Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 14999UZS
Размер 802.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июнь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Baxtiyor

Дата регистрации 03 Май 2024

14 Продаж

“Mahbub ul-qulub”da ilmiy-ma’rifiy, ta’limiy-tarbiyaviy qarashlar

Купить
1MUNDARIJA
Kirish                                                                                                                       ................................................................................................................    3-5   
I   bob.   “Mahbub   ul-qulub”   asari   adabiy   manba   sifatida
1.1. “Mahbub   ul-   qulub”da   Navoiy   adabiy-estitik   qarashlari   in’ikosi ........... 6-17
1.2. “Mahbub        ul-qulub”        asarida        inson va        uning        kamoloti        xususida                   ............    18-23   
II bob.        Navoiy        axloqiy-ta’limiy        qarashlarining        in’ikosi   
2.1. “Mahbub        ul-qulub”da        ilmiy-marifiy        masalalarning        nazariy        asoslari            .....    24-28   
2.2. Asarda        ta’lim-tarbiya             masalasi                                                                      ...............................................................    29-35   
III bob.   Ta’lim   bosqichlarida   “Mahbub   ul-qulub”   asarining   o‘rganilishi
3.1. VI   sinfda   “Mahbub   ul-qulub”   asarining o‘rganilishi .............................. 36-54
3.2. Ochiq dars        ishlanmasi                                                                                    .............................................................................    55-64   
Xulosa                                                                                                                        .................................................................................................................    65   
Foydalanilgan        adabiyotlar ro‘yxati                                                                       ................................................................    66-67    2KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.  Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning
turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi
umumjahon xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Mustaqil  O‘zbekistonda Navoiyni
anglash   davlat   siyosati   darajasiga   ko‘tarildi.   Respublikadagi   eng   yirik
viloyatlardan biri va uning markazi, O‘zbekiston Davlat mukofoti, O‘z RFA Til va
adabiyot   instituti,Toshkent   davlat   O‘zbek   tili   va   adabiyoti   universiteti,   opera   va
balet   akademik   teatri,   O‘zbekiston   Davlat   kutubxonasi,   Samarqand   Davlat
universiteti   va   boshqa   yuzlab   madaniy-ma'rifiy   muassasalar,   jamoa   xo‘jaliklari
ulug'   shoir   nomi   bilan   ataladi.
Navoiy, nafaqat  o‘zbek xalqi, balki  butun dunyo, Sharq-u G‘arb xalqlarini
o‘ziga   rom   etgan   shoir.   U   kishining   asarlarini   hamma   birdek   sevib   o‘qiydi.
Birinchi   Prezidentimiz   I.A.Karimov   "Yuksak   ma'naviyat   -   yengilmas   kuch"
asarida   bu   haqida   shunday   yozgan   edilar:   "O‘zbek   xalqi   ma'naviy   dunyosining
shakllanishida   g‘oyat   kuchli   va   samarali   ta'sir   ko‘rsatgan   ulug‘   zotlardan   yana   biri
-   bu   Alisher   Navoiy   bobomizdir.   Biz   uning   mo‘tabar   nomi,   ijodiy   merosining
boqiyligi,   badiiy   dahosi   zamon   va   makon   chegaralarini   bilmasligi   haqida   doimo
faxrlanib   so‘z   yuritamiz.   Alisher   Navoiy   xalqimizning   ongi   va   tafakkuri,   badiiy
madaniyati   tarixida   butun   bir   davrni   tashkil   etadigan   buyuk   shaxs,   milliy
adabiyotimizning   tengsiz   namoyondasi,   millatimizning   g‘ururi,   sha'n-u   sharafini
dunyoga   tarannum   qilgan   o‘lmas   so‘z   san'atkoridir.   Ta'bir   joiz   bo‘lsa,   olamda
turkiy   va   forsiy   tilda   so‘zlovchi   biron   bir   inson   yo‘qki,   u   Navoiyni   bilmasa,
Navoiyni sevmasa,   Navoiyga sadoqat   va e'tiqod   bilan   qaramasa" 1
.
Navoiyning   “Mahbub   ul-qulub”   asari   shoir   hayotining   so‘ngida   yozilgan
eng so‘nggi yirik nasriy asar hisoblanadi. Asar 1500-yilda yozilgan bo‘lib, 3qism,
127   ta   tanbeh,   13   ta   hikoyatdan   iborat.   Birinchi   qismda   insonlar   xulq-atvorida
uchraydigan   yaxshi-yomon   xislatlar   va   illatlar   haqida   fikr   yuritiladi.   Ikkinchi
1  
Karimov   I.A.   Yuksak   ma'naviyat   –  yengilmas   kuch.  –   Toshkent:   M'anaviyat,   2008.   –   B.   47. 3qismda   tasavvufiy   allomalar   va   ular   hayoti   bilan   bog‘liq   hikoyatlar   uchraydi.
Uchinchi   qismda   pand-nasihat   ruhidagi   127 ta   tanbeh   kiritilgan.
Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishida   “Mahbub   ul-qulub”dagi   adabiy-estitik,
inson   va   uning   kamoloti   haqida   ko‘plab   qarashlar   asosiy   mavzu   qilib   olingan.
Yuqorida   aytib   o‘tganimizdek,   Navoiyning   ko‘pgina   asarlarida   adabiy-estitik,
inson   va   uning   kamoloti   haqida   ko‘plab   qarashlar   kiritilgan.   Ularni   alohida   olib
o‘rganish,   bugungi   kun   talablari   asosida   fikr   yuritish   muhim   vazifalardan
hisoblanadi.   “Mahbub   ul-qulub”   dagi   adabiy-estetik,   inson   va   uning   kamoloti
haqidagi   qarashlarni   ana   shu   tarzda   o‘rganish   mavzuning   dolzarbligini   belgilaydi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi.   Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari
haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Ular katta-katta kitoblardan tortib, kichik
maqolalar   shaklida.   Asardagi   adabiy-estitik,   inson   va   uning   kamoloti   haqidagi
qarashlar   xususida   ham   qator   ishlar   bor.   Bu   jihatdan   adabiyotshunoslar
Hayitmetov   A 1
,   Vohidov   R 2
,   Izzat   Sulton 3
,   Sultonmurod   Olim 4
,   Ummat
To‘ychiyev 5
  kabilarning   tadqiqotlarini,   “Navoiyga   armug‘on” 6
  kabi   kitoblarni
ko‘rsatish mumkin. Ushbu ishlarda “Mahbub ul-qulub” bilan bog‘liq ayrim fikrlar
o‘rin   olgan.
Kurs   ishining   maqsadi.   Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishining   asosiy   maqsadi
Navoiy "Mahbub ul-qulub”   dostonini o‘qib, undagi adabiy-estitik, inson   va uning
kamoloti   haqidagi   qarashlar   xususida,   ularning   mavzularini   aniqlash,   badiiy
xususiyatlarini   o‘rganishdan   iborat.
Kurs   ishining   vazifalari.   Kurs   ishida   yuqoridagi   maqsaddan   kelib   chiqib,  
quyidagi vazifalarni   yoritishga   e'tibor   qaratildi:
- “Mahbub   ul-qulub"ni   to‘liq   o‘qish;
- asardagi   hikoyatlarning   ta’limiy-tarbiyaviy   jihatlariga   alohida   urg‘u   berish;
1
  Hayitmetov   A. Adabiy   merosimiz   ufqlari.   –   Toshkent:   M'anaviyat,   1997. 4- hikoyatlardagi   mavzularning   dolzarbligini   aniqlash   va   tasnif   qilish;
- hikoyatlardagi   obrazlarni   guruhlashtirish   va   tahlilga   tortish;
- hikoyatlarning   badiiy   xususiyatlari   va   ulardagi   adabiy-estitik   xususiyatlar;
- hikoyatlar   va   obrazlarni   umumiy   tahlilga   olib kirish.
Kurs ishining ob’yekti.   Ushbu bitiruv ishini yozishda Alisher Navoiyning   turli
yillarda   chop   etilgan   "Mahbub   ul-qulub"   asari,   ayniqsa,   mukammal   deb
hisoblanayotgan   10   jildlikning 9-jildiga   suyanildi.
Kurs   ishining   predmeti.   Kurs   ishining   metodologik   asosini   istiqlol
mafkurasining nazariy   masalalari aks etgan Birinchi   Prezident   Islom   Karimovning
asarlari   tashkil   etadi.   Bitiruv   ishini   yozishda   navoiyshunos olimlar A.Hayitmetov,
A.Qayumov,   A.Abdug'afurov,   R.Vohidov,   I.Haqqul,   N.Komilov,   H.Homidiy,
Sultonmurod Olim kabilarning ilmiy-nazariy   tatqiqotlaridan foydalanildi.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Ushbu   kurs   ishi   kirish,   uch   asosiy   bob,   xulosa   va
foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat. 5I bob. “Mahbub ul-qulub” asari adabiy manba sifatida  
1.1“Mahbub   ul-   qulub”da   Navoiy   adabiy-estitik   qarashlari   in’ikosi
Navoiy   zukko   shoir,   donishmand   inson   sifatida   o‘zining   lirik   asarlari,
«Xamsa» va boshqa asarlarida, umuman, faoliyati davomida asosiy e`tiborni komil
inson masalasiga qaratdi. Shoir asarlarida komil inson qanday bo‘lishi kerak, uning
zohiriy va botiniy xusuiyatlari xususida javob berishga harakat qildi. Zero, bugungi
kunda   ham   ma`naviy   yetuk   kishilar,   yoshlar   dunyoqarashi,   kamoloti   haqida   ko‘p
gapirilmoqda.   Prezidentimiz   I.A.Karimovning   qator   asarlari,   nutq   va   suhbatlari,
umuman faoliyatlari davomida ma`naviyat, ma`rifat, o‘tmish merosimizga hurmat
kabi   jihatlarga   e’tiborni   tortmoqdalarki,   bu   bejiz   emas.   Bugungi   kunda   yetuk
kishilarni   tarbiyalashda   Navoiy   merosining   ham,   ayniqsa,   «Mahbub   -   ul   qulub»
asarining alohida   o‘rni   bor.
«Mahbub ul -   qulub» - Navoiy umrining oxirida yozilgan nasriy asardir. U
muallifning   g‘oyat   mazmunli   va   sermashaqqat   hayoti   davomida   to‘plagan   boy
tajribasi   va   xulosalarining   yig‘indisidir.   Navoiy   bu   asarni   yaratishda   ko‘zlagan
maqsadi   haqida   asar   muqaddimasida   shunday   yozadi:   «...   bolalikdan   to   qarilikka
qadar   ko‘hna   davron   voqealaridan,   aylanuvchi   osmon   hodisalaridan,   fitna
qo‘zg‘ovchi   dunyo   buqalamunligidan   zamonaning   rang   singari   gunogunligidan
ko‘p   vaqt   va   uzoq   muddat   har   xil   hayol   va   taraddudlar   bilan   daydib   yurdim,   har
tovur   va   ravishda   bo‘ldim   va   turli   yo‘llarga   kirdim,   yaxshi-yomonning   xizmatini
qildim, katta-kichikning suhbatida bo‘ldim, goh xorlik va qiyinchilik vayronasida
nola   qildim,   goho   izzat   va   ma’murlik   bo‘stonida   majlis   qurdim...   Goh   amirlik
ornida   o‘tirdim   va   hukumat   mahkamasida   xalqning   arz-dodini   surdim   va   goh
podshoh   yonida   vazirlik   qildim   va   menga   umidvor   nazar   bilan   qaragan   elga
muruvvat  ko‘rsatdim... Maqsadim  shuki, har  yo‘lda yurdim, olamda bo‘lmish har
nav’  odam   bilan  ko‘rishdim,  katta  -  kichikning fe’l-u  atvorini   o‘rgandim, yaxshi-
yomonning   xislatlarini   tajribadan   o‘tkazdim,   yaxshilik   va   yomonliklarning
sharbatini ichib,   zahrini   totib   ko‘rdim...»   («Mahbub   ul   qulub»,   3-bet) 6Navoiy   hayotda   ko‘rgan,   kechirgan,   yaxshi   va   yomon   kunlari,   mehr-u   jafolarni
ushbu misralarda aniq   bayon   eta   olgan:
Gahe topdim falakdin notavonlig‘,  
Gahe ko‘rdum zamondin komronlig‘,  
Base issig‘-sovug‘ ko‘rdum zamonda,  
Base   achchig‘-chuchuk   tottim   jahonda.
(«M.q.,»,   11-bet)
Shoir   hayotining   xulosasi,   donishmand   insonning   hayot,   kishilar,   ularning
fe`l-atvorlari   haqidagi   qarashlarining   xulosasi   sifatida   «Mahbub   ul   qulub»
yaratildi.   Asarning   qadimgi   qo‘lyozma   nusxalari   kam.   Ilm-fanda   ma’lum
bo‘lgan   qo‘lyozma   nusxalardan   uchtasi   XVI   asrga,   qolganlari   esa   XVIII-XIX
asrlarga mansubdir. «Mahbub ul qulub»ning 1565-66 yillarda ko‘chirilgan nusxasi
Parij   Milliy   kutubxonasida,   XVI   asrda   ko‘chirilgan   deb   taxmin   qilingan
mukammal   bir   nusxasi   Sank-Peterburgda,   1595-96   yillarda   ko‘chirilgan   nusxasi
ham   Sank-Peterburgda,   Saltikov-Shchedrin   nomidagi   Davlat   kutubxonasida
saqlanadi.   Buxoro,  Istambul,  1939  -  yilda  Toshkentda  nashr   etiladi.   “Mahbub   ul-
qulub”da   Navoiy   bevosita   o‘z   davridagi   deyarli   barcha   ijtimoiy   guruh   va
tabaqalarga   baho   beradi   va   ularning   qaysi   biri   yaxshi   yoki   yomon,   qaysi   biri
insoniylikka,   xalqqa,   mamlakatga   foydali   yoki   zararli   ekanligini   boshqa
asarlaridagiga   qaraganda   kengroq,   chuqurroq   va   aniqroq   bayon   etadi”.   “Mahbub
ul-qulub” asarini  o‘rganish XX asrda A.N.Kononov tomonida boshlab berildi. Bu
nashrlar ketma-ketligini quyidagicha keltiramiz: “Manbub ul-qulub” birinchi marta
1948-yil   SSSR   Fanlar   Akademiyasi   Sharqshunoslik   Instituti.   Nashrga   tayyorladi
A.N.Kononov   va   leningradda   chop   etildi.   Ushbu   asar   asl   qo‘lyozma   tarzida   arab
alifbosida berildi. Ikkinchi marta “Mahbub ul-qulub” alohida kitob holida 1983-yil
G‘ofur   G‘ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashryotida nshar etildi. Unga masul
muxarrir   va   so’zboshi   muallifi   Suyima   Amonilla   Valixonov,   nasriy   bayon
muallifi Inoyat Maxsumov. Shundan so‘ng “Mahbub ul-qulub” asari A.Navoiyning
mukammal   asralr   to‘plamlarida   berilgan.   Ular   quyidagilardan   iborat:   birinchi 71966-yil   Alisher   Navoiyning   15   tomlik   mukammal   asarlar   to’plamida   berilgan.
Unga tahrir hayati azolari Oybek, G‘afur   G‘ulom, Vohid Zohidov,Aziz Qayumov,
Hamid   Sulaymon,   Porso   shamsiyev,   Xodi   Zarif   va   Ramz   bobojon   edi.   Nashrga
Porso   Shamsiyev   tayyorladi,   muxarrir   Suyuma   G‘aniyeva   edi.   Toshkentda   nashr
etilgan. 1998-yil 20 tomlik mukammal asarlar to‘plamining 14-tomida berilgan. Bu
asar   bilan   birga   “Munshaot”   va   “Vaqfiya”   berilgan.   Nashrga   SuyimaG‘aniyeva
tayyorlagan.   O’zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasi   “Fan”   nashryotida
nashr   etilgan.   Keyin   2011-yil   10   jildlik   mukammal   asarlar   to’plamida   krill
alifbosida   9-jildida   berilgan.   Toshkent   G‘afurG‘ulom   nashryotida   chop   etilgan.
2012-yil 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamining lotin alifbosida 9-jildida, 2013-
yil ham 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamning 9-jildida lotin alifbosida “Lison
ut-tayr”, “Majolis un-nafois”, “Munshaot”, “Vaqfiya” asarlari bilan birga berilgan.
Bu   uchta   nashrni   ham   nashrga   Suyuma   G‘aniyeva   tayyorlagan   va   G‘afur
G‘ulom   nashryotida   chop   etilgan.   “mahbub   ul-qulub”ga   oid   ikkita   dissertatsiya
himoya qilingan ular  quyidagilar: Shavkat  Hayitov “Alisher  Navoiy “Mahbub ul-
qulub”   asarining   manbalari   va   g‘oyaviy-   badiiy   tahlili”   1997-yil   Buxoro   va
Hamroyeva   Hulkar   Naimovna   “Alisher   Navoiyning   insonparvarlik   G‘oyalaridan
foydalanib o’quvchilarni axloqiy-estitik tarbiyaning pedagogic asoslari” (“Mahbub
ul-qulub”,   “Nazm   ul-javohir”,   “Lison   ut-tayr”)   misolida.   1999-yil.   “Mahbub   ul-
qulub”   asari   haqida   Natan   Mallayevning   “O‘zbek   adabiyoti   tarixi   ”   darsligida   va
Porso   Shamsiyevning   “O’zbek   matnshunosligiga   oid   tadqiqotlar”   kitobida
berilgan.          «Mahbub ul- qulub» falsafiy, axloqiy, ta`limiy asardir. Unda Navoiy
XV   asrdagi   ijtimoiy   tabaqa   va   guruhlarni   tasnif   va   ta`rif   qiladi.   Asar   Yusuf   Xos
Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoyinoma»,
Sa`diyning «Guliston» va   «Bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston» asarlari kabi o‘ziga
xos nasihatnomadir.
Ulug‘   shoir,   davlat   arbobi,   adabiyotshunos   va   tilshunos   olim   Alisher
Navoiyning   ijodiy   merosini   o‘rganish   va   tadqiq   etish   biz   yoshlarning   bugungi
kundagi   muhim   vazifalarimizdan   biri   bo‘lib   kelmoqda.   Bu   ulug‘   zotning   milliy
adabiyotimizga   va   ma’naviyatimizga   qo‘shgan   hissasi   katta.   Bu   haqda   Birinchi 8Prezidentimiz   I.   A.   Karimov   “Yuksak   ma’naviyat-yengilmas   kuch”   asarida
shunday   deydi:   “Alisher   Navoiy   xalqimizning   adabiyoti,   madaniyati   va   siyosiy
tarixida alohida o‘ringa ega bo‘lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyandasi,   millatimizning   g‘ururi,   sha’n-u   sharafini   dunyoga   tarannum   etgan
o‘lmas so‘z san’atkoridir” 2
.
Mamlakatimiz   mustaqillikka   erishgach,   ulug‘   bobokalonimiz   shaxsiyati   va
ijodiga munosabat tubdan o‘zgardi. Hazratning boy adabiy merosiga to‘laqonli va
haqqoniy   yondashish   imkoniga   ega   bo‘ldik.   U   zotning   ijodini   yanada   chuqurroq
o‘rganish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar qilinyapti, ilmiy izlanishlar ko‘lami yanada
kengaymoqda.   Bu   yil   shoir   tavalludining   577   yilligi   yurtimiz   bo‘ylab   keng
nishonlandi. Shoirning   adabiy asarlari, takrori yo‘q g‘azallari, pand-nasihatga boy
dostonlari   haqida   adabiy   kechalar,   mushoiralar   o‘tkazilmoqda.   Alisher   Navoiy
asarlarining tub mohiyatini anglash, ularda da’vat etilgan ezgulik, mehr-muruvvat,
tinchlik   va   do‘stlik   kabi   g‘oyalarni   chuqurroq   o‘rganish   biz   yoshlarning   bugungi
muhim   masalalarimizdan   biridir.   Zero,   Navoiyning   adabiy   merosi   miqdor   va
mazmun   jihatdan   beqiyos.   Bobur   Mirzo   yozadi:   ”...   turkiy   til   bila   to   she’r
aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘p aytqon emas”. Bu haqda shoirning o‘zi
“Lison   ut-tayr”dostonida:
Nazmu   nasrim   kotibi   taxminshunos
Yozsa,   yuz   ming bayt   etar   erdi   qiyos 1
.
deb   yozgan   edi.
