xarajatlarining tezkor va yakuniy balansliliga erishishga imkon beradi. G‘azna Markaziy bankdan, umuman, bank tizimidan yoki xususiy sektordan olinadigan qarzlar hajmini keskin kamaytirishga turtki beradi. Undan tashqari, rivojlangan moliya tizimini shakllantirishda davlat moliyaviy resurslarini malakali boshqarish va byudjetni to’xtovsiz ijro etish, hamda byudjet mablag’larini oluvchilar tomonidan mablag’larni maqsadli ishlatishni nazorat qilishni ta’minlaydi. 3 Bunday tizimni joriy qilish pirovardida g’azna organlari davlat moliyaviy oqimlarini barcha byudjet bo’g’inlari, nobyudjet va maqsadli jamg’armalar resurslari hamda byudjet mablag’lari oluvchilarning byudjetdan tashqari mablag’larini ishlatilishini kompleks nazorat qilishga erishadilar. Talab darajasidagi nazoratni tashkil qilinishi o’z navbatida byudjet mablag’larini belgilangan muddatlar va hajmlarda byudjet tashkilotlariga o’tkazish hamda bu boradagi uzilishlarga chek qo‘yadi. G‘aznachilik tizimi byudjet ijrosini ta’minlash davomida quyidagi vazifalarni bajaradi: - haqiqiy xarajatlarni joriy moliya yiliga belgilangan reja ko’rsatkichlarga to‘g‘ri kelishini ta’minlash; - o‘zgarayotgan iqtisodiy vaziyat va byudjetga tushayotgan daromadlarni e’tiborga olgan holda xarajatlar hajmini to‘g‘rilab borish; 3 Pashkov V.I. i Solskiy B.V. «Kaynacheyskoye ispolneniye munitsipalnogo budjeta: god spustya». «Finansi», 2000 g., №8 24 hisob varaqlaridagi mablag’ qoldiqlari, shu jumladan, ijtimoiy-madaniy tashkilotlar va kontingenti shahobchasini kengaytirish rejasi bajarilmasligi oqibatida foydalanilmagan qoldiqlar tegishli ravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shaxri hokimliklari, shahar va tumanlar hokimiyatlari ixtiyorida qoladi. Tasdiqlangan aylanma kassa mablag‘lari miqdoridan ortiq mablag‘ qoldig‘i respublika byudjeti, viloyatlar va Toshkent shaxri byudjetlari byudjet mablag’larining erkin qoldig’i bo’lib, O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonunning 32-moddasiga muvofiq foydalanilishi mumkin. Byudjetlar o‘rtasidagi daromad va xarajatlarning har qanday ko‘rinishidagi taqsimlanishi vertikal va gorizontal nomutanosiblikka olib kelishi mumkin. Byudjet nomutanosibligining mavjudligi bu faqat davlatlarning o‘tish davriga xos emas. Xususan, gorizontal nomutanosiblik xarajatlar hajmiga ta’sir ko‘rsatadigan iqtisodiy aktivlikning, tabiiy resurslarning va demografik omillarning notekis taqsimlanishi oqibatidir. Ma’lumki, gorizontal va vertikal nomutanosiblikni tenglashtirish, tekislash maqsadida yuqori byudjetlardan moliyaviy yordamlarining turli shakllari ishlatiladi. Respublikamizda iqtisodiy salohiyati past bo‘lgan hududlarda umumdavlat va mahalliy soliqlar ularning o‘z daromad bazalarini shakllantirishlari uchun kamlik qiladi, ularga yukori byudjetlardan dotatsiya va subventsiyalar ajratiladi. 20 shaxslar daromadi (foydasi)ga solio’, jismoniy shaxslar daromadiga solio’, qo’shilgan qiymat solig‘i va aksiz soliqlaridir. Daromad (foyda) solig‘i to‘g‘ri soliqlar turkumiga kiradi. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ushbu soliq daromad solig‘i sifatida joriy qilindi. Daromad (foyda) solig‘ini joriy qilishdan asosiy maqsad korxona va tashkilotlarning soliq yukini kamaytirib berishdir. Bunda hisobot davrida moliyaxo’jalik faoliyatini natijalaridan soliqqa tortiladigan daromadga ega bo’lgan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, har qanday yuridik shaxs daromad (foyda) solig‘i to’lovchilari, deb hisoblanadi. Byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari yuqori darajadagi byudjet tizimidan quyi byudjetga, respublika byudjetidan – viloyat byudjetlariga ,( viloyat byudjetidan – tuman byudjetlariga va h.k.) o‘tkaziladigan mablag‘lardan iborat. Tartibga solinuvchi daromadlarga umumdavlat soliqlari va boshqa to‘lovlar kirib, ular bo‘yicha keyingi moliya yili uchun mahalliy byudjetlarga ajratmalar (foizlarda) normativlari belgilanadi. Bu normativlarga O’zbekiston respublikasi byudjet tizimining tartibga solinuvchi daromadlarini beruvchi byudjetlar to’g’risidagi huquqiy xujjat yoki davlatimiz byudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetdan unga beriladigan tartibga soluvchi daromadlarni taqsimlaydigan darajadagi byudjet to’g’risidagi qarorlar bilan belgilanadi. Shunda yilib, tartibga solinuvchi daromadlarni har bir quyi byudjetga o’tkazish uchun yuridik asos bo‘lib yuqori darajadagi byudjetni tasdiqlash to’g’risidagi normativ – huquqiy xujjat hisoblanadi. 40 bosqichma-bosqich TIB idoralari tomonidan bozor narxida baholashni o’tkazishdan olinishi mahalliy budjet daromadini oshiradi. 6. Budjet tizimi to’g’risidagi qonunning 25-moddasida kelgusi moliya yili uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan muddatda Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga tegishli budjetlar loyihasini tayyorlash uchun budjet so’rovi yuborib, ushbu qonunning 26-moddasiga binoan mahalliy budjetlarning tegishli budjetlar loyihasini belgilangan shakllarga muvofiq qabul qilib olsada, lekin kelgusi yil budjetini tasdiqlashda ushbu summa loyihadagiga nisbatan kamayishiga yo’l qo’yiladi. Ushbu salbiy holatni bartaraf qilish maqsadida mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha me’yorlar asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan me’yorlar asosida hisoblash hamda tuman koeffitsentlarini hisobga olish eng oddiy va ob’ektiv usul hisoblanadi. Mahalliy budjet daromadlarini shaklllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyatini oshirish jarayonida mavjud muammolarni hal etishga q aratilgan mulo h azalarni amalga oshirish ma q sadida quyidagilarni taklif q ilamiz. 1. Mahalliy budjetlar ijrosi bo’yicha t o’ li q “ shaffofli k” ni, ya’ni oshkorali k ni ta’minlash. Budjetga soliq va bosh q a to’lovlarni amalga oshiruvchi h ar bir yuridi k va jismoniy shaxslar budjetga t o’ lagan mabla g’ lari q anday ma q sadlarga sarflanganligi h a q ida t o’ li q axborot olish imkoniyatiga ega b o’ lishi kerak. 50 ikkala tadbirni ham birga qo’llagan holda davlat moliyasini sog‘lomlashtirish vazifasi ko‘ndalang bo‘lib turdi. Hozirgi kunda davlat byudjeti samarali ijrosini ta’minlashning davlat tadbirlari ichida g’aznachilik xizmatidan keng foydalanish va byudjet amaliyotida shu asosda tub o’zgarishlarni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aslida g’azna nima o‘zi? Sodda qilib g’azna tushunchasini ta’riflasak, g’azna - davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini boshqarishni amalga oshiradigan maxsus moliyaviy organdir. G‘aznachilik tizimi turli davlatlarda turli ko‘rinishga ega. Aksariyat davlatlarda u moliya vazirliklari qoshida tashkil topgan bo‘lib, muayyan huquqlarga ega va o’z faoliyatini amalga oshirishda unga bo‘ysunadi. Ayrim davlatlarda esa g’azna davlat mablag‘larini boshqarishda asosiy funktsiyani bajarib, soliq-byudjet va bojxona siyosati funktsiyalarini amalga oshiradigan departamentlar, boshqarmalarni o‘z ichiga oladi. G’azna tizimi yagona qo‘lda byudjet daromadlari va xarajatlarini jamlash imkonini beradi va demak, byudjet mablag‘larini