Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narxni shakllanish xususiyatlari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	202.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narxni shakllanish xususiyatlari

Sotib olish

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narxni shakllanish xususiyatlari
MUNDAREJA
Kirish ........................................................................................................................3
1.Mahsulot ishlab chiqarish, ishlab chiqarish xarajatlari va
sotish..........................................................................................................................5
2.Ishlab chiqarish hajmi ………………………………………………..…………13
3.Narxning mohiyati, shakllanish xususiyatlari va unga ta’sir qiluvchi
omillar......................................................................................................................19
4.Respublikamizda ishlab chiqarish hajmini kamaytirish.......................................27
5.Respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirish uchun nimalar ishlab
chiqargan maq’ul?...............................................................………………………33
Xulosa .....................................................................................................................38
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ .....................................................................39

KIRISH
Davlatimiz rahbari har doim bozor talablarini o rganish, bozorbopʻ
mahsulotlar ishlab chiqarishni yo lga qo yish zarurligini ta kidlaydi. Bu tovarning
ʻ ʻ ʼ
xaridorgirligi, korxonaning barqaror ishlashini ta minlaydi.
ʼ
Hozirgi kunda butun jahon iqtisodchilarining oldida turgan yirik
masalalardan biri, bu shak shubhasiz, odamlarning bitmas tuganmas ehtiyojlarini
qondirishdir. Shu sababli, bugun dunyoning har bir chekkasini olmaylik, turli
xildagi insonlarning iste’moli uchun kerak bo ladigan mahsulotlarni tayorlashga
ʻ
bo lgan talab ortib bormoqda. Shu jumladan bizning davlatimiz bo limish
ʻ ʻ
O zbekistonda bu borada ancha ishlar amalga oshirilmoqda.
ʻ
Shu o ʻ rinda Birinchi Prizident I.A.Karimovning quyidagi so zlarini
ʻ
keltirishimiz lozim. “Sobiq ittifoq markazi o tkazgan yangi mustamlakachilik
ʻ
hududiy iqtisodiy siyosat oqibatida respublikada xalq xo jaligi bir tomonlama
ʻ
xom-ashyo bazasi sifatida rivojlandi. Texnologiya, resurslar, shuningdek
butlovchi buyumlardan bir qismini, xalq is’temoli mollarini etkazib berish
jihatidan boshqa respublikalarga juda qaram qilib qo ydi.
ʻ Ammo “O zbekiston - ʻ
kelajagi buyuk davlat, deb ta’kidlamoq uchun barcha asoslar bor. Respublikada
hamma narsa: tabiiy boyliklar, unumdor yer, qudratli iqtisodiy va ilmiy -
texnikaviy, insoniy va ma’naviy salohiyat mavjud”
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish va uni
muntazam rivojlantirishning muhim asosi, bu milliy iqtisodiyotning barqarorligini
ta'minlash sanaladi. Barqaror iqtisodiyotgina ijtimoiy muammolarni hal etish
imkonini beradi.
Xalqimiz bilan bamaslahat qabul qilingan Taraqqiyot strategiyasida xalq
farovonligini oshirish, yangi ish o rinlari va daromad manbalarini yaratish,
ʻ
kambag allikni qisqartirish uchun milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori
ʻ
o sish sur'atlarini ta'minlash yo nalishida muhim maqsadlar belgilangan.
ʻ ʻ
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev raisligida Yangi O zbekistonning 2022-
ʻ
2026 yillarga mo ljallangan taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish
ʻ
muhokamasiga bag ishlangan videoselektor yig ilishida, iqtisodiyot barqarorligini
ʻ ʻ
2

ta'minlash maqsadlariga erishish bo yicha belgilangan vazifalarga alohida e'tiborʻ
qaratildi. Keyingi yillarda mamlakatda iqtisodiyot barqarorligini ta'minlash va
yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini
davom ettirgan holda, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini 1,4 barobar
oshirish rejalashtirilgan. Xo sh, bunga qanday qilib erishish mumkin?
ʻ
Albatta, sanoatning etakchi tarmoqlari va iqtisodiyotni yanada
liberallashtirish, transformatsiya jarayonlarini yakunlash, energetika sohasida
sog lom raqobat muhitini shakllantirish, “Xomashyodan tayyor mahsulotgacha”
ʻ
bo lgan ko p pog onali qo shilgan qiymat zanjirlarini yaratish, metallurgiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
sohasida yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish, kimyo va gaz-kimyosi,
to qimachilik, charm-poyabzal, avtomobil va boshqa sanoat sohalarini yanada
ʻ
rivojlantirish orqali erishish mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ishlab chiqarish hajmini kamaytirish va
narxni to g’ri shakillantirish asosiy maqsad va vazifasi hisoblanadi. Vazirlar
ʻ
Mahkamasining 2023-yil 29-dekabrdagi “Narxlari davlat tomonidan tartibga
solinishi lozim bo lgan tovarlar narxlarining (tariflarining) shakllanishi hamda
ʻ
qo llanilishini yana-da takomillashtirish chora-tadbirlari to g‘risida”gi 722-son
ʻ ʻ
qarori tasdiqlandi. Mamlakatimizda tovar va moliya bozorida raqobat muhitini
ta’minlash, narxlari (tariflari) davlat tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy
ahamiyatli tovarlar (xizmatlar) va ularning strategik turlarini tubdan qisqartirish,
ustun mavqega ega bo lgan xo jalik yurituvchi subyektlar hamda tabiiy
ʻ ʻ
monopoliyalar subyektlarining faoliyatini davlat tomonidan narx orqali tartibga
solish yuzasidan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu munosabat bilan, narxlari
(tariflari) davlat tomonidan tartibga solinadigan sohalardagi qonunchilik
hujjatlarini o zaro muvofiqlashtirish zarurati yuzaga kelmoqda.
ʻ
Qarorda quyidagilar nazarda tutilgan:
1.Tovarlarga (ishlar, xizmatlarga) tartibga solinadigan narxlarni (tariflarni)
shakllantirish, deklaratsiya qilish (tasdiqlash) va belgilash hamda ularning
qo llanishini davlat tomonidan nazorat qilish, shuningdek, tovar va moliya
ʻ
3

bozorida sotiladigan tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) monopol yuqori va
monopol past narxlarini aniqlash tartibi to g‘risidagi nizom tasdiqlangan.ʻ
2. Davlat tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy ahamiyatli tovarlar
(xizmatlar) va ularning strategik turlari ro yxati
ʻ qayta tasdiqlandi.
3. Ushbu qaror bilan 3 ta Hukumat qarori va ularga kiritilgan 16 ta
o zgartirishlar
ʻ o z kuchini yo qotgan deb topilgan ʻ ʻ . Kurs ishining tuzilishi va
qisqacha mazmuni. Kurs ishi kirish beshta bo lim, xulosa va foydalanilgan
ʻ
adabiyotlardan iborat.
4

1.Mahsulot ishlab chiqarish,ishlab chiqarish xarajatlari va sotish.
Ishlab chiqarish jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur
bo lgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlabʻ
chiqarish omillarini iste’mol va investitsiyalar uchun mo ljallangan tovarlar va
ʻ
xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa
faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining
hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni
belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni element mehnat, mehnat ashyolari va mehnat
vositalari bo lishini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish
ʻ
vositalari Ishlab chiqarish va iste mol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil topadi.
ʼ
Bu bo limlarning har biri ko plab xo jalik tarmoqlaridan iborat bo lib, ularda turli
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ishlab chiqarish vositalari va iste mol buyumlari yaratiladi. Birinchi bo limning
ʼ ʻ
ikkinchi bo limga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish
ʻ
iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab
chiqarishdan iborat bo lmay, balki taqsimot, ayirboshlash va iste molni o z ichiga
ʻ ʼ ʻ
oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining
o zgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi
ʻ
jamiyat hamma a zolarining farovonligini muntazam oshira borish va har
ʼ
tomonlama rivojlantirishga imkon beradi.
Iste mol
ʼ iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish jarayonida moddiy va ma naviy ʼ
ne matlardan foydalanish, takror ishlab chiqarish jarayonining oxirgi bosqichi.
ʼ
Iste mol turiga ko ra, ishlab chiqarish iste moli va noishlab chiqarish Iste moliga
ʼ ʻ ʼ ʼ
bo linadi. Ishlab chiqarish iste moli ishlab chiqarish jarayonida xom ashyo,
ʻ ʼ
mashina, yoqilg i, yordamchi materiallar va boshqalar. ishlab chiqarish
ʻ
vositalarining hamda ishchi kuchi (jismoniy va ma naviy energiya)ning
ʼ
sarflanishini bildiradi. Shu sababli ishlab chiqarish iste molchi bevosita ishlab
ʼ
chiqarish jarayoniga kiradi. Noishlab chiqarish iste moli ishlab chiqarish
ʼ
doirasidan chetda yuz beradi. Bu jarayonda iste mol buyumlaridan foydalaniladi
ʼ
yoki ular tamomila Iste mol etiladi. Bunday Iste mol aholi Iste mol (yoki shaxsiy
ʼ ʼ ʼ
5

Iste mol) va ijtimoiy Iste mol (umumiy ijtimoiy Iste mol)ga bo linadi. Shaxsiyʼ ʼ ʼ ʻ
Iste mol jarayonida kishilarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, dam olish,
ʼ
salomatlikni saqlash kabi bevosita shaxsiy ehtiyojlari qondiriladi. Umumiy
ijtimoiy Iste mol ga boshkarish, fan, mudofaa va b.ga bo lgan ehtiyojlarni
ʼ ʻ
qondirish kiradi.
Iste mol ning asosini moddiy ne matlarni ishlab chiqarishni tashkil qiladi va
ʼ ʼ
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadi Iste mol ga xizmat qilishdan iborat. O z
ʼ ʻ
navbatida Iste mol ham i.ch. ga ta sir ko rsatadi. Iste mol ch. bilan Iste mol
ʼ ʼ ʻ ʼ ʼ
o rtasidagi bog lanish taqsimot va ayirboshlash orqali amalga oshadi. U yoki bu
ʻ ʻ
mamlakatda, u yoki bu tarixiy davrlarda Iste molning umumiy darajasi, aholi
ʼ
farovonligining o sishi ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasi bilan
ʻ
belgilanadi.)
Investitsiya (lotincha: “investio”, “o rash”) iqtisodiyotni rivojlantirish
ʻ
maqsadida o z mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish
(qo yish). Pulning vaqt (zamon)ga bog liq qiymati nazariyasiga ko ra, investitsiya
ʻ ʻ ʻ
kelajakda naf olish maqsadida mablag lar qo yishdir. Investitsiya kapitalni
ʻ ʻ
muayyan muddatga bog lashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
ʻ
kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo lmasa kapital qiymatini vaqtda o stirib
ʻ ʻ
borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli faoliyatlarga safarbar
etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga bo lgan huquqlarni aks ettiradi.
ʻ
Investitsiya sifatida pul, qimmatli qog ozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel),
ʻ
yer, bino, inshoot kabi boyliklari Intellektual mulk bo lgan ilmiy kashfiyotlar,
ʻ
ixtirolar va boshqalar ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablag qo yuvchilar
ʻ ʻ
investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar
bo lishi mumkin.
ʻ
Uning quyidagi turlari mavjud: davlat investitsiyasi—davlat budjeti va
moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el investitsiyasi—xorijiy davlatlar,
banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan kiritiladi; xususiy investitsiya—
xususiy, korporativ xo jalik va tashkilotlar, fuqarolar mablag lari, shu jumladan,
ʻ ʻ
6

shaxsiy va jalb qilingan mablag lar hisobidan qo yiladi. Investitsiya qo yilishʻ ʻ ʻ
shakliga qarab moliyaviy (portfel) va real (ishlab chiqarish) investitsiyaga
bo linadi. Moliyaviy (portfel) investitsiya — aksiya, obligatsiya va boshqalar.
ʻ
qimmatli qog ozlarni sotib olishga qo yiladigan investitsiya; real investitsiya—
ʻ ʻ
moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xo jaligi, qurilish va b.) sohasiga,
ʻ
moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablag lar qo yish shakllarida
ʻ ʻ
amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani moliyalashtirish turli usul va
shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni
joylashtirish, byudjet mablag lari, bank kreditlari, lizing, bevosita chet-el
ʻ
investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va
xo jalik yuritish sub yektlarining boshqa mablag lari hisobiga amalga oshiriladi.))
ʻ ʼ ʻ
Ishlab chiqarish x arajatlari korxonaning mahsulot ishlab chiqarish
maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma o z
ʻ
faoliyatini bozordan moddiy resurslar, ya ni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va
ʼ
aloqa vositalari, xomashyo, yoqilg i, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish
ʻ
kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish
xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg i va
ʻʻ
energiya xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug urtaga
ʻ
ajratmalar, foiz to lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlariga
ʻ
qilingan barcha xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxining tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarni o rganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar.
ʻ
Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga ko ra, Ishlab chiqarish xarajatlar
ʻ
quyidagi turlarga bo linadi:
ʻ
Doimiy harajatlar — korxona to lov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya
ʻ
ajratmalari, ijara haqi, qo riqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi
ʻ
va boshqalar.
O zgaruvchan harajatlar
ʻ — xom ashyo, materiallar, yonilg i, transport ʻ
xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va o zgaruvchan harajatlar yig indisi.
ʻ ʻ
7