Navoiyning   nafaqat   ijodi,   balki   sermazmun   hayoti   ham   biz   yoshlar   uchun
namunadir.   Uning   bunyodkorligi,   xalqsevarligi   barchamizga   namuna   bo‘lishi
lozim.
Bahrdin qatrag‘a ta’zim ila tahsin ko‘rdim,
Mehrdin   zarrag‘a   e’zoz   ila   ehson   topdim.
1   Karimov   I.   A.   Yuksak ma’naviyat   –   yengilmas   kuch   .   –   Toshkent:   Ma’naviyat,   2008.   –   B.   47.
2. Alisher   Navoiy.  Lison   ut-tayr.   – Toshken:   . Ma’naviyat,   2005.   –   B.   54. 9Ya’ni, dengizning tomchiga ta’zim bilan tahsin qilganini ko‘rdim, quyoshning
zarraga e’zoz va ehson ko‘rsatganiga guvoh bo‘ldim deb yozadi shoir asarlaridan
birida.
Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” kitobida alohida
ta’kidlaganidek:   “Inson   qalbining   quvonch-u   qayg‘usini,   ezgulik   va   hayot
mazmunini   Navoiydek   teran   ifoda   etgan   shoir   jahon   adabiyoti   tarixida   kamdan-
kam   topiladi.   Ona   tiliga   muhabbat,   uning   beqiyos   boyligi   va   buyukligini   anglash
tuyg‘usi   ham   bizning   ongu   shuurimiz,   yuragimizga,   avvalo   Navoiy   asarlari   bilan
kirib keladi.
Alisher Navoiy tarjimai holi o‘z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro,
Bobur   kabi   tarixchi va   davlat arboblarining asarlarida   aks etgan.
O‘zbek   olimlari   O.Sharafiddinov,   V.Mahmud,   Oybek,   Ya.G‘ulomov,
I.Sulton,   V.Zohidov,   V.Abdullayev,   A.Qayumov,   S.G‘aniyeva   va   boshqalar
Navoiyning   hayot   yo‘li haqida asarlar   yaratishgan.
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig‘ib, “Ilk devon” (1464-1465)
tuzgan edilar. “Navoiy devonlari professor H.Sulaymon tomonidan yig‘ilib, tasnif
etilgan. “Ilk devon’ Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564)
saqlanadi” 3
.
Alisher   Navoiyning   o‘zbek   tilidagi   dastlabki   yirik   asarlaridan   “Hiloliya”
qasidasi   Sulton   Husayn   Boyqaroga   bag‘ishlangan   bo‘lsa,   forsiy   tildagi   birinchi
yirik   asari   “Tuhfat   ul-afkor”   qasidasi   Jomiyga   bag‘ishlangan   edi.   1470-yillarning
oxirida   Alisher   Navoiy   o‘zining   o‘zbek   tilida   yozgan   she’rlaridan   iborat   ilk
devoni-“Badoe’   ul-bidoya”   (“Badiiylik   ibtidosi”)   ni   tuzdi.   Mazkur   devonda   777
g‘azal,   85   ruboiy,   52   muammo,   46   qit’a,   53   fard,   10   tuyuq,   10   lug‘z,   3   mustahzod,
5 muxammas, 3 tarjeband, 2 musaddas  bo‘lib, bunday mukammal  devonni tuzish
Navoiygacha kamdan kam o‘zbek shoiriga nasib bo‘lgan. Alisher Navoiy “Badoe
ul- bidoya” tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o‘zbekcha she’rlari asosida 1480-
yillarning oxirida   “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. “Mazkur devonning O‘z.R
FA   ShI   (inv.1995)dagi   nusxalari   nihoyatda   nodir   bo‘lib,   ular   Navoiy   davrida
3
  Ziyo   uz.com   sayti.   Alisher   Navoiy   asarlari   tahlili   sahifasi 10Hirotda   Sulton   Ali   Mashhadiy   (1487),   Abduljamil   kotib   (1487-1488)   tomonidan
ko‘chirilgan” 1
.   1481-1482-yillarda   “Chihil   hadis”   (“Qirq   hadis”   yoki   “Arbain”)
asarini yozdi. Bunda Muhammad payg‘ambarning qirq hadisi to‘rtlik bilan she’riy
ifodalab berilgan.
Alisher   Navoiy   mansub   adabiy   hayotda   she’riy   janrlardan   g‘azal,   qasida,
ayniqsa,   muammo   yozishga   qiziqish   kuchli   edi.   Alisher   Navoiy   forsiy   devonida
373   muammo   kiritgan.   1485-yil   muammo   yozish   qoidalari   haqida   maxsus
”Mufradot”   asarini   yaratdi.
Alisher   Navoiyda   “Xamsa”   –   besh   doston   yaratish   maqsadi   yoshligidan
bo‘lgan.  Bu   maqsadini  1483-1485-yillarda  amalga   oshirdi.  Asar   o‘zbek   adabiyoti
shuhratini   olamga   yoyib,   jahon   adabiyotining   durdonalaridan   biriga   aylandi.
“Xamsa”dan keyin Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485- yil o‘zining
mashhur   “Nazm   ul-javohir”   asarini   yozdi,   bunda   birinchi   xalifalardan   bo‘lmish
Hazrat   Alining  266  ta  hikmatli   so‘zi   ruboiy  tarona  shaklida   bayon  etilgan.  O‘sha
davr   kitobxonlari,   shu   jumladan,   tarixchi   Xondamir   bu   asarni   g‘oyat   yuksak
baholagan” 1
.
1490-yilda   u   o‘ziga   zamondosh   shoirlar   haqida   Jomiyning   “Bahoriston”,
Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis un-
nafois”  (“Nafis  majlislar”)   tazkirasini  tuzishga   kirishib,   1492-yilda  tugalladi.  Shu
vaqtning   o‘zida   Alisher   Navoiy   o‘zbek   tilida   she’riyat   nazariyasi,   aniqrog‘i,   aruz
vazni qoidalari haqida “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”) ilmiy qo‘llanmasini
yaratdi.   1494-yilda   turkiy   tildagi   maktublarini   to‘plab   “Munshaot”   (“Maktublar”)
majmuasini   tuzdi.   1495-yilda   Jomiyning   “Nafahot   ul-uns”   asarini   “Nasoyim   ul-
muhabbat”   (“Muhabbat   shabadalari”)   nomi   bilan   tarjima   qilib,   uni   qayta   ishlab,
turkiy   mashoyixlar   haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi.
Alisher   Navoiy   1491-1492   yillardan   boshlab   turkiy   tilda   yozilgan   hamma
she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ishni 1498-1499-yillarda
nihoyasiga   yetdi.  Devonning   umumiy   nomi   “Xazoyin   ul-   maoniy”  (“Ma’nolar
4
  Ziyo   uz.com   sayti.   Alisher   Navoiy   asarlari   tahlili   sahifasi.
5
  O’zbekiston Milliy   Ensiklopediyasi   1-tom.   –Toshkent:.Davlat ilmiy,   2000.   –   B. 219. 11xazinasi”)   bo‘lib,   4   qismdan   iborat   bo‘lganligi   uchun   “Chor   devon”   deb   ham
atalgan.   Devon   shoirning   butun   hayoti   davomida   yozilgan   she’rlarini   qamrab
olgan, ularda Alisher Navoiyning barcha davrlaridagi   dunyoqarashi, orzu-umidlari
ifodalab   berilgan.   U   forsiy   she’rlaridan   tashkil   topgan   ”Devoni   Foniy”   ni,   forsiy
tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat taraqqiyotiga ham o‘zining
munosib   hissasini   qo‘shdi.   Navoiy   she’riyatining   mavzular   doirasi   keng,   janrlar
ko‘lami   xilma-xil.   G‘azallari   “oshiqona,   orifona,   rindona”   (Shayxzoda)   sifatlar
bilan   o‘rganiladi.   G‘azallarida   insoniy   muhabbat,   ilohiy   ishq   bilan   uyg‘un   holda
ulug‘lanib,   majoz-haqiqat   ko‘prigi   aqidasiga   amal   qilingan.   Alisher   Navoiy
she’riyatidagi   zohiriy   ma’no   yangiliklari   bilan   birga   botiniy   sifatlarni   ham
o‘rgangandagina   ularni   idrok   etishga   erishish   mumkin.
“Navoiy   she’riyati   Fitrat,   Oybek,   M.Shayxzoda,   H.Sulaymon,   N.Mallayev,
Yo.Ishoqov,   B.Akramov,   I.Haqqulov   va   boshqalar   tomonidan   o‘rganilgan” 1
.
“Shoirning 2 yil  mobaynida ikkita yirik asari  – “Lison  ut-tayr” (“Qush  tili”)
dostoni   va   “Muhokamat   ul-   lug‘atayn”   (“Ikki   til   muhokamasi”)   nomli   ilmiy
asarlari   yaratildi.   Uning   so‘nggi   buyuk   asarlaridan   yana   biri   nasriy   pandnoma
yo‘sinida   yozilgan   “Mahbub   ul-qulub”   (“Ko‘ngillarning   sevgani”)   dir.   U   Sharq
adabiyoti   tarixida   Shayx   Sa’diyning   “Guliston”,   Kaykovusning   “Qobusnoma”,
Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. Bu
asarida   Alisher   Navoiy   o‘zining   hayot   yo‘lini,   boshidan   kechirgan   turmush
mashaqqatlarini yorqin   tasvirlab   bergan” 2
.
“Alisher   Navoiyning   adabiy   va   ilmiy   merosini   4   faslga   bo‘lish   mumkin:
1. Devonlari.
2. Dostonlari.
3. Forsiy   tildagi   she’riy   merosi.
4. Ilmiy-   filologik,   nasriy   va   tarixiy   asarlari.
Uning   o‘zbek   tilida   yaratgan  she’riy  merosi   asosan   “Xazoyin  ul-maoniy”  
devoniga   jamlangan.
6
  Ziyo   uz.com   sayti.   Alisher   Navoiy   asarlari   tahlili   sahifasi.
7
  O’zbekiston   Milliy   Ensiklopediyasi  1-tom.   –   Toshkent:   Davlat   ilmiy,   2000.   –   B.   219-220. 12“Xazoyin ul-maoniy”ga qadar “Ilk devon”, “Badoe’ ul-bidoya”,   “Navodir   un-
nihoya”   devonlarini   yozgan.
“Xazoyin   ul-maoniy”   dagi   4   devonning   har   birida   650   tadan   2600   g‘azal,
umuman   4   devonda   210   ta   qit’a,   133   ruboiy,   86   fard,   52   muammo,   13   tuyuq,   10
muxammas,   10   chiston,   5   musaddas,   4   tarje’band,   4   mustazod,   1   musamman,   1
tarkibband, 1 qasida, 1masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, Sharq she’riyatining
16   turi   namoyondir.
Navoiyning   nasriy   asarlari   quyidagi   guruhlarga   bo‘lib   o‘rganilgan.
Ilmiy-filologik   merosi:   "Majolisun-nafois"   (1490-91;   1497-98)   tazkirasi
turkiy tilda yozilgan dastlabki tazkira bo'lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459
shoir va adib haqida ma'lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib
berilganda   hayot   bo'lmagan   shoirlar,   uchinchi   majlisda   shoirning   zamondoshlari,
beshinchi   majlisda   Xuroson,   oltinchisida   Movarounnahr,   Kichik   Osiyo   va   Eron,
yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va
shahzodalar   haqidagi   ma'lumotlar   jamlangan.   “Asar   Fahriy   Hirotiy(1521-22),
Muhammad   Qazviniy(1522-23),   Shoh   Ali   Abdulali   (1598)   tomonidan   uch   marta
fors   tiliga   tarjima   qilingan.   Navoiy   "Muhokamat   ul-lug'atayn"   asarini   o‘z
zamonidagi   turkiy   lahjalar,   ziyolilar   nutqi,   badiiy   va   ilmiy   asarlarning   leksik-
grammatik   xususiyatlarini   forsiy   til   xususiyatlari   bilan   qiyoslashga   bag‘ishladi.
Jonli   xalq   tilida   qo'llanilgan   ko‘plab   so'zlarni   asarga   kiritib,   adabiy   tilda
qo‘llanilishiga   sababchi   bo'ldi.   O‘zigacha   ishlatilgan   so‘zlarning   yangi   ma’no
qatlamlarini ochdi. O‘zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg'ariydan so‘ng ilmiy
asosga soldi. O‘zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi
bo‘ldi.   Fors   va   turk   tillarida   yaratilgan   eng   yirik   va   e’tiborli   asarlarga   murojaat
qildi,   shoir   va   olimlarni   til istiqloli   uchun kurashga chorladi” 1
.
Aruz nazariyasiga bag'ishlangan "Mezonul-avzon"(1492) asarida arab va fors
aruzi   qoidalarini   turkiy   tilda   aniq   va   ravon   tushuntirdi.   Turkiy   yozma   va   og‘zaki
she’riyati   namunalarining   vazn   xususiyatlarini   o‘rgandi.   Turkiy   aruz   tabiatini
8
  Ziyo   uz.com   sayti.   Alisher   Navoiy   asarlari   tahlili   sahifasi. 13yoritish   bilan   birga   turk   she’riyati   murakkab   aruz   tizimini   boyitganini   anglatdi.
Bahrlar   va   doiralar   haqidagi   tasavvurni   kengaytirdi.   To‘qqizta   yangi   vazn   va
she’riy shaklni aniqladi. Turkiy til tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni
ilgari surdi.
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam  tadqiq qilish XX asrning 20-
yillaridan yo‘lga qo‘yildi. Bu yo'nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa'diy, O.Sharafiddinov,
A.Hayitmetov,   I.Sulton,   H.Qudratullaev   kabi   adabiyotshunos   va   A.K.Borovkov,
O.Usmonov,   A.Rustamov kabi   tilshunos olimlarning   ishlari e’tiborli.
Ustozlarga   bag‘ishlangan   asarlari:   “Holoti   Sayyid   Hasan   Ardasher”(1490-
1491),   “Xamsat   ul-mutahayyirin”   (1493-1494),”Holoti   Pahlavon   Muhammad”
(1493-1494).
Tarix,   tasavvuf   va   din   tarixiga   oid   asarlari:   “ Tarixi   muluki   ajam”(1488),
“Tarixi   anbiyo   va   hukamo”(1485-1498),   “Nasoyim   ul-muhabbat”(1496),
“Vaqfiya”(1481-1482),   “Munshaot”(1498-1499).
Ijtimoiy,   falsafiy,   axloqiy   asarlari:
Alisher   Navoiyning   fors   tilida   yozgan   she’rlari   asosida   "Devoni   Foniy"
tuzilgan  bo'lib,  uning  muqaddimasida   "Sittai  zaruriya"  ("Olti   zarurat")  va  "Fusuli
arbaa"   ("To'rt   fasl")   forsiy   qasidalari   majmualari   berilgan.   "Sittai   zaruriya"
to'plamidagi   qasidalar   "Ruhul-quds"   ("Muqaddas   ruh"),   "Aynul-hayot"   ("Hayot
chashmasi"),   "Tuhfatul-   afkor"   ("Fikrlar   tuhfasi"),   "Qutul-qulub"   ("Qalblar
g'izosi"),   "Minhojun-najot"   ("Qutilish   yo'li"),   "Nasim   ul-xuld"   ("Jannat   nasimi")
kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon
Jomiy   asarlari ruhida,   ularga falsafiy-mantiqiy   javob tarzida   yozilgan.
"Fusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so'ng "Bahor", "Saraton",
"Xazon"   ("Kuz") va   "Day" ("Qish")   vasflari keladi.
Muammo   janri   qoidalariga   bag‘ishlangan   "Mufradot"   (1485)   fors   tilidagi
ilmiy   asarida   mumtoz   she’riyatdagi   bu   janrni   nazariy   jihatdan   asosladi.
Muammolarni   yechish   usullarini   o'rgatish   barobarida   121 ta   misol   keltirdi.
Navoiyning   arab   tilida   "Sab'at   ul-abhur"   ("Yetti   dengiz")   nomli   diniy-
tasavvufiy   ruhda   lug‘at   xarakteridagi   asar   yozgani   ma’lum.   Biroq   bu   asar   nashr 14etilib,   yetarli   darajada   o‘rganilmagan.   “Alisher   Navoiyning   fors   tilidagi   merosi
Fitrat,   H.Sulaymon,   N.Mallaev,   Sh.Shomuhamedov,   R.Vohidov,   Boltayeva
tomonidan o'rganilgan” 9
.
“Uning   zarbulmasalga   aylanib   ketgan   ta’birlari,   baytlari,   misralari,   inson,
xalq,   bashariyat   haqidagi   g‘amxo‘rligi,   adolat,   insof   va   to‘g‘rilik   yo‘lida   olib
borgan tolmas kurashi bu hassos yurakda naqadar zo‘r muhabbat qaynaganiga, bu
yorqin   manglay   miyada   naqadar   oliy   fikrlar   va   g‘oyalar   javlon   urganiga
shohiddur” 2
.
“Mahbub ul-qulub” hikmatlarida ham xuddi ana shu axloq me’yorlari haqida
fikr   yuritiladi.   Adib   butun   umri   davomida   orttirgan   hayot   tajribalari   asosida
donishmand murabbiy sifatida insonga xos bo‘lgan xatti-harakatlarni kuzatib, unga
odamiylik ilmidan   saboq   beradi.
“Mahbub   ul-qulub”   (“Ko‘ngillarning   sevgani”)   pandnomasi   Alisher
Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari bo‘lib, 1500-yilda yozilgan. Unda ulug‘
mutafakkirning   umri   davomida   ko‘rgani,   kuzatgani,   boshidan   kechirgani,   hayotiy
tashvishlarining   qalb   qatlam-u   qavatlaridan   sizilib   chiqqan   lo‘nda,   umumlashma-
xulosalari   o‘z   ifodasini   topgan.   Musajja’   san’atining   nodir   namunasi   sanalgan   bu
noyob   asarning   bunyod   etilishi   sabablarini   muallif   quyidagicha   izohlaydi:   “Bu
muqaddimotdin maqsad bukim, har ko‘y va ko‘chada yugurubmen va olam ahlidin
har   nav’   elga   o‘zumni   yetkurubmen   va   yaxshi-yamonning   af’olin   bilibmen   va
yamon-u   yaxshi   xislatlarin   tajriba   qilibmen.   Xayr   va   sharrdin   (yomonlik,
gunohlardan)   no‘sh   va   nish   ko‘ksumga   yetibdur   va   laim   (past,   xasis,   nokas)   va
karim zaxm va marhamin ko‘nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi as’hob
(suhbatdosh)   va   davron   xaylidin   ba’zi   ahbobki   (ayrim   do‘stlar)   bu   hollardin
xabarsiz   va ko‘ngullari   bu   xayr   va sharrdin   asarsizdur.
Bu nav’ as’hob va ahbobg‘a intiboh qilmoq va alarni nav’ bu holatdin ogoh
qilmoq   vojib   ko‘rundiki,   har   toifa   xisolidin   vuquflari   va   har   tabaqa   ahvolidin
shuurlari   bo‘lg‘ayki,   munosib   el   xizmatig‘a   shitob   qilg‘aylar   va   nomunosib   el
suhbatidin   ijtinob   vojib   bilg‘aylar   va   bari   el   bila   maxfiy   rozlaridin   so‘z
9  
Masharipova   Z.   “Mahbub   ul-qulub”   hikmatlarida   xalq   maqollari   //   Navoiyga   armug‘on.   5-kitob. –   Toshkent,   2006. –   B.   81. 15demag‘aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav’ el suhbat va
xususiyatiki,   alarg‘a   havas   bo‘lg‘ay,   bu   faqirning   tajribasi   alarg‘a   bas   bo‘lg‘ay” 1
.
Asar   3   qismdan   iborat.
Avvalg‘i   qism:   Soir   un-nosning   af   ’ol   va   ahvoli   kayfiyati   –   har   xil   toifa
odamlar   fe’l-atvori   va ahvoli   kayfiyati.
Ikkinchi   qism:   Hamida   af   ’ol   va   zamima   xisol   xosiyati   –yaxshi   fe’llar   va
yomon xislatlar xosiyati.
Uchinchi   qism:   Mutafarriqa   favoid   va   amsol   surati   -   xilma-xil   foydalar   va
hikmatli   so‘zlarning   ko‘rinishi.