o‘zga maqsadlarga va samarasiz sarf qilish holatlarini keskin kamaytiradi. G‘aznachilik tizimida vaqtinchalik kassa uzilishlariga chek qo‘yiladi, barcha birlamchi to‘lov hujjatlari g’azna qo’lida bo’ladi va demak byudjet ijrosining maksimal darajadagi asosliligi, tahlilning sifati va tezkorligi ta’minlanadi. G‘aznachilik tizimi byudjet mablag‘lari oqimlarini samarali boshqarish, byudjet xarajatlari joriy ijrosiga nisbatan kamroq kassa qoldiqlari bilan qanoatlanish va uning natijasida davlat byudjeti 23 yoki avvaldan belgilangan xarajatlarni qoplashga yo‘naltirilmaydi, aksincha ular yagona, umumiy va bo‘linmas jamg‘armani tashkil qiladi va undan barcha davlat xarajatlari uchun mablag‘lar olinadi. Ayni paytda davlat daromadlari va xarajatlarining yagonaligi barcha mablag’larning bitta kassaga tushishi va undan barcha to’lovlar amalga oshirilishi degani emas, albatta. Chunki buning hatto texnik tomondan ham iloji yo‘qdir. Amalda jamg‘armaning yagonaligi davlatga tushayotgan barcha pul mablag’lari yagona, umumiy hisob raqamiga kirim qilinadi va davlat undan amalga oshirayotgan barcha to‘lovlari uchun yo’nalishi va manzilidan qat’iy nazar mablag‘larni ko‘chiradi. Yagona hisob raqami tizimining ro‘yobga chiqarilishi moliyaviy rejalashtirishning tubdan yangi tizimiga o’tishga imkon beradi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - byudjet xarajatlarini moliyalashtirishni uzluksiz to’lab borish maqsadlarida pul mablag’lari borligi istiqbollarini tayyorlab borish; - kassa tanqisligi davr va xarajatlarini aniqlash; - qarzlarga o'z vaqtida xizmat ko'rsatish va ularni boshqarish; - kassa tanqisligi davrlarida xarajatlarni moliyalash-tirishning variantlarini aniqlash. G‘aznachilik tizimining joriy qilinishi moliya vazirliklari uchun mavjud moliyaviy tizimda ro’y berayotgan jarayonlarga faol ta’sir etish va uning orqali mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishni jadallashtirishga keng imkon yaratadi. Oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda g‘aznachilik organlari o‘zlarining turli darajadagi 27 kodeksida nazarda tutilgan mahalliy soliqlar mahalliy byudjetga to‘liq o‘tkaziladi.(7-modda) . Respublikamizning byudjet qonunchiligiga muvofiq odatda, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kabi umumdavlat soliqlari turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlanmaydi va ular to‘la hajmda respublika byudjeti yoki mahalliy byudjet hisobiga o’tkaziladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi , viloyatlar hokimiyatlari moliya organlarining takliflari bo‘yicha mahalliy soliqlar qaysi darajadagi byudjetga , jumladan yuqori byudjetga to‘la xajmda o‘tkazilishini belgilaydi. Turli darajadagi byudjetlarga ajratmalar normativlari belgilangan va mahalliy byudjetlarga to‘la xajmda o‘tkazilishi kerak bo‘lgan umumdavlat soliqlari soliq to’lovchi joylashgan shahar, tuman, hududidagi mahalliy byudjetlarga kelib tushadi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra daromadlarni bunday biriktirib qo’yish tizimi o‘zini to‘la oqlaydi. Chunki ayrim byudjetlarni tuzish texnikasi soddalashadi, bu u yoki bu darajadagi byudjet tizimiga to‘liq kelib tushadigan daromadlar ro‘yxati oldindan ma’lum bo’lishi bilan bog‘liqdir. Undan tashqari bu mahalliy organlarining byudjeti mustaqilligini oshiradi. Biriktirib qo‘yilgan daromadlar ro‘yxatini belgilashda byudjet tizimi samaradorligiga ta’sir etuvchi ba’zi omillarni aniqlash kerak . Xususan bunda daromadlarni taqsimlashda ayrim byudjetlarda ortiqcha daromadlar hosil bo’lib, qolganlarida ularning etishmasligi kuzatilishi mumkin Ya’ni bunda nomutanosiblik bo’lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak . Masalan sanoati rivojlangan hududlarda yuridik 32 Xalqaro ekspertlarning ta’biricha, g’aznachilik tizimini shakllantirishda Hamdo’stlik davlatlari ichida Latviya va Qozog’iston respublikalari nisbatan yaxshi natijalarga erishishgan. II-bob: O‘zbek ist on Respublik asi mahalliy byudjet lar daromadlari shak llanishining amaldagi holat i t ahlili. 