Bevosita ishlab chiqarish harajatlari — konkret mahsulot ishlab
chiqarishga ketgan va bevosita uning tannarxiga o tadigan harajatlar. ʻ
Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qo shilmaydigan
ʻ
harajatlar.
O rtacha harajatlar
ʻ — ma lum vaqt oralig idagi mahsulot birligiga, ʼ ʻ
tovarlar partiyasi bo yicha yoki tashkilotlar buyruqi bo yicha bir buyumga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladigan harajatlarning o rtacha kattaligi.
ʻ
Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar,
transport, ishlab chiqarish vositalarini va kundalik foydalaniladigan xo jalik
ʻ
buyumlarini ishlatish bilan bog liq bo lgan harajatlar.
ʻ ʻ
Biznes-rejada material-xom ashyo va yoqilg i-energetika resurslarini sotib
ʻ
olish shartlari, etkazib beriladigan resurslarning nomenklaturasi, muddatlari va
bahosi nuqtai nazaridan ta’minotchilarning ishonchliligini ko rsatib o tiladi.
ʻ ʻ
Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari smetasi 1.1-jadval shaklida
rasmiylashtirilishi mumkin.
Sotish. Savdo— 1) Tovar muomalasining bir turi, mehnat mahsulotlari va
xizmatlarni oldi-sotdi yo li bilan ayirboshlash shakli. Bunda tovar haridi miqdori,
ʻ
tovar sifati, sotishdan oldin yoki keyin xizmatlar ko rsatish, sotib olingan tovar
ʻ
yoki xizmat haqini hisob-kitob qilish tartibi va boshqa shartlashiladi.
2) sotuvchilar va haridorlar o rtasidagi qiymat almashuviga doir
ʻ
munosabatlar. Tovar ishlab chiqarish paydo bo lishi bilan tovarlarni pul vositasida
ʻ
ayirboshlash, ya ni Savdo vujudga kelgan. Xalq xo jaligining ijtimoiy mehnat
ʼ ʻ
taqsimoti natijasida ajralib chiqqan va tovarlarni olish, sotish va ular bilan bog liq
ʻ
xizmatlar ko rsatishda vositachilik faoliyatini amalga oshiradigan tarmog i.
ʻ ʻ
1.1-jadval
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi
8

Ishlab chiqarish bilan iste molni o zaro bog laydi, tovarlarni so nggiʼ ʻ ʻ ʻ
iste molchi (aholi)ga yetkazishni ta minlaydi. Ulgurji va chakana savdoga
ʼ ʼ
bo linadi.
ʻ
Ulgurji Savdo — tovarlarni ishlab chiqarish iste moli yoki qayta sotish
ʼ
uchun yirik partiyalarda sotib oladigan yoki saqlaydigan, ularni chakana Savdoga,
iste molchi yoki boshqa savdo tashkilotlariga sotadigan muassasalar majmui.
ʼ
9

Chakana savdo — bevosita iste molchining pul daromadlariga ayirboshlashʼ
yo li bilan yakka yoki kichikroq miqdordagi tovarlarni sotib oxirgi iste molchiga
ʻ ʼ
xizmat ko rsatadi.
ʻ
Savdo ichki va tashqi Savdoga bo linadi. Ichki Savdo bir mamlakat doirasida tovar
ʻ
muomalasiga xizmat ko rsatadi. Tashqi Savdo mamlakatlararo tovar muomalasini
ʻ
qamraydi. Sug urta, turizm, fraxt, bank faoliyati ,,ko rinma
ʻ ʻ “ (joriy harakatlar
bo yicha sezilmas) savdoga kirad.
ʻ
Marketing (inglizcha: market — „bozor“, „bozordagi harakat“, „faoliyat“)
— korxonaning tovarlar ishlab chiqarish va sotishini tashkil etish hamda
boshqarish shakli. „marketing“ atamasi iste molga 19-asrning 60-yillarida
ʼ
Makkovern tomonidan kiritilgan. Marketing nazariy konsepsiya va tijorat
faoliyatining o ziga xos hodisasi tarzida 20-asr boshlarida AQSHda ilk bor
ʻ
qo llanildi. Ishlab chiqarish va kapitalning yuksak darajada to planishi, iqtisodiyot
ʻ ʻ
tarmoqlarida monopoliyalar hukmronligining, xalqaro bozorda keskin raqobatning
vujudga kelishi mahsulot sotish muammosini obyektiv tarzda birinchi o ringa
ʻ
chiqardi. 1908-yilda AQShda marketing muammolarini o rganadigan birinchi
ʻ
ixtisoslashgan firma paydo bo ldi. 1911-yilda esa o sha davrdagi bir qator yirik
ʻ ʻ
kompaniyalar tijorat tadqiqotlari bilan shug ullanadigan dastlabki bo limlarni
ʻ ʻ
ochdi. Kompaniyalar huzurida bozorni o rganish, reklama, haridorlarga xizmat
ʻ
ko rsatish va boshqarishning boshqa vazifalari bilan shug ullanadigan
ʻ ʻ
‘‘marketing`` bo limlari ta sis etila boshlandi. 1931-yilda Amerika marketing
ʻ ʼ
jamiyati, 1937-yilda esa Amerika marketing milliy uyushmasi tuzildi.
Bozorni bilish (iste molchilarni har tomonlama o rganish, ularning did va
ʼ ʻ
istaklarini bilish), bozorga moslashish, bozorga ta sir o tkazish marketingning
ʼ ʻ
asosiy tamoyillaridir. Shuningdek, marketingni qo llash bilan bog liq masalalarni
ʻ ʻ
kompleks ravishda o rganish; mahsulot assortimentini rejalashtirish; talabni va
ʻ
savdoga rag bat beradigan tadbirlarni shakllantirish; savdo va taqsimot; boshqarish
ʻ
va nazorat qilish marketing faoliyatining mazmunini belgilaydi. Mutaxassislar
marketingning 9 ta asosiy vazifasini ko rsatib o tadilar: rejalashtirish va
ʻ ʻ
mahsulotni yaratish; mahsulotning navi va standartlarini belgilash; mahsulot haridi
10

va uni guruhlashtirish; sotish; omborga joylash; transport xizmati; marketing
faoliyatini moliyalash; xatarlar va bozorga oid axborotlar to plash.ʻ
Mahsulot sotish, xizmat ko ʻ rsatish (ishlarni bajarish) shartnomasi
Mazkur shartnoma namunasida taraflarning ehtiyojlaridan kelib chiqib, mahsulot
(xizmat yoki ish)ni yetkazib berish (bajarish) tartibi va shartlari, hisob-kitoblarni
amalga oshirish tartibi, taraflarning huquq va majburiyatlari belgilangan.
SHARTNOMA
Shartnoma tuzilgan hudud № Shartnoma raqami Shartnoma tuzilgan sana
Biz kim shartnoma tuzib, imzo chekuvchilar, bir tomondan Sotuvchi
korxonaning nomi nomidan uning rahbari Sotuvchi korxona rahbarining F.I.O.
kelgusida “SOTUVCHI” deb nomlanadi va ikkinchi tomondan Xaridor
korxonaning nomi nomidan Xaridor korxona rahbarining F.I.O. kelgusida
“ XARIDOR” deb nomlanib, quyidagi mavzuda kelishuv shartnomasini tuzdilar.
1. SHARTNOMA MAZMUNI
1.1.“Sotuvchi” kelishilgan mahsulotni “Xaridor”ga sotadi. “Xaridor” esa
xarid qilgan mahsulot qiymatini o z muddatida to lash majburiyatini oladi.
ʻ ʻ
Mahsulotni yetkazib berish va hisob-kitob tartibi.
2.1.Xisob-kitob tartibi “Xaridor”dan “Sotuvchi” ga qishloq xo jalik
ʻ
maxsulotlari berish yo li bilan bajariladi.
ʻ
2.2. “Sotuvchi” Mahsulot yetkazish muddati kun mobaynida maxsulotni
yetkazib beradi.
1.2-jadval
Mahsulot sotish, xizmat ko ʻ rsatish shartnomasi jadvali
№ Maxsulot nomi O lchov
ʻ
birligi Miqdori Narxi Qiymati
11

1
2
3
Ja mi:ʼ
Shartnoma qiymati
3.Buyurtmachining huquq va majburiyatlari.
3.1.“Sotuvchi” shartnomaning 1.1-bandida ko rsatilgan shartlarni, shu
ʻ
jumladan, maxsulot sifatini, miqdorini, yetkazib berish muddatini kafolatlaydi.
3.2.“Xaridor” shartnomaning 1.1-bandida ko rsatilgan shartlar bo yicha
ʻ ʻ
tovar qabul qilib oladi va maxsulot narxini ko rsatilgan muddatda to lashni
ʻ ʻ
kafolatlaydi.
3.3. Yuqorida ko rsatilgan shartlar buzilgan taqdirda aybdor tomon
ʻ
Shartnoma shartlari buzilganda to lanadigan jarima miqdori foiz jarima to laydi va
ʻ ʻ
xar bir kechiktirilgan kun uchun Majburiyat bajarilmaganda har bir kun uchun
to lanadigan penya miqdori foiz penya to laydi.
ʻ ʻ
4. Qo shimcha Shartlar
ʻ .
4.1.Agarda bir tomonda shartlarni bajara olmasligi va maxsulot sifati,
miqdori va qiymati (summasi) to g risida o zgarish bo lsa, oldindan o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuvga asosan o zgartirish kiritiladi.
ʻ
4.2.Fors-major xolatida shartnoma buzilsa, o zaro kelishib olinadi.
ʻ
4.3.Shartnoma buzilib, o zaro kelisha olmagan taqdirda, O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi qonunlari asosida yoki arbitraj orqali xal qilinadi.
4.4.Shartnoma ikki nusxada tuzilib, ikkisi xam yuridik jixatdan teng kuchli
xisoblanadi.
4.5. Shartnomani muddati imzolangan kundan boshlab, kuchga kiradi va
Shartnomaning amal qilish muddatigacha amal qiladi.
5. Tomonlarning bank rekvizitlari va manzilgohlari:
SOTUVCHI XARIDOR
12