Pandnoma   an’anaviy   “hamd”-   Ollohning   tanholigi   (“vahdad”)   va
ulug‘vorligi,   na’t   -   Muhammad   alayhissalomning   maqtovi   bilan   boshlanadi.
Asarning birinchi  qismi  40 fasldan iborat. Unda “egallagan  vazifasi,  ko‘rsatilajak
ta’siri   jihatidan   jamiyat   taraqqiyotida   belgili   mavqega   ega   qirq   to‘qqiz   toifa
ahlining   fe’l-atvori,   ahvoli   xususida   fikr   yuritiladi.   Bu   safda   shohdan   gadogacha
bo‘lgan aksariyat   toifa   a’zolarini   uchratish   mumkin”.
Navoiy   turfa   toifa   ahllarini   goh   tanqidiy,   goh   ijobiy,   goh   nafratli   qarashlari
bilan   takrorlanmas   o‘xshatishlar   vositasida   juda   chiroyli   tasvirlaydi.   Asarda
quyidagi   toifa   ahllari   haqida   fikr   yuritiladi:   odil   sultonlar,   islompanoh   beklar
zikrida, zolim va fosiq shohlar, vazirlar, nomunosib noiblar, noqobil sadrlar, fosiq
qozi,   mufti,   mudarrislar,   kotiblar,   nazm   gulistonining   xushnag‘ma   qushlari,
imomlar,   muqriylar,   qissasoz   va   qissaxonlar,   nasihat   ahli   va   voizlar,   ahli   nujum,
mutrib-u   mug‘anniylar,   tabiblar,   tijorat   ahli,   bozor   kosiblari,   dehqonlar,   yatim   va
laimlar, riyoyi shayxlar, xarobot ahli va darvishlar   kabi. Navoiy fikrlarini dalillash
maqsadida   har   bir   toifaga   berilgan   tavsifdan   so‘ng   she’riy   izohlar   keltiradi.
Chunonchi, birinchi qismda 7 ta masnaviy, 16 ta bayt, 3ta nazm, 6 ta ruboiy va 7 ta
qit’a   berilgan.
“Mahbub ul-qulub”ning birinchi qismida bayon etilgan fikrlar ulug‘ adibning
hayotiy   tajribalari,   umumlashmasi   bo‘lib,   unda   atrofdagi   voqea-hodisalardan
1 0
  Alisher   Navoiy.  “Mahbub   ul-qulub” Toshkent: G‘afur   G‘ulom   nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy   uyi,   2011.
–B. 453 16doimo   ogoh   bo‘lishga   da’vat   etiladi.   Bu   da’vatlar   yurt   sarvaridan   tortib,   oddiy
fuqarogacha   taalluqlidir.
Asarning   ikkinchi   qismida   komillikka   erishish   yo‘li,   tasavvuf   tamoyillari
haqida   fikr   yuritiladi.   “Ushbu   qismdan   yomonliklardan   mosivo   bo‘lishning   eng
to‘g‘ri yo‘li nafsni riyozat bilan mavh etib sabr-u qanoat bilan pok yashash, ruhni
chiniqtira borib, hamida axloqqa erishish  xususida  fikr  yuritiladi. Nafsni  mag‘lub
etib, ilohiy fayzdan bahra olishning dastlabki bekati-tavbadir. Tavbadan murod haq
yo‘liga  kirgan  solikning  barcha  yomon  ishlardan   ogoh  bo‘lib,  ulardan  butkul   voz
kechishi,   har taraflama poklanishdir”.
O‘n   fasldan   tarkib   topgan   asarning   ikkinchi   qismida   tavba,   zuhd,   tavakkul,
qanoat, sabr, tavoze’ va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar
sharhlanadi.   Shuningdek,   har   bir   masala   nazariy   jihatdan   yoritilgandan   so‘ng
fikrlarni   dalillash   maqsadida   bir   hikoya   keltiriladi.   “Mahbub   ul-qulub”ning
ikkinchi   qismi   tuzilishiga   ko‘ra   “Hayrat   ul-abror”   dostonidagi   maqolat   va
hikoyatlarga o‘xshab ketadi. Bu qismda 1ta masnaviy, 3 ta qit’a, 4 ta ruboiy, 14 ta
bayt keltirilgan.
“Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismi “Mutafarriqa favoid va amsol surati”
(“Turli   foydali   maslahatlar   va   maqollar”)   deb   nomlangan.   Bu   bo‘limda   odob   va
axloq   masalalariga   doir   to‘rt   yuzga   yaqin   maqol   va   hikmatli   so‘zlar   tanbehlar
shaklida   qo‘llanilgan   bo‘lib,   adib   ular   orqali   pand-nasihat   berib,   go‘zal   insoniy
fazilatlarni egallashga, yomon illatlardan saqlanishga, ilm o‘rganishga, yaxshilarga
yor, muhtojlarga madadkor bo‘lib, xalq va Xoliq oldidagi burch, vazifalarini halol
ado etishga da’vat   etadi”.
Asarning   bu   qismi   turli   foydali   pand   va   hikmatlar,   127ta   tanbehdan   iborat.
“Asarning   mazkur   bobi   oldingi   boblarda   bayon   etilgan   ijtimoiy-falsafiy,   axloqiy-
ta’limiy   qarashlarni   ulug‘   shoirning   maqollarga   uyg‘un   hikmatli   so‘zlari   bilan
birmuncha kengaytiriladi va umumlashtiriladi. Keltirilgan tanbehlar adibning uzoq
yillar   davomidagi   hayotiy   kuzatishlar   hosilasi   bo‘lib,   o‘ziga   xos   hukmlardan 17iborat” 3
.   Bobda   Navoiy   saj’   va   boshqa   badiiy   san’atlardan   mohirona   foydalangan.
Bu   qismda   57   ta   bayt,   19   ta   qit’a,   12   ta   masnaviy,   8   ta   ruboiy,   2   ta   nazm   keltirilgan.
Pandnomada jami 22 masnaviy,19   ruboiy, 88 bayt, 31 qit’a, 5 nazm   bor.
“Mahbub   ul-qulub”dagi   har   bir   tanbeh,   bayt   yoki   qit’a   hayotiy   hikmat
darajasiga   ko‘tarilganki,   bu   tanbehlar   zamiriga   xalqning   ko‘p   asrlik   hayot   tajribasi
davomida   to‘plagan   maqol   va   matallarining mazmuni singdirilgan. 181.2.   “Mahbub   ul-qulub”   asarida   inson   va   uning   kamoloti   xususida
“Mahbub   ul-qulub”da   Navoiy   bevosita   o‘z   davridagi   deyarli   barcha   ijtimoiy
guruh   va   tabaqalarga   baho   beradi   va   ularning   qaysi   biri   yaxshi   yoki   yomon,   qaysi
biri   insoniylikka,   xalqqa,   mamlakatga   foydali   yoki   zararli   ekanligini   boshqa
asarlaridagiga   qaraganda   kengroq,   chuqurroq   va   aniqroq   bayon   etadi”.Pandnoma
“Odil   salotin   zikrida”   sharhi   bilan   boshlanadi.   Navoiy   podshohlar   va   ularning   xalq
oldidagi   burch   va   mas’uliyatlari   haqida   fikr   yuritadi.   Bir   umrlik   orzusi   bo‘lgan
odil   podshohlarni   go‘zal   tashbehlar   bilan   juda   chiroyli   tasvirlaydi.   ”Odil   podshoh
haqdin   xaloyiqqa   rahmatdur   va   mamolikka   mujibi   amniyat   va   rafohiyat.   Quyosh
bila   abri   bahordek   qora   tufroqdin   gullar   ochar   va   mulk   ahli   boshig‘a   oltun   bila
durlar   sochar.   Fuqaro   va   notavonlar   aning   rifq   va   madorisidin   osuda,   zalama   va
avonlar   aning   tig‘i   siyosatidin   farsuda.   Hirosatidin   qo‘y-u   qo‘zi   bo‘ri   xavfidin
emin   va   siyosatidin   musofir   ko‘ngli   qaroqchi   vahmidin   mutmain   ”.   Asarda   odil
podshoh   quyoshga,   bahor   yomg‘iri,   qo‘riqchi,   cho‘ponga   qiyoslanadi.
Xuddi shunday o‘xshatishlar “Hayrat ul-abror” dostonida
ham   keltirilgan.   Unda   shohlik   sifatlari   quyidagicha   tavsiflanadi:   ”Quyosh
o‘zi   senga   soyabon   bo‘lishga   intiladi.   Oy   yuzidagi   muhr   sening   uzuging   o‘rni.
Sulaymon   davlatida   sen   ishrat   qilasan;   humo   qushidan   boshqa   narsa   senga   soya
solmaydi.   Sen   podshoh   Jamshid   o‘tirgan   joyda   o‘ltiribsan,   qo‘lingni   qadahdan
boshqa   narsa   o‘pa   olmaydi.   Adolat   uzugingga   baland   osmon   ”Rostlik-xaloslik”
degan   so‘zlarni   naqshlagan.   Baland   martabang   xutbasini   esa   u   “Adolat   bilan
amiringni yurgiz!”-   deb yozgan”.Alisher   Navoiy   saroy   amaldorlarining   yaxshi   yoki
yomon   fe’l   sohibi   bo‘lishini   hukmdorga   bog‘liq   deb   bilgan,   shuning   uchun   ham
dastlab   shohlar   haqida   fikr yuritiladi.Podshohning   eng   yaqin   maslahatchisi   vazirdir.
Vazir   podshohni   to‘g‘ri   yo‘ldan   adashmasligi,   to‘g‘ri   hukmlar   chiqarishi   uchun
mas’ul. U vazir haqida fikr   yuritarkan, “Vazir vizrdin mushtarakdur va bu fe’l aning
zotig‘a ahak va alyakdur.   Bu ishni pisandida qilq’on Osaf ermishkim, nigini naqshi
“qad rahimallohu man an   safa   ermish”.  
11
  Vohidov R,   Eshonqulov H.   O‘zbek   mumtoz   adabiyot tarixi.   –   Toshket: O‘zbekiston   yozuvchilar uyushmasi   Adabiyot
jamg‘armasi,   2006.   –   B.   435 19Dahr   elida   birovki   Osafnihondur,   bilgaykim,   Sulaymon   taxti   barboddur” 2
.  
Adib   o‘z   zamonasida   hech   bir   durust   vazir   ko‘rmaganligini,   qachonlardir   Osaf
ismli   bir   vazirgina   insofli   bo‘lganini   aytadi.   ”Majiduddin,   Nizomulmulk   singari
Husayn Boyqaro saltanatining ishonchli ustunlari sanalgan  
vazirlar   o‘z   manfaatlari   yo‘lida   hamma   narsani,   hatto,   insonni   ham   qurbon
qilishga   tayyor   turganliklariga   bir   necha   marta   guvoh   bo‘lgan   ulug‘   mutafakkir
bunday   toifa   vakllarini   keskin   tanqid   qiladi:   Bu   zolimlar   yurtni   barbod
berguvchilardir va   mulk   ahli yig‘ishturg‘onlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular
zikrida   kishi   xoma   surmagay...   Zahr   berib   bemor   o‘lturguvchi   tabib,   bularning
holig‘a   mushobehdur   va   qarib...   Bular,   jumlasi   chayonlar,   xaloyiqqa   yetkurur
ziyonlar”.   Bilamizki,   Navoiy   ham   1472-1476-yillarda   vazir   lavozimida   faoliyat
ko‘rsatgan.Uning   faoliyati   davomida   xalqning   ahvoli   anchayin   yaxshilangan.
Mamlakat   tinchligini   ta’minlovchi,   qo‘riqlovchi   yana   bir   toifa   borki,   Navoiy
ularga   tanqidiy   ko‘z   bilan   qaragan.”Yasog‘liq   degan   qaro   cherik,   Yajuj   va   Ma’juj
xaylig‘a sherik . Emgakdin alarg‘a orom yo‘q, yasoq  tortardin bir nafas kom yo‘q.
Ishlari   talay   olg‘onni   talamoq,   yot   yurtda   chugurtkadek   sabza   va   yafrog‘ni   yalamoq.
Ruboiy:
Ul qavmdin a’juba xaloyiq bo‘lmas   Kim,
me’dalari harom yerdin to‘lmas.  
O‘lguncha   balo   chekib   erurlar   mavjud,
Chin   bo‘ldi   bu   da’voki,   yasog‘liq   o‘lmas.
Asarda   shayx   ul-islom,   qozi,   muftiy   va   mudarrislar   haqida   ham   fikr   yuritilib,
ularning qilgan yaxshi va yomon ishlari elga ibrat qilib ko‘satiladi. Xususan, shayx
ul-islom   musulmonlar   peshvosi   bo‘lib,   musulmonlar   uning   yo‘lidan   borishlari   lozim
deyiladi.   U   islom   dinining   himoyachisi   va   targ‘ibotchisi   bo‘lishi   kerak.   Rad   etib
bo‘lmas darajada haq so‘zni so‘zlovchi, shariat qonunlarida mustahkam va   barqaror
turuvchi, fayzli va obro‘li odam bo‘lmog‘i shart. Shunday bo‘lgandagina   uni   ”shayx
ul-islom”   desa   bo‘ladi,   deydi.   Shundaylardan   birini   misol   qilib   keltiradi.
Bayt: 20Mundin   o‘ldi   muqarrabi   Boriy,
Shayx   al-islom   piri Ansoriy
Qozilar   musulmonlarning   yaxshi   va   yomon   ishlari   yuzasidan   hukm
chiqaruvchilar deb ta’riflanadi. Bu toifa ahlini Navoiy cholg‘u asbobiga o‘xshatadi.
“Soz   toridekkim,   e’tidoldin   tajovuz   qildi,   tuzuki   buzuldi.   Ulki   hukmi   el   moli   va
jonig‘a   joriy   bo‘lg‘ay,   kerakkim,   da’bi   muqmir   shiori   bo‘lg‘ay.   Ayog‘ikim,   siroti
mustaqimdin   toyildi.   Vayl   chohi   tubin   maqom   qildi.   Bu   ishni   o‘zi   qilurmen   degan
beboku   kozib,   kozibi   bebokka   payg‘ambar   shar’i   hokimlig‘ig‘a   ne   munosib”   Navoiy
tabiblarni   ham   tanqid   qiladi.   Tabobat   fanidan   savodsiz   tabib   xuddi   jallodning
shogirdi   kabidir.   U   tig‘   bilan   o‘ldirsa,   bu   zahar   bilan   azoblaydi.   Shubhasiz,   jallod
bunday   tabibdan   yaxshiroqdir:   chunki,   u   gunohkorlarni   o‘ldiradi,   bu   esa
begunohlarni   halok qiladi   deb   ta’riflaydi.
Bayt:
Hoziq tabibi xushgo‘y tan ranjig‘a shifodur,  
Omiyyu   tundu   badxo‘y   el   jonig‘a   balodur.
“Nazm   gulistonining   xushnag‘ma   qushlari”   bobida   shoirlar   qushga
o‘xshatilgan.   Shoirni   qushga   o‘xshatish   adabiyotda   oldindan   bor   edi.   Bu   yerda
shoirlarning   she’r   ijod   qilishi   bilan   qushlarning   sayrash   xususiyati   asos   qilib   olingan.
Navoiy   shoirlarni   5guruhga   ajratgan.
”Avvalg‘i   jamoat-nuqudi   kunuzi   ma’rifati   ilohiydin   g‘aniylar   va   xalq   ta’rifidin
musta‘niylardur.   Ishlari   maoniy   xazoinidin   ma’rifat   javharin   termak   va   el   fayzi
uchun   vazn   silkida   nazm   bermak.   Nazm   adosi   bag‘oyat   arjumand   va   benihoyat
sharif va dilpisand o‘ldug‘i uchun oyoti kalomda nozil bor va hadisi   mu’jiz nizomda
tilagan topar, chun maal-qasd emas, el hurmati jihatidin ani she’r   demas”.
12   Alisher   Navoiy.   Mahbub   ul-qulub. – Toshkent:   G‘afur   G‘ulom   nomidagi   nashriyot-   matbaa   ijodiy   uyi,   2011.
–B.   457. 21“Bu   guruh   ijodi   mohiyatini   to‘la   tushunib   olish   uchun   tasavvufda   uch
bosqich,   ya’ni   shariat,   tariqat   va   haqiqat   borligini   ko‘z   oldimizga   keltirishimiz
kerak.   Demak,   birinchi   guruh   shoirlari   faqat   haqiqatni   qalamga   olgan.   Ya’ni
bunday   sohibi   qalamlar   asarlarida   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   Olloh   taolo,   uning   sirlari,
so‘zlari   ta’riflangan” 1
.  Alisher   Navoiy  bunday  shoirlarning  peshvosi   deb  amir   ul-
mo‘min   Hazrat   Alini   ko‘rsatadi.   Yana   forsiylardan   Shayx   Fariduddidin   Attor,
“Masnaviyi ma’naviy” muallifi Jaloliddin   Rumiyni aytadi.
Ikkinchi   guruh   shoirlariga   haqiqat   sirlariga   majoz   sirlarini   aralashtirib,   o‘z
fikrlarini  shu  uslubda ifoda etuvchilarni  kiritadi. Bular  Shayx Muslihiddin  Sa’diy
Sheroziy,   Amir   Xusrav   Dehlaviy,   Shayx   Zahiriddin   Sanoiy,   Shayx   Avhadiddin,
Xoja   Shamsiddin   Muhammad   Hofiz.
“Demak, borliq olamni va uning sarvari bo‘lmish insonni, uning muhabbatini
kuylashni   birlamchi   hisoblagan,   shu   yo‘l   bilan   ramzan   Ollohga   ishqni   ifodalagan
shoirlar   ikkinchi   guruhga   kirar   ekan.   Ular   haqiqat   bilan   majozni   omixta   qilib
yozadi.   Oddiylashtirib   tushuntirganda,   ular   yor   deb   go‘yo   Yerdagi   ma’shuqani
tasvirlaydi-yu,   undan   o‘sha   haqiqiy   yorni   ko‘zda   tutaveradi,   ikkalasi   aralash
keladi.”
Uchinchi   guruh   shoirlar   asarlarini   “ma’joziy   ma’nodadir”   deb   ta’riflaydi
shoir.   Ulardan   quyidagi   shoirlarni   misol   tariqasida   ko‘rsatadi:   Kamol   Isfahoniy,
Hoqoniy   Shervoniy,   Hoju   Kirmoniy,   Mavlono   Jaloliddin,   Anvariy,   Zahir,
Abdulvosi’,   Salmon   Sovajiy,   Nosir   Buxoriy,   Kotibiy   Nishopuriy   va   Shohiy
Sabzavoriy.
Mavlono   Jomiyni   to‘rtinchi   guruhga   kiritib,   “birinchi   guruh   ravishida   so‘zi
sharafli   va   so‘nggi   guruhning   ham   uslubi   go‘zalliklarida   kamol   egasidirki,
dunyodagi   ilohiy   haqiqat   shaydolari   ham,   pok   insoniy   muhabbat   ahllari   ham
bularning   latif   va   ma’nodor   so‘zlari   bilan   xushnuddirlar   va   tarqatgan   ma’rifatlari
bilan huzur qiladilar”, 2
 -deya ta’riflaydi.
1
  Sultonmurod   Olim.”Mahbub   ul-   qulub”da   shoirlar   va   oshiqlar   tasnifi   // O‘zbek   tili   va   adabiyoti,   2010.   6-son.   . –   B.   38. 22Bilamizki,   “Mahbub   ul-qulub”   –pandnoma   asar.   Unda   pand-nasihat,   o‘git
birinchi   o‘rinda   turadi.   Shuning   uchun   shoirlar   zikridagi   fasl   ham   ana   shunday
tanqid-u o‘gitdan xoli emas. Yuqorida sanalgan to‘rt guruh ta’rif-u tahlili tugagach,
Navoiy endi shoirlarning yana bir “adno”, ya’ni past tabaqasini –beshinchi guruhni
qalamga oladi: ”Yana adno tabaqasi jamoatedurlarkim, nazm bila faqat ko‘ngullar
xushnud   va   xursand   va   roziyu   bahramanddurlar”-deya   ta’riflaydi.   Qizig‘i
shundaki,   bu   toifa   shoirlarning   ko‘pchiligining   she’rida   ma’no   ozroq   va   shoirlik
da’volari ko‘proqdur.