2.1. Mahalliy by udjet larning o‘z daromadlari shak llanishining amaldagi holat i Ma’lumki, byudjet tizimi daromadlari ularni u yoki bu darajadagi byudjetlar daromadlariga kiritish tartibi va shartlariga qarab tasniflash mumkin. Ushbu me’zon bo’yicha mustahkamlangan (biriktirilgan) va tartibga soluvchi daromadlarga ajratiladi. Mustahkamlangan ( biriktirilgan) daromadlar tegishli byudjetga doimiy yki uzoq muddatli asosda to‘liq yoki qisman (qattiq me’yorda) kelib tushadigan daromadlardir. Bunday daromadlarga tegishli byudjetlarga biriktirib qo’yilgan daromadlar kiradi. Byudjet tizimining u yoki bu darajasiga ushbu daromadlarni biriktirib qo‘yishning huquqiy asosi soliq va byudjet qonunchiligi hisoblanadi. Masolan soliq 31 Chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qo’llaniladigan mahalliy soliqlar O‘zbekiston Respublikasida mahalliy soliqlardan tubdan farq qiladi. Ko‘pgina chet davlatlarda mahalliy hokimiyat organlari mahalliy soliq sifatida yuqori byudjetlarga biriktirilgan soliqga ustamalar o’rnatadilar. Ustama soliq hajmi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi. Ko’pincha ustama soliqlar daromad, er hamda qo’shilgan qiymat soliqlariga belgilanadi. Undan tashqari mahalliy hokimiyat organlari ko’cha reklamasi va shunga o’xshash ko’pgina qo’shimcha mahalliy soliqlarni joriy qilish huquqiga egadirlar. Frantsiyada esa kommunal umumiy transportlarga mahalliy soliqlar joriy qilingan. O‘zbekistonda mahalliy soliqlarni joriy qilishdan maqsad, birinchidan, mavjud davlat soliqlari tomonidan soliqqa tortilmagan daromadlarni soliqqa tortish orqali soliq tizimining o’z vazifalarini bajarishdagi imkoniyatlarini kengaytirish bo’lsa, eng asosiysi, mahalliy hokimiyat organlarini moliya-byudjet huquqlarini kengaytirish va ularni mahalliy byudjetlar daromadlarini mustahkamlashdan manfaatdorligi oshirishdan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlar tahlilidan ko‘rinib turibdiki, ularning salmog‘i 2022-yilgi byudjetga asosan oshgan. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, davlatning ko’zlagan maqsadi mahalliy hokimiyatlarni mahalliy byudjetlarning daromadlarini mustahkamlashdagi manfaatdorligini oshirishdir 37 2. Mahalliy budjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash va takomillashtirishda quyidagi muammolarning yechimini hal qilish lozim, ya’ni korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyati yomonlashganda (i q tisod bo’yicha komissiya a’zolari tomonidan) soliq to’lovlari va bo q imanda summalarini kechib yubormasli k hamda uzo q muddatga muzlatmaslik, chunki summalarni budjetga tushmasligi budjet daromadlar salmog’ini pasaytiradi. 3. Har bir soliq to’lovchi hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs bo’lsin, to’layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday maqsadlarga sarflanayotganligini ongli ravishda tushuna bilishi uchun kengroq matbuotdan foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni undirishda xalq orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan foydalanishning qonuniy asosini yaratish. 4. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini to’liq hisoblattirish va to’lattirish maqsadida jismoniy shaxslarning mol-mulkini texnik inventarlash kadastr buyurosi (TIB) tomonidan bosqichma-bosqich bozor narxida narxlash. 5. Jismoniy shaxslarga sovg’a va meros tariqasida beriladigan pul va moddiy boyliklar qiymati (20 mln-dan tashqari) shu jismoniy shaxslarga daromad sifatida kelayotganligi sababli ushbu o’rtacha mablag’lar bir martalik daromad sifatida soliqqa tortilishi kerak. Masalan ko’chmas mulk, avtotransport, hisobiga o’tkazilgan mablag’lar, zebu-ziynatlar. 51 Mazkur kurs ishi mahalliy byudjet daromadlari tarkibini o‘rganish, ularning turlari, shakllanish manbalari va ularni boshqarish mexanizmlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Ishda mahalliy byudjet daromadlarining o‘ziga xos xususiyatlari, ularning qonunchilikdagi asoslari hamda bu boradagi xorijiy tajriba ham ko‘rib chiqiladi. Kurs ishi ning ob’ekti va predmeti . Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti bo’lib m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amaldagi holatini o’rganish va tahlil qilish jarayoni hisoblanadi. Ishning predmeti m ahalliy budjet daromadlarini shakllantirish mexanizmini va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning amaldagi holatini o’rganish va tahlil qilish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar yig’indisidan iborat. Kurs ishi ning maqsadi v a v azifalari. Ishning asosiy maqsadi mahalliy budjetlarning daromad manbasini shakllantirish va mustahkamlashga hamda hududiy iqtisodiyotni barqarorligini ta’minlashda soliq tizimining samaradorligini oshirish va soliqlarning ahamiyatini oshirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning maqsad idan kelib chi q ib q uyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan: - h ududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda mahalliy budjetlarning roli va ahamiyati ni yoritish ; - mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirishda mahalliy hokimiyatlarning rolini o’rganib chiqish; - ma h alliy budjet daromadlar bazasini ng iqtisodiy ta h lil qilish; 4 Sizlarga quyida xavola etilayotgan chizma orqali umumdavlat ahamiyatidagi soliq tushimlarini bir qismini Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga ajratish normativlari ko’rsatib o‘tilgan. 3-chizma . Mahalliy soliqlar va yig’imlarning turlari 1 Har qanday demokratik davlat tuzumining zaruriy komponenti mahalliy o’zo’zini boshqarish hisoblanadi. U joylardagi saylangan 1 Muallif tomonidan 12 Mahalliy soliqlar va yig’imlar Dexqon bozorilardan bir martalik yig'im Mol-mulk solig’i Jismoniy shaxslar tomonidan yoqilg’ini ishlatishganlik uchun solig’i Sovdo xuquqi uchun yig’im Ayrim tovarlarni sotish xuquqini beruvchi litsenziya yig’imi Avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun yig’im Yer solig‘i Reklama solig‘i Yuridik shaxslarning ro’yxatga olinganlik uchun yig’im Obodonlashtirish infratuzilmani rivojlantirish solig’i Endi ularning mohiyatini ko‘rib chiqsak. Dotatsiya( lotincha dotatio-hadya, xayr- ehson) byudjetni tartibga solishusuli sifatida – o‘z daromadlari va byudjetni tartibga solishning boshqa mablag‘lari , xususan, tartibga soluvchi daromadlaridan ajratmalar etishmagan taqdirda xarajatlar va daromadlar o’rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori byudjetdan quyi byudjetga qat’iy summada beg’araz va qaytarilmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’laridir. Dotatsiyaning bir qancha