Sotuvchi korxona nomi
Sotuvchi korxona manzili
Sotuvchi korxona hisob raqami
Sotuvchi korxona bank kodi MFO
Sotuvchi korxona bank nomi
Sotuvchi korxona STIR raqami
Sotuvchi korxona XXTUT raqami
Sotuvchi korxona telefon raqami
Sotuvchi korxona rahbarining
F.I.O._________________ Xaridor korxona nomi
Xaridor korxona manzili
Xaridor korxona hisob raqami
Xaridor korxona bank kodi MFO
Xaridor korxona bank nomi
Xaridor korxona STIR raqami
Xaridor korxona XXTUT raqami
Xaridor korxona telefon raqami
Xaridor korxona rahbarining
F.I.O. va imzosi_________________
Mazkur hujjat namunasi amaldagi qonunchilik talablaridan kelib chiqqan
holda tayyorlangan bo lib, foydalanuvchilarga huquqshunos ishtirokisiz shartnomaʻ
tuzish va uni rasmiylashtirish imkonini beradi.
Maxsulot sotish, xizmat ko rsatish (ishlarni bajarish) shartnomasi bo yicha
ʻ ʻ
sotuvchi kelishilgan mahsulotni (xizmat yoki ishni) xaridorga sotish, xaridor esa
xarid qilgan mahsulot (xizmat yoki ish) qiymatini o z muddatida to lash
ʻ ʻ
majburiyatini oladi.
2.Ishlab chiqarish hajmi
Biznes-rejada har bir turdagi mahsulotning natural birliklaridagi ishlab
chiqarish hajmi va uning oxirgi uch yildagi o zgarishlari to g risidagi hamda bu
ʻ ʻ ʻ
ko rsatkichlarning kelgusi 3-5 yildagi qiymatlari keltiriladi. Ishlab chiqarish
ʻ
dasturining asosiy ko rsatkichlari yalpi mahsulot, tayyor (tovar) mahsulot va
ʻ
tugallanmagan ishlab chiqarish (ishlov berish tugallanmagan mahsulot)
hisoblanadi.
Tayyor (tovar) mahsulot hajmi ishlab chiqarish dasturiga muvofiq, har bir
mahsulot turi uchun belgilangan narxlar bo yicha quyidagicha aniqlanadi:
ʻ
,
13

bu yerda
Q
tm - tayyor mahsulot hajmi, qiymati, so m;ʻ
a, , ... n — mahsulot (ish, xizmat) nomenklaturasi;
Q
a , Q
b ,… Q
n – mos keluvchi mahsulot turlari bo yicha ishlab chiqarishning yillik
ʻ
hajmi, o lchov birliklarida;
ʻ
BB
a , BB
b , ... BB
n — mos keluvchi mahsulot birligining bozor bahosi (narxi),
so m/birl.
ʻ
Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi quyidagi formulaga asosan hisoblanadi:
Q
tug = Q
s  T
d  TN
r  K
mah
Bu yerda:
Q
tug - tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, so m;
ʻ
Q
s - o rtacha 1 sutkada mahsulot ishlab chiqarish xajmi, o lchov birliklarida;
ʻ ʻ
T
d - ishlab chiqarish davri (tsikli) muddati, kun;
TN
r - rejadagi mahsulot tannarxi, so m/birl.;
ʻ
K
mah - mahsulot bo yicha xarajatlar o sishining o rtacha koeffitsienti (0,5 - 0,75
ʻ ʻ ʻ
atrofida).
2.1-jadval
Davrlar bo yiccha ishlab chiqarish hajmining jadvali
ʻ
Yalpi mahsulot quyidagicha aniqlanishi mumkin:
Q
ya = Q
tm   Q
tug
Bu erda:  Q
tug - yil boshida va yil oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish
qoldiqlarining o zgarishi.
ʻ
14

Ishlab chiqarish xajmini mahsulot turlariga ko ra davrlar bo yicha bashorat qilishʻ ʻ
quyidagicha amalga oshiriladi: birinchi yil-choraklar bo yicha (zarur hollarda oylar
ʻ
bo yicha), ikkinchi yil-yarim yillik yoki choraklar bo yicha, keyingi davrlar-butun yil
ʻ ʻ
bo yicha.
ʻ
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati bu belgilangan muddat ichida
tayyorlanishi mumkin bo lgan mahsulot birligi yoki hajmidir. Qisqa vaqt uchun
ʻ
olingan korxona quvvatlari doimiy kattalik bo lishi mumkin. Bunda ishlab chiqarish
ʻ
hajmi va chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi o zgargan sari o zgartirishlar
ʻ ʻ
kiritish zarurligini nazarda tutish kerak.
Korxonaning zarur quvvatlarini aniqlash quyidagilarni hisobga olgan holda
texnik-iqtisodiy tadqiqotlar davomida amalga oshiriladi:
Muayyan mahsulot turi uchun bozorga kirib borish darajasi va talab bashorati.
Talab qilinuvchi resurslarning mavjudligi.
Ishlab chiqarish turi (donalab, seriyali va hokazo).
Chiqarilayotgan mahsulot yoki ko rsatilayotgan xizmat turi.
ʻ
Qo llanayotgan texnologiya.
ʻ
Mazkur ishlab chiqarishning o zini qoplovchi (rentabelli) minimal hajmi.
ʻ
Korxonaning boshlang ich (yil boshidagi), chiqish (yil oxiridagi), o rtacha
ʻ ʻ
yillik va loyiha quvvatini ajratib ko rsatish mumkin. Bulardan oxirgisi qurilish
ʻ
loyihasida ko rsatilgan quvvatdir. Qayta ta’mirlash, kengaytirish va texnik jihatdan
ʻ
qayta jihozlashdan so ng loyiha quvvatiga o zgartirish kiritish mumkin. Shu
ʻ ʻ
sababli amaliyotda ko pincha loyiha quvvati korxonaning amaldagi quvvati bilan
ʻ
taqqoslab ko riladi. Korxonaning amaldagi quvvati ishlab chiqarish dasturini
ʻ
tayyorlash uchun asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati odatda etakchi (asosiy) tsexlarning
quvvatiga, tsexlar quvvati esa etakchi uchastkalar quvvatiga, uchastkalar quvvati
esa etakchi asbob-uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi.
Moddiy zahiralar hajmini aniqlash. Zahiralar asosan ishlab chiqarish
jarayonini noma’lum xarakterli xaridlarga bog liqligini kamaytirish, texnologik
ʻ
15

ishlov berish bo yicha kelgusi operatsiyalarni ishlab chiqarish bosqichidagi avvalgiʻ
xatolardan mustaqil bo lishi, shuningdek, xaridorlar talabi barqaror bo lmagan
ʻ ʻ
hollarda tayyor mahsulotning barqaror taklifini ta’minlash uchun mo ljallanadi.
ʻ
Moddiy zahiralarni rejalashtirishda ularning optimal hajmiga rioya qilish
kerak, chunki zahiralarning kamayib ketishi mahsulot ishlab chiqarish va sotishda
uzilishlarga sabab bo lishi, ortiqcha zahiralarning to planib qolishi esa aylanma
ʻ ʻ
vositalarning bog lanib qolishi, kerditorlik qarzlarining ko payishi, materiallarni
ʻ ʻ
olib kelish va saqlash uchun xarajatlarning ortishiga olib kelishi mumkin. Bu esa
korxonaning moliyaviy holatini yomonlashtiradi.
Ushbu vazifani hal qilish uchun korxona zahiralarning belgilangan normasi
– moddiy resurslar minimal hajmiga amal qilishi lozim bo lib, bu resurslar
ʻ
korxonaning to xtovsiz sur’atlarda ishlashini ta’minlashi lozim bo ladi.
ʻ ʻ
Zahiralar hajmini uchta asosiy omil belgilab beradi:
Kundalik material iste’moli hajmi;
Materiallar sarflanishi xarakteri (iste’molning bir xillik darajasi);
Ikki marta material olib kelish o rtasidagi vaqt.
ʻ
Korxona aylanma mablag larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish
ʻ
zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning
optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash
bilan bog liq vazifalarni echishga olib keladi.
ʻ
Ishlab chiqarish hajmining o zgarishi ta siriga qarab xarajatlarni
ʻ ʼ
turkumlash.
Ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta sir
ʻ ʼ
qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.
Doimiy xarajatlar (FC) ishlab chiqarish hajmining o sishiga bevosita ta sir
ʻ ʼ
etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud
bo ladi. Bunga korxonaning to lov majburiyatlari (zayomlar bo yicha foiz va
ʻ ʻ ʻ
boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish hajmiga bog liq bo lmagan turlari),
ʻ ʻ
amortizastiya ajratmalari, ijara haqi, qo riqlash xizmatiga to lov, uskunalarga
ʻ ʻ
xizmat ko rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.
ʻ
16

O zgaruvchi xarajatlarʻ (VC) deb ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga ʻ
ta sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xom ashyo, material, yonilg i-transport
ʼ ʻ
xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi. Ishlab
chiqarishning har bir darajasida doimiy va o zgaruvchan xarajatlar yig indisi
ʻ ʻ
umumiy yoki yalpi xarajatlar (TS) ni tashkil qiladi.
Xarajatlar klassifikatsiyasi : Korxonalarni yalpi xarajatlari (IH) doimiy
(DX) va o zgaruvchan (O X) xarajatlardan iborat bo ladi.Doimiy xarajatlar bu
ʻ ʻ ʻ
ijara to lovi, qorovullik xizmati to lovi, boshqaruvchi va muxandislar maoshi va
ʻ ʻ
shu kabilardan iborat bo ladi va ishlab chiqarish xajmiga bog liq bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ
O zgaruvchan xarajatlar– doimiyga kirmagan boshqa hamma xarajatlar, ya ni xom
ʻ ʼ
ashyo, materiallar, yoqilg i, elektr energiya, ish haqi va shunga o xshashlardan
ʻ ʻ
iboratdir. Korxona faoliyatini tashkil etish va oqilona boshqarish mahsulot
birligiga qilingan xarajatlar (O IH) bilish muhimdir. O rtacha xarajatlar, umumiy
ʻ ʻ
xarajatlar miqdorini korxona ishlab chiqargan mahsulot hajmiga bo lish orqali
ʻ
hisoblanadi. Xuddi shu yo sinda o rtacha doimiy (O DX) va o rtacha o zgaruvchan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(O O X) xarajatlar farqlanadi. Korxona faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish
ʻ ʻ
uning miqdorini muttasil oshirib borishdan iboratdir, ushbu xol esa chegaraviy
xarajatlar tushunchasini qo llashga sabab bo ladi.Chegaraviy xarajatlar(ChX)
ʻ ʻ
deganda hisoblangan va aslida ishlab chiqarish hajmiga nisbatan har bir
qo shimcha mahsulot ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar.
ʻ
So ngi yillarda mamlakatimizda ishlab chiqarish hajmining anchayin o sishi
ʻ ʻ
kuzatildi. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti mutaxassislari
2022-yilda sanoatning asosiy tarmoqlari faoliyatida qayd etilgan natijalarni
Markaziy Osiyo mintaqasining ayrim mamlakatlarida qayd etilgan natijalar bilan
taqqoslagan holda tahlil qildi.
2022-yilda sanoat ishlab chiqarishi 2021-yildagiga nisbatan 5,2 foiz o sdi.
ʻ
Bu esa O zbekistonga Markaziy Osiyo mintaqasidagi mamlakatlar orasida
ʻ
sanoatning o sish sur atlari bo yicha eng yaxshi o rinlardan birini saqlab qolish
ʻ ʼ ʻ ʻ
17