“Ruboiy:
A’lolari ularning eng yaxshisidir,  
Tubanlari esa barcha tubanlar tubani.  
O‘rtoqlari   esa   hech   narsaga   yaramaydi,
Bilgilkim,   yaxshisi   ulardan   og‘iz   ochmaslik   kerak” 1
.
Asarning   keyingi   bobida   kotiblar   haqida   so‘z   yuritiladi.   Kaykovusning
“Qobusnoma   ”   asarida   kotibning   ijtimoiy   ahvoliga   ko‘ra   odobi   qanday   bo‘lishi
lozimligi,   unda   qanday   fazilatlar   bo‘lishi   bayon   qilinar   ekan,   shu   fazilatlarni
o‘rgatishga   dasturilamal   vazifasini   o‘tovchi   hikoyatlar   keltirilgan.   “Mahbub   ul-
qulub”ning   “Kotiblar   zikrida”gi   faslida   bironta   ham   hikoyat   uchramaydi.   Navoiy
kotiblar haqida so‘zlarkan, yaxshi yozilgan xat va xatga qo‘yilgan nuqtalar, yuzga
go‘zallik baxsh etadigan xoldek oq qog‘oz jamolini bezaydi,   deydi. Yana, yomon
kotibning   joyi   qalamdondek   chuqurlik   bo‘lsin,   boshi   esa   qalamdek   yara   va   qora
bo‘lsin, deb tasnif beradi.”Savodsiz kotib o‘quvchini tashvishga qo‘ygani, ortiqcha
mehnat sarflashga majbur qilgani holda, o‘z mehnati, butun sa’yi harakatlarini ham
yelga   sovuradi.   Kishining   o‘zi   qilgan   ishni   o‘zi   yo‘qqa   chiqarishi,   o‘z   qadr-
qimmatini   o‘zi   oyoq   osti   qilishi-o‘zi   yiqqan   xirmonga   o‘zi   o‘t   qo‘yishi   bilan
barobardir” 1
.
1
  Alisher   Navoiy.  Mahbub   ul-qulub.   –Toshkent: G‘afur   G‘ulom   nomidagi nashriyot- matbaa   ijodiy   uyi,   2011.–B.   458.
2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G‘afur   G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.  
B-432. 23“Kadxudolig‘   sifati   va   xotunlar   zikrida”-oilaning   tinch   va   farovon   bo‘lishi
ayolga   bog‘liq   deb   ko‘rsatiladi.   Yaxshi   xotun-   oilaning   davlati   va   baxti.   Uyning
ozodaligi   undan,   uy   egasining   xotirjam   va   osoyishtaligi   undan.   Husnli   bo‘lsa-
ko‘ngul yozug‘i, xushmuomala bo‘lsa-jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartib-
intizom bo‘ladi, asbob-anjomlar pokiza va saranjom turadi-deb ayollikning yaxshi
sifatlarini aytib   o‘tadi.
Xulosa   qilib   aytganda,   asarning   ushbu   qismi   inson   o‘z   aksini   ko‘zguda
ko‘rgandek   aniq   va   ravshan   yoritib   berilgan.   Har   bir   kasb   egasining   yaxshi   va
yomon   fazilatlari   boshqalarga   ibrat   bo‘lsin   uchun,   bir-biriga   o‘xshamagan
tashbehlardan   foydalanilgan.   Keltirilgan   misollar   esa   qisqa   va   aniq.   Asarning
ikkinchi qismi   ham   xuddi   shunday   yoritib   berilgan.
1  
Masharipova   Z.   “Mahbub   ul-qulub”   hikmatlarida   xalq   maqollari”.   Navoiyga   armug‘on.   5-kitob.   Toshkent.   2006.   B.126. 24II   bob.   Navoiy   axloqiy-ta’limiy   qarashlarining   in’ikosi
2.1 “Mahbub   ul-qulub”da   ilmiy-marifiy   masalalarning   nazariy   asoslari
Alisher   Navoiyning   eng   so‘nggi   yirik   nasriy   asari   “Mahbub   ul-qulub”dir.
“Mahbub   ul-qulub”da   shoirning   umri   davomida   ko‘rgani,   kuzatgani,   boshidan
kechirgani,   inson   va   yashash   bilan   bog‘liq   ko‘pdan-ko‘p   mulohazalari   bayon
qilingan.   Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishining   birinchi   bobi   “Mahbub   ul-qulub”ning
tuzilishi   va   undagi   masalalar”.   Unda   “Mahbub   ul-qulub”ning   tuzilishi,   birinchi,
ikkinchi,   uchinchi   faslidagi   masalalar   o‘rganiladi.   Birinchi   qismdagi   masalalar
batafsilroq yoritiladi.
Adibning   “Mahbub   ul-qulub”   asari   biz   bilamizki,   umrining   oxirida   yozilgan
asari   hisoblanadi.   Shuning   uchun   ham   bu   asar   Alisher   Navoiyning   butun   hayoti
davomida ko‘rgan-kechirganlari, orttirgan hayot tajribalari, 60 yillik hayot mahsuli
deyishimiz   mumkin.   Bu   asarda,   asosan,   ilmiy   –   marifiy,   odob-axloqqa   oid
qarashlar   aks   ettirilgan.   Asarda   til   odobi,   inson   talim-tarbiyasi   va   nutq   odobi
haqida haqida ko‘plab misollar keltirilgan. Navoiy o`z asarlarida nutqning kishilar
kundalik   ehtiyojini   qondiruvchi   nodir   vosita   ekanligini   qayd   etdi.   “Mahbub   ul-
qulub” asarida voizlar  til  odobi xususida  fikr yuritsa, “Muhokamat  ul- lug‘atayn”
asarida   o‘zbek   adabiy   tilining   boyligini   e’tirof   etdi.   Nainki   e’tirof   etdi,   balki
tilning   ijtimoiy   hodisa   ekanligini   ta’kidladi.   So‘zning   tarixiy-madaniy   xizmati
beqiyos,   ammo   til   imkoniyatlari   nutq   jarayonidagina   ochib   beriladi.   Agar   nutq
bo‘lmas   ekan,   tilning,   so‘zning   cheksiz   imkoniyatlari   ro‘yobga   chiqib   chiqmay
qolaveradi.   “Majolis   un-nafois”   da   so‘zning   voizlar   hayotida   tutgan   o`rni   haqida
ham   shaxsiy   mulohazalar   bayon   qilinadi.   “Nazm   ul   javohir”   asarida   esa   so`z
qudratli   vosita   ekanligi,   insonga   hayotiy   zarurat   sanalishi   aytib   o`tiladi.   Tarixdan
ma’lumki,   Navoiyning   o`zi   ham   mohir   notiq   bo`lgan   va   shirin   kalomi,   o`tkir
tafakkuri   bilan   xalq   qalbidan   joy   olgan   va   o‘z   asarlarida   ham   xaloyiqqa   nafi
tegadigan,   el   yuragidan   joy   oladigan   shirinzabon   so`zlar   so`zlashni,   chiroyli   va
ravon   nutq   tuzish   yo‘llarini   o‘rganish   lozimligi   haqida   mukammal   fikrlar   bayon
etgan. 25Navoiy   tilni   o`sib,   rivojlanib   boruvchi,   jamiyatning   ehtiyojiga
muvofiqlashuvchi zarurat ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo‘ladi, bir-biriga
chatishadi   deb   hisoblaydi.   “Mahbub   ul-qulub”da   Navoiy   bevosita   o‘z   davridagi
deyarli   barcha   ijtimoiy   guruh   va   tabaqalarga   baho   beradi   va   ularning   qaysi   biri
yaxshi   yoki   yomon,   qaysi   biri   insoniylikka,   xalqqa,   mamlakatga   foydali   yoki
zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq
bayon etadi.
Navoiy   kishining   nutq   qobiliyatini   tug‘ma   ekanligini   ta’kidlaydi.   Alisher
Navoiyning   nutq   madaniyati   masalalariga   bag‘ishlangan   fikrlari   yanada
mukammalroq  ifodalangan  asari   “Mahbub  ul-qulub”  dir.  Chunki   shoir   bu  asarida
tilning   ahamiyati,   undan   foydalanish,   nutq   so‘zlovchi   dilidagi   fikrni   to‘g‘ri   aks
ettirish lozimligi   haqida   fikrlar   bayon   qiladi.
“Saodatbaxsh              ruh              zuloliga              matla`              ham              til.              Tilga              iqtidorlig‘-hakimi   
xiradmand,  so`zga  ixtiyorsiz-layni  najand.  Tilki   fasih  va  dilnazir  bo`lgay,  xubroq
bo`lgay        agar ko`ngil        bila        bir        bo`lgay”      deb yozadi Navoiy.
Ma`nosi:   “Saodatbaxsh   ruhning   tiniqligi   manba   ham   til,   baxtsizliklar
yulduzining   boshlanishiga   sabab   ham   til.   Tiliga   kuchi   yetadigan   kishi   aql
podshosidir:   so`zga   ahamiyat   bermaydigan   kishi   la`natlangan,   pastdir.   Til   go`zal
va dillarni olovlantiruvchi bo`lishi bilan birga, so`zlovchining dilidagini aks ettirsa,
yanada   yaxshiroq   bo‘ladi”.Navoiy   til   deganda   nutqni   ko`zda   tutgan.   Til,   ya`ni
so`z o`zining ko`p   yaxshi   fazilatlari   bilan   nutq   uchun   material   ekanligini,   nutqning
qo`polligi,   maqsadga muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarar yetkazishini alohida
ta’kidlab   o‘tadi.Mayin,   yoqimli,   shirali   ovoz   bilan   so`zlash   odobi   haqida,
o`ylamasdan   so‘zlamaslik lozimligi   haqida:  “Tildin azubat dilpisanddur va miynat
sudmand.   Chuchuk   tilki   achig‘liqqa   evruldi,   zarari   oni   bo`ldi.   Chuchuk   so‘z   sof
ko‘ngullarga   nushdir...              So‘zni              ko‘ngulda              pishqormaguncha              tilga              kelturma,   
harnakim   ko‘nglungda   bo‘lsa,   tilga   surma”   deydi.   Buning   ma`nosi   shundayki,
tilning   shirin,   yoqimli   va   yumshoqligi   foydadir.   Chuchuk   til   achchiqqa
aylansa,   tinglovchiga zarar   yetkazadi. 26Nutq nazariyasi   bilan   jiddiy   shug‘ullangan   shoir   “Mahbub   ul-qulub”   asarining 24-
bobini   voizlik   ilmiga   bag‘ishlaydi.   Navoiyning   o`zi   ham   notiqlik   san`atini   o`z  
davrida   yuksak   darajaga   ko`targan.   “Tilga   ixtiyorsiz-elga   e`tiborsiz”   yoki   “Ma`dani  
inson   gavhari   so`z   durur,   gulshani   odam   samari   so`z   durur”   deb   yozadi.   Navoiy   24  
bob   “Nasihat   ahli   va   voizlar   zikriga”   bag‘ishlangan   bo‘lib,   shoirning   fikricha  
“voiz   uldurki,        majlisg‘a             kirgan        to‘lg‘ay        va        to‘la        kirgan             holi             bo‘lg‘ay”.   
                                                                                                                          “Mahbubul
-   qulub”   da   “Og‘ziga   kelganni   demoq   -   nodonning   ishi”,   “Aytar   so‘zni   ayt,   aytmas  
so‘zdan   qayt”,   “Chin   so‘z-mo‘tabar   yaxshi   so‘z-muxtasar”   kabi   hikmatli   so`zlar,  
maqollar anchagina. Navoiy   ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir nazarida  
so‘z   o‘likni   tiriltirish   kuchiga ega:
Ham so‘z ila elga o‘limdin najot,  
Ham   so‘z   ila   topub   o‘luk tan   hayot.
Ba’zan   bir   so‘z   bilan   tirik   vujud,   salomat   inson   ham   jonsiz   o‘lukka   aylanishi
mumkin.   Yolg‘on   so‘z ham   shunday   qudratga   ega:
O‘luk gar andin erur joni pok,  
Valekin tirikni   ham   aylar   halok.
Navoiy   ta’kidlashicha, shirin   so‘z   bilan   ko‘p   ishlar   amalga   oshadi.   Achchiq
may,   boda   ham   chuchuk   til   bilan   uzatiladi.   Hatto   “chuchuk   so`z   elga   izhor”   etish
orqali u kim bo‘lmasin, “har nechakim ag‘yor zurur yor” ga aylanadi.
Xalqimiz   tili   achchiq,   inson   ko‘ngliga   ozor   beruvchi   kishilarga   “tili   zahar”,
“tilidan   zahar   tomadi”   kabi   nisbatlarni   beradi.   Bunday   kishilardan   hamma   o‘zini
chetga   tortadi.   Dildan   suhbatlashishni   istamaydi,   aksincha,   zarurat   yuzasidangina
muomala   qilishga   majbur   bo`ladi.   Navoiy   bu   taxlit   “achchiq   so‘z,   anfos”   lik
kishilardan   “istig‘no”   zarurligini   o‘rinli   ta`kidlaydi:
Har kimki achchiq bo‘ldi so‘zi, anfosi,
Bor   suhbatidin   xalqning   istig‘nosi. 27Navoiy   so‘zni   ajib,   sehrli   va   qimmatbaho   gavhar   sifatida   e’zozlaydi.
Ko‘pgina baytlarda, ayniqsa, “Xamsa”, “Mahbub ul- qulub” singari asarlarida so‘z,
uning   o‘rni,   inson   hayotidagi   ahamiyati,   so‘zlash   madaniyati,   so‘zning   badiiy
ijoddagi   mavqeyi, so‘z odobi kabi tomonlar xususida mulohazalar bildiradi. Shoir
nazarida “So‘z jahon bahrida durdona”, inson qalbining ma’dani- “Ma’dani  inson
guzari   so‘z”,   “gulshani   odam   samari”,   “ajab   guzar”,   “bahr-u   mavjvar”,   “dur”,
“javhari   ruz”,   “aytib   sovumas   tarona”,   “olib   qurimas   xizona”   -   tuganmas   xazina:
Aytib   sovumas   tarona   sen-sen,
Olib   qurumas xizona   sen-sen.
Asarda   ilmiy-marifiy   qarashlarni   yanada   chuqurroq   dalillash   uchun   unga
yanada  chuqurroq  nazar  tashlaymiz.  Asarda  insonni  ilmga,  ma’rifatga  boshlashga
xizmat   qiladigan   soha   tasvvufga   ham   alohida   to‘xtalib,   urg‘u   berib   o‘tiladi   va
bunga   quyidagi   ma’lumotlarni   keltirish   mumkin.   “Mahbub   ul-qulub”   asarining
ikkinchi   qismida   ham   tasavvufiy   istilohlar   haqida   xuddi   shunday   fikrni   aytish
mumkin.
“Tariqatda   maqomot   va   hol   tushunchalari   muhim   o‘rin   tutadi.   “Maqomot”-
maqom   (manzil,   bekat)   so‘zining   ko‘pligi   bo‘lib,   solikning   ruhiy-ma’naviy
kamoloti   bosqichlarini   anglatadi.   Abu   Nasr   Sarroj   tariqatning   quyidagi
maqomlarini qayd   etgan:
1.Tavba  
2.Vara’  
3.Zuhd  
4.Faqr  
5.Sabr  
6.Xavf  
7.Rajo  
8.Tavakkul 289.Rizo 2
Navoiy asarida ana shu maqomlarni asos qilib olgan va ularni to‘laroq bayon
etish   uchun   hikoyatlarni   keltirgan.   Birinchi   hikoyat   Tavba   bilan   bo‘g‘liq.
Tavba-shariatda   vojib,   tariqatda   shart,   sulukda   lozim   bo‘lgan   tushuncha.
Tavba  insonning  qilgan gunohlaridan  pushaymonligi,  gunohlarining  kechirilishini
Tangridan   iltijo   qilib   so‘rashi   va   Haq   yo‘liga   qadam   tashlashi.   Tasavvufda
solikning   Parvardigor   sari   safari   bo‘lsa,   bu   safar   manzillari-maqomlari   yettitadir.
Birinchi maqom tavbadir. Tasavvuf istilohida tavba ruhning bedorligidir, deb ta’rif
qilinadi.
Najmiddin   Komilov   ham   o‘zining   “Tasavvuf”   asarida   bu   maqomotning   asl
mohiyatini   ochib   beradi.”Tavba   -   qaytish   demak,   ya’ni   kamolotga,   oliy   axloqiy
sifatlarga   qaytish.   Tavbani   bob   ul-abvob-eshiklarning   eshigi   ham   deydilar,chunki
tariqatga   qadam   qo‘ygan   odamning   niyati   va   mohiyati,   avvalo,   shu   tavbasida
ayonlashadi.   Tavbaning   haqiqati   shuki,   solik   xudoga   yetishish   yo‘lida   g‘ov
bo‘ladigan   jamiki   narsalardan   yuz   o‘girishga   qasamyod   etadi,   butun   intilishi,
tavajjuhini   Allohga   qaratadi,  avvalgi   hayot   tarzidan   butunlay  voz   kechadi.   Tavba
kufrdan   qaytish,   shariatda   man   etgan   nahy   va   yomon   ishlardan   qaytish,   zamima
axloqdan   hamida   axloqqa   qaytish,   Haqning   g‘ayri   bo‘lgan   narsalardan   qaytish
kabilarni   o‘z   ichiga   oladi” 1
.   “Mahbub   ul-qulub”   mohiyatan   insonni   komillikka,
insoniylikka,   odob   –   axloqqa   yetaklaydigan   tarbiyaviy,   falsafiy   asar   deyish
mumkin.   Asarda   juda   ko‘p   ilmiy-ma’rifiy   qarashlar   juda   ko‘p,   uni   qancha   ko‘p
o‘rgansak,   shuncha   ko‘p bitmas tuganmas xazina chiqib kelaveradi.
1
Komilov   N.   Tasavvuf. –Toshkent:   Movarounnahr,   2009.– B. .
2
Komilov   N.   Tasavvuf.   –Toshkent:   Movarounnahr,   2009.   –B.27. 292.2.   Asarda   ta’lim-tarbiya   masalasi
“ Mahbub   ul-qulub”   yuqorida   ta’kidlaganimizdek,   tarbiyaviy   asar.   Asarda
odob-axloq,   inson   kamoloti   haqida   fikr   yuritiladi.   Asarda   komil   inson   g‘oyasini
o‘rtaga   tashlanadi.   Navoiyning   “Mahbub   ul-qulub”   asari   komil   inson   tarbiyasiga
doir   muhim   manbalardandir.   Ayniqsa,   uning   ikkinchi   qismida   ma’naviy
barkamollikka   oid   qator   fazilatlar   sharhlanadiki,   ulardan   yoshlarimiz   uchun   eng
zarurlaridan biri qanoatdir. Qanoatga shunday ajoyib ta’rif beriladi: “Qanoat – bir
chashmadirki,  olgan  bilan  uning  suvi   qurimaydi;   u  bir  xazinadirki,  undagi  boylik
sochilgan   bilan   kamaymaydi.   U   bir   ekinzorki,   urug‘i   izzat   va   shavkat   hosilini
beradi; u bir daraxtdirki, unda qaram bo‘lmaslik va hurmat mevasi border. Qanoatli
darvishning   quruq   noni   ta’magir   shohning   xitoycha   dasturxonidan   yaxshiroq;
faqirlik   yo‘lida   farog‘atlining   yovg‘on   umochi   olg‘ir   badavlatning   nabotlik
ovqatidan totliroqdir. Shoh uldirki, olmaydi-yu beradi, gadoy uldirki, sochmaydi-
yu teradi. Qanoatda tinchlik va farog‘at  bo‘lganiday, aksincha,  tamada razillik va
uqubat bor”. Darvoqe, qanoat bilan tabiatini toblagan inson mol-davlat ilinjida olis
yurtlarda   sarson-sargardon   kezmaydi,   obro‘-e’tiborini   yerga   urmaydi,   oilasi   va
xalqining   sha’niga dog‘   tushirmaydi.