kamchiliklari ham mavjud. Bunga byudjetlarda nazarda tutilmagan tadbirlarni mablag’ bilan uzluksiz ta’minlab turish uchun joylarda byudjetlardan qo‘shimcha daromadlarni yo‘naltirishda davlat hokimiyati mahalliy organlari manfaatdorligi va moliya organlari javobgarligi pasayishini aytish mumkin. Undan tashqari dotatsiya quyi byudjetning ijrosini yuqori byudjetga – daromadlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishiga qaram qilib qo‘yadi. , mana shu daromadlar hisobidan dotatsiya summalari o’tkaziladi. Subventsiya( lotincha subvenire-yordamga kelish ) yuqori byudjetdan quyi byudjetga muayyan maqsadlarda foydalanish sharti bilan beg’erez adratiladigan pul mablag’laridan iborat. Dotatsiyalardan farqli ravishda subventsiya muayyan bir tadbirlarni moliyalashtirish uchun ajratiladi va undan maqsadli foydalanish tartibi buzilgan holda , u qaytarilishi lozim. Maxalliy byudjetlarning bu daromad turining o’ziga xos tomonlari mavjud. Yuqori byudjetlardan ajratiladigan subventsiya va dotatsiyalar boshqa daromad turlaridan farq qilib, bu daromad turlari 43 - respublika va mahalliy byudjetlar kassa ijrosini amalga oshiradi, bank tizimi tegishli hisoblaridagi mablag'larga egalik qiladi, turli darajadagi byudjetlar o'rtasida daromadlarni taqsimlaydi; - davlat byudjeti mablag'larini foydalanuvchilari va oluvchilarining jamlanma reestrini yurgizadi, davlat byudjeti mablag’lari harakat operatsiyalarini hisobga oladi, hisobotlarni yig'adi, qayta ishlaydi, tahlil qiladi va tayyorlaydi; - daromadlarning qisqa muddatli istiqbollarini va davlat byudjeti xarajatlarining kassa ijrosini olib boradi ; - g‘azna hududiy organlari ishlariga rahbarlik qiladi. Har qanday davlat iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi davlat moliyaviy va moddiy resurslarining holati haqidagi ob’ektiv va tezkor axborotlarni olishga hamda ularni samarali boshqarishga bog’liq. Hukumat o’z hisob raqamidagi har kunlik tushumlar, qanday va qancha hajmlarda bugun va kelajakda qilinishi kerak bo’lgan xarajatlar hamda har kunlik olinajak daromadlar istiqboli to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Bunday ma’lumotlarni etkazib beruvchi organ bo‘lib g‘azna hisoblanadi. Davlat moliyasini samarali boshqarish vazifasini amalga oshirish uchun g’azna yagona hisob raqamiga ega bo’lishi kerak va unda davlatning barcha moliyaviy resurslari jamlanishi, ijroiya hokimiyati organlarining byudjet ijrosi borasidagi barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Yagona hisob raqami Markaziy bankda ochiladi. Bu tamoyilning mohiyati shundaki, g’aznachilikda alohida manbalardan tushgan pul mablag‘lari maxsus yo’nalishga ega emas hamda muayyan 26 2.2. Tart ibga soluv chi daromadlar mahalliy by udjet larning daromadlarini shak llant irish manbasi sifat ida. Mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash, byudjetlararo munosabatlarni isloh qilishning asosiy y¤nalishlaridan biri hisoblanadi. Respublikamizda mahalliy soliqlar va soliqsiz tushumlardan shakllangan daromadlar mahalliy byudjetlar xarajatlarining juda kam o’ismini o’oplaganligi tufayli, ma¦alliy byudjetlar daromadlarining asosiy qismi byudjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi. Tartibga solinadigan daromadlar - bu yuqori byudjetlardan quyi byudjetga, ularning daromad va xarajatlarini boshqarib turish (balanslashtirish) maqsadida beriladigan pul mablag‘lari majmuasidir. Tartibga solinadigan daromadlarga ushbu maqsadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida umumdavlat soliqlaridan o‘tkazmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, yuqori byudjetdan o‘zaro hisob-kitob asosida olingan mablag‘lar kiradi. Shunday qilib, tartibga solinadigan daromadlar bu yuqori hukumat organlari tomonidan quyi hukumat organlariga qonunchilik aktlari (qonunlar, qarorlar, nizomlar, buyruqlar) asosida beriladigan daromadlardir. 