imkonini berdi. Mamlakat yalpi ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 26,7
foizni tashkil etdi.
Sanoat faoliyatining barcha muhim sohalarida o sish tendensiyasi kuzatildi:Tog -ʻ ʻ
kon sanoatida 102,1 foiz,- ishlab chiqaradigan sanoatda 105,3 foiz,- elektr va gaz
ta minoti sektorida 112,7 foiz.
ʼ
Xom neft va tabiiy gaz qazib olishda 101 foiz, ko mir qazib olishda 102,4
ʻ
foiz, metall rudasi qazib olishda 104 foiz natijaning qayd etilishi tog -kon sanoati
ʻ
rivojlanishida ijobiy dinamikani ta minladi. Shuningdek, qazib olish tarmoqlariga
ʼ
texnik xizmat ko rsatishda o sish tendensiyasi kuzatildi – 105,2 foiz.
ʻ ʻ
Ishlab chiqarishning ko p tarmoqli va yetarli darajada diversifikatsiyalangan
ʻ
tuzilmasini o z ichiga olgan ishlab chiqarish tarmog i ishlab chiqarilayotgan
ʻ ʻ
mahsulotlar umumiy hajmining 83 foizdan ortig ini tashkil etgan holda sanoatning
ʻ
o sish dinamikasiga hal qiluvchi ta sir ko rsatdi. Ishlab chiqarish sohasining
ʻ ʼ ʻ
deyarli barcha tarmoqlarida ijobiy natija qayd etildi.
O sish sur atlari 10 foizdan sezilarli darajada yuqori bo lgan tarmoqlar
ʻ ʼ ʻ
reytingidan avtomobillar, tirkamalar va yarim tirkamalar - 139 foiz, tamaki
mahsulotlari - 124 foiz, ichimliklar - 117,6 foiz, qog oz va qog oz mahsulotlari -
ʻ ʻ
114,6 foiz, mashina va jihozlar – 114,1 foizni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar joy
oldi. Ichki va tashqi talab omillari ta sirida to qimachilik mahsulotlari – 109,8 foiz,
ʼ ʻ
oziq-ovqat mahsulotlari – 106,2 foiz, kiyim-kechak – 105,5 foiz va boshqalarni
ishlab chiqarish hajmi ham o sdi. Shu bilan birga, farmatsevtika mahsulotlari va
ʻ
preparatlar, kompyuter detallari, elektron va optik mahsulotlarni ishlab chiqarish
hajmini oshirish uchun katta imkoniyatlar saqlanib qolmoqda.
Jadal o sish sur ati energiya ta minoti tarmog iga xos bo lib, buning
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
zamirida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini 104,1 foizga oshirish
tendensiyasi yotadi. Issiqlik energiyasini ishlab chiqarish bo yicha erishilgan
ʻ
ko rsatkichlar Markaziy Osiyo mintaqasidagi tahlil qilingan mamlakatlar
ʻ
darajasiga taxminan to g ri keldi va oldingi davrdagiga nisbatan biroz pastroq
ʻ ʻ
bo ldi.
ʻ
18

2022-yil yakunlari bo yicha respublika eksport tushumlari tarkibida sanoatningʻ
ulushi 68,9 foizni tashkil etdi (barcha eksportning 2/3 qismidan ortig i).
ʻ
3.Narxning mohiyati, shakllanish xususiyatlari va unga ta’sir qiluvchi
omillar
Hozirgi bir shiddatli zamonda yashar ekanmiz, u o z kuchini albatta
ʻ
iqtisodiyot orqali namoyon qiladi . Insonlarni turmush tarzi ham shak shubhasiz
narx navoga bog liqdir.Shu o rinda biz narxga to xtaladigan bo lsak bunda albatta
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko plab jarayonlar nazar tashlashimizga to ri keladi . Ya’ni u hoh davlat bo lsin
ʻ ʻ ʻ
yoki jamiyat. Narxning tushushi yoki ko tarilishi albatta sotuvchi va xaridorga
ʻ
bog liq masaladir. Shu o rinda biz narxga haqida umumiy tushuncha olishdan
ʻ ʻ
oldin u nima ekanligini haqida bilib olsak.
Narx- real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy
qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir. Narxda alohida olingan ishlab
chiqaruvchilarning individual sarflari emas yoki alohida olingan individual
shaxslarning psixologik jihatdan naflilikka bergan bahosi ham emas, balki jamiyat
tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo lgan miqdorda va
ʻ
sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik, ya’ni iste’mol qiymati o z
ʻ
ifodasini topadi. Tovarlar va xizmatlar uchun qilingan ijtimoiy sarflarning asosli
ravishda o sishi yoki tovar va xizmatdagi sifat ko rsatkichlarining o sishi ushbu
ʻ ʻ ʻ
tovar narxining oshishiga olib keladi. Shuning uchun real hayotda turli tovarlar va
xizmatlardagi ikki xil xususiyat o zgarishlari ularning hajmini hisoblashda ikki xil
ʻ
narxda hisobga olinadi.
Shu bilan birga ,,Narx’’-bozor mehanizmining kerakli tarkibiy unsurlaridan
hisoblanadi. U o zining vazifalari bilan barqaror iqtisodiyotning shakl topishi
ʻ
shuningdek samarali amal topishiga, bozor muvozanatining ta minlanishiga,
ʼ
milliy daromadning iqtisodiyot turlicha tarmoq shu bilan birga sohalari, xo jalik
ʻ
yurituvchi sub ektlari orqali bo linishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya
ʼ ʻ
qilinishga shart sharoit yaratib beradi. Shu bilan birgalikda, u ishlab
19

chiqaruvchilarni mukofotlanib, sog lom raqobat muhitining tug ilishiga ulkanʻ ʻ
ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Shuningdek narx haqida olimlar ham o z fikrlarini berib o tganlar . misol
ʻ ʻ
uchun Iqtis о dchi о limlar nar х tushunchasiga va uning iqtisodiy holatini yoritib
b е rishga ikki х il qaraydilar: ularning bir guruhi klassiklar, shuningdek ikkinchi
guruhi n ео klassiklar d е b nomlanadi. Klassik narx haqida, uning mazmun-
m о hiyatini ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qarab tushuntirishga х arakat
qilganlar.Ularning o ylashicha , nar
ʻ х ishlab chiqarish о millari, birinchidan,
m е hnat о mili orqali b о g liqdir, ‘‘
ʻ Nar х —t о var qiymatining puldagi ko rinishi’‘ d ʻ е b
aytishgan. Bundan ko rishimiz mumkinki, ular nar
ʻ х ning muhim as о sini qiymat o z ʻ
ichiga oladi d е b qaraydilar. Har qanday qiymat m е hnat bilan yaratiladi, d е b o z
ʻ
fikrlarini isbotlaganlar.
Shu bilan birgalikda biz narxning vazifalariga ham qaraydigan bo lsak u o z
ʻ ʻ
ichiga 5 ta vazifani oladi.
1.Muvozanatlikni ta’minlash vazifasi. Bu orqali narx bozorda talab
bilan taklifning hajmi va tarkibida ta’sir ko rsatish bilan ularni muvozanat
ʻ
holatiga olib keladi.
2.Qiymat va naflilikni o lchash vazifasi.
ʻ Narx qiymat va naflilikning
puldagi holati deb nomlaymiz, chunki sarflangan sarf-xarajatlar va olingan
natijalar (foyda yoki zarar) narxlar hisobida hisob-kitob olib boriladi.
Ishlab chiqarish va uning natijalaridagi natural ko rsatkichlari ham bor
ʻ
(tonna, kg, m2, m3 kvt-soat va hokazo). Shu ko rsatkichlarni bu ko rinishicha
ʻ ʻ
taqqoslab jami ko rsatkichga keltirish mumkin bo lmaydi. Hamma natural
ʻ ʻ
ko rsatkichlarning barcha o lchovi ularning pulda ko rsatilgan narxidir.
ʻ ʻ ʻ
3.Tartibga solish vazifasi. Bozor ko rinishi (kon’yunkturasi) talab va
ʻ
taklif shuningdek ularning nisbatiga bog liqdir. Talabning ko payishi muayyan
ʻ ʻ
tovarni ishlab chiqarishni kengaytirishi, undan tashqari hol esa tovar
ortiqchaligini, uni ishlab chiqarishni kerakligini bildiradi. Narx tovar ishlab
chiqaruvchilar faoliyatiga ularning daromadlari bilan ta’sir ko rsatadi. Muayyan
ʻ
ishlab chiqarish chiqimlari saqlangan holda narx baland bo lsa foyda miqdori
ʻ
20

oshadi, narx tushsa, foyda kamayadi va ayniqsa ishlab chiqaruvchilar
foyda ko rmasligi yani zarar ko rishi ham ehtimoldan holi emas. Bu ishlabʻ ʻ
chiqaruvchilar faoliyatiga ta’sir ko rsatadi. Narx oshsa ishlab chiqarish kengayadi.
ʻ
Boshqa kapitallar ham shuningdek daromad baland bo lgan soha va tarmoqlarga
ʻ
quyulib kela boshlaydi.
Xullas, narx ishlab chiqarishni tartibga soladi, uni o zgartirib turadi va
ʻ
rivojini ta’minlaydi.
4.Raqobat vositasi vazifasi. Narx raqobat kurashining eng kerak bo lgan
ʻ
vositasi sanalanadi. Ishlab chiqaruvchilar o z raqiblari ustidan g alaba qozonish
ʻ ʻ
uchun narxni tushurish usulidan foydalanishlari mumkin. Demak, narxni
o zgartirib turish usuli raqobatda keng foydalaniladi.
ʻ
5.Ijtimoiy himoya vazifasi. Narx-jamiyatning oz miqdorda daromadga
ega bo luvchi ba’zi qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni ham o z bo yniga oladi.
ʻ ʻ ʻ
Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar orqali
sotilganda qilinadi. Bunda ular hukumat byudjeti va turlicha hayriya mablag lari
ʻ
hisobiga moliyaviy ta’minlanadi.
Yuqorida sanab o tilgan ma’lumotlar orqali biz narxning vazifasi haqida
ʻ
ma’lumotga ega bo ldik. H
ʻ о zirgi vaqtda r е spublikamiz iqtisodiyotida amalda
bo lib turgan hamma nar
ʻ х turlari nar х tizimini o z ichiga oladi. Narx tizimi va ʻ
ularning ba’zi turlarining iqtisodiy mazmunini qisqacha tavsiflab chiqamiz.
Ulgurji (ko tara)
ʻ nar х lar -ishlab chiqaruvchilar o rtasida keng ʻ
foydalaniladi .Bunda bu jarayonda katta tovarlar asosiy rol o ynaydi va narx
ʻ
kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Shartnomaviy nar х lar -bunday narxlar o zaro ikki tomomlama kelishilgan
ʻ
holda tuziladi ya’ni sotuvchi va haridor o rtasida va ozroq muddatda amal
ʻ
qiladi.Agar qachon bo lsa ham narxni o zgartirish kerak bo lsa u faqatgina ikki
ʻ ʻ ʻ
tomonning roziligi bilan bo ladi ,bu jarayon bir kishi bilan amalga
ʻ
oshmaydi.Bunday narxlar milliy va shuningdek jahon bozorlarida ishlatiladi.
Chakana nar х —ist е ’m о l t о varlarini b е v о sita xaridorga s о tish nar х i.
21