Asarning   uchinchi   qismidagi   ta’riflar   biri-biridan   qimmatbaho   ma’naviy
duru   gavharlardir.   Xususan,   saxovat   va   himmat   to‘g‘risidagi   ta’rifda   ko‘ngil
mulkini zabt etuvchi quyidagi mushohadalar mavjud: “Himmat ahlining ixtisosi –
saxovatdir;   bu   ulug‘   sifat   –   pokiza   kishilarga   xosdir.   Odam   –   bir   badan   bo‘lsa,
himmat uning jonidir; himmatlilardan olam ahli uchun yuz ming sharaf va shukuh
yetishadi… Himmatsiz odam – xazina topsa ham buyuklarga teng bo‘lmas”. Ulug‘
shoir boshqa bir asarida naql qilishicha, himmat-saxovat va homiylikni kasb-koriga
aylantirgan   Hotamtoydan   o‘zingizdek   himmatli   boshqa   bir   kishini   ko‘rganmisiz,
deb   so‘raydilar.   Hotamtoy   bir   kuni   dasht   ahliga   yuz   tuya,   son-sanoqsiz   qo‘ylar
so‘yib, ziyofat berganini, shu orada toza havo olish uchun dashtga chiqib, o‘tinchi
cholni uchratganini, uni orqalab olgan tikanlari zahmatidan ozod bo‘lib, Hotamtoy
ziyofatiga   kirib   orom   olishga   da’vat   etganini,   chol   esa   rad   etib,   birov   bergan xazinadan ko‘ra, o‘z qo‘l kuchi bilan ishlab topgan bir dirham afzalligini aytib, sen
ham Hotamtoy minnatini eshitgandan ko‘ra, ushbu tikanli o‘tin zahmatini tortaqol,
deya   javob   berganini   eslaydi va   shunday   xulosani   bayon etadi:
Ulkibu yanglig‘ so‘zi mavzun edi,
Mendin   aning   himmati   afzun   edi.
Demak,   tamasizlik,   qanoat   oliyhimmatlikning   eng   yuksak   bosqichi   ekan.
Navoiy   himmat   sharhi   uchun   tabiatdan   ham   shunday   juda   oddiy,   ammo   ajoyib
va   g‘aroyib misollar topib, badiiy talqin etadiki, uning mahoratiga qoyil qolmay
iloj   yo‘q:
Tuxm yerga kirib, chechak bo‘ldi,
Qurt   jondin   kechib,   ipak   bo‘ldi.
Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmi,
Ipak   qurticha   himmating   yo‘qmi?
Tuxm,   ya’ni   lola   urug‘i   –   yorug‘   dunyoni   tark   etib,   yer   bag‘riga   kirdi,
g‘ayrat-shijoat   ko‘rsatib   tomir   otdi,   tuproqni   yorib   chiqib   o‘sdi,   lola   guli   bo‘lib
ochilib, olamga go‘zallik bag‘ishladi. Qurt o‘z jonidan kechib, o‘z vujudini qurbon
qilib,   pilla   o‘radi.   Shu   yo‘l   bilan   insoniyat   olamini   kiyintirgulik   ipak   hadya   etdi.
Arzimas   bir   urug‘   va   jonzot   g‘ayrat   va   himmat   bilan   bunyodkorlik   ko‘rsatdi.   Ey
odamzot,   sen   koinotning   gultojisan,   sengagina   ravo   ko‘rilgan   tafakkur   va   amal
koinotdagi   boshqa   biror   jonzot-u   jonsiz   unsurda   yo‘q.   Nahotki,   oddiygina   lola
urug‘ichalik   g‘ayrating,   ipak   qurtichalik   himmating   bo‘lmasa,   deya   nido
chekmoqda Navoiy. Bunday ta’sirchan nido har qanday dangasa, insonlik g‘ayrati,
g‘ururi, himmati mudragan o‘smirni ma’naviy-ruhiy uyg‘oqlikka da’vat etsa, ajab
emas.   Darvoqe,   har   bir   fuqaro   insonlik   g‘ururi,   nodir   iste’dodi,   g‘ayrat-shijoati
bilan   mehnat   qilib,   halol   rizq-ro‘z   undirsa,   shuning   o‘zi   oliyhimmatlik,   ma’naviy
barkamollikdir.
Navoiy   asarlaridagi   aql-zakovat   durdonalarini   o‘zlashtirish   ham
barkamollikka     erishishning     muhim     omillaridandir.     “Mahbub     ul-qulub”dagi
satrlarning   ko‘pchiligi   shu   qadar   aql-zakovat   bilan   yo‘g‘rilganki,   ular   xalq
30 31maqollari   darajasida   purma’no   va   mashhur   bo‘lib   ketgan.   Masalan:   “Chin   so‘z
mo‘tabar, yaxshi so‘z – muxtasar”, “Bilmaganni so‘rab o‘rgangan – olim, orlanib
so‘ramagan – o‘ziga zolim”, “Oz-oz o‘rganib – dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib –
daryo bo‘lur”. Asardagi chin so‘z va uni aytish odobi, me’yori haqidagi mana bu
misralar   ham   barkamollik tarbiyasida ahamiyatlidir:
Xiradmand chin so‘zdin o‘zga demas,
Vale   bori chin   ham   degulik   emas.
Kishi chinda so‘z desa, zebodurur,
Necha   muxtasar   bo‘lsa,   avlodurur.
Alisher   Navoiy   ijodining   aksariyat   qismi   barkamol   avlod   tarbiyasiga
bag‘ishlangan,   desak   mubolag‘a   bo‘lmaydi.   Bu   asarlar   mazmuni   va   g‘oyalarini
o‘qib   o‘zlashtirishning   o‘zigina   kifoya   emas.   Ular   yoshlarimizning   hayoti   va
faoliyatida   o‘zining   amaliy   ifodasini   topmog‘i   zarur.
Alisher   Navoiy  ilm,  ma’rifat   haqida  ajoyib  fikrlarni   olg‘a  surdi.  U  aql,  ilm
insonning   eng   go‘zal   va   zaruriy   fazilatlaridan   biri,   har   bir   kishining   eng   muhim
burchi   ilm   olishdir,   deb   hisobladi.   Navoiyning   fikricha,   ilm-fanni   egallash   uchun
yoshlikdan boshlab astoydil o‘qish-o‘rganish kerak: “Yoshligingda yig‘gil bilimni,
qarigach sarf qilg‘il ani”, degan shoirning o‘zi ham juda yoshligidan ta’lim oladi,
o‘qishga   beriladi.   U   yoshligidanoq   ko‘p   she’rlarni   yod   bilgan.   Jumladan,
Farididdin   Attorning   “Mantiq   ut-tayr”   (“Qush   nutqi”)   asarini   bolalik
chog‘laridayoq  qayta-qayta  o‘qib,  yod  olgan.  Alisher  Navoiy  keyinchalik   maktab
va maorif masalalariga katta ahamiyat berdi. U mehnatkash xalq bolalarini o‘qitish
va tarbiyalash uchun maktablar ochish va madrasalar qurish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik
qildi. Alisher  Navoiy Astrobodda surgunda yurganida podsho Husayn Boyqaroga
yozgan xatida o‘g‘il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qilgani, shaxsan
o‘zi   madrasalar   qurishda   tashabbus   ko‘rsatgani   buning   yaqqol   dalilidir.
Navoiyning   fikricha,   maktab   xalqqa   nur   keltiradi,   unga   to‘g‘ri   yo‘l   ko‘rsatadi,
bolalarni   bilimli   qiladi.   U   o‘zining   “Ixlosiya”   madrasasi   yonida   maktab   ochib,
bolalarni   o‘qitish   va   tarbiyalash   uchun   zarur   sharoit   yaratib,   buning   uchun   lozim 32bo‘lgan   mablag‘   ajratadi.   Navoiy   dars   beruvchini   quyoshga   o‘xshatadi   va   bu
quyosh o‘z atrofidagi  yulduzlarga nur sochadi, ya’ni  hali  ilmdan bexabar  bo‘lgan
toliblarga ilm nurini sochadi, ma’rifat beradi, deydi. Asarning uch bobi ham ta’lim-
tarbiya,   odob-axloq   to‘g‘risida.   Masalan,   birinchi   qismning   birinchi   fasli   “Odil
salotin zikrida” bilan boshlangan bo‘lsa, “darveshlar zikrida” nomi ostida tugaydi.
Yaxshi  podshoh bo‘lish uchun ham, yaxshi  vazir bo‘lish uchun ham, yaxshi  noib
bo‘lish   uchun   ham,   eng   avvalo,   yaxshi   ta’lim-tarbiya   kerak.   Bu   xislatlar   haqida
asarda   to‘liq   keltirilgan.   Asarning   ikkinchi   qismida   odob-axloq,   ta’lim-tarbiya
masalaiga   chuqurroq   kiriladi   va   tavba   nima-yu   tavakkul   nima,   barcha-barchasiga
to‘xtalib   o‘tiladi.   Ta’lim-tarbiya   masalasi   ikkinchi   qismda   yaqqolroq   ko‘ringan.
Alisher   Navoiy   ta’lim-tarbiya   to‘g‘risidagi   fikrlarini   ko‘proq   barkamol
insonni   ifodalovchi   ijobiy   obrazlar   yaratish   orqali   bayon   qiladi.   Ilm-ma’rifat,
axloq-odob   masalalariga   doir   fikrlarini   esa   ilmiy-falsafiy   va   didaktik   asarlarida
bayon   qiladi.   Navoiy   aql   kuchiga   cheksiz   ishonadi,   komil   ishonch   bilan   ilm-
fanning fazilati juda katta, deb hisoblaydi. Umuman olganda, Alisher Navoiyning
barcha   asarlarida   ta’lim-tarbiya,   odob-axloq,   tasavvufona   ruh   ustunlik   qiladi.
Alisher   Navoiyning   inson   haqidagi   qarashlari   uning   ilohiyot   va   koinot,   ular
o‘rtasidagi bog‘lanish singari masalalarga aloqadordir. Shoirning ta’limotiga ko‘ra,
atrofdagi   borliqning   paydo   bo‘lishi   Xudoning   o‘z   husnini   koinotda   namoyon
qilishga   muxtojligi   ifodasidir,   deb   tasavvur   qilinadi.   Shunga   ko‘ra,   dunyoning
yaratilishi   bir   qonuniy-tabiiy   jarayon hisoblanadi.
Shoirning   bunday   falsafiy   qarashlari   «Mahbub   ul-qulub»   asarida   izchil   va
har   tomonlama   bayon   etilgan.   Buyuk   insonparvar   Alisher   Navoiy   o‘rta   asrdagi
Uyg‘onish davrining boshqa ulug‘ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson
qanday   bo‘lishi   lozimligini   ko‘rsatdi.   U   o‘z   davridagi   nohaklikka,   adolatsizlikka
qarshi   kurashdi,   amaldorlarning   o‘z   vazifalarini   suiste’mol   qilishlarini   va
ta’magirliklarini   fosh   etdi,   ojiz,   muhtoj   kishilarni   o‘z   himoyasiga   oldi.   Alisher
Navoiy   madaniyat   va   san’atning   chinakam   homiysi   sifatida   taniladi.   Uning
faoliyatida   ijtimoiy-siyosiy   masalalarni   to‘g‘ri   hal   etishga   intilish,   jamiyatdagi
barcha   ijtimoiy   qatlamlarga,   barcha   qavmlarga   bir   xil   munosabatda   bo‘lish,   hech 33qaysi   birini   kamsitmaslik,   hammaning   manfaatiga   barobar   xizmat   qiladigan
jamoat   binolarini   qurishga   alohida   e’tibor   berish   oldingi   o‘ringa   chiqa   boshladi.
Xondamirning   qayd   qilishicha,   80-yillar   davomida   Alisher   Navoiy   o‘z
mablag‘lari   hisobidan   Hirotda   va   mamlakatning   boshqa   shaharlarida   bir   necha
madrasa,  40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin
hovuz     qurdirgan     yoki     ta’mirlattirgan.     Ular     orasida     Hirotdagi     «Ixlosiya»,
«Nizomiya»   madrasalari,   «Xalosiya»   xonaqohi,   «Shifoiya»   shifoxonasi,   Qur’on
tilovatxonasi     bo‘lgan     «Dorulhuffoz»     binosi,   “   Jome’     “   masjidi,   Marvdagi
«Xusraviya»   madrasasi,   Mashhaddagi   «Dorulhuffoz»   xayriya   binosi   va   b.   noyob
me’morlik yodgorliklari   bor.  Bobur  qayd  etganidek,  Navoiydan   bo‘lak  hech  kim
bu   qadar   xayrli   binolar   yaratishga   musharraf   bo‘lmagan   edi.   Bu   davrda   Hirotda
adabiy hayot jo‘sh urgan. Alisher Navoiy atrofida Shayxim Suhayliy, Xoja Osafiy,
Binoiy kabi o‘nlab shoirlar, Hasan Noiy, Xoja Abdullo Marvoriy, Qulmuhummad
Udiy,   Shohquli   G‘ijjakiy   kabi   o‘nlab   sozandalar,   Mirxond,   Xondamir   kabi
tarixchilar,   Sultonali   Mashhadiy,   Abdujamil   Kotib,   Xoja   Hofiz   Muhammad,
Muhammad   Xandon,   Mavlono   Hijroniy   kabi   mashhur   kotiblar,   Behzod   kabi
musavvirlar,   Husayn   voiz   Koshifiy,   Atoulloh   Husayniy   kabi   iste’dodlar   qizg‘in
ijodiy   mehnat   bilan   band   edilar.   Ularning   ko‘pchiligi   Navoiy   tarbiyasida   voyaga
yetdilar.   Hirotda,   umuman,   Xuroson   mulkida   ma’naviy   hayotning   baquvvat
ustunlaridan   Abdurahmon   Jomiy   bilan   Alisher   Navoiy   o‘rtasidagi   ijodiy   hamkorlik
–   ustoz-shogirdlik ko‘p masalalarda hamfikrlilikka olib keldi. Alisher Navoiyning
barcha   lirik   janrlarga   oid   she’rlari   yuksak   mahorat   bilan   yozilgan   bo‘lib,   inson
manfaatlariga,   uning   e’tiqodini   mustahkamlashga,   ruhini   sog‘lomlashtirishga
xizmat qiladi. Uning falsafiy, axloqiy mazmundagi hayot nafasi  ufurib turgan har
bir she’ri bu janrning o‘lmas namunalaridir.   Butun umrini yaxshilikka, ezgulikka,
insoniylikka, o‘z milliy g‘ururini, tilini, adabiyotini yuksaklarga ko‘tarishga baxsh
etgan   bobomiz   Hazrat   Alisher   Navoiy   bilan   har   qancha   faxrlansak   haqlidirmiz.
Uning   noyob   asarlari   xalqimiz   ma’naviy   merosining   yuksak   namunasi   bo‘lib
xizmat qiladi. Biz yosh avlod, Hazrat Navoiydek buyuk insoniylikni, eliga, yurtiga
fidoiy   bo‘lishning   oliy   namunasini,   ezgulikka,   soflikka,   sevgi   va   sadoqatga 34chorlashning   mumtoz   hissiyotlarini   o‘rganishimiz   lozim   va   bu   bebaho   merosni
kelajak   avlodlarga   hech   qanday   xiyonat   qilmay   yetkazish   bizning   muqaddas
vazifamizdir.   Ana   shu   muqaddas   vazifaga   va   burchga   sodiq   qolishda   bizga
e’tiqod,   imon,   g‘urur   va   o‘zlikni   anglash   muhimdir.   Hazrati   Alisher   Navoiy   o‘z
asarlarida   adolat   va   insonparvarlik   g‘oyalarini   targ‘ib   etgan.   Ana   shunday
asarlaridan biri bo‘lgan, sharqda yetti iqlim istiqboli uchun   mangu chiroq bo‘lgan
ajib   bir   asari   “Mahbub  ul-qulub”  ham   xuddi  “Xamsa”   singari  millatning faxridir.
Bu   asar   ulug‘   mutafakkir   va   buyuk   shoir   Alisher   Navoiyning   umri   oxirida   906
(1500-1501)   yilda   yozilgan   yirik   nasriy   asaridir.   U   muallifning   g‘oyat   mazmunli
va   sermashaqqat   hayoti   davomida   to‘plagan   boy   tajribasi   va   xulosalarining
yig‘indisidir.   Alisher   Navoiy   bu   asarida   ham   inson   haqida   qayg‘uradi.
Navoiy   ushbu   asarida   yuksak   insoniy   fazilat   va   ezgulikni   madh   etish,
targ‘ib,   tashviq   etish   bilan   cheklanmaydi.   U   ayni   zamonda   odamlardagi   yomon,
xunuk,   insoniylikka   xilof   xislatlarni,   insonlar   uchun,   jamiyat   uchun   zararli,
sharafli inson sha’niga yarashiqsiz xulq- atvor va sifatlarni qoralaydi, tanqid ostiga
oladi.   Navoiy   bu   qismda,   o‘zining   ijtimoiy   qarashlariga   oid   fikrlarini   davom
ettiradi,   chuqurlashtiradi,   yangi-yangi   dalillar   bilan   asoslaydi.   Navoiy   ilm   ahlini
g‘oyat   yuksak   baholaydi,   mamlakat   obodonligini   ta’minlashda,   xalq   ahvolini
yengillashtirishda   ularga   juda   katta   umid   bog‘laydi.   Bu   xususda   “Mahbub   ul-
qulub”   dagi:
Kishiga necha kelsa mushkul 
hol,   Hikmat-u   aql anga   erur,  
halol,
kabi bayt va ilm hamda olimlar haqidagi fikrlari g‘oyat ahamiyatlidir. Shuningdek,
o‘rganib   undan   amalda   foydalanmagan,   ya’ni   ilmini   xalq,   mamlakat   xizmatiga
qo‘ymagan olimlarni   Navoiy   hajv ostiga oladi.
Navoiyning   ilm-fan   haqidagi   o‘gitlari   uning   ma’rifatparvarlik
g‘oyalarining   uzviy   qismini   tashkil   qiladi.   U   butun   hayoti   davomida   ilm-
ma’rifatni   targ‘ib   etdi.   Mehnat   aziyatini   chekib   ilm   o‘rganganlarni   olqishladi   va 35avlodlarni   ilm-ma’rifatni   egallashga   da’vat   etdi.   Uning   “Bilmaganni  so‘rab 36o‘rgangan  olim  va  orlanib  so‘ramagan  o‘ziga   zolim. Oz-oz   o‘rganib  dono bo‘lur,
qatra-qatra   yig‘ilib  daryo   bo‘lur”  kabi   dono  o‘gitlari   xalqning  hikmatli   so‘zlariga
aylanib ketdi.
“Mahbub ul-qulub” dagi materiallar zaminida nutqning juda ko‘p fazilat va
xislatlari ochiladi. Jumladan, Navoiy “nodon pandida g‘alat muqarrar va dushman
nasihatida   firib   mutasavvar”   ekanligini,   ular   bilan   muloqatda   bo‘lganda   aql   va
tadbir   bilan   ish   ko‘rishni   maslahat   ko‘radi.   Navoiy   ushbu   asarida   “Zamon
kishilari   bevafoligidan   bag‘rimda   tikonlar   bor   va   davr   xalqi   behayoligidan
ko‘ksimda   yaralar   bor.   Bular   haqida   yozay   desam,   katta   chidam   menga   vafo
qilmaydi   va   barchasini   qalamga   olay   desam,   uzoq   umr   davomida   ham   tugatib
bo‘lmaydi”   deya   bevafolarining   jabridan   fig‘on   chekadi   va   ushbu   baytni   keltiradi:
Kimga   qildim   bir   vafokim-yuz   jafosin   ko‘rmadim?
Ko‘rguzub   yuz   mehr,   ming   dardu   balosin   ko‘rmadim?
Shunday qilib, Alisher  Navoiy   “Mahbub ul-qulub” asarida o‘z zamonasiga
va undagi ijtimoiy tabaqalar, guruhlar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy hodisalarga faol
munosabat   bildiradi   va   o‘zining   yuksak   optimistik   tilagini,   kelajak   avlodlariga
qaratilgan   eng   pokiza   tuyg‘ularini,   gumanistik   niyatlarini,   dono   o‘gitlarini   asarga
g‘oyat   katta   dadillik   va   o‘ziga   xos   qat’iylik   bilan   teran   mazmunda   bayon   etadi.