38 2-chizma Mahalliy byudjet daromadlarining shakllanish sxemasi Keyingi paytlarda mahalliy byudjet daromadlari ichida ijtimoiy infrstrukturani rivojlantirish uchun soliq kengroq o’rnini egalalb bormoqda. 11 Yaponiyada to‘g‘ri soliqlar 85 foizni tashkil etsa, egri soliqlar 15 foizni tashkil qiladi. 5 Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, egri soliqlarning mahalliy byudjetlar biriktirilgan daromadlaridagi salmog’i turli davlatlarda turlichadir. To’g’ri soliqlarning turlari bo’yicha mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlaridagi nisbati ham turli davlatlarda turlichadir. Skandinaviya mamlakatlarida biriktirilgan daromadlar foyda solig’i, aholidan olinadigan daromad solig’idan tushadigan tushumlar biriktirilgan daromadlar jami summasining 80-90 foizini tashkil etadi. Belgiya, Germaniya, Avstriya davlatlarida xuddi shu ko’rsatkich 50% dan ortiqdir. Irlandiyada esa mol-mulk solig‘i yagona biriktirilgan soliq hisoblanadi. Niderlandiyada esa mulk soliqlari hisobiga barcha biriktirilgan soliqlarning 2/3 qismi to‘g‘ri keladi. Yaponiyada esa mahalliy byudjetlarga biriktirilgan soliqlardan tushadigan daromadlarning 48 % uy-joy solig‘i xissasiga, 21 % esa ko‘chmas mulk solig‘iga to‘g‘ri keladi. 6 O‘zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlariga biriktirilgan soliqlar tarkibiga mol-mulk solig‘i kiradi. Mahalliy byudjetlarga biriktirilgan resurs soliqlari tarkibiga er solig‘i kiradi. Ushbu soliqning iqtisodiy mazmuni soliq to‘lovchilarni yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga undashdir. Ushbu 5 L.A.Drobozina «Finansi». M.:-2019 y. 6 L.A.Drobozina «Finansi. Denejnoye obrasheniye. Kredit». M.:-2 0 17 y . 35 majburiyatlarini xarajatlarni amalga oshirish uchun orderlar berishni tartibga solish orqali «Davlat moliyalari to‘g‘risidagi» qonunga asosan nazorat qilib boradi. Yangi Zelandiyada davlat moliyalarini boshqarishda buxgalteriya hisobini yurgazishda jiddiy islohot amalga oshirdi. Uning mohiyati shundan iboratki, buxgalteriya hisobi to’la ajratmalar usuliga va buxgalteriya hisobi qabul qilingan umumiy tamoyillari tizimiga o‘tkazildi. Undan tashqari, Yangi Zelandiyaning davlat moliyasini boshqarish tizimi yuqori darajada nomarkazlashtirilgan va unda byudjet tashkilotlarining xizmatlar ko‘rsatishga nisbatan shartnomalari tuzishga urg‘u berilgan. Yuqorida to‘xtab o‘tilganidek, respublikamizda xalqaro moliyaviy muassasalar yordamida yangi g’aznachilik tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborilgan. Xorijiy mamlakatlarning g‘aznachilik amaliyoti tajribalarini o‘rganish naqadar muhim bo‘lsa, yaqin xorijdagi ma’lum davr umumiy tarixga ega bo‘lgan mamlakatlarning bu boradagi tajribalari biz uchun undan ham muhimroqdir. Tabiiyki, respublikamizda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish borasidagi ishlarning boshlang‘ich bosqichida biz kabi sharoitlarga ega bo‘lgan sobiq ittifoq respublikalari hamda boshqa markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotga (MRI) ega bo’lgan Sharqiy Evropa davlatlarida mazkur ishlar qanday amalga oshirilganligi, mavjud yutuqlar va kamchiliklarga diqqat - e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. 30
Купить