Ch е garalangan nar х - bunday nar х larning baland va past ch е garasi
b е lgilangan bo lib, u davlat orqali amalga ʻ о shiriladi. Ularning ba’zilari
limitlangan yoki bo lmasa imtiyozli nar
ʻ х lar d е b aytiladi.
D о tatsiyalangan narx- bunday narxlar davlat tonidan qo yiladi ya’ni
ʻ
maxsus arzonlashtirilgan tarzda.Bundan maqsad kam ta’minlangan, ehtiyojmand
oilalarni ,ishsiz, kam daromadli va nogironlarga iqtisodiy tomondan yordm
berish orqali amalga oshadi.Shuningdek davlat bu orqali inflatsiyani kelib
chiqmasligi uchun ham u orqali tartibga solib turadi.
D е mping na х -buni biz bir so z bilan aytganda bozorda o z o rnini egallash
ʻ ʻ ʻ
desak mubolag a bo lmaydi. Ya’ni bu narx bozordagi raqibini siqib chiqarish va
ʻ ʻ
bozorda o z o rni va mavqeiga ega bo lish uchun qo llaniladigan jarayondir .
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nufuzli nar х -Firma narx qo yganda t
ʻ о var s о tilishini qisqartirmagan
h о lda baland nar х his о biga f о yda о lish.
Erkin b о z о r nar х lar —bu nar х lar talab va taklif as о sida paydo bo lib
ʻ
k е ladigan b о z о r nar х laridir. Bu nar х lar ayni vaqtdagi zam о naviy,
madaniylashgan b о z о r holatini vujudga k е ltirishda, b о z о r mun о sabatlarining
hamma ishtir о kchilari mafaatlarini eng maqbul holda uygunlashtirishga imk о n
etadigan nar х lar sanaladi
Х ududiy, milliy va х alqaro nar х lar — х ududiy nar х d е b faqat ma’lum bir
х ududiy b о z о rga хо s bo lgan b
ʻ о z о r qo lamini o z ichiga ʻ ʻ о lgan х olda o sha ʻ х udud
о irasidagi о millar ta’sir о stida shakillanadigan nar х larga deyiladi.
Milliy b о z о r nar х i —bu ma’lum bir mamlakat х ususiyatlarini х is о bga
о lgan хо lda shakllangan va faqat shu mamlakat ichidagi ijtim о iy chiqimlarni,
milliy b о z о rdagi talab va taklifni, t о var nafliligini, uning qanchalik
qadrlanishini o z ichiga
ʻ о lgan хо lda shakllanadi.
Jah о n nar х i —talabiga m о s k е lish darajasini hamda х alqar о b о z о rdagi
talab va taklifni his о bga о lgan хо lda shakllanadi.
Narx shakllanishi - tovarlar va xizmatlarga belgilangan narxning bir qator
omillar ta sirida yuzaga kelishi jarayoni. Umumiy ma noda — Narx shakllanishiga
ʼ ʼ
davlat organlari (soliq, kredit va iqtisodiy siyosatning boshqa ko rinishlari orqali)
ʻ
22

hamda iqtisodiy faoliyat sub yektlarining o zlari ta sir ko rsatadi. Tor ma noda-ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ
firmalarning o z narx strategiyasini ishlab chiqishi. Narx shakllanishining 3 asosiy,
ʻ
erkin, ma muriy va aralash tiplari mavjud. Erkin Narx shakllanishi talab va taklif
ʼ
asosida yuzaga keladi. Barcha tovarlar va xizmatlar narxlarining bevosita
ma muriy belgilanishi ma muriy, erkin va ma muriy Narx shakllanishining turli
ʼ ʼ ʼ
nisbatlarda qo llanilishi aralash Narx shakllanishi deb yuritiladi. Narx shakllanishi
ʻ
jarayoni tovar ishlab chiqaruvchi firmadan boshlanib, bozor narxi o rnatilgach,
ʻ
tugallanadi.
Narx shakllanishining bozor real sharoitiga asoslangan 5 asosiy qoidasi mavjud.
1.Harajatlarni qoplash qoidasi — narx darajasi tovarlar sotilganda
firmaning tovarlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari to la qoplanib,
ʻ
tadbirkorga minimal foydani ta minlashi kerak. Agar bu qoida amal qilmasa, firma
ʼ
zarar ko radi yoki tadbirkor xech bir daromad olmay o z ishini to xtatadi.
ʻ ʻ ʻ
Harajatlarni qoplash zarurati narxning eng quyi chegarasini belgilaydi va narxning
bundan past bo lishi iqtisodiyot uchun maqbul emas;
ʻ
2. Foydani maksimallashtirish qoidasi — narx o rtacha harajatlardan
ʻ
yuqori qilib belgilanishi, tovar shu narx bilan sotilganda iqtisodiy foyda olinishi
kerak. Firma o z tovariga narx qo yganda foydani maksimallashtirishni
ʻ ʻ
mo ljallaydi. Foydani maksimallashtiruvchi narx, odatda, monopollashgan bozorda
ʻ
amal qiladi;
3.Raqobatda yengish qoidasi —belgilangan narx darajasi xaridorlarni
o ziga og dirib, raqibni bozordan siqib chiqarish imkonini berishi zarur. Buning
ʻ ʻ
uchun oddiy tovarlar narxi vaqtincha past belgilanadi, foyda kamayadi, lekin
yo qotilgan foyda raqobatda yengish uchun xizmat qiladi
ʻ
4.Peshqadamlik qoidasi — turdosh (o rinbosar), ya ni bir xil ehtiyojni
ʻ ʼ
qondiruvchi tovarlar narxi peshqadam firma belgilagan narxga binoan shakllanadi.
Boshqa firmalar narxni peshqadam narxini mo ljalga olib unga yaqin qilib
ʻ
belgilaydi. Bu qoida odatda oligopoliya bozorida amal qiladi. Bunday bozorda
23

firmalar ozchilik bo lib narxlarni bir-biriga yaqin belgilagan holda, asosan, sifat vaʻ
servis bilan raqobatlashadi.
5.Narx quyi va yuqori chegara oralig ida shakllanadi
ʻ . Agar quyi
chegarani harajatlarni qoplash zarurati belgilasa, yuqori chegarani
iste molchilarning xarid qobiliyati belgilaydi. Narx yuqori chegaradan chiqib ketsa
ʼ
xaridorlarning puli yetmay, tovarlar sotilmaydi, quyi chegaradan past bo lsa
ʻ
firmalar zararga uchrab, yopilib ketadi. Narx shakllanishining eng muhim talabi
uning bozor sharoitiga moslanishi va o zgaruvchan bo lishidir. Narx belgilashga
ʻ ʻ
davlatning aralashuvi bozor qoidalariga zid. Shu sababli davlat bozor narxlarini
erkinlashtirib, bozor qoidasidan tashqarida yuzaga keladigan mono-pol narxlarni
chegaralab turadi.
Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda narxni qiymatning mehnat
nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb
qarashgan. XXI asr boshlaridagi nazariyalar pulning miqdoriy nazariyasi asosida
izohlab narxga xarajatlar, tovarning nafliligi va raqobat ta sir etishini e tirof etadi.
ʼ ʼ
Binobarin, narx qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot tannarxi har qanday
narxning asosi bo lib, mahsulotning hayotiy sikli davomida uning narxidagi
ʻ
o zgarishlarga katta ta sir ko rsatadi. Narx miqdori xarajatlarga va tovar sifatiga
ʻ ʼ ʻ
to g ri mutanosiblikda, raqobatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadi.
ʻ ʻ
Firmaning nufuzi asosida narx belgilash. Nufuzli narx nufuzli tovar, ajoyib
va nafis buyumlarga, taniqli kompaniyalarning alohida sifatga ega bo lgan
ʻ
tovarlariga belgilanadi. Masalan, ‘‘Tissot’’ kompaniyasining soatlari boshqa
kompaniyalarnikiga nisbatan 5 marta va mahalliyga nisbatan 20 marta qimmat
turadi. Bunday narxlarni qo yish uchun korxona, ushbu tovarlarning obro siga
ʻ ʻ
ishonishi va bozorda mavjud bo lgan o xshashlari, iste’molchilarni ko proq
ʻ ʻ ʻ
to plashga tayyor bo lgan bunday sifatga ega emasliklarini aniq bilishi kerak.
ʻ ʻ
‘‘Harajatlar - plyus’’ yoki o rtacha harajatlar + foyda; cost - plus. Ushbu usul
ʻ
tovarning tannarxiga oldindan ma’lum bir foydani qo shishdan iborat. Bu eng
ʻ
sodda narx belgilash usulidir: ‘‘harajatlar - plyus’‘ narxini belgilash formulasi
mavjud:
24

Narxga ta’sir qiluvchi omillar turlari.
Mahsulot qiymatining shakllanishiga ta’sir etadigan har bir narsani tashqi
va ichki muhitga bo lish mumkin.ʻ
Birinchisi, mahsulot ishlab chiqaruvchisi ta’sir qila olmaydigan turli xil
hodisalar va hodisalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Masalan: Infilatsiya, Mavsumiylik va Siyosat.
Ikkinchisiga kompaniyaning harakatlariga bog liq bo lgan barcha narsalar
ʻ ʻ
kiradi: Xarajatlar, Menejment va Texnologiyalar .
Tovarlarning tannarxiga ta’sir qiluvchi asosiy hodisalar barcha bozorlarda
kuzatiladigan ko rsatkichlardir.
ʻ
Bunga quyidagilar kiradi:
Iste’molchilar. Narx talabga to g ridan-to g ri mutanosib bo lib, u o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
navbatida iste’molchilarning xatti-harakatlari bilan belgilanadi. Ushbu omillar
guruhiga narxlarning egiluvchanligi, mijozlarning ularga bo lgan
ʻ munosabati,
bozorning to yinganligi kabi ko rsatkichlar kiradi. Iste’molchilarning xatti-
ʻ ʻ
harakatlariga ishlab chiqaruvchining marketing faoliyati ta’sir qiladi, bu esa tovar
narxining o zgarishiga olib keladi. Talabga va shunga qarab narxga xaridorlarning
ʻ
didi va afzalliklari, ularning daromadlari, hatto potentsial iste’molchilar soni ta’sir
qiladi.
Xarajatlar. Mahsulot narxini belgilashda ishlab chiqaruvchi uning minimal
hajmini belgilaydi, bu mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar bilan
bog liq. Xarajatlar doimiy va o zgaruvchan. Birinchisiga soliqlar, ish haqi, ishlab
ʻ ʻ
chiqarish xizmati. Ikkinchi guruh xomashyo va texnologiyalarni sotib olish,
xarajatlarni boshqarish, marketingdan iborat.
Hukumat faoliyati. Turli xil bozorlarda hukumat narxlarga ko p jihatdan
ʻ
ta’sir qilishi mumkin. Ulardan ba’zilari qat’iy, qat’iy tartibga solinadigan narxlar
25

bilan ajralib turadi, boshqalari - davlat faqat ijtimoiy adolat tamoyillariga rioya
qilinishini nazorat qiladi.
Mahsulotni tarqatish kanallari. Narxlanish omillarini tahlil qilib, shuni
ta’kidlash kerakki, tarqatish kanallari ishtirokchilarining faoliyati alohida
ahamiyatga ega. Ishlab chiqaruvchidan xaridorga mahsulotni ilgari surishning har
bir bosqichida narx o zgarishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi odatda narxlar ustidanʻ
nazoratni saqlashga intiladi, buning uchun u turli xil vositalarga ega. Biroq,
chakana va ulgurji narxlar har doim farq qiladi, bu mahsulot kosmosda
harakatlanishiga va oxirgi xaridorini topishiga imkon beradi.
Raqobatchilar. Har qanday kompaniya nafaqat o z xarajatlarini to liq
ʻ ʻ
qoplashga, balki maksimal foyda olishga ham intiladi, lekin ayni paytda u
raqobatchilarga e’tibor qaratishlari kerak. Juda yuqori narxlar xaridorlarni
qo rqitadi.
ʻ
Narxlarning sezilarli darajada oshishi inflyatsiya va boshqa inqiroz
hodisalarining keskin o sishi natijasida yuzaga keladi, bu makroiqtisodiy
ʻ
ko rsatkichlar va ularning hosilalari sezilarli darajada yomonlashishiga olib keladi,
ʻ
bu holat esa o`z ta`sirini yalpi va milliy mahsulot, mamlakatning tashqi va ichki
qarzi, byudjetning defitsiti va real hajmi, kredit stavkalari va valyuta bozorlarida
namoyon qiladi.
Narxlarning oshishiga boshqa omillar ham ta’sir qiladi:
Mukammallik darajasi soliq tizimi va qonunchilik bazasini rivojlantirish,
yashirin biznes va korruptsiya, jinoyatchilik, ishsizlik, hayot darajasi va
davomiyligi, dolzarb siyosiy voqealar, jahon iqtisodiyotining holati va boshqalar .
Marketingda narxga ta’sir qiluvchi omillar. Ishlab chiqarish
xarajatlarining qiymati minimal narxni belgilaydi, kompaniya o z mahsuloti uchun
ʻ
haq olishi mumkun bo lgan va unga ishora qiladigan ichki omillar,narxga ta’sir
ʻ
qiladi.Kompaniya nafaqat tovarlarni ishlab chiqarish,tarqatish va sotish
xarajatlarini qoplaydigan,balki sarflangan kuch va tavakkalchilik uchun tegishli
daromad darajasini ta’minlaydigan narxni belgilashga intiladi. Kompaniya
xarajatlari narx strategiyasining muhum elementi bo lishi mumkun.Kam
ʻ
26