O‘zi yaratilgan har bir asar insonni ezgulikka, ma’rifatga boshlamog‘i darkor. Agar
yaratilgan asar  bunday xususyatlardan holi bo‘lsa, bunaqa asarlarni asar  deyishga
inson tili biroz iymanadsi. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari insonlarni
ma’rifatga   boshlovchi   didaktik   asar   deb,   bemalol   ayta   olamiz.   Chunki   asarda
insonni tarbiylovchi jihatlarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. “Mahbub ul-qulub”
odob-axloq, ma’naviyat va ma’rifat ustiga qurilgan asar. Buning dalilini yuqorida
keltirilgan   gaplarimizga   isbotlab   o‘tdik.   Shuning   uchun   ham   bunga   ortiqcha   izoh
berishni joiz topmadik. 37III bob. Ta’lim bosqichlarida “Mahbub ul-qulub” asarining o‘rganilishi
3.1.        VI        sinfda        “Mahbub        ul-qulub” asarining        o‘rganilishi   
Yetishib   kelayotgan   yosh   avlodga   Alisher   Navoiyning   hayoti   va   ijodiy
merosini   o‘rgatish,   asarlaridagi   vatanparvarlik,   insoniylik,   mehr-muhabbat,   komil
inson g‘oyalarini  singdirish  uchun ta’lim  bosqichlarida  adib hayoti  va asarlaridan
parchalar berilgan. Ular quyidagilardan iborat: 5-sinfda “Hayrat ul-abror”, 6-sinfda
“Mahbub   ul-qulub” ,   7-sinfda   “Sabb’ai   sayyor”,   8-sinfda   g‘azallari,   9-sinfda
“Farhod   va   Shirin”,   10-sinfda   g‘azal,   qit’a   va   ruboiylari,   11-sinfda   “Saddi
Iskandariy”   asarlari,   akademik   letsiylar   uchun   ishlab   chiqilgan   majmuaning   2-
kitobida   Alisher Navoiyning g‘azal, qit’a, ruboiy, tuyuq, muxammas, tarjibandlari
va  “Xamsa”ning   5   ta  dostonidan   parchalar   berilgan.Ta’lim   bosqichlarida  faqat   6-
sinf adabiyot darsligida “Mahbub ul-qulub” asari berilgan. 6-sinflar   uchun 68 soat
ajratilgan   bo‘lib   shundan   3   saoti   “Mahbub   ul-qulub”   asarini   o‘rganish   uchun
berilgan   bo‘lib,   darslikda   “Mahbub   ul-qulub”ning   uchinchi   qismi   bo‘lgan
tanbehlardan   namunalar   keltirilgan.   Alisher   Navoiyga   oid   ma’lumotlar
quyidagicha   berilgan.   Eng   avvalo,   adib   haqida   qisqacha   umumiy   ma’lumotlar   va
shunga oid savol va topshiriqlar berilgan. Ushbu umumiy ma’lumotlarni bu yerda
ham keltiramiz: “Aziz o‘quvchi, Siz buyuk bobokalonimiz hazrati Alisher Navoiy
haqida   ko‘p   eshitgansiz,   kitoblar   o'qigansiz   va   balki   atoqli   yozuvchi   Oybekning
«Navoiy»   romani   asosida   suratga   olingan   ko‘p   qismli   videofilmni   ham   tomosha
qilgansiz.   Qolaversa,   o‘tgan   yilgi   adabiyot   darslarida   hazratning   hayoti   va   ijodiy
faoliyatiga oid ma’lumotlami qunt bilan o‘rgangansiz. Har yili 9-fevralda shoiming
tavallud   ayyomi   Toshkent   shahridagi   Milliy   bog‘   hamda   yurtimizning   turli
vohalariga   o‘ratilgan   haykallari   poyiga   gullar   qo‘yib,   ul   zot   xotirasini   yod   etish
an’anaga aylanganini ham bilasiz. Nima uchun shoir bobomizga shunday ehtirom
va   e’zoz   bildiramiz?   Asarlarini   qayta-qayta   nashr   etib,   keng   targ‘ib   qilamiz?
Chunki   “Alisher   Navoiy   xalqimizmng   ongi   va   tafakkuri,   badiiy   madaniyati   tarixida
butun   bir   davmi   tashkil   etadigan   buyuk   shaxs,   milliy   adabiyotimizning   tengsiz 38namoyandasi,   millatimizning   g‘ururi,   sha’n-u   sharafini   dunyoga   tarannum   qilgan
o‘lmas   so‘z   san’atkoridir.   Ta’bir   joiz   bo‘lsa,   olamda   turkiy   va   forsiy   tilda
so‘zlovchi   biron-bir   inson   yo'qki,   u   Navoiyni   bilmasa,   Navoiyni   sevmasa,
Navoiyga   sadoqat   va   e’tiqod   bilan   qaramasa” 3
.   Darhaqiqat,   bobomizning
mustaqillik   yillarida   nashr   etilgan   yigirma   jildlik   mukammal   asarlari   to‘plamiga
kirgan   she’r-u   dostonlari,   ilmiy   va   tarixiy   asarlari,   xotira   va   yozishmalari   ruhiy
dunyomizni   nihoyatda   boyitadigan,   aql-tafakkurimizni   charxlaydigan,   yurtimiz
tarixi   vakilining   buyuk   siymolari   haqida   juda   qimmatli   ma’lumotlar   beradigan
asarlardir.   Mazkur   asarlaming   orasida   besh   ulug‘vor   dostonni   o‘z   ichiga   olgan
«Xamsa»,   ayniqsa,   alohida   e’tiborga   sazovor.   Siz   avvalgi   sinflarda   bobomizning
ijodiy   faoliyatlari   bilan   tanishganingizda   «Xamsa»   yaratish   juda   mushkul,   ammo
sharafli hodisa hisoblanganini, jahon adabiyotida faqat ozarbayjon shoiri Nizomiy
Ganjaviy,   hind   adibi   Xisrav   Dehlaviy   va   fors-   tojik   adabiyoti   namoyandasi
Abdurahmon Jomiyga, o‘zbek hamda boshqa turkiy adabiyot vakillari orasida esa
faqat Alisher   Navoiyga nasib etganini   bilib olgansiz.
Menimcha,   mana   shu   o‘rinda   adib   hayoti   haqida   qisqacha   tarixiy
ma’lumotlar   berib   ketilsa,   maqsadga   muvofiq   bo‘lar   edi.   Chunki   o‘quvchi   adib
haqida   qisqacha   ma’lumotga   ega   bo‘lsa,   o‘quvchi   ongida   tasavvur   shakllanadi.
Darslikda “Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismida berilgan tanbehlarning asosan
6-sinf   o‘quvchisining   qabul   qilish   darajasiga   yarasha   asarning   ular   hazm   qila
oladigan   odob-axloqqa   oid   tanbehlar   keltirilgan.   Tanbehlarda   o‘quvchilarni
barkamollikka   yetaklaydigan,   ularni   kelajakda   yaxshi   ezgu-fazilatli   inson   bo‘lib
yetishiga   xizmat   qiladigan   g‘oyalar   ilgari   suriladi.   Asarning   o‘zi   ham   aslida
didaktik-pandnoma   asardir.   Bu   jihatdan   asar   6-sinf   darsligida   qo‘yilib   to‘g‘ri
xulosa   qabul   qilingan.   Asarni   boshqa   yuqori   sinflarda   ham   o‘quvchilarning
yoshiga   mos   qo‘yib   borilsa   maqsadga   muvofiq   bo‘lar   edi.   Chunki   bu   asarda
Alisher   Navoiyning   butun   odob-axloqqa   oid   hayot   tajribalari   keltirilgan.
Yuqoridagi   shuncha   fikrlardan   so‘ng   sizga   6-sinf   adabiyot   darsligida   berilgan
“mahbub   ul-qulub”ning   tanbehlarini havola etamiz “
3 Islum   Karimov.   «Yuksak   ma'naviyat   -   yengilmas   kuch».   T.,   «Ma’naviyat».   2008. –B.   47.
4 4  
Ahmedov   S,   Qo‘chqorov   R, Rizayev   SH.   6-sinf.   Adabiyot. II   qism.   –   Toshkent:   Ma’naviyat,   2013. –B.   32-33. 39«MAHBUB   UL-QULUB» dan
T   a   n   b i   h   (11)
Saxovat   va   himmat   bobida
Saxovat   insoniyat   bog‘ining   borvar   shajaridur,   balki   ul   shajaming   mufid
samaridur. Odamiyliq kishvarining bahri mavjvari, balki ul mavj bah.ining sarmn
gavhari. Saxovatsiz kishi - yog‘insiz abri bahor va royihasiz mushki totor. Mevasiz
yig‘och hamon-u o‘tun hamon va yog‘in- siz bulut hamon-u tutun hamon. Saxosiz
kishi   birla   gavharsiz   sadafning   bir   hukmi   bor.   Dursiz   sadaf   bila   o‘lub   qurug‘on
kashafg‘a   ne e’tibor.
Saxiy bulutdur  – ishi  xirmon, balki maxzan bermak. Baxil  mo‘rdur  – da’bi
xo‘sha   balki   dona   terrnak.   Himmat   ahlig‘adur   saxovat   ixtisosi   va   bu   ikki   sharif
sifat   valoyat   xosi.   Saxovat   odamig‘a   badandur   va   himmat   anga   ruh   va   himmat
ahlidin olamda yuz ming futuh. Himmatsiz kidii er so- nida emas, ruhsiz badanni
kishi   tirik  demas.   Oliy  himmat   shohbozedur   baland   parvoz   va  behimmat   sichqon
sayyode   yurutacni   toz.   Shunqor   maskani   shohning   bilagi,   yurutachi   maqomi
o'laksaning   sassig' badani   va so‘ngagi.
Arslon   ishi   sayd   urub   sibo‘ni   to‘yg‘ormoq   va   sichqon   varzishi   diram
o‘g‘urlab, tugunni axtarmoq. Sohibi himmat muflisliq bila past bo‘lmas, himmatsiz
ganj   topsa,   biyiklarga   hamdast   boMmas.   Chinor   ilgi   xotilig^idin   biyikligiga   ne
nuqson va tufroqqa nihon ganjlari bila ne ulvi shon. Himmat ahlig^a agarchi biyik
kavkabdur,   ammo   saxovatg'a   necha martabadur.
Isrof   saxo   emas   va   itlofni   ma'no   ahli   saxo   demas.   Haq   molin   kuydurganni
devona   derlar   va   yorug‘   kunda   sham'i   kofuriy   yoqqonni   aqldin   begona   derlar.
Mubohot   uchun   bennak   xudnamoliq   va   aning   bda   o‘zin   saxiy   demak   behayoliq.
Ulki el ko‘rmaguncha bermas – laimdur, saxiy emas. Tilab berganni ham saxodin
yiroq   bil;   ibrom   bila   bergandin   bermaganni   yaxshiroq   bil.   Birta   o‘tmakni   ikki
bo'lub,  yannin  bir   oehg'a  berganni   saxiy   de;   o‘zi  yemay   barin  muhtojga  berganni
axiy   de.
Tanbih   (12) 40Hunarlarni   topmoq   –   yedurmakdur   va   ayblarni   yopmoq   –   kiydurmaqdur.
Mahallida bergan eski chortora to‘n - saxovat va bemahal bergan zarboft chorqab –
shaqovat.   Desangki,   taoming   zoye’   bo‘lmag‘ay   -   yedur   va   tilasangki,   libosing
eskirmagay   -   kiydur.   Saxo   tariyqin   mazkur   bo‘lg‘on   so‘z-la   angla,   ammo   karam
oyini   va futuvvat   rusumi   o‘zga angla.
Tanbih   (18)
Hilm   zikrida
Hilm   inson   vujudining   favoqihlig‘   bog‘idur,   odamiylig‘   olamining
javohirlig‘ tog‘i. Hilmni havodis daryosida kishilik kemasining langari desa bo‘lur
va   insoniyat   mezoni   toshig‘a   nisbat   qilsa   bo‘lur.   Axloq   shaxsning   og‘ir   baholig‘
libosidur va ul libos jinsining sangin debosi. Muxolif nafslar sarsari uchurmoqdin
asrag‘uvchi   va   munofiq,   bulhavaslar   harzasi   tundbodi   sovurmoqdin   saqlag‘uvchi.
Xaloyiqdin kishiga mujibi ta’zim  va e’zoz va akobirdin asog‘irg‘a boisi iltifot va
imtiyoz.   Necha   ulug‘   kishi   tamasxur   va   tiybat   qilsa,   aning   qoshida   beshukuh   va
viqor. Nechakim, inusin kishi hazl va xiffat ko‘rguzsa, aning qoshida beshafqat va
bee’tibor.   Ammo   davron   bog'ining   xas   va   xoshakoyinlari   va   yeldek   besabot   va
tamkinlari ko‘ziga hilm ahli og‘irliqqa mansub va garon jonliq bila ma’yubdurlar.
Qnyundek   tufrog‘ni   havog‘a   sovururlar   va   sabuksorliq   bila   boshlarin   ko‘kka
yetkururlar. Tog‘ paykorin ayog‘  ostig‘a olmoq oyinlari va dasht  ajzosin  havog‘a
sovurmoq   tamkinlari.   Yeldek   har   eshikdin   kirarga   orlari   yo‘q,   o‘tdek
otashdonligMdin o'zga shiorlari yo‘q. Yel agarchi lola tojin uchurg‘ay, ammo qiyo
kamarig‘a neta olg‘ay. 0‘t agarchi tog‘ etagin kuydurgay, ammo quyosh axgarig‘a
nechuk yeta olg‘ay?..
Ammo   yel   agar   ko‘kka   yetsun,   sabukbordur   va   bemiqdor   va   tog1,   agar
tufroqqa botsunki, sohibviqordur, hilm-shior. Aning zimnida o‘tqa yoqqudek xas-u
xoshok,   munung javfida   shoh   tojig‘a   tikilgudek   la’li   otashnok.
Bayt:
Og‘irliq vaznidindur seldin g‘amsiz Hiriy tog‘i,   41Yengillik   fartidin   barbod   erur   qomg‘oq   yafrog‘i.
Ta   n   b i   h   (22)
Mazlumg‘a baxshoyish ko'rguzki. zolimdin osoyish ko'rgaysan. Zerdastlarga
naf’   yetkur,   agar   tilasangki.   zabardastlardin   zarar   ko‘rmagaysan.   Xiradmand
muxolafatdin   qochar   va   muvofaqatg'a   muloyamat   eshigin   ochar.   Zanbur
g‘avg‘osidin   nish mutasavvardur   va   asal savdosidin   no‘sh muyassar.
T   a   n   b i   h   (30)
Har kimki. birov bila yordur yoki yorlig‘ da’viysi bordur. kerakkim. o‘ziga
ravo tutmog'onni yorig'a ravo tutmasa, ko'p nimakim o‘ziga ham ravo tutsa, anga
tutmasa.   Bas   mashaqqatkim,   andin  ruhg'a   alam   yetar,   kishi   ani   olz   jism-u  jonig'a
tajviz etar. Ammo ani yorig‘a taxayyul qila olmas, agar taxayyul qilsa, vahshatidin
hayoti   qolma.
Qit’a:
Yor uldurki, har nechakim o‘ziga
Istamas,   yorig‘a   ham   istamagay.
O‘zi istarki, yor uchun o'lgay,
Ani   munda   sherik   aylamagay.
T   a   n   b i   h   (48)
Tilga   ixtiyorsiz   –   elga   e'tiborsiz.   Harzago‘ykim,   ko‘p   takallum   surgay,
itdekdurkim,   kecha   tong   otquncha   hurgay.   Yamon   tillik   andoqkim,   el   ko'ngliga
jarohat  yetkurur, o‘z boshig‘a ham ofat yetkurur. Nodonning muvahhish harzag‘a
bo‘g‘zin qinnog‘i  -  eshakning jihatsiz qichqinnog‘i. Xo‘shgo‘ykim, so‘zni  rifq va
musovo   bila   aytg‘ay,   ko£ngulga   yuz   g‘am   keladurg‘on   bo‘lsa,   aning   so‘zidin
qaytg‘ay. So‘zdadur har yaxshiliqni imkoni bor, munda debdurlarki. nafasning joni
bor.   Masihokim,   nafas bila   o‘lukka   jon   berdi,   go'yo   bu jihatdin erdi.
Makruheki,   harzasi   tavil   va   ovozi   karihdur,   o‘zi   savti   bila   qurbaqag‘a
shabihdur. Ahli saodatlar ruhbaxsh zulolig‘a manba’ ham til, ahli shaqovatlar nahs 42qavqabig‘a   matla‘   ham   til.   Tiliga   iqtidorlig‘-   hakimi   xiradmand;   so‘ziga   ixtiyorsiz
-   laimi   najand.   Tilki   fasih   va   dilpazir   bo‘lg‘ay   —  xo'broq   bo‘lg‘ay,   agar   ko‘ngul
bila   bir   bo‘lg‘ay.
Til   va   ko'ngul   xo‘broq   a’zodurlar   insonda;   savsan   va   g‘uncha   marg'ubroq:
rayohindurlar   bo‘stonda.   Odame   til   bila   soyir   hayvondin   mumtoz   bo‘lur   va   ham
aning bila soyir insonga sarafroz bolur. Til muncha sharaf bila nutqning olatidur va
ham   nutqdurki,   agar   nopisand   zohir   bo‘lsa,   tilning ofatidur.
T   a   n   b i   h   (49)
Tildin   azubat   dilpisanddur   va   liynat   sudmand.   Chuchuk   tilki,   achchig'liqqa
evruldi,   zarari   om   bo‘ldi,   qandniki,   muskir   boda   qildilar,   harom   bo‘ldi.   Chuchuk
so‘z   sof   ko'ngullarg'a   qo‘shdur,   barcha   atfol   tab’ig'a   muloyim   halvofurushdur.
Bayt:
Xush so‘zga kim o'lsa mast-u behush,
Sharbat aro   zahmi   qilur   no'sh.
T   a   n   b i   h   (50)
Har   kimki,   so'zi   yolg'on.   yolg'oni   zohir   bo'lg'och   uyolg'on.   Yolg'onni
chindek   aytquvchi   suxanvar   -   kumushni   oltun   ro'kash   qiluvchi   zargar.   Yolg'on
afsonalarda   uyqu   kelturguvch..   yolg'onchi   uyquda   takallum   surguvchi.   Yolg'on
aytguvchi   g‘aflatdadur.   So'znmg   asnofi   bag'oyat   cho‘qdur.   yolg‘ondin   yamonroq
sinfi yo‘qdur.
«MAHBUB UL-QULUB» ASARIDAN OLINGAN
NAMUNALARNING   NASRIY   BAYONI
Hurmatli     o‘quvchilar,      guvohi      bo‘lganingizdek,      Alisher      Navoiyning
«Mahbub   ul-qulub»   asaridan   keltirilgan   ayrim   namunalaming   o‘ziyoq   buyuk
mutafakkiming ham she’riy, ham nasriy uslubda birdek ynksak asarlar yarata olish
iqtidoriga   ega   bo‘lganini   ko‘rsatadi.   Hikoya   tarzining   ravonligi,   badiiy   san’atlar
bilan   bezalgani,   fikr   va   qarashlaming   aniq   ifoda   etilishi   matnning   shavq   bilan
o‘qilishiga zamin yaratadi. Lekin Sizning bilim va tajribalaringiz mazkur asardagi 43barcha so‘zlarni to‘liq anglash uchun hozircha yetarli emas. Shundan kelib chiqib,
asardan   olingan   parchaning   bugungi   adabiy   tilimizdagi   matnini   e’tiboringizga
havola   etish   foydali   boMadi,   deb   o‘ylaymiz.
Ta   n   b i   h   (11)
Saxovat   va   himmat   to‘g‘risida
Saxovat   insoniyat   bog‘ining   hosildor   daraxti,   balki   u   daraxtning   foydali
mevasidir.   Saxovat   odamiylik   mulkining   mavj   urib   turgan   dengizidir,   balki   u
to‘lqinli dengizning bebaho gavharidir. Saxovatsiz odam - yog‘insiz bahor bulutiga
va   hidi   yo‘q   mushk-anbarga   o'xshaydi.   Mevasiz   daraxt   ham   bir-u,   o‘tin   ham   bir;
yog‘insiz   bulut   ham   bir-u,   tutun   ham   bir.   Saxovatsiz   odamdan   ichida   gavhan
bo'lmagan   sadafning   farq;   yo‘q;   dursiz   sadaf   bilan   qurib   qolgan   toshbaqa
chanog'ining   farqi   yo'q...   Saxiy   bulutdir,   xirmon-xirmon   don   hosili,   balki   xazina
beradi:   baxil   chumolidir.   don-dun.   mashoq   teradi.   Himmat   ahlining   ixtisosi   —
saxovatdir:   bu   ulug‘   sifat   –   pokiza   kishilarga   xosdir.   Odam   bu   badan   bo4sa,
himmat uning jonidir; himmatlilardan olam ahli uchun yuz ming sharaf va shukuh
yetishadi. Himmatsiz kishi – er sonida emas; jonsiz badanni hech kim tirik dcmas.
Oliyhimmat   odam   –   balandparvoz   lochindir;   behimmat-   sichqon   ovlovchi
kalxatdir. Shunqoming maskani – shohning bilagidir; kalxatning joyi o‘limtikning
sassiq   badani   va so‘ngagidir.
Arslonning maqsadi - ov qilib, och yirtqichlami to‘yg‘azmoq; sich- qonning
harakati   –   don   o‘g‘irlab,   tugun   axtarmoq.   Himmat   egasi   –   qashshoq   bo'lsa   ham
tubanlik   qilmas;   himmatsiz   odam   –   xazina   topsa   ham   buyuklarga   teng   bo'lmas.
Chinordaraxti   bo'sh   qo'lli   bo‘lsa-da,   uning   yuksakligiga   nuqson   yetmaydi;   yer
tagida   yashirinib   yotgan   xazinaning   tuproqqa   foydasi   tegmaydi.   Himmatli
kishilaming   darajasi   yuksakdir;   ammo   saxiylikning   darajasi   bir   necha   barobar
yuksakdir.
Isrof qilish – saxiylik emas; o‘rinsiz sovurishni aqlli odamlar saxiylik demas.
Halol   molni   kuydirganni   –   devona   deydilar;   yorug‘   joyda   sham   yoqqanni   aqldan
begona   deydilar.   Maqtanish   uchun   mol   bermoq   –   o‘zini   ko‘z-ko‘z   qilmoq   va 44shunday   qilib   o‘zini   «saxiy»   demoq   –   behayolik   bilan   nom   chiqarmoq.   Kimki
xalqqa   ko‘rsatib   ehson   bersa,   u   pastkash,   saxiy   emas.   Tilagandan   so'ng   berishlik
ham   saxovatdan   yiroqdir,   qistash   natijasida   bergandan   –   bennagan   yaxshiroqdir.
Bitta kulchani ikki bo‘lib, yarmini och odamga berganni – saxiy deb, o‘zi yemay,
hammasini muhtoj   odamga   berganni   –   axiy   do‘st   deb bil.
Ta   n   b i   h   (12)
Yaxshiliklami   topmoq   -   yedirmoqdir;   ayblami   yashirmoq   –   kiydirmoqdir.
Zarur vaqtida berilgan eski chopon va bo‘z to‘n – saxovat; bemahal hadya qilingan
zarbof   chopon   –   yaramaslikdir.   Ovqatim   uvol   bo‘lmasin   desang   –   yedir;   libosim
eskirmasin   desang   –   kiydir.
Saxovat   qilish   yo'lini   shu   aytilgan   gaplardan   angla;   ammo   oliyjanoblik   va
mardlik rasmlari   bundan   boshqachadir.
Ta   n   b i   h   (18)
Hilm   to‘g‘risida
Hilm (muloyirn tabiatlik) inson vujudining xushmanzara mevalik bog‘idir va
odamiylik   olamining   javohirga   boy   tog'idir.   Yumshoq   ko'ngil-   lilik   —   hodisalar
to‘la   dengizdagi   kishilik   kemasining   langari   desa   bo'ladi   va   insoniyat   qadrini
o'lchaydigan tarozining   toshiga   tenglashtirsa ham   bo‘ladi.
Hilm   –   axloqli   odamning   qimmatbaho   libosi   va   u   kiyim   turlarining   eng
chidamli   matosidir.   U-yomon   nafsni   daydi   shamol   uchirishidan   asraguvchi   va
ikkiyuzlama   munofiqlarning behuda   harakatidan himoya   qiluvchi.
Hilm   natijasida   odam   xaloyiqning   izzat-hunnatiga   sazovor   bo'ladi;   hilm
tufayli kattalardan kichiklarga iltifot   va   marhamat   yetishadi.
Katta   kishilar   yoshlarni   masxara   va   kulgi   qilsa,   ular   qoshida   o'zi   shuncha
obro‘siz   va   bachkana   tuyuladi;   yoshlar   ham   kattalarga   nisbatan   hazil   va
yengiltakhk   qilsa,   uning   qoshida uyatsiz   va   e’tiborsiz   bo‘ladi.
Bu   davr   bog'ining   xas-xashak   singari   odamlari,   shamoldek   betayin,
yengiltak   kishilari   oldida   hilm   ahli   go‘yo   og‘ir   tabiatli   va   yomon   fe'lli   deb
kamsitiladilar.   Ularning   o‘zlari   esa,   quyundek   tuproqni   havoga   to'zitadilar   va 45yengiltabiatlari   bilan   boshlarini   go'yo   ko'kka   yetkaza-   dilar.   Tog'   jussasini   oyoq
osti  qilmoq - odatlari:  dala-dashtlardagi  zar- ralarni  havoga sovurmoq - bulaming
salobatlari.   Bunday   odamlar   yeldek   har   eshikdan   kirishga   or   qilmaydi:   o'tdek
otashdonni qizdirishdan o‘zga ishni bilmaydi. Yel – garchi lolaning tojini uchiradi,
ammo   tog'   qoyalari   kamariga   qanday   ta’sir   qila   oladi?   O't   -   tog'   etagidagi   xas-
xashaklami   kuydirishi   mumkin.   lekin   quyosh   uchquniga   qanday   tenglasha   oladi?..
Yel – agar ko‘kka yetsa ham, baribir yengil va qadrsiz; tog‘ – agar tuproqqa
botsa ham salobatlidir. Yelning orasida o‘tga yoqiladigan xas- xashaklar bor; hilm
mazmunida   esa,   shoh   tojiga   qadalgudek cho‘g‘   kabi   qizil   la‘l bor.
Bayt:
Hiri tog‘i og‘ir boMgani uchun uni sel bossa ham tashvishi yo‘q,
To‘zg‘oq   o‘simligining   yaprog‘i   yengil   bo‘lgani   uchun   shamolda
barbod   bo‘ladi.
T   a   n   b i   h   (22)
Mazlumga   yaxshilik   qilsang   –   zolimdan   omonda   bo‘lasan.   Agar
kuchlilardan   zarar   ko‘rmayin   desang,   kuchsizlarga   foyda   yetkaz.   Aqli   bor   odam
janjallashishdan   qochadi;   do‘stlashish   uchun   kelishuvchilik   eshigini   ochadi.
Arining   g‘uvullashida,   nayza   sanchishi   xavfi   bor;   asalarining   g‘ovurida   bolga
muyassar   bo‘lish   imkoni   bor.
Tanbih   (30)
Har kim birov bilan do‘st-yor bo‘lsa yoki do‘st-yorlik da’vosini qilsa, o‘ziga
ravo   ko‘rmaganni   unga   ham   ravo   ko‘rmsligi   kerak;   ba’zi   narsalami   o‘ziga   ravo
ko‘rsa hamki, yoriga ravo ko‘rmasligi lozim. Ko‘p ma- shaqqatlardan kishi ruhiga
alam   yetadi,   jism-u   joni   bunga   toqat   qiladi.   Ammo   bunday   mashaqqat   do‘sti
boshiga   tushishini   xayoliga   ham   keltira   olmaydi.   Mabodo   xayoliga   keltirgudek
bo‘lsa,   dahshatdan   hayoti   so‘nadi.
Qit’a:
Yor uldirki, o'ziga ravo ko'rmagan narsani 46Yoriga   ham   ravo   ko'rmagay.
0‘zi yori uchun o'lmoqqa tayyor esa-da,
Lekin   yorini   bu   ishda   sherik   qilmagay.
Tanbih   (48)
Tilga   ixtiyorsiz   -   elga   e’tiborsiz.   Ko'p,   bemaza   so‘zlaydigan   ezma   –
kechalari tong otguncha tinmay huradigan itga o‘xshaydi. Tili yomon odam – xalq
ko'mglini  jarohatlaydi, o‘z boshiga  ham  ofat  yetkazadi. Nodonning vahshiylarcha
baqirmog‘i   -   eshakning   bemahal   hangramog‘i.   Xushsuxan   odam   yumshoqlik   bilan
do‘stona   so‘z   aytadi;   ko‘ngilga   tushishi   tnumkin   bo‘lgan   yuz   g‘am   –   uning   so‘zi
bilan daf bo‘ladi. So‘zda har qanday yaxshilikning imkoni bor, shuning uchun ham
aytadilarki,   «nafasning   joni   bor...»
O‘zi xunuk, gapi bema’ni, ovozi yoqimsiz odam qurbaqaga o‘xshaydi. Baxt
bag‘ishlovchi toza ruh manbayi ham til; yomonliklar keltiruvchi nahs yulduzining
chiqar   joyi   ham   til.   Tilini   tiyolgan   odam   –   donishmand   oqil;   so‘zga   erk   bergan
odam - beandisha va pastkash. Til shirin va yoqimli bo‘lsa yaxshi; til bilan dil bir
bo‘lsa   yana   yaxshi.   Til   bilan   dil   –   insondagi   eng   yaxshi   a'zolardir.   Bo‘stonda   –
gulsafsar,   gulg‘uncha   va   rayhonlar   eng yoqimli   gullardir.
Odam - tili bilan boshqa hayvonlardan imtiyozlidir. Uning tili orqali boshqa
odamlardan   afzalligi   bilinadi.   Til   shuncha   sharafi   bilan   nutqning   qurolidir.   Agar
nutq noma'qul   bo‘lib   chiqsa   –   tilning   ofatidir.
T   a   n   b i   h   (49)
Til shirinligi — ko‘ngilga yoqimlidir; muloyimligi esa — foydali. Chuchuk
til   achchiqqa   aylansa   ko‘pchihkka   zarari   tegadi;   qanddan  may   tayyorlansa   harom
bo‘ladi. Shirin so‘z sof ko‘ngillar uchun asal kabi totli- dir; bolalar uchun muloyim
tabiatli   odam   -   halvofurush   kabi sevimlidir.
Bayt:
Yaxshi so‘zga kim mast-u behush bo‘lsa,
Sharbat   ichida   zaharni totli   qiladi. 47T   a   n   b i   h   (50)
Har   kimningki   so'zi–yolg‘on,   yolg‘onligi   bilingach,   uyatga   qolgon;
yolg‘onni   chindek   gapiruvchi   so'z   ustamoni   –   kumushga   oltin   qoplab   sotuvchi
zargar.   Yolg‘on-afsonalar   bilan   uyqu   keltiruvchi   yolg‘onchi   -   uyquda   alahlovchi.
Yolg‘on   gapiruvchi   g‘aflatdadir;   so‘zning   bir-biridan   farqi   ko‘pdir,   ammo
yolg‘onroq turi   yo‘qdir.
Ta   n   b i   h   (108)
Safarning   foydalari   to‘g‘risida
Turg‘un   yer   qayda-yu.   aylanuvchi   osmon   qayda?   Bir   joyda   turgan   tuproq
qayda-yu, sayr etib yuruvchi yulduz qayda? Bin qimirlamay turgani uchun kishilar
oyog‘i   ostida   poyandoz   boTdi;   ikkinchisi   esa,   harakatda   boTgani   tufayli,
yuksaklaming yuksagi   bo‘ldi.
Azob   va   mashaqqat   tavoze   va   adabning   negizidir.   Safar   esa   ranj-
mashaqqatga   sababdir.   Safar   -   erituvchi   va   kuydiruvchi   ko‘radir.   U   erish-   kuyish
esa   er   kishining   vujud oltinini   toblab   xom   gildan   tozalovchidir.
Safar   -   ayriliqqa   uchraganlami   maqsadiga   yetkazuvchi   va   mahrumlami
murod   uyiga   olib   kirmchidir.   Safar   -   xom   odamlami   pishiruvchi   va   taomlami
singdiruvchidir.   Safar   kishilami   olam   ajoyibotlaridan   bahramand   qiladi,
g‘aroyibotlar   dunyosidan   xabardor qiladi.
Aziz kishilaming mozorlarini ziyorat qilish fayziga musharraf va mukarram
bo‘lmoq ham safardan; fayzli, ulug‘ zotlar xizmatida izzat va hurmat topmoq ham
safardan.   Yo‘lovchining   yurishiga   quvvat   beruvchi   ham   safar   va   ko‘ngliga   har
tomonga bonsh zavqini soluvchi ham safar. Musofimi turli joy va manzillar bilan
tanishtiruvchi ham u; dunyoni kezish yo‘liga soluvchi ham u. Issiq-sovuqda jonga
orom   beruvchi   ham   u;   achchiq-chuchukdan ko‘ngilni ogohlantiruvehi   ham   u.
Safar vodiysida musofirning oyog‘iga ko‘p dard-u balo tikanlari sanchdadi,
lekin   har   qadalgan   tikandan   bir   maqsad   guli   ochiladi.   Yo‘l   mashaqqati   zarbidan
kishining a’zoyi badani qaqshaydi: vujudi yo“- lovchilar oyogT bilan toptaladi va
har   a’zosi   u   oyoqlar   ostida   ushaladi.   Ammo,   ko‘nglining   vayronligi   tuzaladi   va
ruhi   ko'zgusi   ravshan   tortib,   jilo   topadi. 48Har   o‘lkaning   go‘zalligi,   har   manzilning   osoyishtaligini   safarda
yuruvchilardan so‘ra va musofirlardan eshit. Safar qilmagan orom olish farog‘atini
qaydan bilsin? Musofirlik azobini chekmagan vatandagi hayotning qadrini qaydan
anglasin?   Oqmaydigan   dengiz   suvini   ichsa   bo‘ladimi?   Oqar   daryoning   zilol
suvlaridan ichishni   tark   elsa   bo‘ladimi?
Odam   uchun     doim     harakatda     bo‘lish     –     hayotlikdan     asardir;     jonsiz
mavjudotlar   -   tiriklik   nishonasidan   bexabardir...
T   a   n   b i   h   (110)
Yaxshi   odamdan   yomonlar   ham   yomonlik   kutmas;   yaxshi   odam
yomonlardan   ham   yaxshilikni   ayamas.
Yaxshilik   qila   olmasang   -   yomonlik   ham   qilma.   Yaxshilikni   yomonlikdan
yaxshiroq deb bilmasang, yomonroq deb ham bilma. Yaxshilik qilishni bilmasang,
yaxshilarga   qo‘shil;   yaxshilik   atrofida   aylana   olmasang,   yaxshilar   atrofida   aylan.
ALISHER   NAVOIYNING   HIKMATLI   SO'ZLARI   VA
«MAHBUB   UL-QLLUB»   ASARI   HAQIDA
Siz hazrat Alisher Navoiy ijodini qancha ko'p o'rgansangiz, shunchalik ko'p
ibrat,   hayotiy   saboq   olasiz.   Bular,   o‘z   navbatida,   hayotingiz   davomida   juda
asqotadigan,   sizni   to'g'ri   yo'ldan   borib,   yaxshi   inson   bo‘lib   yetishishingiz,   obro'-
e’tibor   qozonishingizga   ko'maklashadigan   saboqlardir.   Ulug‘   mutafakkir
bobomizning   qay   bir   asarini   olmaylik,   unda   insonning   ma’naviy   tarbiyasi   bilan
bog‘liq   biron   fikr,   hikmat   uchramasdan   qolmaydi.   Hikmatli   so‘z,   pand-u   o‘git
Sharq   adabiyotining   qon-qoniga   singib   ketgan.   Asli   adabiyot   so'zidagi   «adab»
o'zagining   ma'no-mazmuni   odob   ekanini   yodga   olsak,   Sharqda   badiiy   ijod
insonlarga   pand-u   o'git,   nasihat   berishning   ta’sirli   usuli   bo‘lganini   anglaymiz.
Sharq   adabiyoti   ibratli   voqealar,   hikmatli   so'zlar,   mushohadali   kishilarni   yuksak
axloqli,   ma’naviy   boy,   komil   inson   etib   tarbiyalashni   o'zining   bosh   maqsadi   deb
belgilagan.   Alisher   Navoiy   bobomiz   ham   Sharq   adabiyotining   ana   shu   mohiyat-
mazmuni,   an'analariga   ko'ra   ijod   etdi   va   turkiy   xalqlar   adabiyotini   yuksak 49cho'qqiga   ko‘tardi.   Shoirning   g‘azal-u   ruboiylari,   muxammas-u   qit’alari   hamda
dostonlarida pand-u o'git, hikmatlar badiiy obrazlar, qiyosiy o'xshatishlar, qiziqarli
sarguzashtlar   bayoni   orqali   anglashiladi.   «Mahbub   ul-qulub»   nomli   asarida   esa
pand-nasihat, axloqiy qarashlar bosh mavzuga aylanib, bevosita - to‘g'ridan to‘g'ri
ifoda   etiladi.   Ularga   har   tomonlama   ta’rif   berilib,   falsafiy,   axloqiy   xulosalar
chiqariladi.   Mana   shu   mulohazalardan   kelib   chiqib,   “Mahbub   ul-qulub”   kabi
asarlarni   axloqiy-   falsafiy   yo'sindagi   pandnoma   yoki   nasihatnoma   deb   ataymiz.
Turkiy   va   fors-tojik   adabiyotida   Alisher   Navoiygacha   xuddi   shu   janr   va
ko'rinishdagi   asarlar   mavjud   edi.   Bunga   Yusuf   Xos   Hojibning   «Qutadg'u   bilig»,
Sa’diy Sheroziyning «Guliston» va «Bo‘ston», Abdurahmon Jomiyning
«Bahoriston»   asarlarini   misol   keltirish   mumkin.   Alisher   Navoiy   ham   mazkur
asarlarni   chuqur   o‘rganib,   o‘sha   an’analar   ruhida   ijod   etdi.   Shoir   bu   asami
urnrining   oxirida   –   1500-yilda   yaratdi   va   uni   «Mahbub   ul-qulub»,   ya’ni
«Ko‘ngillaming sevgani» deb atadi. Bu nom bilan mazkur kitobda insonga xos eng
ezgu   fazilatlar,   uni   ma’naviy   barkamol   etadigan,   o‘zgalar   qarshisida   go‘zal,
oliyjanob ko‘rsatadigan hislatlar jamlanganligini anglatmoqchi bo‘ldi. Darhaqiqat,
Alisher Navoiy ko‘zlagan maqsad nafaqat asar  nomida, ayni chog'da uning butun
ma’no-mazmunida,   ta’rif-u tafsilotlarida   to‘la   mujassamdir.
Ulug‘   bobomiz   asarning   kirish   qismida   quyidagilarni   alohida   ta’kidlaydi:
«Bu xoksor va parishonro'zgor kamina bolalikdan to qarilikka qadar ko‘hna
davron   voqealaridan,   aylanuvchi   osmon   hodisalaridan,   fitna   qo‘zg‘ovchi   dunyo
buqalamunligidan   -   tovlamachiligidan,   zamonaning   rang   singari   gunogunligidan
ko‘p   vaqt   va   uzoq   muddat   har   xil   xayol   va   taraddudlar   bilan   daydib   yurdim;   har
tovur   va   ravishda   bo‘ldim   va   turli   yo‘llarga   kirdim,   yaxshi-yomonning   xizmatini
qildim; katta-kichikning suhbatida bo‘ldim; goh xorlik va qiyinchilik vayronasida
nola   qildim; goho   izzat   va   ma'murlik bo‘stonida   majlis   qurdim.
Masnaviy:
Gahi topdim falakdin notavonlig‘,  
Gahi   ko‘rdum   zamondin   komronlig', 50Base issig‘, sovug‘ ko‘rdum zamonda,  
Base   achchig‘,   chuchuk   totdim   jahonda».
Darhaqiqat, «Mahbub ul-qulub» asari oltmish yillik umri davomida hayotda
ko‘rgan-kuzatganlarini   teran   tahlildan   o'tkazib,   muayyan   xulosalar   chiqargan
donishmand   adibning   kelgusi   avlodlarga   qoldirgan   buyuk   ma’naviy   merasidir.   Bu
asar har bir odam umri davomida duch kelishi muqarrar bo‘lgan hayotiy savollarga
eng tolg‘ri javoblami ta’sirli usulda berishi bilan yuksak qimmat kasb etadi. Buni
Siz   o‘qigan   boblarning mazmun-mohiyati   ham   yaqqol   ko‘rsatib   turibdi.