xarajatlarga erishgan kompaniyalar ko proq narsani belgilashlari mukun.Pastʻ
narxlar busavdo va foydaning sezilarli darajasida oshishiga olib keladi, ya’ni
xarajatlar taglik narxni belgilaydi.Bozor va talabdan tashqari narx belgilashga
ta’sir etuvchi omillar,ularning yuqori chegarasini belgilaydi.
Hozirgi raqobat rivojlangan zamonda odamlar tovar, mahsulot va
xizmatlarni qaysi firma yoki sotuvchi arzonroq belgilasa shuning xaridori
bo lishadi.
ʻ
Narx shakillanishining erkinlik darajasi bozor turiga qarab o zgaradi.Yani bozor
ʻ
turlari ham narxning shakillanishiga ta’sir qiluvchi omillar qatoriga kirar ekan.
Iqtisodchilar bozorning 4 turini aniqladilar, ularning har biri naxr belgilashda
o ziga xos talablarga ega.
ʻ
Sof raqobat -ko p sonli xaridorlar va sotuvchilarga ega bo lgan bir xil
ʻ ʻ
tovarlar bozorida sodir bo ladi.Ularning hech biri bozor narxining shakillanishiga
ʻ
katta ta’sir ko rsata olmaydi.Bunday bozordagi sotuvchilar rivojlanish uchun ko p
ʻ ʻ
vaqt sarflamaydilar.
Monopolistik raqobat -xaridorlar va sotuvchilar ko p bo lgan bozorda sodir
ʻ ʻ
bo ladi va har xil narxlar bir turdagi mahsulot uchun.Sotuvchilar turli xil
ʻ
mijozlarga segmentlar uchun takliflarni individuallashtirishga va narxdan tashqari
foydalanishga intilinishadi.
Oligopolistik raqobat -bilan bozorda o z o rniga ega kichik miqdor
ʻ ʻ
sotuvchilar,ularning xar biri boshqasining narx va marketing strategiyalariga juda
sezgir.Mahsulotlar bir hil (po lat, alyuminiy ) yoki heterojen ( avtomabillar yoki
ʻ
kompyuterlar ) bo lishi mumkun.Bozorda sotuvchilar kam, chunki yangi
ʻ
sotuvchilar uchun bunday bozorga kirish osson emas.Har bir sotuvchi
raqobatchining strategiyasi va harakatlaridagi o zgarishlarni doimiy ravishda
ʻ
kuzatib boradi.
Sof monopoliya -bir sotuvchi bozorida sodir bo ladi.Monopoliya turlari
ʻ
davlat monopoliyasi, xususiy tartibga solinadigan monopoliya va xususiy tartibga
solinmaydigan monopoliyadir.
27

4.Respublikamizda ishlab chiqarish hajmini kamaytirish.
O zbekiston, paxta ishlab chiqarish hajmini kamaytirmoqchi...ʻ
Dunyoning eng muhim paxta ishlab chiqaruvchilaridan O zbekiston, 2020
ʻ
yiligacha paxta ishlab chiqarish hajmini 350 min tonna kamaytirib yillik 3 million
tonna paxta ishlab chiqarishni maqsad qilib olgan edi. Toshkent(AA)- dunyoning
eng muhim paxta ishlab chiqaruvchilar qatorida o rin olgan O zbekiston, 2020-
ʻ ʻ
yiligacha paxta ishlab chiqarish hajmi 350 ming tonna kamaytirib yillik o rtacha 3
ʻ
million paxta ishlab chiqarish maqsad qilib olmoqda.
Vazirlar mahkamasidan qilingan izohda, hukumat, 2020- yiligacha o lkadagi
ʻ
paxta ishlab chiqarish hajmini bosqichma- bosqich kamaytirishni rejalaganini
bildirgan.
Bu doirada 2019-yil 3 million 350 ming tonna xom paxta ishlab chiqargan
O zbekiston 2020 yiligacha paxta ishlab chiqarish hajmini 3 million tonnaga
ʻ
kamaytirishni maqsad qilib olganini bildirdi.
Bu o lkadagi tekstil menejment jarayoni va hajmiga salbiy ta'sir
ʻ
tashlamasligini, dunyo paxta ishlab chiqarishga salbiy ta'siri bo lmas deb bildirildi.
ʻ
O lkadagi paxta ishlab chiqarish 350 ming tonna kamayishi oqibatida oldin
ʻ
paxta ekilgan 170,5ming gektar qishloq xo jalik ekin maydoniga boshqa
ʻ
mahsulotlar ekiladi, buning natijasida 2020- yiligacha o lkadagi don- g alla
ʻ ʻ
mahsulotlarining 16,4 % kartoshka 35% sabzavot 30 foiz, meva va uzum 21,5,
gasht mahsulotlari 26,2, sut mahsulotlari 47,3 %, tuxum mahsuloti, 74,5%. Baliq
mahsuloti 2,5% barabor orttirilishini maqsad qilib olinmoqda.
Davlatning birinchi Prezidenti Islom Karimov, 2016-yilning bahorida
uyushtirgan vazirlar mahkamasi yig ilishida, oxirgi yillarda jahon bozorida paxta
ʻ
tolasiga bo lgan talabning kamayishi sababli o lkadagi paxta ishlab chiqarish
ʻ ʻ
kelgusi yillarda kamaytirish maqsad qilib olinmoqda deb aytgan edi.
Paxta ishlab chiqarishda oltinchi, Paxta eksportida beshinchi o rinda bo lgan
ʻ ʻ
O zbekistonda yillik o rtacha 3 million 350 tonna xom paxta ishlab chiqarilar ekan,
ʻ ʻ
bundan hosil bo lgan 1,1 million tonna paxta tolasi muhim qismi chet elga eksport
ʻ
qilinmoqda.
28

Yaqinda Bulung ur tumani hokimligi majlislar zalida viloyat hokimiʻ
o rinbosari J.Xaydarov rahbarligida investitsiyalar va sanoat sohasida yanvar-iyul
ʻ
oylarida korxonalarning ishlab chiqarish va eksport hajmlariini kamaytirish
sabablarini o rganish hamda amalga oshirilayotgan ishlarning natijadorligini
ʻ
oshirish yuzasidan tahliliy muhokama o tkazildi. Jamshid Xaydarov raisligida
ʻ
o tkazilgan muhokamada tuman hokimi S.Astonov, tuman hokimi o rinbosarlari,
ʻ ʻ
tegishli korxona tashkilot rahbarlari va tadbirkorlar ishtirok etishdi.
Yig ilishda loyihalarni ishga turishi ahvoli, yangi eksportyor korxonalarni
ʻ
jalb qilish, to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarni o zlashtirish, eksport prognoz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatkichlarining bajarilishi, Kichik sanoat zonalari hamda Erkin iqtisodiy sanoat
ʻ
zonalarida loyihalarni amalga oshirilishi yuzasidan soha mas’ullarining hisobotlari
tinglanib, mavjud muammo va kamchiliklarni barataraf etish masalalari muhokama
qilindi.
Shundan so ng, Urgut EIZning “G ubdin” massivi hududida amalga
ʻ ʻ
oshirilayotgan loyihalar ko zdan kechirildi va hududda muhandislik-
ʻ
kommunikatsiya tarmoqlarini yaratish bo yicha qilinadigan ishlar muhokama
ʻ
qilinib, tegishli tarmoq korxonalariga ko rsatmalar berildi.
ʻ
Kunning ikkinchi yarmida Jomboy tuman hokimligi va muhandislik-
kommunikatsiya tarmoq korxonalari rahbarlari ishtirokida Jomboy tuman “Nazar”
massivida joylashtirilgan loyihalarni muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari
bilan ta’minlash maqsadida, qurilish ishlari boshlangan avtomobil yo llari, tabiiy
ʻ
gaz tarmog i, oqova suv tarmog i va havo tarmog i hamda podstansiya qurilishi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha amalga oshirilayotgan ishlar va yuzaga kelayotgan muammolar atroflicha
ʻ
o rganilib, mazkur obe’ktlar qurilish-montaj ishlarini o z muddatlarida sifatli
ʻ ʻ
bajarib, foydalanishga topshirish yuzasidan topshiriqlar berildi.
Shavkat Mirziyoyev 1-fevral kuni metallurgiya korxonalarini rivojlantirish
chora-tadbirlari bo yicha taqdimot bilan tanishdi. Bu haqda Prezident matbuot
ʻ
xizmati xabar berdi.
29

Qayd etilishicha, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Olmaliq kon-
metallurgiya kombinati, O zbekiston metallurgiya kombinati hamda “Navoiyuran”ʻ
davlat korxonasi mamlakat iqtisodiyotida katta o rin tutadi. So nggi yillarda bu
ʻ ʻ
to rtta korxonaga 7 milliard 400 million dollar investitsiya kiritildi. Buning
ʻ
natijasida oltin ishlab chiqarish hajmi 23 foiz, mis 41 foiz, kumush 60 foizga oshdi.
Navoiy kombinatida yangi konlar o zlashtirilib, 3 ta zavod ishga tushirildi.
ʻ
“O zmetkombinat” va “Navoiyuran”da ham ishlab chiqarish ko paydi.
ʻ ʻ
Umuman, o tgan 6 yilda ushbu korxonalarning jami sanoatdagi ulushi 10
ʻ
foizdan 17 foizga, budjet tushumlarida esa 11 foizdan 25 foizga oshgan. Ma’lumki,
2030-yilgacha mamlakat iqtisodiyoti hajmini 2 barobar oshirish maqsad qilingan.
Shu bilan birga, jahonda kuchayib borayotgan raqobat yangi vazifalar qo ymoqda.
ʻ
Bu sharoitda mazkur to rtta yirik kompaniya samaradorligini oshirish dolzarb
ʻ
ahamiyatga ega.
Taqdimotda mutasaddilar ishlab chiqarishni yanada ko paytirish va
ʻ
investitsiyalar jalb etish bo yicha rejalarini bayon qildi. Davlat rahbari xorijiy
ʻ
ekspertlarni jalb etib, kombinatlarni raqamli transformatsiya qilish, bunda “yashil”
texnologiyalarga alohida e’tibor qaratish zarurligini ta’kidladi. Investitsiyalarni
o zlashtirish va yangi loyihalarni jadallashtirish bo yicha aniq ko rsatmalar berildi.
ʻ ʻ ʻ
Ishlab chiqarishda operatsion xarajatlar va energiya sarfini maqbullashtirib,
tannarxni qisqartirish vazifalari qo yildi. Shuningdek, kombinatlarda mehnat
ʻ
unumdorligini oshirish, rahbar va mutaxassislar faoliyatiga samaradorlik
ko rsatkichlarini (KPI) joriy qilish muhimligi qayd etildi.
ʻ
Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish va uni muntazam rivojlantirishning muhim
asosi, bu milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash sanaladi. Barqaror
iqtisodiyotgina ijtimoiy muammolarni hal etish imkonini beradi. Xalqimiz bilan
bamaslahat qabul qilingan Taraqqiyot strategiyasida xalq farovonligini oshirish,
yangi ish o rinlari va daromad manbalarini yaratish, kambag allikni qisqartirish
ʻ ʻ
uchun milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o sish sur'atlarini
ʻ
ta'minlash yo nalishida muhim maqsadlar belgilangan. Prezidentimiz Shavkat
ʻ
Mirziyoev raisligida Yangi O zbekistonning 2022-2026 yillarga mo ljallangan
ʻ ʻ
30

taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish muhokamasiga bag ishlanganʻ
videoselektor yig ilishida, iqtisodiyot barqarorligini ta'minlash maqsadlariga
ʻ
erishish bo yicha belgilangan vazifalarga alohida e'tibor qaratildi.
ʻ
Keyingi yillarda mamlakatda iqtisodiyot barqarorligini ta'minlash va yalpi
ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom
ettirgan holda, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini 1,4 barobar oshirish
rejalashtirilgan. Xo sh, bunga qanday qilib erishish mumkin?
ʻ
Albatta, sanoatning etakchi tarmoqlari va iqtisodiyotni yanada
liberallashtirish, transformatsiya jarayonlarini yakunlash, energetika sohasida
sog lom raqobat muhitini shakllantirish, “Xomashyodan tayyor mahsulotgacha”
ʻ
bo lgan ko p pog onali qo shilgan qiymat zanjirlarini yaratish, metallurgiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
sohasida yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish, kimyo va gaz-kimyosi,
to qimachilik, charm-poyabzal, avtomobil va boshqa sanoat sohalarini yanada
ʻ
rivojlantirish orqali erishish mumkin. Hujjatda to qimachilik sanoati mahsulotlari
ʻ
ishlab chiqarish hajmini 2 barobarga ko paytirish, eksport hajmini 5 milliard AQSh
ʻ
dollariga etkazish ham belgilanganki, buning natijasida 570 ming nafar yangi ish
o rinlari yaratiladi. elektrotexnika sanoatida yuqori qiymatli mahsulotlar ishlab
ʻ
chiqarish hajmini 2 baravarga va eksportini 3 baravarga oshirish orqali esa 2022-
2026 yillarda 700 million AQSh dollarlik 168 ta investitsiya loyihalari amalga
oshiriladi.
Shuningdek, energiya resurslari va tabiiy gaz bozorlarini ijtimoiy himoya
kafolatlari belgilangan holda erkinlashtirib, sohaga xususiy investitsiyalarni keng
jalb qilish hamda ehtiyojmand aholini himoya qilish uchun ijtimoiy iste'mol
normalari kiritiladi. Bu esa inson qadri va uni ulug lash mazkur strategiyaning tub
ʻ
mohiyati va uning pirovard maqsadini tashkil etishini anglatadi.
Yana bir muhim jihat, Taraqqiyot strategiyasida iqtisodiyotni jadal
rivojlantirish va yuqori o sish sur'atlarini ta'minlash masalalariga alohida e'tibor
ʻ
berilgan. Xususan, 2022 yilda yillik inflyatsiya darajasini 9 foizgacha va 2023
yilda 5 foiz hamda fiskal taqchillikni 3 foizgacha pasaytirish choralari ko riladi.
ʻ
2023 yildan boshlab qo shilgan qiymat solig i stavkasi 12 foizgacha hamda
ʻ ʻ
bank, moliya va telekommunikatsiya kabi tadbirkorlik yo nalishlarida foyda solig i
ʻ ʻ
31

stavkasi 15 foizgacha tushiriladi. Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi
xalqimiz turmush darajasining oshishiga mustahkam zamin yaratadi.
Bir so z bilan aytganda, Strategiyada o z aksini topgan maqsadlarni amalgaʻ ʻ
oshirish barchamizdan katta mas'uliyat, chinakam fidoiylik talab etadi. Faqat shu
bilangina aholini yangi ish o rinlari va kafolatli daromad manbai bilan ta’minlash,
ʻ
xalqimizning farovonligini yanada oshirishdek ko zlagan ezgu maqsadlarimizga
ʻ
erishish mumkin.
Prezidentimiz ,,Mahsulot tannarxini kamaytirish orqali jahon bozoriga
chiqish kerak’’ degan g oyani ilgari surdi vaNurota tumanidagi “Marmarobod”
ʻ
korxonasida tog jinslaridan mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan tanishdi.
ʻ
Davlatimiz rahbari har doim bozor talablarini o rganish, bozorbop
ʻ
mahsulotlar ishlab chiqarishni yo lga qo yish zarurligini ta kidlaydi. Bu tovarning
ʻ ʻ ʼ
xaridorgirligi, korxonaning barqaror ishlashini ta minlaydi.
ʼ
Xususan, keyingi yillarda ham ichki, ham tashqi bozorda pardozbop
toshlarga talab oshgan. Nurota tumanida bunday toshlarning katta zaxirasi bor.
Prezidentimizning avvalgi tashrifi chog ida berilgan topshiriqqa muvofiq
ʻ
“Marmarobod” davlat unitar korxonasi tashkil etildi. 10 milliard so m mablag
ʻ ʻ
evaziga dashtlikdagi 6 gektar yerda zamonaviy korxona ishga tushirildi. Xorijdan
655,5 ming dollarlik texnologiya olib kelinib, yiliga 24 ming kvadrat metr granitni
qayta ishlash imkoniyati yaratildi. Qirq kishi ish bilan ta minlandi. Bular
ʼ
loyihaning birinchi bosqichi.
Ikkinchi bosqichda tabiiy toshlarni qazib olish va qayta ishlashni klaster
usulida yo lga qo yish rejalashtirilgan. Loyiha quvvatini yiliga 3 million kvadrat
ʻ ʻ
metrga yetkazish, mahsulotlar turini ko paytirish va eksportga yo naltirish ko zda
ʻ ʻ ʻ
tutilgan. Buning natijasida yillik ishlab chiqarish hajmi 250 milliard so m, eksport
ʻ
hajmi 10 million dollarga yetishi, bir yarim mingga yaqin ish o rni yaratilishi
ʻ
mumkin bo ladi. Davlatimiz rahbari korxona mahsulotlarini ko zdan kechirar ekan,
ʻ ʻ
ular jahondagi muqobillaridan qolishmasligini ta kidladi. Samarali
ʼ
texnologiyalarni qo llash, transport xarajatlarini arzonlashtirish hisobidan
ʻ
mahsulotlar tannarxini kamaytirish, shu orqali tashqi bozorlarga chiqish bo yicha
ʻ
32

topshiriqlar berdi. Pardozbop toshlarni jahon standartlari asosida chuqur qayta
ishlaydigan kadrlar tayyorlash, bunyodkorlik ishlarida mahalliy qurilish
materiallaridan foydalanish zarurligi qayd etildi.
5.Respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirish uchun nimalar ishlab chiqargan
maq’ul?
O ʻ zbekistonda ishlab chiqarishning qaysi tarmoqlarini rivojlantirish
lozimligini kim va qanday aniqlaydi va bu borada davlatning roli qanday bo lishiʻ
kerak?
Takidlab o’tishimiz joizki faqat ishlab chiqarish bilimlarigina bizning
taraqqiy etishimizga ko mak beradi.
ʻ
Aksariyat rivojlangan mamlakatlar jahon bozoriga chiqaradigan o z tovar va
ʻ
xizmatlari bilan mashhurdir: Shveysariya bank xizmatlari, yapon avtomobillari,
Italiya kiyim-kechagi, Singapur moliyaviy xizmatlari. Boshqacha qilib aytganda,
muayyan mamlakatlar (yoki jamiyatlar) muayyan tovarlar ishlab chiqarishda yoki
xizmatlarni ko rsatishda boshqalarga nisbatan afzalroqdir. XIX boshlarida yuzaga
ʻ
kelgan nisbiy afzalliklar nazariyasi asoschisi, ingliz iqtisodchisi Devid Rikardo
so z yuritgan xalqaro mehnat taqsimotidagi nisbiy va mutlaq afzalliklar – bular
ʻ
anchayin hissiy anglashiladigan va muomalada ko p qo llaniladigan
ʻ ʻ
tushunchalardir.
Iqtisodiy murakkablik nazariyasi . Iqtisodiyotga matematikadagi
murakkab tizimlar nazariyasidan o tgan murakkablik konsepsiyasini qo llagan
ʻ ʻ
holda, Rikardo Xausmann (Garvard universiteti) va Sezar Idalgo (MIT)
iqtisodiyotning rivojlanishi muammolariga original yondashuvlarni taklif qiladi, u
ham bo lsa, iqtisodiy murakkablik nazariyasidir. Matematikada tub tizimlar
ʻ
harakatini oldindan bilish mumkin bo lgan holda, tizimning harakatlanishini
ʻ
oldindan bilib bo lmaydigan bo lsa, u murakkab tizim deb nomlanadi. Bu to liq
ʻ ʻ ʻ
33

ta’rif bo lmasa-da, murakkab tizimning bizga kerakli mohiyatini tushunib olishʻ
uchun yetarlidir. “Iqtisodiy murakkablik indeksi”ni hisoblab chiqishda
tadqiqotchilar quyidagi g‘oyaga tayangan: mamlakatlar boyligi va salohiyati
samarador bilimdan kelib chiqadi. Mamlakatlar u yoki bu tovar va xizmatlarni
qanday ishlab chiqarish haqidagi bilimlar asosida ravnaq topadi. Mamlakat
iqtisodiyotiga joriy etilgan bilimlarning umumiy qiymati “iqtisodiy murakkablik”
(economic complexity) deb ataluvchi omil bilan o lchanadi.
ʻ
O zbekistonning mavjud texnologik mavqei biz o zimiz yangi
ʻ ʻ
texnologiyalar yaratishimiz uchun zaiflik qiladi. Bizda mehnat resurslarining sifati
past va kapital jalb qilish juda qimmat. Real qo limizdan keladigani – yengil
ʻ
sanoat va qishloq xo jaligi kabi chekka tarmoqlarimizni rivojlantirish va asta-sekin
ʻ
texnologik makon ichkarisiga qarab intilishdir.
Agar davlat yuqori qo shimcha qiymatli tarmoqni moliyalashtirsa yoki
ʻ
subsidiyalar ajratsa (iste’molchi hisobidan, subsidiyalar yoki proteksionizm – bari
iste’molchi hisobidan bo ladi) nima bo ladi? Aytaylik, davlat elektronika ishlab
ʻ ʻ
chiqarishni iste’molchilardan ishlab chiqaruvchilarga qarata qayta taqsimlash yo li
ʻ
bilan (imtiyozlar, subsidiyalar, bojxona tariflari yordamida) qo llab-quvvatlaydi.
ʻ
Muvaffaqiyatga erishilganda ham (bu ehtimoldan yiroq), bu hech qanday ijobiy
eksternaliyalar bermaydi (ya’ni, ushbu jarayondan chetda bo lganlarga ijobiy ta’sir
ʻ
ko rsatmaydi – tarj.) va multiplikativ samaraga erishilmaydi.
ʻ
Davlatning o rni
ʻ . Albatta, davlatning bu boradagi roli minimal darajada
bo lishi kerak, ideal holatda davlat hech qanday sanoat, xizmat ko rsatish yoki
ʻ ʻ
qishloq xo jaligi sohalarini (imtiyozlar va subsidiyalar bilan) qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlamasligi kerak. Buning o rniga biznesga yangi texnologik ishlab
ʻ
chiqarishlar ochishda nimalar to sqinlik qilishini anglash lozim: biznes bilan
ʻ
shug‘ullanishdagi yuqori tuzilmaviy xatarlarmi, investitsiyalar himoyalanishi
darajasining pastligi, monopoliyalar, korrupsiya yoki katta soliq yukimi?
Nima qilish kerak? Iqtisodiy taraqqiyot haqida so z ketganda, ilm-fanda
ʻ
shunday bahsli masala ko tariladi: Qoloq mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga
ʻ
yetib olishi uchun yetarli shart-sharoitlar qanday bo lishi lozim? Ta’kidlab
ʻ
34

o taman, zaruriy shart-sharoitlar uzoq vaqtdan buyon umumiy (ilmiy) kelishuvʻ
nuqtasi sanaladi. Barcha zaruriy talablarning qondirilishi, tabiiyki, yuz foizlik
muvaffaqiyatni kafolatlamaydi, ular “zaruriy” deb bejiz nomlanmagan. Aksincha,
bu shartlarning bajarilmasligi inqirozga uchrashni kafolatlaydi.
Iqtisodiy murakkablik nazariyasi – eski g‘oyaga batafsilroq va sinchkov
nazar tashlash, xolos.
Iqtisodiy ochiqlik . Yuksak rivojlangan iqtisodiyotga olib boruvchi yo l
ʻ
xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish va dunyo bilan jadal muloqot orqali
yotadi. Tovarlar ishlab chiqarish-logistika zanjiri doirasida yaratiladi, shu arzonga
tushadi. Aksariyat ishlab chiqarish jarayonlarida xarajatlar ishlab chiqarish hajmi
ortgani bois tushadi. Xalqaro savdoda faol qatnashish orqali katta bozorlarga kira
olish mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardosh bo lish uchun yagona
ʻ
chorasidir. Shu sababli, savdo uchun to siqlarni kamaytirish zarur: bojxona
ʻ
taomillarini soddalashtirish, stavkalarni pasaytirish, Jahon savdo tashkilotiga a’zo
bo lish va erkin savdo to g‘risida shartnomalarni imzolash. Shunda biz mo jizaga
ʻ ʻ ʻ
emas, o z kuchimizga ishongan holda, xalqaro mehnat taqsimotida o z o rnimiz
ʻ ʻ ʻ
uchun kurashishimiz mumkin bo ladi.
ʻ
Raqobat .Har qanday tarmoqni rivojlantirish uchun ichki bozorlarda bozor
ishtirokchilari bir vaqtning o zida ham raqobat, ham hamkorlik qiladigan raqobat
ʻ
muhitini yaratish talab etiladi. Davlat yoki davlatatrofi monopoliyalarini bartaraf
etish, imtiyozlar, preferensiyalar, dotatsiyalar va proteksionistik choralarni
yo qotish raqobatni oshiradi va bozordagi samarali tarmoqlarni belgilash imkonini
ʻ
beradi. Barcha tarmoqlarga kirib borish uchun biz to siqlarni yo qotishimiz
ʻ ʻ
nihoyatda muhim, shundagina sog‘lom raqobatni ta’minlab, korxonalar
unumdorligini oshirishimiz mumkin.
O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish uchun nimalar qilish kerak?
Bu savolga Jahon banki ekspertlarining tavsiyalari quyidagicha.
35

Ta’kidlanishicha, O‘zbekiston 2030 yilga borib daromad darajasi o‘rtachadan
yuqori bo‘lgan davlatlar qatoriga qo‘shilishi uchun YaIMning o‘sish sur’atlari
hozirgi darajadan ancha yuqori bo‘lishi kerak .
Jahon banki O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yo‘lidagi asosiy
muammolar va imkoniyatlar tahlil qilingan yangi tadqiqotini e’lon qildi . Unda
xususiy sektor o‘sishi yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish, davlatning iqtisodiyotdagi
ishtirokini cheklash, inson kapitalini rivojlantirish va mamlakatning yashil
iqtisodiyotga o‘tishi bo‘yicha tavsiyalar mavjud.«Rasmiylar ulkan maqsadlarni
ko‘zlab, islohotlarning keyingi bosqichiga hozirlik ko‘rmoqda. Xususan, 2026
yilgacha aholi o‘rtasida kambag‘allikni ikki baravar kamaytirish, shuningdek, 2030
yilga borib daromad darajasi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan davlatlar qatoriga
qo‘shilish ko‘zda tutilgan. Bunga erishish uchun YaIMning o‘sish sur’atlari hozirgi
darajadan ancha yuqori bo‘lishi talab qilinadi. Ushbu maqsadlarga ish o‘rinlarini
yanada ko‘proq yaratish hamda fuqarolarning, jumladan, yoshlar, ayollar va
nogironligi bor shaxslarning iqtisodiy jarayonlarda ishtirok etish imkoniyatlarini
oshirish orqali erishish mumkin», deyiladi hisobotda.
O‘zbekistonga yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun quyidagi to‘rtta
yo‘nalishda rivojlanish yordam berishi mumkin:
1) xususiy sektor o‘sishini rag‘batlantirish va barqaror ish o‘rinlarini yaratish;
2) davlatning iqtisodiyotdagi rolini isloh qilish;
3) fuqarolar manfaatlariga va inson kapitalini rivojlantirishga xizmat qiladigan
dasturlarga investitsiya qilish;
4) ekologik barqaror kelajakni barpo etish.
Shuningdek, hisobotda rasmiylar uchun tavsiyalar berilgan va yuqorida keltirilgan
yo‘nalishlarda quyidagi ustuvor islohotlarga e’tibor qaratish zarurligi qayd etilgan:
Mamlakatda xususiy sektor o‘sishini rag‘batlantirish uchun:
Yer, mehnat va moliyaviy resurslarni taqsimlash mexanizmlarini
takomillashtirish.
36

Xususiy sektorda raqobatni rivojlantirishga yo‘naltirilgan normativ-huquqiy
bazani isloh qilish.
Xususiy sektorning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishiga
ko‘maklashuvchi tashqi savdo va investitsiya siyosatini olib boorish.
Davlat ko‘magi bilan mamlakatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish uchun:
Davlatning tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi
funksiyalaridan bozorni rivojlantirishni rag‘batlantiradigan funksiyalariga
o‘tkazib,uning rolini transformatsiya qilishni jadallashtirish.
Davlat korxonalarining iqtisodiyotdagi ulushini kamaytirish va ularning
samaradorligini oshirish.
Zarur ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirish.
Korrupsiyaga qarshi kurashish va turli hokimiyat organlarining boshqaruv
faoliyatini takomillashtirish.
Mamlakatda inson kapitalini rivojlantirish uchun:
Ta’lim tizimi faoliyatidagi mavjud kamchiliklarni bartaraf etish orqali uning
sifatini oshirish.
Maktabgacha ta’lim va oliy ta’lim muassasalariga kirish imkoniyatini
yaxshilash.
Sog‘liqni saqlash tizimining samaradorligini va fuqarolar uchun undan
foydalanish imkoniyatini oshirish.
Butun mamlakat bo‘ylab suv ta’minoti va sanitariya xizmatlaridan
foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish.
Kambag‘allikni o‘lchash tizimini, unga qarshi kurashish bo‘yicha davlat
dasturlarini va ularning maqsadliligini takomillashtirish.
Aholi zaif qatlamlarining mehnat bozorida keng ishtirokini
rag‘batlantiruvchi davlat siyosatini ishlab chiqish.
37

Ijtimoiy himoya tizimi samaradorligini oshirish va u bilan aholining muhtoj
qatlamlarini qamrab olish kerak.
Mamlakatning ekologik barqaror kelajagini barpo etish uchun:
Tabiiy resurslarni, jumladan, suv va yer resurslarini samaraliroq boshqarish.
Atmosferaga issiqxona gazlari chiqindilarini yanada kamaytirish, energiya
samaradorligini oshirish, iqtisodiyotning turli tarmoqlarini, shu jumladan
energetika sohasini modernizatsiya qilish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish.
Tabiiy ofatlar xavfini boshqarish tizimini takomillashtirish lozim
Jahon bankining O‘zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Marko
Mantovanelli.
Xulosa
Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish va uni muntazam rivojlantirishning muhim
asosi, bu milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash sanaladi. Barqaror
iqtisodiyotgina ijtimoiy muammolarni hal etish imkonini beradi. Aftidan,
globallashuv va kommunikatsiyalar rivojlanishi asrida kambag‘al mamlakatlar
rivojlangan mamlakatlar texnologiyalaridan nusxa olishi yetarli, mana shu –
taraqqiyotga yetib olish strategiyasi demakdir! Biroq, ushbu tadqiqotlar mualliflari
keltirishicha, yuzaki ta’limni (mualliflar uni “eksplitsit” bilim deydi) taklif
etishning o zi yetarli emas.ʻ
Ishlab chiqarish jarayonida kishilar o rtasida sodir bo ladigan iqtisodiy
ʻ ʻ
munosabatlar umumiy ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy n е gizini tashkil
etib, ayirboshlash, taqsimlash va ist е ’mol jarayonlarida bo ladigan
ʻ
munosabatlarning tavsifini b е lgilab b е radi. Shuning uchun ularni o rganish o ta
ʻ ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Insoniyat zarur n е ’matlar ist е ’molisiz yashay olmaydi. Shunga ko ra, bu
ʻ
n е ’matlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab
chiqarish va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo lgan
ʻ
barcha hayotiy vositalar yaratiladi.
38

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital, ishchi
kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo lib, ular o zaro bir-birlariga ta’sirʻ ʻ
ko rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o zgarishi pirovardida
ʻ ʻ
boshqa omillarning o zgarishiga ham ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ
Xulosa o rnida shuni aytish joizki narxlarning turi funksiyalari va boshqa
ʻ
jihatlari turli tuman bo lishiga qaramasdan u avvalo jamiyat va davlat
ʻ
faravonligi uchun hizmat qiladi. Yuqorida aytganimizdek ba’zi jarayonlarda
iqtisodiyotga davlat aralashmasligi kerak bo lsada u ralshadi va ba’zi
ʻ
jarayonlarda u kerak va zarur .Har doim narx masalasida o rta hol aholi uchun
ʻ
dehqon ishlab chiqargan mahsulot eng qulayi hisoblanadi. Shu tufayli men o z
ʻ
xulosamda shunday taklif bilan chiqmoqchimaki ya’ni biz qachonki u hoh o rta hol
ʻ
yoki yuqori tabaqa bo lsin biz narx navoda vazifalar bilan birgalikda qishloq
ʻ
xo jaligiga ham e’tibor qaratishimiz joiz hisoblanadi. Bu taklif oziq ovqatda qo l
ʻ ʻ
kelsa , kiyim kechakda o zmizning davlatimizda ishlab chiqarilgan mahsulot eng
ʻ
yaxshisi bo lib hizmat qilishi lozim. Qachonki davlat importdan ko ra eksportni
ʻ ʻ
ko paytirsa u o z iqtisodida va boshqa jihatlarda ulkan ishni amalga oshiradi
ʻ ʻ
desak mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.-T.: “Fan va texnologiya”,
2005, 784 bet.
2.A.O lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – Т.: “Sharq”, 2006.
ʻ
– 480 бет.
3.A.O lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik (to ldirilgan va qayta
ʻ ʻ
ishlangan nashri). – Т.: “Iqtisod-moliya”, 2014. – 424 бет.
4.B.Y.Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.:
“Barkamol fayz media”, 2017, 784 bet.
39

5.Экономическая теория: учебник для студ. Вузов / Науч. ред. и рук. авт.
коллектива В.Д.Камаева. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.:Гуманит. изд. центр
ВЛАДОС, 1999. – 640 с.: ил.
6.Шишкин А.Ф. Экономическая теория: учебное пособие для вузов. 2-е изд.:
В 2 кн. Кн.1. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1996. – 656 с.: илл.
7.Шишкин А.Ф. Экономическая теория: учебное пособие для вузов. 2-е изд.:
В 2 кн. Кн.1. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1996. – 352 с.: илл.
8.Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономикс. Пер. с англ. со 2-го изд. –
М.: Дело, 1997. – 864 с.
9.Дж. Майкл Морган. Руководство по изучению учебника С.Фишера,
Р.Дорнбуша, Р.Шмалензи “Экономика”. – М.: Дело, 1997.
10.Economics / Slavin, Stephen L. – 4th ed. 1996
11.Economics / David C. Colander. 1993
12. Gregory Mankiw. Principles of Economics, Boston, MA, USA : Cengage
Learning 2018. – 360 p.
Qo shimchа аdаbiyotlаrʻ
1.O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O zbekiston, 2023.
ʻ ʻ
2.O zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo ljallangan
ʻ ʻ
yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida’’gi 60-sonli Farmoni.
ʻ ʻ ʻ
https://lex.uz/docs/-5841063, 2022 yil 28-yanvar.
3.O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojaatnomasi. Xalq so zi, 20.12.2022.
ʻ
Internet saytlar
http://fayllar.org
https://uz.wikipedia.org
https://daryo.uz
https://kun.uz
40

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narxni shakllanish xususiyatlari

Sotib olish