Mutafakkir adib saxovat va himmatni insoniyat bog‘ining hosildor daraxti, u
daraxtning   foydali   mevasi   deb   atar   ekan,   bunda   mutlaqo   mubolag‘a   qilmaydi.
Darhaqiqat.   insonlar   o‘rtasidagi   munosabatlarda   saxovatlilik,   himmatlilik   singari
oliyjanob  xislatlar   yo‘qolgan   kuni   bu   hayot   daraxti   qaqrab   qurimog‘i   turgan   gap.
Asarda oliyhimmat kishilar balandparvoz lochinga, behimmat kimsalar esa sichqon
ovlovchi kalxatga o‘xshatilishi bejiz emas. Bunga qo‘shimcha, chinakam saxovatli
va   himmatli   kishilarga   minnat   degan   qusur   mutlaqo   yotdir.   Navoiyning   bundan
besh   asr   avval   ilgari   surgan   g‘oyalari   bugun   ham   o‘z   dolzarbligi   va   ahamiyatini
yo‘qotmay   kelayotgani   kishini   hayratga   soladi.   Bu   jihatdan   shoirning   isrof
to‘g‘risidagi   mulohazalari,   ayniqsa   ibratli.   «Isrof   qilish   -   saxiylik   emas;   o'rinsiz
sovurishni   aqlli   odamlar   saxiylik   de-mas.   Halol   molni   kuydirganni   –   devona
deydilar;   yorug'   joyda   sham   yoqqanni   aqldan   begona   deydilar.   Maqtanish   uchun
mol   bennoq   —   o‘zini   ko‘z-ko‘z   qilmoq   va   shunday   qilib   o‘zini   «saxiy»   demoq-
behayolik bilan nom  chiqarmoq. Kimki  xalqqa  ko‘rsatib ehson  bersa, u pastkash,
saxiy  emas».  Bugungi   kunda  o‘tkazilayotgan  ayrim  to‘y va  boshqa  marosimlarda
inson peshona teri bilan yaratilgan noz-ne’matlarning behisob uvol qilinayotganini,
ularing egalari bu illatdan ko‘ra o'z nomini chiqarmoqni ko'proq o‘ylayotganlarini
ko‘rganda Navoiyning bu iztiroblari  beixtiyor yodga kelmaydimi?! Xuddi shunga
o‘xshash   mulohazalarni   uning   muloyim   tabiatlilik,   tilga   e’tibor,   safar   fazilatlari
to‘g‘risidagi fikrlari   borasida   ham   bemalol   aytmoq   mumkin.
Hazrat   Navoiyning   «Mahbub   ul-qulub»   asari,   muallifning   o‘zi   ta’kid-
laganidek, uch qismga bo‘linadi: birinchi qism har xil odamlarning fe’l- atvori va 51ahvoli haqida; ikkinchi qism yaxshi fe’l xosiyati va yomon xislat kasofati haqida,
uchinchi   qism   turli foydali   kuzatishlar   va   misollar haqida.
Darslikda “Mahbub ul-qulub” asaridan tashqari Alisher Navoiyning hikmatli
so‘zlari   va   asarning   yaratilishi,   unda   ilgari   surilgan   g‘oyalar   haqida   ma’lumotlar
berilgan.   Umuman   xulosa   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   darslikda   “Mahbub   ul-qulub”
o‘quvchining qabul qilish darajasi va yoshiga moslab berilgan. Pedagogik amaliyot
davomida   o‘quvchilarga   shuni   kuzatdimki,   Alisher   Navoiy   asaralari   o‘quvchilarga
birmuncha   qiyinchilik   to‘g‘dirar   ekan.   Lekin   maktab   darsliklarida   bu   asarlarni
qo‘ymasa   ham   bo‘lmas   ekan,   chunki   A.Navoiy   asarlarini   salmog‘i   juda   katta   agar
o‘quvchilarga   bu   asralar   berilmasa,   qolgan   asralarini   tushinish   qiyin   bo‘ladi.
Shunday   ekan,   buyog‘i   o‘qituvchining   pedagogik   mahoratiga   bog‘liq.   6-sinf
o‘quvchilari   ham   bundan   holi   emas.   O‘quvchilar   bilan   subatlashish   davomida
shunday   xulosaga   keldim:   o‘quvchilarga   “Mahbub   ul-qulub:ni   ananaviy   dars
uslubida   o‘tish   qiyinchilik   tug‘dirar   ekan.   Menimcha   ularga   asarni   bsohqa   shunga
o‘xshahs   sarlar   bilan   solishtirib   o‘rgatish   birmuncha   tushunarli   bo‘ladi.   Chunki
o‘quvchi   ongida   taqqoslash   bo‘ladi,   bu   esa   tushinishni   osonlashtiradi.   Bu   asarni
yaxshiroq tushinishda  sinf  o‘quvchilarini  ikki  guruhga  bo‘lib o‘rgatish  ham  yaxshi
natija   beradi.   Bu   guruhlarga   quyidagicha   topshiriq   berishimiz   mumkin:   bir   guruh
ijobiy hislatlarni aytsin,  ikkinchi guruh  salbiy hislatalrni aytsin va ularni nima uchun
salbiy va ijobiyligiga tarif bersin. Bu asarni o‘rgatishda   “Bo‘sh xazina”   metodidan
ham   foydalansak   bo‘ladi.   Bu   metodda   sinf   uch guruhga   bo‘linadi va   doskaga   A.
Navoiy   va   uning   darslikda   berilga   asari   haqida   savollar   ilingan   bo‘ladi.   So‘ng
doskaga uchta bo‘sh sandiqcha ilinadi va uchta guruhdan vakillar chiqib savollarga
javob   bera   boshlaydi.   Har   to‘g‘ri   javob   berilgan   savol   bo‘sh   sandiqchaga
solinaveradi.   Agar   savolga   to‘liq   javob   berilmasa,   javob   qabul   qilinmaydi.   Qaysi
guruhning   sandiqchasi birinchi bo‘lib   to‘lsa   o‘sha   guruh   g‘olib bo‘ladi.
5
Ahmedov S,   Qo‘chqorov R,   Rizayev   SH.   6-sinf.   Adabiyot. II qism.   –   Toshkent:   Ma’naviyat,   2013.   –B.   33-47. Bo’sh sandiqcha Bo’sh sandiqcha
Alisher   Navoiyning   umrining   oxirida   yozgan   asari?
“ Mahbub   ul-qulub”   nechchi   qismdan   iborat?
.“Mahbub ul-qulub”ning 108-tanbehi nima haqida?  
4.A.Navoiy   nimani   tavoze   va   adabning   nigizidir   deydi?
Mavzuga   oid   boshqa   savollardan   iborat   bo‘ladi.
52“Zukkolar”   guruhi “ Topqirlar”   guruhi
Bunda o‘qituvchi  o‘quvchilarni  tasodifiy tarzda guruhlar bo‘lib tashlaydi. Chunki
agar shunday qilmasa, aktiv va passiv o‘quvchilar birga bo‘lib qolishi mumkin. Bu
esa   dars   saviyasini   pasaytradi.
SAVOLLAR   DOSKASI
Bu   “bo‘sh   xazina”   metodi   edi.
“Mahbub ul-qulub” asarini o‘rganishda yana bir qancha metodlardan o‘rinli
foydalansak bo‘ladi. Bu o‘rinda  “Kiyingisi kim?”  metodidan foydalansak bo‘ladi.
Bu   metoddan   quyidagicha   foydalaniladi:   sinfda   taxminan   25   ta   o‘quvchi   bo‘lsa,
shunch   asavol   tuziladi   va   savolning   orqasida   1dan   25   gacha   raqamlardan   biri
qo‘yiladi   va   savolga   javob   bergan   o‘quvchi   (bermagani   ham)   savol   orqasidagi
raqmni   aytadi.   Masalan,  savol   orqasiga   8   raqami   bo‘lsa,   jurnalda  shu   o‘rinda
turgan   o‘quvchiga   navbat   keladi,   o‘yin   shu   yusinda   davom   etadi.   Bu   metod 53o‘quvchilar   diqqatini   bir   joyda   jamlaydi   va   zehnini   oshiradi.   Yana   mavzuni
mustahkamlashda  “Qog‘ozga yozamiz”  metodidan foydalansak bo‘ladi. Bu metod
og‘zaki   nutqi   yoki   gapirishga   tortinadigan   o‘quvchilarga   ko‘proq   mos   keladi.
Chunki   og‘zaki   nutqi   bo‘lmagan   o‘quvchining   yozma   nutqi   yaxshi   bo‘lishi
mumkun.   Bunda   Adibning   biron   tanbihinisavol   qilib   berib,   Alisher   Navoiyning
ushbu   tanbehini   savol   tarzida   beramiz.   Adib   ushbu   tanbehda   nima   demoqchi:
Ta   n   b i   h   (22)
“Mazlumg‘a baxshoyish ko'rguzki, zolimdin osoyish ko'rgaysan.
Zerdastlarga   naf’   yetkur,   agar   tilasangki,   zabardastlardin   zarar   ko‘rmagaysan.
Xiradmand   muxolafatdin   qochar   va   muvofaqatg'a   muloyamat   eshigin   ochar.
Zanbur   g'avg'osidin   nish   mutasavvardur   va   asal   savdosidin   no‘sh   muyassar.”
O‘qituvchilar   vaqt   tugagach   qog‘ozga   yozgan   javoblarini   o‘qib   beradilar.
O‘qituvchi   o‘quvchilarning   beragn   javobiga   qarab,   ularni   adolatli   baholaydi.
Darsda   asarni   tushuntirishda   yana   ko‘rgazmaliq   qurollardan   foydalanishimiz
mumkin. Alisher   Navoiyning   10   jildlik   mukammal   asarlar   to‘plamini,   “mahbub   ul-
qulub”asarini, adibning   asarlariga   ishlangan   hujjatli   filmlarni, multfilmlarni   lirik
chekinish   qilib   qo‘yib   berish   mumkin.   Darsda   birgina   darslikda   keltirilgan   asar
bilan   ham   chegaralaninb   qolish   maqdsadga   muvofiq   bo‘lmaydi.   O‘quvchilarga
tengsiz adibimizning boshqa asarlari haqida ma’lumot berib ketish kerak va boshqa
asarlari   bilan   qiyoslab,   solishtirib   o‘rgatish   kerak.   Shundagina,   o‘quvchilar   alisher
navoiy   va   uning   asarlari   haqida   chuqurroq   ma’lumotga   ega   bo‘ladilar.   Alisher
Navoiy   asarlarini   o‘rgatishda   yana   quyidagi   metodlarni   qo‘llalishimiz   mumkin.
“Savol-javob”,   “Suhbat”,   “Test”   va   boshqa   metodlarni   keltirishimiz   mumkin. 543.2.   Ochiq   dars   ishlanmasi
Sana : 20         -   yil “_       ”   -                                     
Sinf:   6
Fan:   Adabiyot
Vaqt:   45   daqiqa
Darsning   mavzusi:   “Mahbub   ul-qulub”
Darsning   maqsadi:
a) ta’limiy maqsad  – o‘quvchilarga Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari
va   hikmatlari   haqida   ma’lumot   berish.
b) tarbiyaviy   maqsad   –   O‘quvchilarni   Alisher   Navoiy   ijodiga   hurmat   ehtirom
ruhida   tarbiyalash,   vatanga   muhabbat   tuyg‘usini   singdirish,   ulug‘   ajdodlarimizga
munosib   sifatida   har   sohadafaol   bo‘lib,   yurtimiz   ravnaqiga   hissa   qo‘shish
maqsadini   shakllantirish   va tarbiyalash;
c) rivojlantiruvchi   maqsad   –badiiy   so‘z   sanatiga   muhabbat,   ajdodlarimiz
merosiga   hurmat tuyg‘usini singdirish;   og‘zaki nutqini   o‘stirish.
Dars   turi:   mustahkamlash,   umumlashtirish.
Darsda foydalaniladigan metod:  interfaol, bliss-so‘rov, T chizmasi,
bahs-munozara
Darsda   foydalaniladigan   jihoz:   tarqatma   materiallar,   ko‘rgazmali   qurollar,   slayd,
videorolik,   doska.
Darsning   borishi:
I. Tashkiliy   qism .
a) salomlashish;
b) tozalik   va   davomatni   aniqlash;
c) o‘tilgan   mavzu   so‘raladi   va   takrorlanadi;
d) o‘quvchilarni   darsga   qiziqtirish   maqsadida   shoirning   “Kelmadi”   radifli  
g‘azali yod   o‘qib   beriladi 55II. Yangi   mavzuning   bayoni:
Ulug‘ mutafakkir bobomizning “mahbub ul-qulub” asariga bag‘ishlangan
mazkur   darsni   “Alisher   Navoiyning   “Mahbub   ul-qulub”   asaridan
hikmatlarni o‘rganamiz” deb nomladik. Darsimizni quyidagi reja asosida
olib   bordik: 56 57 58 59 60III. Yangi   mavzuni   mustahkamlash. 61 62 63IV. Uyga   vazifa:   o‘qib   kelish:
Yangi   mavzu   bo‘yicha   boshqotirma   tuzib,   adib   hikmatlaridan   yod   olib   kelish. 64Xulosa
Navoiy   dahosi   tufayli   insoniyat   tarixida   dunyoning   turli   joylarida
yashayotgan   turkiy   xalqlar   yakqalam   qilindi,   millat   ma'naviy   merosi   umumjahon
xazinasidan   mustahkam   o'rin   oldi.   Alisher   Navoiyning   eng   so‘nggi   yirik   nasriy
asari   “Mahbub   ul-qulub”dir.   “Mahbub   ul-qulub”da   shoirning   umri   davomida
ko‘rgani, kuzatgani, boshidan   kechirgani, inson va yashash bilan bog‘liq   ko‘pdan-
ko‘p  mulohazalari  bayon  qilingan.Ushbu  bitiruv  malakaviy  ishining birinchi  bobi
“Mahbub   ul-qulub”ning   tuzilishi   va   undagi   masalalar”.   Unda   “Mahbub   ul-
qulub”ning   tuzilishi,   birinchi,   ikkinchi,   uchinchi   faslidagi   masalalar   o‘rganiladi.
Birinchi   qismdagi   masalalar   batafsilroq   yoritiladi.   “Mahbub   ul-qulub”   asaridagi
hayotiy,   dolzarb   qarashlar   zamonlarosha   insonlar   qalbidan   joy   egallab   kelmoqda.
Alisher   Navoiy   aytgan   fikrlarni   qalb   qo‘riga   singdirsa,   hayot   yo‘llariga
qoqilmasadan   yura   oladi.   Bu   bitiruv   malakaviy   ishidan   siz   asar   haqidagi
tasavvurlaringizni   yanada   boyitishingiz,   yangi   ma’lumotlarga   ega   bo‘lishingiz
mumkin.   Shu   bilan   bir   qatorda   asardagi   ilgari   surilgan   fikrlarni   yangi   metodlar
orqali   yanada   teranroq   anglaysiz.   Xulosa   qilib   aytganda,   Alisher   Navoiyning
“Mahbub   ul-qulub”   asari   va   undagi   ma’naviy-ma’rifiy,   ta’limiy-tarbiyaviy
qarashlar   g‘oyaviy -badiiy jihatdan katta ahamiyatga ega asardir. Asarga kiritilgan
nasihatlar,   hikmatalar,   tanbehlar   ijod   mahsuli   badiiyligini yanada   oshirgan. 65FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR   RO‘YXATI
1. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.   –   Toshkent:  
O‘zbekiston,   2011.
2. Karimov   I.A.   Yuksak   ma'naviyat   –   yengilmas   kuch.   –   Toshkent:  
Ma'naviyat,   2008.
3. Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub.   Mukammal asarlar to‘plami. 10 jildlik  
9-jild.   –   Toshkent: G‘afur   G‘ulom   nomidagi nashriyot-   matbaa   ijodiy   uyi,   2011.
4. Ahmedov   S,   Qo‘chqorov   R,   Rizayev   SH.   6-sinf.   Adabiyot.   II   qism.   –
Toshkent: Ma’naviyat,   2013.
5. Muhamedov   O‘.X,   Usmonboyeva   M.H,   Rustamov   S.S.   Ta’limni   tashkil
etishda   zamonaviy   interfaol metodlar.   –Toshkent,   2016
6. Alisher   Navoiy   asarlari   tilining   izohli   lug'ati.   4   tomlik.   1-tom.   –Toshkent:
Fan,   1983.
7. Alisher   Navoiy.   Lison   ut-tayr.   –Toshkent:   G‘afur   G‘ulom   nomidagi  
nashriyot-   matbaa ijodiy   uyi,   2005.
8. Alisher   Navoiy.   Hayrat   ul-abror.   –Toshkent:   G‘afur G‘ulom,   2006.
9. Boboyev   T.   She'r   ilmi   ta’limi.   –Toshkent:   Fan,   1996.
10. Berdaq   Yusuf.   Mumtoz   adabiy   asarlar   lug‘ati.   –Toshkent:   Sharq,   2010.
11. Donishmanlar   tuhfasi.   –Toshkent,   2009.
12. Hamidjon Homidiy. Tasavvuf allomalari. –Toshkent: Sharq,
2004.
13. Haqqulov   I.   Kamol   et   kasbkim.   –Toshkent:   Ma’naviyat,   1991.
14. Haqqulov   I.   Navoiyga   qaytish.   –Toshkent:   Fan,   2007.
15. Haqqulov   I.   Zanjirband   sher   qoshida.   –Toshkent:   Fan,   1989.
16. Haqqulov   I.Meros   va   mohiyat.–Toshkent:   Ma’naviyat,   2008.
17. Hayitmetov   A.   Temuriylar   davri   o‘zbek   adabiyoti.   –Toshkent:   Fan,
1996.
18. Hayitmetov   A.   Adabiy   merosimiz   ufqlari.   –Toshkent:   Ma’naviyat,   1997.
19. Is'hoqov   Yo.   So‘z   san'ati   so‘zligi.   –Toshkent:   Fan,   2006. 20. Komilov   N.   Tasavvuf.   1-kitob.–Toshkent:   Movarounnahr,   1996.
21. Komilov   N.   Tasavvuf.   2-kitob.–Toshkent:   Movarounnahr,   1999.
22. Komilov   N.   Faqr   nuri   porlagan   qalb.   –Toshkent:   Ma’naviyat,   2001.
23. Navoiy   asarlari   lug‘ati.   –Toshkent:   O‘zbekistin,   1972.
22. Navoiyga   armug‘on.   5-kitob.   –Toshkent:   O‘zbekiston,   2006.
23. Ochilov   E.   Alisher   Navoiy.   Hikmatlar.   –Toshkent:   O‘zbekiston,   2010.
24. Qayumov   A.   Alisher   Navoiy.   –Toshkent:   Akademnashr,   1991.
25. Qayumov   A.   Dilkusho   takrorlar   va   ruxafzo   ash'orlar.   –Toshkent:  
Akademnashr,   2011.
26. Sultonmurod   Olim.   Navoiy-yoshlarga.   –Toshkent,   2008.
27. Sirojiddinov Sh. Alisher Navoiy manbalarining qiyosiy-tipologik,
tekstologik   tahlili.   –Toshkent: Akademnashr,   2011.
28. Vohidov   R,   Eshonqulov   H.   O‘zbek   mumtoz   adabiyoti   tarixi.   –Toshkent:
O‘zbekiston   Yozuvchilar   uyushmasi   Adabiyot   jamg‘armasi   nashriyoti,   2006.
29. O‘z   ME.   1-tom.   –Toshkent:   Akademnashr,   2000.
30. G‘afurov   G‘.   Sharq   javohirlari.   –Toshkent:   Ma’naviyat,   2000.
Foydalanilgan   internet   saytlari:
1. www.ziyonet.uz    .
2. www.adabiyot.uz   
3. www.tahlil.uz   
4. www.xurshiddavron.uz

BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA   FANIDAN

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlang‘ich sinflarda matematika kursini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish kurs ishi
  • Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish
  • Matematika darslarida differensial yondashuvning ahamiyati kurs ishi
  • O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi kurs ishi
  • 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish kurs ishi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha